Avesto va zardushtiylik - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	134.0KB
Xaridlar	4
Yuklab olingan sana	21 Iyun 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Bobomurod Abdishukurov

Ro'yxatga olish sanasi 01 Iyun 2024

48 Sotish

Avesto va zardushtiylik

Sotib olish

KURS ISHI
MAVZU: “AVESTO” VA ZARDUSHTIYLIK
1

MUNDARIJA
KIRISH
I BOB. ZARDUSHTIYLIK VA UNING SHAKLLANISHIDAGI TARIXIY
SHART-SHAROITI
1.1. Zardushtiylik asoschisi Zaratushtra hayoti va faoliyati haiqda tarixiy
ma’lumotlar
1.2. Zardushtiylik dining g‘oyaviy ahloqiy—falsafiy mohiyati masalasining
o‘rganilishi
II BOB. «AVESTO» ZARDUSHTIYLIKNING ASOSIY MANBAI VA
MUKADDAS KITOBI ASOS SIFATIDA.
2.1. «Avesto» - O‘zbekiston tarixini o‘rganishdagi muhim manba.
2.2. “Avesto” da ma’naviyat masalalari
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi . O‘z tarixini bilmaydigan, kechagi kunini unitgan
millatning kelajagi yo‘q -deb takidlashi dolzarbligi lan birga har qanday inson
o‘zining tarixini, umubimbashariy taraqqiyot yolini chuqur idrok etishi zarurligini
ham uqtirganlar. Tarixiy haqiqatning sinalgan jihatlaridan biri o‘tmish voqealarini,
sahifalarini o‘rganmay kelajak hayotimiz quriladigan poydevorni anglash mumkin
emas hisoblanadi. Shuning uchun ham eng qadimgi va tarixiy kitob hisoblangan
“Avesto” ni o‘rganish bugungi kundagi dolzarb va muhim masala hisoblanadi.
Avesto ayni zamonda bu qadim olkada buyuk davlat, buyuk manaviyat,
buyuk madaniyat bolganligidan guvohlik beruvchi tarixiy hujjatdirki, uni hech kim
inkor eta olmaydi.
Muhtaram Prezidentimiz I.A.Karimov ta’kidlaganidek, "Bu betakrorasarning
biz uchun ahamiyati — avvalo uning olis-olis davrlarda ham halqimizning milliy
xususiyatlari va fazilatlari, umumbashariy qadriyatlar bilan doimiy uzviy bog‘lanib
ketganligini isbotlaydigan hayotbaxsh manba bo lganligi uchun ham qimmatlidir.ʽ 1
"Avesto" – jahon madaniyatining, jumladan, Markaziy Osiyo va Eron
xalqlari tarixining qadimgi noyob yodgorligidir. Zardushtlik etiqodiga amal
qiluvchilarning muqaddas kitobi sifatida Yagona Tangriga topinish shu ta`limotdan
boshlangan. Bu kitob tarkibi, ifoda uslubi va timsollar tizimi bilan adabiy
manbalarga yaqin turadi. "Avesto"da tilga olingan joy nomlari (Varaxsha,
Vaxsh)dan kelib chiqib, uning Amudaryo sohillarida yaratilgani aniqlangan. Shu
asosda uning vatani Xorazmdir degan qarash mavjud.
Mavzuning o‘rganilganlik darajasi: "Avesto" insoniyat sivilizatsiya
tarixining ilk sahifalarini tashkil etgani uchun jahon olimlarining e ’ tiborini
tortgan. U haqda F.Nitsshe, F. Shpigel, A. Mayllet, V. Bartold, E. Bertels, Yan
Ripka, O.Makovelskiy, I. Braginskiy v.b. xorijiy olimlarning tadqiqotlari
mavjud.O‘zbekistonda "Avesto"ni o‘rganish qadimdan boshlangan. Abu Rayhon
1
Karimov. I. A “Avesto kitobi yaratilganining 2700 yiligiga bag’ishlab barpo etilgan yodgorlik majmuini ochish
marosimidagi nutqidan
3

Beruniy, Abu Jafar Tabariy, Abu Baxr Narshaxiy asarlarida "Avesto" ta ’ limotiga
va unda tilga olingan timsollarga murojaat mavjud.Bu haqda bundan tahminan 3
ming yil avval yaratilgan «Avesto»ning qo‘lyozmasi binobarin yozma tarixning
ilk debochasi ishonchli dalolat bergan. «Bu nodir kitob, deb yozgan edilar,
I.A.Karimov, bundan XXX asrlar muqaddam ikkidaryo oralig‘ida mana shu
muqaddas zamin umrguzorlik qilgan ajdodlarimizni biz avlodlarga qoldirgan
ma ’ naviy, tarixiy merosidir» . Yurtboshimiz «Avesto» Xorazmdek qadimiy
o‘lkada buyuk davlat, boy m a’n aviyat qimmatli madaniyat bo‘ l ganligini hech kim
inkor eta olmasligini ham ta`kidlagan.
Mavzuning obyekti va predmeti: Tadqiqot ishining predmeti “Avesto” va
Zardushtiylik haqida, jahon olimlari,O‘rta Osiyo olimlarining asarlari, ilmiy
ishlari, asarlarida ilgari surilgan muammolar, ma’lumotlar, shu jumladan “Avesto”
ning o‘zi esa mavzuning predmeti bo‘lib xizmat qiladi.
Kurs ishining nazariy-uslubiy asoslari. Kurs ishining nazariy-metodologik
asosi sifatida O‘zbekiston Respublikasining birinchi prezidenti Islom Karimov
asarlarida qayd etilgan tarixiy xotirasiz kelajak yoqligi, umumbashariy taraqqiyot
yolini chuqur idrok etish zarurligi, zero, busiz tarixiy taraqqiyot tajribalaridan
zarur saboqlar olib bolmasligi goyalari tadqiqotning nazariy-metodologik
asoslarini tashkil etadi. Kurs ishi tarixiylik, obyektivlik, ilmiylik, xolislik,
mantiqiy izchilik tamoyillariga asoslandi.
Kurs ishining tuzilishi: Kurs ishi Kirish, Ikkita bob, to‘rt paragrf, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro‘yhatidan iborat.
4

I BOB. ZARDUSHTIYLIK VA UNING SHAKLLANISHIDAGI
TARIXIY SHART-SHAROITI
1.1. Zardushtiylik asoschisi Zaratushtra hayoti va faoliyati haiqda tarixiy
ma’lumotlar
"Avesto" qadimgi Forsda paydo bo‘lgan zardushtiylik dinining muqaddas
matnlarining birlamchi to‘plamidir. Avesto kitobining yaratilgan makoni sifatida‖
ishonch bilan Orta Osiyoni korsatish mumkin. Bu haqda rus sharqshunos olimi
Dyakanov ham oz asarlarida takidlab otgan. Bu bugungi Ozbekiston, xususan,
Xorazm va unga tutash olkalardir. ―Avesto kitobidagi geografik-tarixiy
‖
malumotlar shundan dalolat beradi-ki, Qadimgi Baqtriya va Eronga oid bazi
geografik nomlar ―Avesto ga Zardushtiylik dini Orta Osiyodan chiqib shu
‖
o`lkalarga yoyilgan paytlarda kirganligi shubhasizdir. 2
“Avesto” tarixiy manba
sifatida qadimgi forslarning diniy e’tiqodlari, urf-odatlari va ijtimoiy tuzilmalari
haqida asosiy tushunchalarni beradi. Ammo shuni ta’kidlash kerakki, “Avesto”
hozirgi zamon ma’nosida tarixiy yozuv sifatida yozilmagan.
To g rirog i, uning asosiy maqsadi zardushtiylik e tiqodining markaziy
ʻ ʻ ʻ ʼ
tamoyillarini, jumladan, Axura Mazdaga (oliy xudo) sig inish va axloq g oyasi,
ʻ ʻ
iroda erkinligi, ezgulik va yovuzlik o rtasidagi kurashni ko rsatishdir.Shunga
ʻ ʻ
qaramay, olimlar “Avesto”dan qimmatli tarixiy ma’lumotlarni ajratib olishga
muvaffaq bo‘ldilar. Masalan, “Avesto”da ruhoniylar tabaqasi va ularning
jamiyatdagi o‘rni, burch va mas’uliyati haqida batafsil tavsif berilgan. Unda
podshohlikning ahamiyati va jamiyat farovonligini ta’minlashdagi roli ham bayon
etilgan.Bundan tashqari, “Avesto” qadimgi Forsda yashagan turli etnik guruhlar,
jumladan, forslar va midiyaliklar haqida ma’lumot beradi hamda ularning diniy
e’tiqodlari va urf-odatlari haqida ma’lumot beradi. Umuman olganda, “Avesto”
an’anaviy tarixiy manba bo‘lmasa-da, qadimgi Forsning diniy va ijtimoiy
tuzilmalari haqidagi noyob tushunchalari uni ushbu qadimiy sivilizatsiya
madaniyati va amaliyotini tushunish uchun qimmatli manbaga aylantiradi.
2
Is’hoqov M. Avesto va uning insoniyat taraqqiyotidagi o’rni konfrensiya tezislari to’plamidan O’z R FA 2001., 5-
bet
5

Ma lumki, ahamoniylar davridan boshlab (balki undan ham oldinroq) arabʼ
bosqiniga qadar O rta Osiyo xalqlari orasida keng yoyilgan va asosiy din –
ʼ
zardushtiylik dini edi. Bu dinning asoschisi Zaratushtra va uning faoliyati, bu
dinning muqaddas kitobi « А vesto» va u paydo bo lgan hudud haqidagi masalalar
ʼ
ham hozirgi kunda ko pchilik tadqiqotchilarning diqqat markazida turibdi. Juda
ʼ
ko pchilik tadqiqotchilarning fikricha, Zaratushtra afsonaviy bo lmasdan, tarixiy
ʼ ʼ
shaxs hisoblanadi. U grek-rim manbalarida Zoroastr, qadimgi fors tilida Zardusht,
o rta fors tilida Zaratushtra nomi bilan eslatiladi. Manbalarning guvohlik
ʼ
berishicha, u Spitama avlodidan (Sug diycha Spitaman degan ism ham shundan
ʼ
kelib chiqqan) bo lib, otasini Pouro shasp, onasini Dugdova deb atashgan. Uning
ʼ ʼ
nomi «oltin tuyali» , «oltin tuya yetaklagan odam» ma nosini beradi.
ʼ
Zaratushtraning otasi kohinlar tabaqasiga mansub bo lib, u tug ilgan mamlakat
ʼ ʼ
bizga noma lum. Bularning barchasi Zaratushtra hayoti tarixi, uning tug ilgan joyi
ʼ ʼ
va sanasi, zarto shtiylikning vatani hamda dastlabki yoyilgan hududlari haqida
ʼ
to la ma lumot bera olmaydi.
ʼ ʼ А mmo, А vestoning maxsus boblari Zaratushtrani
tarixiy shaxs sifatida yoritadi.
Zaratushtraning qaysi yilda tug ilganligini haqida aniq ma lumot yo q.
ʼ ʼ ʼ
Tadqiqotchilar fikrlaridan xulosa chiqaradigan bo lsak, uning tug ilgan yili keng
ʼ ʼ
tarixiy sanalar bilan bog lanadi ( mil. avv. 1500-1000yillardan boshlab, mil. avv.
ʼ
VII-VI asrlargacha). Grek-rim tarixchilari ham Zaratushtra qachon tug ilganligi
ʼ
haqida aniq ma lumot bermaydilar. Faqatgina, lidiyalik Ksanf ( mil. avv. II asr)
ʼ
Zaratushtraning faoliyatini Kserksdan 600 yil avval edi, deb ma lumot beradi.
ʼ
Boshqa grek mualliflarining xabarlari bundan ham ishonchsiz. Sosoniylar davri
( III-VII asr) zardo shtiylar an analariga e tibor beradigan bo lsak, Zaratushtraning
ʼ ʼ ʼ ʼ
hayoti mil. avv. VII asrning oxiri – VI asrning boshlariga to g ri keladi.
ʼ ʼ
Zaratushtraning tug ilgan joyi haqida hozirgacha ham bahslar davom
ʼ
etayotgan bo lishiga qaramasdan, bu muammoga to la aniqliklar kiritilmagan. U
ʼ ʼ
haqida turli fikrlar mavjud. Bir guruh olimlar Zaratushtrani hozirgi Ozarbayjon
hududida tug ilgan deb hisoblaydilar. Bu guruh olimlar,
ʼ А vestoda keltirilgan
6

А r ь yanam Vayja ( Eron tekisligi) viloyatini o zlariga asos qilib oladilar. Yana birʼ
guruh olimlar Zaratushtrani Baqtriyada tug ilgan deb hisoblaydilar. Bu guruh
ʼ
olimlar grek tarixchisi Ktesiy ma lumotlariga asoslanadilar. Shuningdek, bu guruh
ʼ
olimlar А vestoning eng qadimgi qismlari Baqtriyada yozilganligini ta kidlaydilar.
ʼ
Yana boshqa bir olimlar guruhi Zaratushtraning vatani – qadimgi Xorazm deb
hisoblaydilar. Olimlar orasida Zaratushtra va А vestoning vatani Sug diyona degan
ʼ
fikrlar ham bor. А vesto matnlarida esa Zaratushtra tug ilgan joy va uning vatani
ʼ
haqida hech qanday ma lumot yo q.
ʼ ʼ А vestoda keltirilgan geografik hududlarni
o rganishdan xulosa chiqargan ko pchilik hozirgi tadqiqotchilar Zaratushtraning
ʼ ʼ
O rta Osiyo viloyatlaridan birida, hech bo lmaganda bu hududga qo shni bo lgan
ʼ ʼ ʼ ʼ
shimoli-g arbiy Eron hududida tug ilganligini e tirof etadilar. Umuman olganda,
ʼ ʼ ʼ
Zaratushtraning vatani O rta Osiyo – Xorazm yoki Baqtriya deb hisoblovchi
ʼ
olimlar ko pchilikni tashkil etadi. Zaratushtraning diniy islohotlari o z vatanida
ʼ ʼ
tarafdorlarini topmaganligi bois, payg ambar o z yurtidan ketishga majbur bo lgan.
ʼ ʼ ʼ
Zaratushtra e tiqodini qabul qilgan birinchi tarafdorlari – bu qadimgi Baqtriya
ʼ
podshosi Kavi Vishtasp, malika Xutaosa va ularning yaqin qarindoshlaridir.
Zaratushtra o z g oyalarida qonli qurbonlik ( mil. avv. VII asrgacha bo lgan
ʼ ʼ ʼ
dinlarda odamlar va hayvonlar xudolarga qurbonlik qilingan) qilishni qat iyan
ʼ
qoralaydi. Zaratushtra yana shuni ta kidlaydiki, odamzod yashashga haqli bo lib,
ʼ ʼ
bu huquqdan uni mahrum qilishga hech kimning haqqi yo q.
ʼ
Zaratushtra o z g oyalarini targ ib qila boshlagan davr O rta Osiyo va Eron
ʼ ʼ ʼ ʼ
xalqlari tarixida eng muhim davr edi. Ya ni, ibtidoiy jamoa munosabatlari
ʼ
o zgarib, davlatchilik tizimi munosabatlari qaror topmoqda edi. Yangi din bu
ʼ
o zgarishlarni o zida aks ettirar va tug ilayotgan yangi jamiyatga xizmat qilardi. U
ʼ ʼ ʼ
birlashishga va kuchli markazlashgan hokimiyat tuzishga, o sha davrda o troq
ʼ ʼ
dehqonchilik bilan shug ullanuvchi vohalar aholisi uchun «xudoning qamchisi
ʼ
(tig i)» hisblangan ko chmanchi xalqlarga qarshi keskin kurashga chaqirdi.
ʼ ʼ
Zaratushtra islohotlari diniy jihatdan ham, ijtimoiy jihatdan ham bita – ulug
ʼ
va donishmand xudo А xuramazdaga ( so zma so z tarjimasi «janobi dono»)
ʼ ʼ
7

sig inishga va ʼ А xuramazdaning dushmanlari deb e lon qilingan sobiq qabila ʼ
xudolari – asuralar va devlarga qarshi kurashga olib keldi.
Zardushtiylarning diniy falsafasi qarama-qarshi kuchlarning kurashiga
asoslangan. Bu kurash xudolar o rtasida boshlanib, tabiatda va insoniyat hayotida
ʼ
ham davom etgan. O shandan boshlab yaxshilik va yomonlik, rost va yolg on,
ʼ ʼ
yorug lik va zulmat o rtasida doimiy va murosasiz kurash boshlangan. Ular
ʼ ʼ
o rtasidagi kurash butun koinotga yoyiladi va zardo shtiylarning asosiy falsafiy
ʼ ʼ
ta limoti bo lib qoladi. Yorug lik, yaxshilik kuchlarini
ʼ ʼ ʼ А xuramazda ( Ormo z ), ʼ
yovo zlik, qora va zulmat kuchlarni
ʼ А nxro-Manyo ( А xriman) boshqaradi.
А xuramazda yaxshilik, yorug lik, sog lik, baxt-saodat keltiruvchi xudo bo lib
ʼ ʼ ʼ
hisoblangan. Zaratushtra bunday xabar qiladi: «Biz А xuramazdani ulug laymiz, u
ʼ
chorvani, suvni va o simliklarni, yorug likni va yerni yaratgan…». Shuningdek,
ʼ ʼ
А xuramazda hayotni va dastlabki odamni yaratgan xudo deb faraz qilingan.
А nxro-Manyo yomonlik, o lim va zulmat keltiruvchi xudo bo lib
ʼ ʼ
hisoblangan.Zaratushtraning dini vaqt o tishi bilan asta-sekin turli xalqlar orasida
ʼ
tarqalar ekan, o z asosini saqlagan holda biroz o zgaradi.
ʼ ʼ А xuramazda va А xriman
xudolaridan tashqari, А vesto bir qator boshqa ulug xudolar faoliyati haqida ham
ʼ
hikoya qiladi. Mitra, Xouma, А naxita, А shi va Zurvon kabilar shular
jumlasidandir. Vohu Manax (olihimmat fikr) chorvaga, А shi Vahishta esa olovga
omiylik qiladi va hokazo. O tmishning eng ahamiyatli dinlaridan bo lgan
ʼ ʼ
zardo shtiylik diniy-falsafiy ikkilikni (dualizmni), qadimgi urf-odatlar va tarixiy
ʼ
rivoyatlarni o ziga singdiradi va bundan tashqari zardushtiylik, payg ambar
ʼ ʼ
Zaratushtradan oldingi davrlarga oid qadimgi qabilalarning falsafasi va
dunyoqarashlarini ham o z ichiga oladi. Zardo shtiylik Sosoniylar davrida
ʼ ʼ
(milodning III-VII asrlari) o zil-kesil rasmiylashgan. Bu davrda zardo shtiylikning
ʼ ʼ
adabiyoti ham keng tarqaladi. Shuni aytish kerkki, dastlabki paytlarda
zardushtiylik dinining muqaddas matnlari avlodlardan og zaki yetkazilgan va
ʼ
Zaratushtra o limidan keyin bir necha asr o tgach ma lumotlar to planib yagona
ʼ ʼ ʼ ʼ
matn yozilgan.
8

Zardushtiylarning muqaddas kitobi А vesto shu tariqa yuzaga kelgan. Bir
qator olimlar zardushtiylik an analariga tayanib ʼ А vestoni ilk sosoniylar (III-IV
asrlar ) davriga bog lasalarda, shunga qaramay uning birinchi tahriri mil. avv. I
ʼ
asrlarda bo lib o tgan deb hisoblanadi.
ʼ ʼ А vesto jumlasi ham o sha paytda paydo ʼ
bo lgan bo lib, u o rta fors tilida «apastak», ya ni «asos», «asosiy matn» degan
ʼ ʼ ʼ ʼ
ma noni bildiradi. Musulmonlarda «Qur on», nasroniylarda «Bibliya»
ʼ ʼ
bo lganligidek,
ʼ А vesto – zardo shtiylik dinining matnlari to plamidir. Bu ʼ ʼ
to plamlar turli vaqtlarda va turli joylarda vujudga kelgan. Eronda islom dini qabul
ʼ
qilingach, А vestoning katta qismi yo q bo lib ketadi. Bizgacha uning kundalik
ʼ ʼ
diniy amaliyotlari uchun zarur bo lgan matnlarigina yetib kelgan xolos.
ʼ
Eng qizig i Vadevdat bo lib, to plamning ma nosi – «devlarga qarshi
ʼ ʼ ʼ ʼ
qonun» demkdir. U kohinlar majmui bo lib, poklanish marosimlari qoidalari,
ʼ
gunohlarni yuvish va sahovatli bo lish, har xil urf-odat qoidalari, shu bilan birga
ʼ
dafn etish marosimlari haqidagi bo limdir.
ʼ Zardushtiylik murakkab va g oyat ʼ
o ziga xos marosimini ishlab chiqdi.
ʼ А vestodagi yerga, suvga olovga o likni ʼ
tekizib harom qilishni qat iy taqiqlash- uning asosini tashkil etadi. Kimki insonni
ʼ
yoki itni yerga ko msa, katta gunoh qilgan hisoblanib, bu gunohi uchun «otning
ʼ
qamchisi» bilan 500 marta urilgan. Inson yoki itning o ligi ko milgan yerga bir
ʼ ʼ
yilgacha ekin ekish ta qiqlangan. Demak, zardo shtiylarning qonunlariga ko ra
ʼ ʼ ʼ
jasadni yerga ko mish, suvga tashlash, gulxanda qo ydirish man qilingan. Shuning
ʼ ʼ
uchun ham jasadni zardo shtiylar uydan, manzilgohdan, shahardan, tuproqdan,
ʼ
muqaddas olovdan, suvdan chetlashtirib uni toshli va qumli tepaliklarga yoki
boshqa maxsus joylarga olib borib qoldiriganlar. Yil davomida qor va yomg ir
ʼ
suvlari murda suyaklarini yuvib, ularni quyoshning muqaddas nuri yana
tozalagandan so ng, maxsus odamlar – «go rkovlar» («ristokashlar»)
ʼ ʼ
zardo shtiylarning ochiq qabristonlariga kelib, tozalangan suyaklarni qishloq –
ʼ
shaharlarga olib kelganlar. Faqat shundagina murakkab dafn marosimlaridan
keyin, suyaklarni yerga ko mish yoki maxsus xonalarda, sopol idishlarda va
ʼ
tobutchalarga saqlash mumkin edi.Videvdatda bu suyak saqlanadigan joy «isdona»
9

deb yuritiladi, undan qadimgiroq pahlaviy matnlarda esa «ostodan» deyiladi.
Uning tarjimasi haligacha aniq emas va ikki xil ma no beradi. ʼ А yrim
olimlarningfikricha, isdona- ostodan, sopol tobutga – ossuariy bo lib, ular O rta
ʼ ʼ
Osiyo qadimgi yodgorliklarida tez-tez uchrab turadi. А yrim tadqiqotchilar
jumladan V.B. Xenning bu so zni «er ostidagi sag ana» deb tarjima qilgan.Mil.
ʼ ʼ
avv. VI-IV asrlarga oid ossuariylar O rta Osiyo hududidan ko plab topilgan. Dafn
ʼ ʼ
marosimi bilan alohida odamlar guruhi shug ullangan bo lib, ularni «ristokash»,
ʼ ʼ
ya ni «iflos va toza bo lmas odamlar» deb hisoblashgan. Ular olov va suvdan 30
ʼ ʼ
metr uzoqlikda yurishlari kerak bo lgan. Shuningdek ular odamlarga 3 metrgacha
ʼ
yaqin yurmasligi lozim bo lgan. Umuman zardo shtiylik ta limoti, yer, suv, havo
ʼ ʼ ʼ
va olovni muqaddas deb hisoblagan. Bu an analardan ba zilari (suvga tupirmaslik
ʼ ʼ
va peshob qilmaslik, nikoh to ylarida kelinni olovdan aylantirish va hokazo)
ʼ
bizgacha saqlanib qolgan.
VII-VIII asrlarda arablar O rta Osiyo va Eronni bosib olgach, bu hududlarda
ʼ
Zaratushtra ta limoti yo q qilinib islom dini yoyildi, zardo shtiylarning katta qismi
ʼ ʼ ʼ
XVIII asrda Hindistonga ko chib o tdilar. Hozirgi kunda zardo shtiylikka
ʼ ʼ ʼ
sig inuvchi xalqlar faqat Hindiston va Eronda yashaydilar. Zaratushtra o z
ʼ ʼ
zamonasida ham va undan keyin ham tarixiy shaxs bo lib qoldi. U yaratgan
ʼ
ta limot esa ma lum muddat deyarli butun Sharqqa va O rta Osiyoga yoyilib,
ʼ ʼ ʼ
ko pchilik davlatlar diniga aylandi.
ʼ
Umuman olganda, Zaratushtraning diniy-falsafiy aqidalari va ta limoti urug
ʼ ʼ
qabilachilik va yakkaxudolikka sig inishni targ ib qiladi hamda unda adolat,
ʼ ʼ
mehnat va mehnatsevarlik, halollik, yaxshilik, yorug lik, olihimmatlik,
ʼ
bag rikenglik va ezgulik haqidagi olqishlar asosiy o rinda turadi.
ʼ ʼ А yniqsa,
Zaratushtraning ma naviy-axloqiy ta limotida yaxshi fikr (gumata), yaxshi so z
ʼ ʼ ʼ
(gugta¬) va yaxshi ish (gvorishta) ga alohida e tibor qaratiladi. Shuningdek
ʼ
Zaratushtra ta limotida odamlarning teng huquqli bo lib yashashi, bir-biriga yaxshi
ʼ ʼ
munosabatda bo lish, bir-biriga yordam berish targ ib qilinadi hamda adolatsizlik,
ʼ ʼ
shafqatsizlik, zo ravonlik va tabiatga bemehrlik qattiq qoralanadi. Zaratushtraning
ʼ
10

asosiy g oyalarida dunyodagi barcha ishlar yaxshilik va yomonlik, yorug lik vaʼ ʼ
zulmat o rtasidagi kurashlarga bog lab talqin qilinadi.
ʼ ʼ
А vesto kitobidan o rin olgan O rta Osiyo hududida yashagan qabilalar va
ʼ ʼ
elatlarning eng qadimgi davrdan boshlangan ijtimoiy-iqtisodiy hayoti, diniy va
dunyoviy mafkurasi, dunyoni bilish haqidagi tushunchalari, urf-odatlari, ma naviy-
ʼ
madaniy rivojlanishiga doir ma lumotlar katta ahamiyat kasb etadi.
ʼ
Zardushtiylik ta limotida
ʼ А xuramazda azaldan mavjud bo lgan hamda ʼ
abadiy iloh sifatida alohida o ringa qo yiladi. Shu sababdan ham
ʼ ʼ А vestoda barcha
ezgulik va yorug lik
ʼ А xuramazda tomonidan yaratilganligi ta kidlanadi. Unga ʼ
qarama-qarshi o laroq yovo zlik va jaholat xudosi
ʼ ʼ А xriman o zining barcha yomon ʼ
niyatlarini amalga oshira borib, А xuramazda yaratgan moddiy olamga ma naviy
ʼ
zarar yetkazadi va jamiyatga xos bo lmagan ahloqiy bo zuqliklarni keltirib
ʼ ʼ
chiqaradi. А xrimanning bunday yovo z niyatlariga qarshi kurashish uchun
ʼ
А xuramazda yaratgan zardo shtiylik aqidalarini qabul qilish hamda unga itoat etish
ʼ
ta kidlanadi.Zaratushtraning fikricha, eng ezgu niyatlar, umumbaxsh va olijanob
ʼ
fikrlar А xuramazda tarafdorlarining qalbidan joy olishi lozim. Faqat shundagina
odamlarning hatti-harakatida, odil jamiyat barpo etishdagi faoliyatida, tabiatga va
bir-birilariga bo lgan munosabatda yomonlik va johillik bo lmaydi. Shundan so ng
ʼ ʼ ʼ
ezgu niyatli kishilarning harakatlari А xuramazdaning ezgu niyatlari bilan
qo shilib, ma naviy kurashda yovo z va zulmat kuchlari ustidan g olib
ʼ ʼ ʼ ʼ
keladi.Zaratushtra ta limotining jamiyat va insoniyat tarqqiyotidagi eng muhim va
ʼ
diqqatga moliq bo lgan tomoni shundaki, unda butun tabiatni – yer, suv, daraxt,
ʼ
o simlik va jonivorlarni e zozlash, yerga ishlov berib, sug orib, bog -rog lar va
ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ
ekinzorlar barpo etish, chorvachilikni keng yo lga qo yish, suv va olovni
ʼ ʼ
muqaddas tutish shart bo lgan.
ʼ
Shunday qilib zardo shtiylik ta limoti yaxshilik va ezgulik g oyalari bilan
ʼ ʼ ʼ
sug orilgan bo lib, bu ta limot yovuzlikka nisbatan nafrat tuyg ularini uyg otadi
ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ
hamda kishilarni komilikka, yaratuvchanlikka, ezgulikka undaydi. А vestoning eng
qimmatli tomonlaridan biri – u O zbekiston xalqlari qadimgi tarixi o rganishda
ʼ ʼ
11

muhim manba hisoblanadi. А vestoni to plam holda to plagan olim ʼ ʼ А nketil
Dyupperon ( Frantsiya) bo lib, u XVIII asrning o rtalarida bu muqaddas kitobni
ʼ ʼ
Hintistondagi Gujarat viloyatidan keltiradi va frantso z tilida chop ettiradi.
ʼ
Tadqiqotchilar uni qo yidagi qismlardan iborat deb hisoblaydilar: - « Yasna» -
ʼ
«qurbonlik keltirish», «Yasht»- «qadrlash», «Videvdat» - «devlarga qarshi
qonunlar», «Visprat» - «barcha hukmdorlar». «Yasna» dagi 72 ta bobdan 17 tasi
payg ambar Zaratushtraga tegishli. Ular – «Gota» lar nomli «muqaddas
ʼ
qo shiqlar» yoki madhiyalardir.
ʼ
Videvdatda O rta Osiyodagi viloyatlar va davlatlar haqida qo yidagicha
ʼ ʼ
ma lumotlar beriladi: «Men,
ʼ А xuramazda eng yaxshi yerlar va mamlakatlar
orasida birinchi bo lib Vanxvi Daiti bo yida (ko pchilik tadqiqotchilar uni
ʼ ʼ ʼ
А mudaryo deydilar – E.B. ) А ryanam Vayjoni yaratdim, shunda o lim keltiruvchi
ʼ
А nxro Manyo… devlar va qishni yaratdi…Men А xuramazda yaxshi yerlar va
mamlakatlar orasida ikkinchi bo lib Sug diylar yashaydigan Gava makonida asos
ʼ ʼ
soldim». Shundan so ng Mouru (Marg iyona), Bahdi (Baqtriya) Nisaya (Parfiya),
ʼ ʼ
Xarayva (Hirot), Voixa- Girta (Qabul atroflari), А vrara (Tus), Xiyrman (Hilmend
vohasi) kabilar eslatiladi. Hammasi bo lib
ʼ А vestoda 16 ta mamlakat-viloyat tilga
olingan bo lib ulardan Gava, Bahdi, Nisaya va Mouru aniq lokalizatsiyaga ega.
ʼ
Qolganlari esa hozirgi qaysi hududlar ekanligi taxmin qilinadi. Ba zi olimlar,
ʼ
А leksandr Makedonskiy qadimgi forslar sulolasini tor-mor etganidan so ng
ʼ
А vestoning eski qismlari yo q qilingan deb hisoblaydilar.
ʼ А mmo, Parfiya podshosi
Vologez I davrida (milodning 51-78 yillari) bu kitobning qolgan-qutgan qismlari
to planadi va keyinroq tahrir qilinadi.
ʼ А vestoning eng qadimgi qismlari keng
hududda joylashgan jamiyatni tasvirlab, bu jamiyat haqida yozuvsiz zamonlarga
oid tasavurlarni ham saqlaganlar. А vesto kitoblari turli xil ma lumotlarni o z
ʼ ʼ
ichiga oladi. Shular jumlasidan - qadimgi geografik tushunchalar – daryolar,
tog lar, ko llar nomlari, hududiy- etnik qabilalar va viloyatlar nomlari, qadimgi
ʼ ʼ
mamlakatlarning ro yxati, iqtisodiy va ijtimoiy munosabatlar, ijtimoiy va siyosiy
ʼ
12

to zum, diniy nasihatlar, zardo shtiylarning falsafasi, Dune tarixi rivojlanishiʼ ʼ
haqidagi ma lumotlar va boshqalardir.
ʼ
Olimlarning e tirof etishlaricha,
ʼ А vesto Sharq xalqlari qadimgi davrlarini
tadqiq etishda hozirgacha muhim manba bo lib, u o zining bu ahamiyatini bundan
ʼ ʼ
buyon ham saqlab qoldi. Bu kitob dastavval e tiqodlar tillar va dinlar, bir so z
ʼ ʼ
bilan aytganda, ma naviyat va madaniyatning rivojlanish bosqichlari haqidagi ilk
ʼ
to plam hisoblanadi. Ta kidlash lozimki, bu jarayonlar davlatchilik va iqtisodiyot
ʼ ʼ
rivojlanishining umumiy doirasida bo lib o tgan. Bizgacha saqlanib qolgan Avesta
ʼ ʼ
matnlarining eng qadimiysi XIII-XIV asrlarga borib tarqaladi8. Ular ham asosiy
matnni ayrim qismlari yoki parchalaridan iborat bo lib, to liq teksti borligi shu
ʽ ʽ
paytlargacha fanga ma’lum emas. 3
А vesto ma lumotlarini arxeologik materiallar bilan qiyosiy o rgangan
ʼ ʼ
olimlarning fikricha, mil. avv. II ming yillikning o rtalariga kelib O rta Osiyo
ʼ ʼ
xalqlari siyosiy hayotida o zgarishlar sodir bo lib, davlatchilikning ilk ko rinishi
ʼ ʼ ʼ
shakllana boshlaydi. Bu davrda ushbu hududlarda yashagan aholining katta qismi
yirik vohalarni jadallik bilan o zlashtirishi natijasida chorvador ko chmachilikdan
ʼ ʼ
o troq dehqonchilikka o ta bshlaydi. Bu esa keyinroq Baqtriya, Xorazm,
ʼ ʼ
Marg iyona, Parfiya, Sug diyona kabilarda davlatchilik tizimining vujudga
ʼ ʼ
kelishiga asos bo lgan edi.
ʼ
Misol uchun, А vestoning «Vandidod» kitobida Oliy xudo А xuramazda
yaratgan o n oltita mamlakat (o lka ) ning hududiy – ma muriy, siyosiy hamda
ʼ ʼ ʼ
qonunchilik tizimiga oid ma lumotlar berilgan.Ushbu ma lumotlarga ko ra
ʼ ʼ ʼ
davlatni, kavi ya ni, boshqaruv tizimi bilan bog liq bo lgan ijtimoiy-siyosiy,
ʼ ʼ ʼ
iqtisodiy va huquqiy masalalar bilan shug ullanuvchi shaxs (podsho) boshqargan.
ʼ
O z navbatida davlatni boshqarish huquqi sulolaning bir vakili qo lidan
ʼ ʼ
ikkinchisiga meros sifatida o tishi diniy va dunyoviy jihatdan
ʼ
qonunlashtirilgan. А vesto davlat boshqaruvining murakkab tizimi haqida
ma lumotlar beradi. Bu ma lumotlarga ko ra, mil. avv. VII-VI asrlarda O rta Osiyo
ʼ ʼ ʼ ʼ
3
Tadqiqotchi A. Dyuperron “Zend Avesto” ning 1288- yildagi ko’chirilgan qo’lyozmasidan
13

jamiyatining asosi kichik-kichik oilalardan iborat bo lib, har bir oila o rtacha 5-6ʼ ʼ
kishidan tashkil topgan. Ular katta patriarxal oila a zolari hisoblangan. Katta oila
ʼ
esa 20-25 kishidan tashkil topgan. Jamoalar hayotida urug chilik tuzumining ayrim
ʼ
xususiyatlari saqlanib qolgan. Katta oila a zolari tomonidan xo jalikni tashkil etish,
ʼ ʼ
yerga birgalikda egalik qilish va umumiy turar joyda – uy-qo rg onlarda yashash
ʼ ʼ
odati yuqoridagi fikr dalilidir.Davlatning boshqaruv tizimi oilalar yoki uy-joy
birlashmasi – «nmana»yoki «dmana», katta oila oqsoqoli – «nmanapati», urug
ʼ
jamoasi boshlig i – «vis», katta qishloq oqsoqoli «vispati», qabila boshlig i –
ʼ ʼ
«zantupati», viloyat hokimi – «daxyupati», bir necha viloyatlar hokimi –
«daxyusastar», mamlakat hokimi – «kavi» lardan tashkil topgan. А vestoda oila,
urug va qabila boshlig ini anglatish uchun «pati» so zi ishlatilgan. «Kavi» yoki
ʼ ʼ ʼ
«sastar» mamlakatni idora qilgan shaxsga nisbatan ishlatilgan. А vestoning Yasht
kitobida quyidagicha ma lumot bor: “Ko p yaylovlarga ega bo lgan Mitrani biz
ʼ ʼ ʼ
ulug laymiz .Unga hech kim yolg on gapiraolmaydi: uyda oila boshlig i, urug
ʼ ʼ ʼ ʼ
oqsoqoli, qabila yo lboshchisi va mamlakat hokimi ham yolg onchi bo lsa,
ʼ ʼ ʼ
g azablangan Mitra butunlay oilani, urug ni, qabilani, mamlakatni va ularning
ʼ ʼ
boshliqlarini ham tamoman yo q qiladi.”
ʼ А yrim tadqiqotchilar (H. Boboev, T.
Do stjonov, S. Hasanov, Ya. Ollamov) ilmiy tahlillarga asoslanib
ʼ А vestoda
tasvirlangan va O rta Osiyo hududida shakllangan ilk davlatchilik asoslarining
ʼ
vujudga kelish jarayonini quyidagi uch davrga ajratadilar:
Birinchi davr – eng qadimgi davr bo lib, bunda adolat va insoniy baxt-saodat
ʼ
hukmron bo lgan.
ʼ
Ikkinchi davr – yaxshilik ruhlari bilan yomonlik ruhlari o rtasidagi adolat
ʼ
uchun kurash davom etgan.
Uchinchi davrda – aql-idrok va adolat tantana qilib, dehqonlar badavlat,
davlatning siyosiy va qonunchilik tizimi mustahkam bo lgan.
ʼ
А . S. Sagdullaev uzoq yillik qiyosiy tadqiqotlar asosida А vesto davri davlat
boshqaruvini quyidagicha izohlaydi: Shuningdek, olimning fikricha, А vestoning
Yasht kitobida keltirilgan ma lumotlar O rta Osiyoda qabilalar siyosiy
ʼ ʼ
14

birlashmasining tarkib topgan davrlariga mansub bo lishi mumkin. ʼ А vesto davrida
xususiy mulk quyidagilardan iborat bo lgan: uy-joy, chorva, tomorqa yerlari,
ʼ
ishlab chiqarish qurollari, barcha ro zg or va shaxsiy buyumlar, oziq-ovqat
ʼ ʼ
mahsulotlari. А vesto kitoblarida qadimgi chorvachilik va dehqonchilik hayoti
haqida ma lumotlar turli qismlarda saqlangan bo lib ularda shunday deyiladi: «Biz
ʼ ʼ
А xuramazdani ulug laymiz,
ʼ А xuramazda yaratgan barcha narsaning ichida eng
muhim bo lib, birinchi o rinda chorva turadi. Biz chorvaga tinch o tlov va yemish
ʼ ʼ ʼ
ta minlashga chaqiramiz». Yoki Videvdat kitobida dehqonchilik sabab ish ekanligi
ʼ
ta kidlangan: «Kim agar chap va o ng qo li, o ng va chap qo li bilan bu zaminga
ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ
ishlov bersa, O. Spitama Zaratushtra, u yerga manfaat keltiradi».Ta kidlash joizki,
ʼ
А vesto davri qabilalar va jamoalar e tiqodlarining mukammal jahon dini
ʼ
darajasidagi din bilan almashayotgan davri edi. Shuningdek, bu davr tub iqtisodiy
o zgarishlar va ishlab chiqarishda sifatiy olg a siljishlar davri bo lganligi bilan ham
ʼ ʼ ʼ
izohlanadiki, bu holat ierarxik to zumga ega bo lgan davlatchilik hamda
ʼ ʼ
urbanizatsiyaning yangi bosqichga ko tarilishiga, kasbiy hunarmandchilik, birinchi
ʼ
galda metallurgiyaning rivojlanishiga imkoniyat yaratgan edi.
Mis, bronza, keyinroq temirning paydo bo lishi ishlab chiqarishdagi katta
ʼ
o zgarishlarga, jumladan hunarmandchilikning maxsus tarmoqlarga ajralishiga va
ʼ
mahsulot ayirboshlashga olib keldi-ki, bu jarayon O rta Osiyo qadimgi shahar va
ʼ
qishloqlarining rivojlanishiga, ziroatkor va chorvador aholi turmush tarzining
tubdan o zgirishiga olib keldi.
ʼ
А vesto ko pgina ma lumotlar qatori metallurgiya sohasida erishilgan
ʼ ʼ
yutuqlar haqida ham ma lumotlar beradi. Bunga
ʼ А vesto xudolarining boy qurol –
yarog lari misol bo la oladi. Masalan, zardo shtiylarning ulug xudolaridan biri
ʼ ʼ ʼ ʼ
Mitra «oltin arava»da tasvirlanib, qo lida «sariq ma dandan yasalgan, tilla bilan
ʼ ʼ
qoplangan, yuz tig li va yuz zarbali, eng kuchli va eng zafarli» bolta ushlab turadi.
ʼ
Mitraning aravasida yoki qalqonida kumush va oltindan bezaklar solinadi.
Mitraning aravasida «o tkir, yaxshi charxlangan, ilohiy uchadigan va ilohiy
ʼ
15

kesadigan» minglab o tkir o qlar va nayzalar, minglab pichoqlar va cho qmorlarʼ ʼ ʼ
tasvirlangan.
А vestoda tilga olingan viloyatlar ( o lkalar ) –
ʼ А ryanam Vayjo, Gava
Sug da, Mouru, Bahdi, Nisaya kabilar, O rta Osiyo, Janubiy Uraloldi va Markaziy
ʼ ʼ
Qozog iston hududlarida joylashgan bo lib bu ulkan mintaqada muhim
ʼ ʼ
polimetallar bazasi, А mudaryo va Sirdaryo quyi oqimlarida keng yaylov hududlar,
Baqtriya, Marv, Niso va Sug dda urbanizatsiyalashgan markazlar mavjud edi.
ʼ
А vesto madhiyalarida ma lum ijtimoiy bosqichlardagi izchillik va ierarxiyani ham
ʼ
ajratish mumkin. Shuningdek, А vestoda ilk shaharlar shakllanish bosqichlari
А xuramazda farmoni bilan dastlabki odam Yima tomonidan mustahkamlangan
«vara» bunyod etishi misolida ko zatiladi. Bunday «vara» lardan biri arxeologlar
ʼ
tomonidan Janubiy Ural – Qozog istondagi «shaharlar o lkasi» dan topilgan
ʼ ʼ
bronza davrida oid А rkaim yodgorligida bo lishi mumkin.
ʼ А rkaim yodgorligi bir
nechta mustahkamlangan manzilgohlardan iborat bo lib, xandaqlar va qatorli
ʼ
mudofaa devorlari bilan o rab olingan, kirish qismi himoyalangan. Yodgorlik
ʼ
murakkab va aniq tuzilishga ega.
Yodgorlik hududlaridan, hunarmandchilikning avvalo, metall eritish va unga
ishlov berishning izlari, bronzadan yasalgan buyumlar А vesto madhiyalarida
eslatilgan «vara» shaklidagi bunyod etilishi shahar madaniyati belgilarini, ijtimoiy
va madaniy tarqqiyotining yuqori darajasini, nom-davlatlar ko rinishidagi
ʼ
shaharlar shakllanishini o zida aks ettiradi. Bu jarayonning bosqichma –bosqich
ʼ
rivojlanishi esa, O rta Osiyoning janubiy va markaziy hududlarida kuzatiladi.
ʼ
Bizning kunlarimizga qadar yetib kelgan А vesto kitobi va zardo shtiylarning
ʼ
an analari hamda ta limoti, inson hayoti va odamlarning ijtimoiy-iqtisodiy
ʼ ʼ
munosabatlari ma lum qonun – qoidalarga yoki ma lum huquqiy tartibga
ʼ ʼ
asoslangani haqida ma lumot beradi.Tarixiy ma lumotlardan ma lumki,
ʼ ʼ ʼ
Zaratushtra yashagan davr ijtimoiy-siyosiy munosabatlar qaror topayotgan notinch
va murakkab davr edi. Bir necha bor adolatsizlik, shafqatsizlik va
zo ravonliklarning guvohi bo lgan Zaratushtra o zining dastlabki ta limotini
ʼ ʼ ʼ ʼ
16

yovo zlik va zo ravonlikka qarshi qaratadi. ʼ ʼ А ynan shuning uchun ham Zaratushtra
ta limotining asosini tartibga chaqirish, huquqiy normalarni belgilash,adolatga
ʼ
intilish, xulq-obod tantanasi, tinchlikka intilish hamda ezgulikka da vat etish
ʼ
tashkil etgan.
А vesto ma lumotlariga ko ra, yaxshi so z va yaxshi maqsad, poklik va
ʼ ʼ ʼ
ezgulikka intilish, doimiy haqiqatni ro yobga chiqarish, suv, yer, olov, xonadon va
ʼ
chorvani asrab-avaylash barcha narsadan ustun ahloqiy burch bo lib sanalgan.
ʼ
Inson o ziga yuklatilgan ezgu burchlar,o zining qilgan ishlari va fikrlari bilan,
ʼ ʼ
ezgulik, yaxshilik, yorug lik va baxt keltiruvchi, hayot va haqiqat baxshida etuvchi
ʼ
oliy xudo А xuramazdaga yordamchi bo lib kasallik va o lim keltiruvchi yovo z
ʼ ʼ ʼ
xudo А xrimanga qarshi bo lishi lozim edi.
ʼ
А vestoda kishilarning o zaro muomala va munosabatlarida berilgan
ʼ
va daning ustidan chiqish, majburiyat va qasamiga sodiq qolish odatiy qonunlar
ʼ
ekanligini ko zatish mumkin.
ʼ А gar qasam ichib ahd qilgan kishi o z ahdini ʼ
bajarmagan yoki bo zgan bo lsa, da vogar o z haqligini isbotlash uchun sinash va
ʼ ʼ ʼ ʼ
jazolanish usulidan foydalangan. А dolatli sud qilish uchun sinash va jazolashning
33 ta usuli mavjud bo lib, agar so z qasami bo zilsa, suv bilan sinash, agar
ʼ ʼ ʼ
shartnomaga oid bo lsa, olov bilan sinash jarayonida aybdorga o zining haqligini
ʼ ʼ
isbotlashga imkon berilgan.Oila yoki jamoada berilgan so zdan yoki qasamdan voz
ʼ
kechish, odamlar o rtasida tuzilgan ahdnomani bo zish katta gunoh hisoblangan.
ʼ ʼ
Yashtning X bobida bu xususda shunday diyilgan: «O, Spitama, shartnomani
bo zuvchi kishi, butun mamlakatni bo zadi, shu bilan birga
ʼ ʼ А rtaga tegishli barcha
mulku mollarga putur yetkazadi.
O. Spitama ahdingni bo zma…». Zaratushtra «kuch va imkonim boricha
ʼ
men odamlarni haqiqat «asha» ga chorlayman» deya, ulug xudo
ʼ А xuramazdaga
qasamyod qiladi. « А sha» - tartib, imon va adolat timsoli bo lib, unga yaxshi niyat,
ʼ
yaxshi so z va savobli ishlar bilangina erishish mumkin bo lgan.
ʼ ʼ А vesto kitoblarida
keltirilishicha, «bir-birini qo llovchi ikki qadrdon do st o rtasida tuzilgan ahdnoma
ʼ ʼ ʼ
yigirma qirrali kuchga ega; bir jamoaning ikki a zosi o rtasida tuzilsa, o ttiz
ʼ ʼ ʼ
17

baravar kuchgaega; ikki hamkor o rtasidagi ahdnoma qirq bor o z kuchiniʼ ʼ
saqlaydi; er va xotin o rtasidagi ahdnoma ellik darajali kuchga ega; ikki ummat
ʼ
orasidagi ahdnoma oltmish kara kuchga ega; ustoz va shogird shartnomasining
yetmish karralik kuchi bor; kuyov va qaynota ahdnomasi to qson hissalik kuchga
ʼ
ega; ota va o g il o rtasidagi tuzilgani yuz kara, ikki mamlakat o rtasidagi tuzilgan
ʼ ʼ ʼ ʼ
shartnoma ming karra kuchga egadir».Tadqiqotchilar bundan shunday xulosa
chiqaradilarki, oila va jamiyatdagi ahloqiy va huquqiy munosabatlar ( xonadon
egasi va oila a zolari, er va xotin, ota va o g il, kuyov va qaynota, qo shnilar
ʼ ʼ ʼ ʼ
o rtasidagi ) keng qamrovli bo lib ular, yolg on, zo ravonlik va nohaqlikka qarshi
ʼ ʼ ʼ ʼ
qaratilgan. Shu bilan birga А vesto ta limoti oltita ahdnomaga ( qasam yoki
ʼ
kafolatga ) rioya qilishga ( so z, qo l, qo y, sigir, odam, viloyat qasami )
ʼ ʼ ʼ
chaqiradi. 4
Gunohlar ichida eng og iri – odam va itlar jasadini «tuproqqa topshirish»,
ʼ
ya ni, yerga ko mish, suvga tashlash, gulxanda qo ydirish jinoyati bo lib,
ʼ ʼ ʼ ʼ А vestoda
ta kidlanishicha, «dunyoda hech bir jazo, hech bir tovon bunday gunohni poklay
ʼ
olmaydi».
А vestoda jinoyat va jazo masalalari har tomonlama tartibga solinganligini
ko zatish mumkin. Misol uchun, jinoyatlar quyidagi turlarga bo lingan: dinga
ʼ ʼ
qarshi jinoyat, shaxsga qarshi jinoyat, hayvonlarga qarshi jinoyat, mulkka qarshi
jinoyat, tabiatga qarshi jinoyatlar kabilar.Shaxsga qarshi harakatalar ichida qurol
olib tahdid solish, birovni kaltaklab hushidan ketkazish, unga jarohat yetkazish,
qonini oqizish, suyagini sindirish, boshini yorish kabi harakatlar qattiq jazolangan.
Mulkiy jinoyatlardan o g rilik, firibgarlik, talon-taroj, bosqinchilik, qarzdorlik
ʼ ʼ
kabilar А vestoda gunoh hisoblangan. Unga ko ra, «kimda kim qarzni o z egasiga
ʼ ʼ
qaytarmasa, uning bu amali o sha omonatni o g irlagan bilan barobar bo ladi».
ʼ ʼ ʼ ʼ
Olingan qarzni o zlashtirish ham jinoyat hisoblangan.Dinga qarshi jinoyatlar,
ʼ
qasddan qilingan jinoyatlar va takroriy jinoyatlar uchun ayniqsa qattiq jazolar
4
Eshov B “ O’zbekiston davlatchiligi va boshqaruvi tarixi”.Toshkent-2012
18

belgilangan. Birovni qasddan urib, uning qonini to kkan kimsani, ellik qamchidanʼ
to qson qamchigacha savalashgan.
ʼ
Shuningdek, agar kimki birovni urib suyagini sindirsa, jinoyatchiga nisbatan
otning terisidan yasalgan qamchin bilan, yetmishdan to qson qamchigacha urish
ʼ
jazosi belgilangan. А vesto oilani, farzandlarni, uy-joyni asrab-avaylashga
chaqiradi: «kimning uyi bo lsa, u uysiz bexonumon odamdan yaxshiroqdir». Oila
ʼ
va jamiyatdagi, xususan, ma lum xonadon egasi va oila a zolari, er va xotin, ota va
ʼ ʼ
o g il, kuyov va qaynota, quni-qo shnilar o rtasidagi ahloqiy va huquqiy
ʼ ʼ ʼ ʼ
munosabatlar keng qamrovli bo lib, ular yolg on, zo ravonlik va nohaqlikka qarshi
ʼ ʼ ʼ
qaratilgan. Nohaqlik va jinoyatga to siq qo yish, ularning oldini olish maqsadida
ʼ ʼ
А vesto qonunlari insonva jamoaning huquqiy nazorat qilishga
qaratilgan. А vestodagi diniy – falsafiy va madaniy ta limot, davlatchilik va
ʼ
qonunchilik tizimi o sha davrdagi jamiyat va fuqarolarning huquqiy ongi va
ʼ
madaniyatini boyitishda muhim ahamiyatga ega bo lgan edi. Ushbu muqaddas
ʼ
kitobda yuksak ahloq, pokiza vijdon, marhamatlilik, bag rikenglik, insonlarga va
ʼ
ona zaminga nisbatan doimiy g amxo rlik targ ib etilgan.
ʼ ʼ ʼ А vestoni asosini tashkil
etgan bunday tushuncha, yo l-yirik, komil insonga xos fazilatlar,qat iy xulosa va
ʼ ʼ
fikrlar davlatning siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy qudratini oshirib, uni yanada
mustahkamlanishiga xizmat qilgan. Bu muqaddas kitobning o sha davrdagi qadr-
ʼ
qimmati hozirgi kunda ham o z ahamiyatini saqlab qolganligi shubhasizdir.
ʼ
19

1.2. Zardushtiylik dining g‘oyaviy ahloqiy—falsafiy mohiyati
masalasining o‘rganilishi
Zardushtiylik eng qadimgi dinlardan bolib, bu din er.avval VII-VI asrlarda
dastavval Orta Osiyoda-Xorazm vohasida paydo bolgan. Uning paygambari
Zardusht tarixiy shaxs edi. U mazdakiylik dinini isloh qilib, uning asosida yangi
yakka xudolik dinini ijod etgan. Zardushtiylik paydo bolgan davr birinchi sinfiy
jamiyat, yani quldorlik davri endi paydo bolayotgan davr edi. U urug-qabilachilik
tuzumi yemirilib aholi qullar va quldorlarga, zolim va mazlumlarga bolinayotgan
davr bolgan. Bu din eng avval Orta Osiyo, song Eron, Ozarbayjonda qaror topgan
edi.
I.A.Karimov «Oz kelajagimizni oz qolimiz bilan qurmoqdamiz» degan
asarida biz ozbek xalqi mansub bolgan xalqning tarixi goyat uzun, beqiyos,
betakror ekanini takidlab. bunday degan edilar: «Biz jahon maydonida kuni kecha
paydo bolgan xalq emasmiz, bizning millatimiz xalqimiz kohna Xorazm zaminida
«Avesto» paydo bolgan zamonlardan beri oz hayoti, oz madaniyati, oz tarixi bilan
yashab keladi» Butun Orta Osiyo moddiy va manaviy madaniyatining beshigi
Xorazm vohasi va u yerda yashagan turkiy elatlar bolgan, shulardan ozbek elati
tashkil topgan. I.A.Karimov juda orinli qayd qilganidek, «Xorazm davlati tarixini
biz 2700 yillik tarix deb bilamiz». Bu orinda birinchi davlat tashkil topgandan
keyingi «yozma tarix» nazarda tutilgan. Yunon, Xitoy tarixchi sayyohlari oz
xotiralarida yozib qoldirgan keyin Zardushtiylik yozuvlarida berilgan tarix nazarda
tutilgan. Xorazmda otroq hayot undan ham birmuncha oldin yuzaga kelgan, davlat
uning mahsuli tarzida tashkil topgan. Bu haqda bundan tahminan 3 ming yil avval
yaratilgan «Avesto»ning qolyozmasi binobarin yozma tarixning ilk debochasi
ishonchli dalolat bergan. «Bu nodir kitob, deb yozgan edilar, I.A.Karimov, bundan
XXX asrlar muqaddam ikkidaryo oraligida mana shu muqaddas zamin
umrguzorlik qilgan ajdodlarimizni biz avlodlarga qoldirgan manaviy, tarixiy
merosidir». Yurtboshimiz «Avesto» Xorazmdek qadimiy olkada buyuk davlat, boy
manaviyat qimmatli madaniyat bolganligini hech kim inkor eta olmasligini ham
20

ta`kidlagan. Vujudga kelishi. Zardushtiylik mil. av. III-II ming yilliklarda
Markaziy Osiyoda vujudga kelgan dindir. Zardushtiylik vahy orqali elon qilingan
jahon dinlarining eng qadimiysidir. U insoniyatga boshqa barcha dinlarga nisbatan
bevosita va bilvosita eng kop tasir otkazgan dindir. Insoniyat tarixida har bir kishi
utsidan ilohiy hukm amalga oshirilishi, jannat va jahannam, qiyomat-qoyim, unda
tanalarning qayta tirilishi, tana va ruh qayta birlashib mangu yashashi haqida
birinchi bor shu din doirasida fikr yuritildi. Keyingi asrlarda bu goyalar yahudiylik,
xritsianlik va boshqa dinlar tarafidan ozlashtirildi.
Aytib otish joizki, ushbu din paydo bolgan davr va uning vatani – hali fanda
oxirigacha toliq yechilgan masalalar emas. Zardushtiylik dini paygambar Zardusht
nomiga nisbat berilib, shartli ravishda shunday atab kelinadi. Aslida esa u mazkur
dinning muqaddas kitobi hisoblanmish Avestoda «Mazdayasna» dini deb atalgan.
Bu sozni «Mazdaga siginmoq» deb tarjima qilish mumkin. «Mazda» sozi «donish,
donishmand, oqil» kabi talqin etiladi. Zardushtiylik yana «Behdin», yani «Eng
yaxshi din» deb ham uluglangan. Uning talimotiga kora, barcha ezgu borliq
Mazdaning irodasi bilan yaratilgan. «Mazda» sozi oldiga uluglash manosini
anglatuvchi «Axura» qoshilib, zardushtiylikning ilohiyati – Axura-Mazda nomi
paydo bolgan. Bu – «Janob Mazda» yoki «Iloh» demakdir. Zardusht nomi
tadqiqotlarda Zaratushtra, Zarduts, Zoroatsr korinishlarida ham ishlatiladi.
Tadqiqotchilar ortasida Zardushtning tarixda bolgan yoki bolmaganligi borasida
turli fikrlar mavjud. Bazilar uni tarixiy shaxs deb bilsalar, boshqalar afsonaviy
shaxs deb hisoblaydilar. Manbalarning xabar berishicha, u taxminan mil. av. 1200-
570 yillar orasida yashagan ilohiyotchi, faylasuf, shoirdir.
Tadqiqotchi M. Boys takidlashicha, u mil. av. 1500-1200 yillar orasida
yashagan. Zardusht Markaziy Osiyo hududida mavjud bolgan kopxudolikka
negizlangan qadimiy diniy tasavvur va etiqodlarni isloh qilib, yangi dinga asos
soldi. Zardushtning tugilgan va ilk diniy faoliyatini boshlagan joyi xususida ikki
xil qarash bor. Birinchisi –«Garb nazariyasi» bolib, unga kora Midiya (hozirgi
Eron hududida) Zardushtning vatani va zardushtiylikning ilk tarqalgan joyi
21

hisoblanadi. Bu fikr tarafdorlarining dalili shuki, birinchidan, zardushtiylikning
qadimiy Eron hududlarida keng tarqalganligi bolsa, ikkinchidan, zardushtiylikning
muqaddas kitobi sanalmish Avestoga keyin yozilgan sharhlarning qadimiy eron-
pahlaviy tilida bolganligidir. Etibordan chiqarmaslik kerakki, zardushtiylik uch
buyuk Eron imperiyasi – Ahamoniylar, Arshakiylar va Sosoniylar davrlarida, yani
mil. av. XI asrdan to mil. XII asrigacha ketmaket aynan Yaqin va Orta Sharqda
davlat dini maqomida bolgan. Ikkinchisi, «Sharq nazariyasi» bolib, unga kora,
Zardusht vatani va zardushtiylikning ilk tarqalgan joyi Xorazm hisoblanadi.
Kopchilik manbashunoslar ikkinchi nazariya tarafdorlaridirlar. Xorazm
zardushtiylikning muqaddas olovi Ozarxurra birinchi bor yoqilgan va eng buyuk
xudo – Axura-Mazdaning Zardusht bilan boglangan joyi hisoblanadi.
Zardushtiylikning asosiy manbasi Avestoda: «Birinchi bor muqaddas olov –
«Ozarxurra» «AiryanemVayeja» (bazi manbalarda - «Yeranvej»)da yoqildi»,
deyiladi.
«Airyanem-Vayeja»ning geografik va iqlimiy tavsifi Xorazmnikiga togri
keladi. Avestoda Axura-Mazda tomonidan yaratilgan «Barakot va najot» sohibi
bolgan bir qator mamlakatlar zikr etiladi va ularning eng birinchisi, «dunyoda hech
narsa chiroyiga teng kela olmas Airyanem-Vayeja», keyin esa «odamlar va chorva
podalariga mol» Sugd (Sogd), «qudratli va muqaddas» Mouru (Marv), «baland
kotarilgan bayroqlar mamlakati» Baxdi (Baqtriya) zikr etiladi. Zardushtiylik
talimoti. Zardushtiylik talimoti Markaziy Osiyoda ibtidoiy davrda mavjud bolgan
tabiat kuchlarini ilohiylashtiruvchi etiqodlarga (Markaziy Osiyo qadimgi
aholisining «yeski dini»ga) nisbatan monoteitsik talimotdir. U behuda qon
tokuvchi qurbonliklar, harbiy toqnashuvlar, bosqinchilik urushlarini qoralab, otroq,
osoyishta hayot kechirishga, mehnatga, dehqonchilik, chorvachilik bilan
shugullanishga davat etadi. Moddiy hayotni yaxshilashga urinishni yovuzlikka
qarshi kurash deb hisoblaydi. Zardushtiylik dinida qoriq yer ochib, uni bogu rogga
aylantirgan odam ilohiyot rahmatiga uchraydi. Aksincha, boglar, ekinzorlarni,
sugorish inshootlarini buzganlar katta gunohga qoladilar. Zardusht insonlarga
22

tinch-totuv yashashni, halol mehnat qilishni orgatmoqchi boladi. Bunga kora
insonning bu dunyodagi hayotiga yarasha narigi dunyodagi taqdiri ham bolajak,
har bir inson olgandan song ozining bu dunyodagi qilmishiga yarasha abadiy rohat
– jannatga, yoki yomon ishlari kop bolsa na xursandlik va na xafalik kormaydigan
arosat joy – misvongatuga tushadi.
Zardushtiylik negizida olamning qarama-qarshiliklar kurashi asosiga
qurilgani turadi: yaxshilik va yomonlik, yoruglik va qorongulik, hayot va olim
ortasida abadiy kurash davom etadi. Barcha yaxshiliklarni Axura-Mazda va barcha
yomonliklarni Anxramaynyu (yoki Axriman) ifodalaydi. Axura-Mazda insonlarga
ezgu ishlarni bayon etib ularga amal qilishni buyuradi, yomon ishlardan
saqlanishga chaqiradi. Zardushtiylikda imon uchta narsaga asoslanadi: fikrlar
sofligi, sozning sobitligi, amallarning insoniyligi. Har bir zardushtiy kuniga besh
marta yuvinib, poklanib, quyoshga qarab, uni olqishlab, siginishi shart.
Zardushtiylik ibodatxonalarida doimiy ravishda olov yonib turadi. Ularda
dunyodagi tort unsur – suv, olov, yer va havo uluglanadi. Zardushtiylik dafn
marosimi oziga xos bolib, olganlar bir necha pats, baland «sukut minoralari» –
daxmalarga solinadi, u yerda murdalarning goshtlarini qushlar yeb, suyaklarini
tozalaydi. Goshtdan tozalangan suyaklar maxsus sopol idishlarga solinib minora
ortasidagi quduqqa sochib yuboriladi. Bunda poklik bilan nopoklikning bir-biriga
yaqinlashmasligiga erishiladi. Zardushtiylik dini dunyodagi eng qadimiy dinlardan
biri hisoblanib, mil. av. XII-XI asrlarda Markaziy Osiyo, Ozarbayjon, Eron va
Kichik Osiyo xalqlari unga etiqod qilganlar. Eronda Sosoniylar sulolasi
hukmronligi davrida uning muqaddas kitobi Avesto ruhoniylar tomonidan ogzaki
rivoyatdan yigilib, birinchi marta kitob shakliga keltirilgan.
23

II BOB. «AVESTO» ZARDUSHTIYLIKNING ASOSIY MANBAI VA
MUKADDAS KITOBI ASOS SIFATIDA.
2.1. «Avesto» - O‘zbekiston tarixini o‘rganishdagi muhim manba.
Avesto dingina emas, dunyoviy bilimlar, tarixiy voqealar, ozi tarqalgan
olkalar, elatlarning ijtimoiy-iqtisodiy hayoti, madaniy va manaviy qarashlari, diniy
etiqodlari, urf-odatlari haqidagi manbalardandir. Unda bayon etilgan asosiy goya
diniy etiqodning ilk sodda bilimlari Zardusht nomli paygambar nomi bilan
bog‘langan. U Avestoning eng qadimiy qismi «Gat» (xat – noma)ni ijod etgan.
Avesto tarkibiga kirgan bilim, malumotlar qariyib 2000 yil miloddan avval 3000
yillik ohirlari 2000 yillik boshlaridan to milodning boshlarigacha o‘tgan davrda
yuzaga kelib, avloddan-avlodga ogzaki ko‘chirib olingan, uning kop qismi
yoqolgan, yettidan bir qismi saqlangan. Miloddan avvalgi III asrda Arshakiylar
sulolasi davrida to‘plangan. Modomiki, «Avesto» ona tariximizning muhim
tarkibini tashkil etar ekan, bu noyob manba qachon, qayerda, kim tomonidan
yaratilgan, degan savol ko‘pchilikni qiziqtiradi. Tarixiy manbalarni
chuquro‘rganish, eng avvalo, «Avesto»da tilga olingan asosli jug‘rofiy hududlar,
yurtlar nomlarini, aholining mashg‘ulot turlarini, urf-odatlarini, dafn marosimlarini
sinchiklab o‘rganish asnosida olimlar bu buyuk ta’Iimotning haqiqiy Vatani O‘rta
Osiyo o‘lkasi, uning Xorazm vohasi ekanligini isbotlagan.
«Avesto»da tilga olingan 16 ta yirik hududiy nomlarning ko‘pchiligi ham
O‘rta Osiyoga taalluqlidir. «Avesto»da ezgulik, yaxshilik xudosi Ahura Mazda
tilidan shunday deyiladi: «Men - Ahura Mazda - yaratgan ilk sarzamin va
birlamchi yurt bu Doityo (Amu) daryosi sohilidagi xushmanzara iyron Vij (hozirgi
Xiva o‘rnidagi qadimgi manzilgoh nomi) edi. Men - Ahura Mazda - yaratgan
ikkinchi sarzamin va go‘zal yurt So‘g‘d diyori edi. Men - Ahura Mazda - yaratgan
uchinchi sarzamin va go‘zal yurt qudratli va рок Man/ diyori edi. Men - Ahura
Mazda - yaratgan to"rtinchi sarzamin va go‘zal yurt zebo va orasta Balx diyori edi.
Men - Ahura Mazda - yaratgan beshinchi sarzamin va go‘za] yurt Balx va Marv
24

oralig‘idagi Nisoyadir».’ Keltirilgan budalil «Avesto»ning vatani bizning yurtimiz
bo‘lganligiga hech bir shubha qoldirmaydi. «Avesto» ta’limotining asoschisi,
tarixga payg‘ambar nomi bilan kirgan Zardusht (Zaratushtra Avesto tilida, Zoroastr
yunon tilida) ismli shaxsdir. Zardusht «Oltin tuyali» yoki «Oltin tuya yetaklovchi»
degan ma’noni bildiradi. Zardusht o‘z dini zardushtiylik g‘oyalarini aholi o‘rtasida
tashviq-targ‘ibot qilgan.
Bu jarayon nihoyatda qiyin, murakkab kechgan, hududma-hudud sarson-
sargardon kezib yurishga majbur bo‘lgan. Shu boisdan ham, Zardusht Eronmi,
Midiya, Mesopotamiyami yoxud O‘rta Osiyo o‘lkasi bo‘ylabmi, ishqilib, ko‘p
yurtlar kezib, o‘z ta’limotini yoyishga intilganligi shubhasiz. Bunda yana shu narsa
e’tiborga molikki, Zardushtiylik (yunoncha /oroastrizm) dinini birinchilardan
bo‘lib qabul qilgan, uni o‘z fuqarolari orasida yoyilishiga izn bergan yurt ham
Baqtriyadir. Buyak alloma Beruniy keltirgan rivoyatga ko‘ra, Zardusht Baqtriya
podshohi Gishtasp va malika Xutaosa huzuriga kelib, «Avesto» ta’limotining
muqaddasligini isbot yetish uchun xudoga iltijo qilib, o‘z tanasiga qizdirilgan
misni bosishlarini so‘raydi. Olovli mis uning tanasini zararlamagach, Gishtasp va
uning xotini, ulardan so‘ng esa butun Baqtriya aholisi zardushtiylik e’tiqodini
qabul qiladi. “Avesto” o‘lkamizda islom dini yoyilguniga qadar (mil. VIII
asrgacha) ajdodlarimiz e’tiqod qilgan zardushtiylik dinining muqaddas kitobi
bo‘lgan. Bu kitob ajdodlarimiz yakkaxudolikka iymon keltirgunlaricha uzoq
o‘tmishdan boshlab ma’naviy izlanish, o‘zlikni anglash yo‘lida bosib o‘tgan
tafakkur takomillashuvi bosqichlarining mevasi sifatida bizgacha еtib kelgan
buyuk merosdir“Avesto” o‘z vatani Turonzaminda qadimdan ilmiy dunyo diqqat
markazida bo‘lib kelgan. Avvalo, bu masala “Avesto” kitobining to‘planishi, uning
tarkibiy bo‘laklariga silsilaviy tartib berilishi va nihoyat, eng mukammal, ishonchli
shakli yuzaga kelishi uzoq ajdodlarimizning kitobatchilik madaniyati hamda
qadimiy matnshunoslikning buyuk namunasidir. Qolaversa, o‘rta asr ilmida
“Avesto” haqida batafsil ma’lumotlarni ulug‘ allomalar asarlaridan va boshqa
manbalardan olish mumkin.
25

O‘zbekistonda "Avesto"ni organish qadimdan boshlangan. Abu Rayhon
Beruniy, Abu Jafar Tabariy, Abu Baxr Narshaxiy asarlarida "Avesto" talimotiga va
unda tilga olingan timsollarga murojaat mavjud. Bu nodir ilmiy asarlarning
qolyozma va bosma nusxalari OR FA SHI jamgarmasida saqlanadi. 5
Hozirgi ozbek
olimlari A.Qayumov, H. Homidov, M. Isoqov, N. Rahmonov v.b.ning ilmiy
tadqiqot va maqolalari etiborli. Ozbekiston Respublikasi hukumatning qarori bilan
2001 yilda "Avesto"ning 2700 yilligi nishonlandi. "Avesto" vatani Xorazmda bog‘
barpo qilindi, asarning o`zbek tilidagi tarjimalari chop etildi, u haqda yangi
tadqiqotlar yuzaga chiqdi. Shunday qilib, muqaddas «Avesto» kitobi buyuk
o‘tmishdoshlarimizning keng qamrovli hayot tarzini, umrboqiy urf-odatlari, ta’lim-
tarbiyasi, boshqaruv tizimini o‘rganishimizda muhim dasturilamal manba bo‘lib
xizmat qiladi. Unda umumbashariy g‘oyalarning chuqur aks etganligi sababli, bu
asar keng hududlar bo‘ylab yoyilib, Sharq-u G‘arbda e’tirof etilib, turli xalqlarning
ma’naviy yuksalishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatgan.Hozirgi mustaqillik sharoitida ham
bu ta’limot g‘oyalari o‘z ta’sirchan ahamiyatini ko‘rsatib, asl ma’naviyatimiz
sarchashmala-ridan biri sifatida xalqimiz ruhiyatini boyitib borishga xizmat
qilmoqda.
5
D.S Sadullayeva. Zardushtiylik dini va uning muaddas kitobi “Avesto” ning bugungi kundagi yoshlar tarbiyasidagi
tutgan o’rni.
26

2.2 “Avesto” da ma’naviyat masalalari .
Z ardushtiylik ta’limotining axloqiy yo‘riqlariga binoan inson tomonidan o‘z
burchini his etishning eng birinchi b е lgisi ma’naviy poklik sanalgan. Ayollarga
g‘amxo‘rlik ko‘rsatish ijtimoiy zarurat hisoblangan. Ayniqsa, homilador ayollarga
muruvvat ko‘rsatish asosiy insoniy burch hisoblangan. Diniy g‘oyalarga ko‘ra
tuproq, suv, havo hamda quyosh muqaddas sanaladi, odamlar ularni e’zozlash,
quyoshga sajda qilishga da’vat etiladi. Zardusht ta’limotida shaxsiy va turmush
gigiy е nasiga qat’iy amal qilish kishilar o‘rtasida turli xil kasalliklar k е lib
chiqishining oldini oluvchi tadbir ekanligi alohida uqtiriladi. Shu o‘rinda quyidagi
qoidalarga amal qilish maqsadga muvofiqligiga urg‘u b е riladi: qabristonlarning
shahar yoki qishloqdan tashqarida bo‘lishiga alohida e’tibor b е rish, hayvonlarning
qabrlarni oyoqosti qilmasliklari uchun qabristonlarning atrofini o‘rab qo‘yish,
mayyit (o‘lik)ni yuvish vaqtida ozodalikka rioya qilish, murda t е kkan libos yoki
murda qo‘yilgan joyni suv yordamida yuvib tashlash, turli jonzotlarning o‘ligi
(inson murdasi) tushgan suv havzalarini bir n е cha bor qatron qilish (havzani
yomg‘ir yoki daryo suviga bir n е cha bor to‘ldirib, suvni havzadan chiqarib
tashlash), badan va sochning toza bo‘lishiga ahamiyat b е rish, tirnoqlarni vaqti-
vaqti bilan olib turish, kuniga b е sh marta yuvinish va hokazolar. Zardusht
g‘oyalarining amaliy ahamiyati shundaki, ularda turli kasalliklarning oldini olish
hamda atrof-muhit musaffoligini ta’minlovchi usullar to‘g‘risida ham ma’lumotlar
b е riladi. Bu boradagi usullar quyidagi uch guruhdan iboratdir:
1. axlatlarni b е rkitish, ifloslangan joylarni tuproq, tosh yoki kul bilan
ko‘mib tashlash;
2. olov yordamida, issiq yoki sovuq havo vositasida mikroblarni yo‘q
qilish;
3. kimyoviy usul (kul, sirka, sharob, turli giyohlar - sandal va isiriq
tutatish, aloe, piyoz, sarimsoq, qizil qalampir va hokazolarni ist е ’mol qilish orqali
mikroblarni yo‘qotish) orqali yuqumli kasaliklarga barham b е rilgan.
27

Bizga yaxshi ma’lumki, mikrob va yuqumli kasalliklar suv, havo va tuproq
vositasida t е z tarqaladi va k е ng hududga yoyiladi, shu bois “Av е sto” g‘oyalariga
ko‘ra ularni asrash, ulardan foydalanishga nisbatan oqilona munosabatni qaror
toptirish o‘ta muhim sanalgan. Ularni asrash qoidalarini buzgan kishilar 400
qamchi urish bilan jazolanganlar. Zardushtiylik ta’limotida ovqatlanish qoidalari
xususida batafsil so‘z yuritilib, ularga qat’iy rioya etish lozimligi alohida
ta’kidlanadi. Z е ro, insonning salomat bo‘lishi, o‘z burchlarini to‘laqonli ado eta
olish imkoniyatiga egaligi uning ovqatlanish qoidalariga n е chog‘li amal
qilganligiga bog‘liq bo‘ladi. Darhaqiqat, inson ovqatlanmasa fuqarolik, xizmat va
axloqiy burchni ham bajara olmaydi. Insonning ma’naviy hayoti uning moddiy
turmush tarzi bilan aloqador ekanligi asarda alohida qayd etilgan. Xususan,
“Yasna”larda “yeb-ichmaydigan insonning toat-ibodat qilishga quvvati y е tmaydi”,
- d е yiladi. Zardushtiylikda dunyoviy noz-n е ’matlardan voz k е chish talab
etilmaydi, balki noz-n е ’matlarni m е ’yorida ist е ’mol qilish, ularning mazasidan
lazzat olish, inson hayotining “yaxshi kun ko‘rish uchun zarur narsalar mo‘l-
ko‘lchiligida” xushchaqchaqlik va baxtiyorlik bilan o‘tkazishi lozimligi
to‘g‘risidagi fikrlar ilgari suriladi. Zardushtiylik ta’limotiga ko‘ra oila muqaddas
hisoblangan. Oila qurish ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan. Erkak kishi zurriyot
qoldirish layoqatiga ega bo‘lgan holda oila qurmasa, unga muayyan jazo b е rilgan.
U qopga solib kaltaklangan, p е shonasiga tamg‘a bosilgan yoki b е liga zanjir
bog‘lab yurishga majbur etilgan. Ko‘p bolali oilalarning davlat tomonidan mablag‘
bilan ta’minlashi yo‘lga qo‘yilgan. Egizak yoki bir yo‘la uchta farzand ko‘rgan
ayollarning maxsus ravishda taqdirlanishlari e’tirof etilgan. Zardusht g‘oyalariga
ko‘ra naslning sog‘lom bo‘lishi, qavm qonini toza saqlash, turli irsiy kasalliklar
k е lib chiqishining oldini olish maqsadida yaqin qarindoshlarning o‘zaro oila
qurishi man etilgan. “Av е sto”da inson omili, uning salomatligini ta’minlash
masalasi alohida bayon etilgan. Bugungi kunda xalq tabobatida qo‘llanilib
k е layotgan va kishilar salomatligi saqlashda muhim ahamiyat kasb etgan ayrim
usullar xususida ma’lumotlar b е riladi. Bildirilgan fikrlar mazmuniga ko‘ra mavjud
28

kasalliklarni davolashda dorivor o‘simlik (giyoh) lar yordamida tayyorlangan
vositalardan samarali foydalanilgani ma’lum bo‘ladi. Ana shunday dorivor
vositalar sirasida kunjut, ko‘knori, zira, piyoz, savsan, turp, xurmo, sabzi, b е hi,
asal, zaytun moyi, shakar, shira hamda s е dananing nomi qayd etiladi. Ayrim
kasalliklarni bartaraf etishda dorivor o‘simliklarning ildizi, poyasi, bargi, guli,
m е vasi va urug‘laridan tayyorlangan qaynatmalarning foydasi katta ekanligi
ta’kidlanadi. Kasalliklar rivojlanish davri, holati va turiga ko‘ra r е jim asosida, duo
o‘qitish, parh е z saqlash, dori ist е ’mol qilish, shuningd е k, jarrohlik amallarini
tashkil etish kabi yo‘llar bilan davolangan. Asarda tabiblar tomonidan e’tirof
etilgan va ularning faoliyatlarida asosiy axloqiy-ma’naviy g‘oya bo‘lib xizmat
qilgan qasamnoma matni ham k е ltirilgan.
“Av е sto” asarida insonning barkamol bo‘lib y е tishishida uning so‘zi, fikri
hamda ishi ezgu bo‘lishi va ezgulikning tantanasi uchun xizmat qilishiga katta
e’tibor b е riladi. Ushbu axloqiy uchlik g‘oyasi eng qadimgi davrlardan boshlab
kishilik jamiyati taraqqiyotining k е yingi bosqichlarida yaratilgan barcha ma’rifiy
asarlar mazmunining shakllanishiga asos bo‘lgan. Z е ro, unda insonning inson
sifatida ma’naviy va moddiy jihatdan kamol topishi uchun zarur bo‘lgan muayyan
talablar o‘z ifodasini topib, hayot kod е ksi sifatida nafaqat Sharq balki G‘arb
xalqlarining ham muhim ma’naviy m е rosi bo‘lib qoldi. Asarda ifoda etilayotgan
masalalarning ijtimoiy hayotning barcha jabhalarini qamrab olganligi Zardusht
g‘oyalarining nazariy va amaliy ahamiyatini oshirib, uning qimmati bugungi kunda
ham yuqori bo‘lishiga olib k е lgan. Zardushtiylik dinida iymon uch tayanchga
asoslanadi:
1) fikrlar sofligi, 2) so‘zning sobitligi, 3) amallarning insoniyligi. "Avesto" da
"Bergan so‘zning uddasidan chiqish, unga sodiq qolish, savdo-sotiq va
shartnomalarda qat’iy amal qilish, qarzni o‘z vaqtida to‘lash, aldamchilik va
xiyonatdan xoli bo‘lish imonlilik alomatidir", -deyilgan.
“Avesto” o‘lkamizda islom dini yoyilguniga qadar (mil. VIII asrgacha)
ajdodlarimiz e’tiqod qilgan zardushtiylik dinining muqaddas kitobi bo‘lgan. Bu
29

kitob ajdodlarimiz yakkaxudolikka iymon keltirgunlaricha uzoq o‘tmishdan
boshlab ma’naviy izlanish, o‘zlikni anglash yo‘lida bosib o‘tgan tafakkur
takomillashuvi bosqichlarining mevasi sifatida bizgacha е tib kelgan buyuk
merosdir.
Zardushtiylik dini odamlarga bu din haqida xushxabar keltirgan payg‘ambar
Zaratushtra nomi bilan bog‘liq holda shartli ravishda shu nom bilan atalib
kelinadi. Aslida “Avesto” kitobida bu din mazdayasna dini deb atalgan. Bu so‘z
“Mazdaga sig‘inmoq” deb tarjima qilinib, Mazda so‘zi “donishmand,
oqilli”ma’nosini anglatadi.
Barcha ezgu borliq Mazdaning irodasi bilan yaratilgan, deb e’tiqod qilingan.
Mazda so‘zi oldiga Axura – “ulug‘lash” so‘zi qo‘shilib, zardushtiylikning ilohi-
xudosi – Axura Mazda nomi paydo bo‘lgan.
Lekin “Avesto” haqida gap ketganda, uning tarixiy taqdirida o‘ziga xos
voqealar davri boshlandi. Avvalo, arablar ilk harbiy yurishlari bilan VII asr
o‘rtalarida Sosoniylar Eroni, so‘ngra Markaziy Osiyoga kirib kelgandayoq
ajdodlarimizning qadimiy dini zardushtiylik bilan yuzma-yuz kelgan edi.
Keyinchalik fath ishlari poyoniga е tib, islom dini yoyilgan pallada zardushtiy
jamoalari yalpi ta’qib ostiga tushdi. Bu hol Eronu Turon o‘lkalarida ayovsiz davom
etdi. Shu vaziyat taqozosi bilan zardushtiylarning bir qismi xavfsiz o‘lkalarga
ko‘chib ketishga majbur bo‘ldi. Oqibatda VIII–XIII asrlar davomida bu jamoalar
Hindistonning Bombay va Gujarot viloyatlariga kelib o‘rnashdi. Bu qavmlar, asl
kelib chiqishidan qat’i nazar, mahalliy xalq orasida forslar (parslar), deb atala
boshlandi. Muhimi shundaki, ayni shu zardusht jamoalari qadimiy dinlariga
e’tiqodni saqlab qolganliklari tufayli umuman unutilishga mahkum etilgan din
tizimi, uning urf-odatlari, aqidalari va nihoyat, muqaddas kitobi “Avesto”ning
asosiy, kundalik amaliyot uchun eng zarur va muqaddas hisoblangan qismlari
saqlanib qoldi. Hozirgi kunda ham o‘sha qavmlarning avlodlari – qariyb 150 ming
zardushtiy Hindistonning mazkur o‘lkalarida o‘z dinlarini saqlab yashab
kelmoqda.
30

Zardushtiylik dini Sosoniylar davrida davlat dini deb e’lon qilingan. Hukmdor
Shopur I ni Ahuramazda elchisi deb hisoblashgan . Ko‘pchillik olimlarning
ta’kidlashlaricha, zardushtiylik dinining ilk vatani Turon o‘lkalari bo‘lgan, deb tan
olishmoqda. Chunki, “Avesto”da aks etgan mifologik qatlamlar, tarixiy geografik
manzaralar asos e’tibori bilan Turon o‘lkalariga, aniqrog‘i, Baqtriya, Marg‘iyona,
Sug‘diyona va Xorazmga xosdir. Qolaversa, “Avesto”ga asos bo‘lgan til, hozirgi
fors tilining ajdodi bo‘lmish qadimgi janubi-g‘arbiy eroniy tildan farqli ravishda,
shimoli-sharqiy eroniy tillarga, xususan, O‘zbekistonning qadimgi hududlarida
amal qilgan tillarga qarindoshdir. Sharqda tarixiy manbalar “Avesto” kitobi
mavjud bo‘lgani haqida ikki ming yildan ziyod vaqt davomida ko‘plab
ma’lumotlarni saqlagan. Ovro‘pada esa “Avesto” kitobi haqida ilk ma’lumotlar
o‘rta asrlardagina paydo bo‘lgan, ya’ni inglizlar Hindistonni istilo qilgach, bu
ma’lumot yanada boyigan. 1750-yillarning boshlarida yosh fransuz tadqiqotchisi
Anketil Dyuperron “Avesto”ni o‘rganish ishtiyoqi bilan yonib, ingliz harbiy
qismlariga qo‘shilib Hindistonga boradi. Zardushtiy jamoalar orasida uzoq muddat
bo‘lib, ularning ishonchini qozonib, dindorlargina tafsir qila oladigan “Avesto”
tilini o‘rganadi, “Avesto” matnlarini sotib oladi. So‘ngra 1761 yili Fransiyaga
qaytib kelib, 1771 yili “Avesto” matnlarini nashr etiladi. “Avesto” qadimiy tarix,
din, etnografiya, axloqiy-falsafiy qarashlar, astronomiya, kosmogoniya, ilohiyot va
boshqa ko‘plab sohalar uchun qiziqarli ma’lumotlar bera oladi. Shu bilan birga,
“Avesto” mohiyatan ilk badiiy ijod va adabiyot obidasidir. Uning tarkibida eng
qadimgi asotirlarimiz, rivoyatlar, qahramonlik dostonlari mavjud. “Avesto”ning
asotiriy obrazlari tizimidan o‘rin olgan Xushang, Taxmuras, Jamshid, Kayumars,
Faridun, Zahhok va boshqalar o‘rta asr dostonchiligi va adabiyotiga ham kirib
kelgan. Kayxusrav, Afrosiyob, Siyovush, Rustam, Suhrob va boshqa siymolar
asrlar osha yashab kelmoqda.Ular o‘rtasida doimo muttasil kurash boradi.
Zardushtiylik e’tiqodi bo‘yicha olov nihoyatda muqaddas hisoblangan. quyosh
yorug‘lik manbai bo‘lib, otash uning birqismi xisoblangan. Kuyosh olamga hayot
bag‘ishlaydi. Uning nuri bilan barcha jonzod uyg‘onadi va yashnaydi. Qadimiy
31

tangalarda suqilgan ma’budalar tasviri va sopol xaykalchalar taxlitiga qaraganda
Axuramazdadan tashqari, zardushtiylarning Mitra, Farna, Nana yoki Noxid
(Anaxita), Mirrix va Xubbi kabi maxalliy ezgulik tangrilari ham bo‘lgan. Mitra —
Kuyosh va yorug‘lik xudosi, jangovar yigit siymosida tasvirlanadi. Farna mah.alliy
aholi Xumo ba’zan ANKO nomi bilan yuritgan baxt va tole xudosi, nihoyatda
chiroyli qush qiyofasida tasavvur etilgan. Nana yoki Noxid hosildorlikva
farovonlik ma’budasi, u bir qo‘lida anor yoki olma tutgan go‘zal ayol qiyofasida
tasvirlanadi. Mirrix — urush va g‘alaba xudosi, xarbiylar madadkori, kurollangan
jangchi taxlitida tasavvur etilgan. Xubbi — suv xudosi, qayiqchilar va miroblar
xomiysi, zabardast yigit tusida tasvirlanadi. Avestoda diniy va axloqiy falsafiy
qarashlar. Zaratushtraning diniy falsafasi qarama-qarshi kuchlarning kurashiga
asoslangan. Bu kurash xudolar o‘rtasida boshlanib, tabiatda va insonlar hayotida
ham davom etadi. Aholi joylashgan dunyoni zardushtiylar 7 ta tabiiy qismlarga
bo‘lganlar. Bu dunyoning tarixi 12 ming yil davomida rivojlanadi, deb faraz
qilganlar. Ular dunyo rivojini to‘rt bosqichga bo‘lib, har bir bosqich 3 ming yilni
o‘z ichiga olgan. Birinchi bosqich-ko‘rinmas ma’naviy dunyo; ikkinchisi-yerda
odamzod hayotini boshlanishi, ya’ni Gavamard (islomda Odam ato) ning paydo
bo‘lish davri; uchunchisi - “oltin davr”, ya’ni oriylarning tarix maydoniga chiqish
davri; to‘rtinchisi - payg‘ambar Zaratushtra vafotidan keyingi davr. Dunyo
tarixining ikkinchi bosqichida yovuzliklar ilohi Axriman (islomda Shayton)
faoliyati boshlanadi. Axriman Gavamardni o‘ldiradi, ammo undan tarqalgan erkak
va ayol insoniyat urug‘ini davom ettiradi. Avestoga ko‘ra, oriylar Gavamard
farzandlaridan tashkil topgan. Oriylarni Avesto turlarining aslzodalari sifatida
tasavvur qilish mumkin. Uchunchi bosqich Yima (Jamshid) podsholik qilgan
“oltin” davr bo‘lib, bu davrda odamlar baxtli hayot kechirganlar. Dunyo aholisi bir
necha bor ko‘paygan, qushlar va hayvonlar yashashi uchun sayhon (odam oyog‘i
е tmagan) е rlar qolmagan. Axuramazda maslahatiga ko‘ra, Yima har 300, 600 va
900 yil davomida insonlar yashaydigan е rlar chegaralarini kengaytirib borgan.
Yima sovuq va suv toshqiniga qarshi “vara”- to‘rtburchakli qal’a qurishga asos
32

solgan. Demak, bu davr arxeologik davriy tizimda bronza va ilk temir davriga
to‘g‘ri keladi. Dunyo tarixining to‘rtinchi bosqichida insoniyatni yovuz kuchlardan
xalos etuvchi, qutqaruvchi Saosh’yant ismli shaxs paydo bo‘ladi, е r yuzini
yomonliklardan tozalaydi, gunoh ish qilgan va qiluvchi odamlarni yo‘q qiladi.
Aynan shu davrda bahodirlarga hamdu-sanolar to‘qish, hayot va o‘lim falsafasi,
xalq og‘zaki ijodiyoti kelib chiqadi. Bu davr kishilik tarixida “harbiy demokratiya
davriga” to‘g‘ri keladi. To‘rtinchi davrning so‘nggida “oxirgi zamon” boshlanadi.
Avesto bu borliq dunyoni odam uchun sinov maydoni, deb tushuntiradi. Zero,
insoniyat, dastlab, Yima podsho bo‘lgan davrlarda azaliy-abadiy baxt-saodat
makonida kasallik va o‘lim ko‘rmay, oltin asrni boshidan kechirgan. Yima ming
yil podsho bo‘lib, jannatmakon yurtni yaratgan. Unda mag‘rurlik g‘olib kelib,
Axuramazda man etgan taom-qoramol go‘shtini е b qo‘yadi va jazoga tortiladi.
Natijada, uning avlodlari, ya’ni barcha odamzod tirikchilik dardi – tashvishlariga
giriftor bo‘ladi, ya’ni е yish-ichish zaruriyatiga, kasalliklar va o‘limga yuzma-yuz
bo‘ladi. Axriman Axuramazda tanasidan ajrab chiqib, yovuzliklar yaratishga
tutinadi. Endi, dunyoni azaliy ezgulik bag‘riga qaytarishning birdan bir yo‘li pok
hayot, halol mehnat, yaratuvchilik, yovuzlikni qalbdan chiqarib tashlash, iymonli
e’tiqodli bo‘lish, miskinlarga yordam berish, yaxshi niyat, yaxshi so‘z va yaxshi
amallarga qo‘l urishdir. Shunday qilib, Avesto dunyodagi eng qadimgi din -
zardushtiylik ta’limotini axloqiy falsafasi, bu kitob nafaqat diniy, balki keng
ma’noda tarixiy va adabiy manba, ajdodlarimizning uzoq o‘tmish tarixi va tafakkur
taraqqiyotining qomusiy yig‘indisidir. «Avesto» asarida inson shaxsining
kamolotga erishishiga oid fikrlar ifoda etilgandir. Mazkur asar g‘oyalari orqali
qadimgi davrlarda mamlakatimiz hududida yashagan xalqlarning tabiiy, ilmiy,
ma’rifiy hamda ijtimoiy qarashlari borasida muhim malumotlarga ega bo‘lamiz.
«Avesto» diniy xarakterga ega bo‘lish bilan birga, o‘zida falsafiy, siyosiy,
filologik, va tarbiyaviy masalalarni ham qamrab olgan. Zardushtiylik dinining
g‘oyalari xususida so‘z borganda, ularning to‘g‘rilik bilan yashash va axloqiy
unsurlarga asoslanganligini alohida ta’kidlab o‘tish lozim. Ushbu afsonada gunoh
33

va uning jazosi, poklikning mohiyati ta’riflanib olov, suv, er, chorva, daraxt hamda
o‘simliklar ulug‘lanadi, kohin, harbiy, dehqon va chorvadorlar sharaflanadi.
Hayvonlarga zulm o‘tkazish eng katta gunoh sifatida qoralanadi. Mazkur bo‘limda
shaxsiy gigienaga amal qilishga oid qoidalar–tirnoq va sochni parvarishlash
masalalari yuzasidan fikr bildiriladi.
Bildirilayotgan fikrlardan anglashiniladiki, zardushtiylik dinining g‘oyalariga
ko‘ra, shaxsning axloqiy xislatlarga ega bo‘lishi Adolat o‘lkasini qaror toptirishda
tayanch omil bo‘lib xizmat qiladi.
Zardushtning asosiy yo‘riqlaridan biri ham Axura Mazdaning ko‘makchisi
sanalgan inson sa-hovatli bo‘lishi kerak, degan aqidadir. Garchi, zardushtiylikda
diniy rasmrusumlarga rioya etish, Zardusht tomonidan ilgari surilgan barcha
axloqiy yo‘l-yo‘riqlarni bajarish har bir kishining muqaddas burchi ekanligi e’tirof
etilishi bilan birga, dunyoviy ishlar va ularning mohiyati ham ochib beriladi.
«Yaxshi fikr» iborasining mazmuni o‘zida ilohiy qonun ruhidagi g‘oyalarga ega
bo‘lish, yaqin kishisiga nisbatan mehribonlik ko‘rsatish, muhtojlarga
ko‘maklashish, yovuzlikka qarshi kurashga doimo tayyor turish, kishilarning baxt-
saodati yo‘lida harakat qilish, ahillik, qabiladoshlar bilan birga do‘stlik va
totuvlikda yashashga intilish ruhidagi niyat va fikrlar musaffoligini aks ettiradi.
Inson fikran ham boshqalarga hasad qilmasligi lozim.
Yaxshi niyatli kishi darg‘azab bo‘lmaydi, jaholatlarga berilmaydi. Zero,
bunday ruhiy holatda inson yaxshilik haqida o‘ylamaydi, burch va adolat haqida
unutadi va nojo‘ya harakatlar qiladi. «Avesto»dagi uchlikning haqiqiy
manbalariga yondashiladigan bo‘1sa, ular qadimgi zamon kishilarining axloqiy
tasawurlariga batamom muvofiq bo‘lib tushadi. Fikr, so‘z va ishning birligi
ibtidoiy insonning ham ajralmas xislati edi. Uning ong, axloq va boshqalar
xususidagi tasawurlari o‘zi mansub bo‘lgan jamoa bilan uzviy bog‘langan,
Jamoaning fikri uning ham fikri, jamoaning so‘zlari uning ham so‘zlari, jamoaning
ishlari uning ham ishlari bo‘lgan. Ijtimoiy va shaxsiy manfaatlarning uyg‘unligi-
urug‘chilik jamiyatining muhim belgisidir. Jamoaning har qanday topshirig‘ini
34

bajarish uning a’zolari uchun mu-qaddas qonun edi. Uning so‘zi, fikri hamda ishi
ezgu bo‘lishi va ezgulikning tantanasi uchun xizmat qilishiga katta e’tibor beriladi.
Ushbu axloqiy uchlik g‘oyasi eng qadimgi davrlardan boshlab kishilik jamiyati
taraqqiyotining keyingi bosqichlarida yaratilgan barcha ma’rifiy asarlar
mazmunining shakllanishiga asos bo‘lgan. Asarda ifoda etilayotgan masalalarning
ijtimoiy hayotning barcha jabhalarini qamrab olganligi Zardusht g‘oyalarining
nazariy va amaliy ahamiyatini oshirib, uning qimmati bugungi kunda ham yuqori
bolishiga olib kelgan.
Yaxshilik va yomonlik o‘rtasidagi kurash «Avesto»ning bosh g‘oyasidir.
Yaxshilik ramzi – yakka xudo Axura Mazda, yomonlik ramzi – Ahramandir.
Hozirgacha «Avesto»ning ikki varianti mavjud. Birinchisi faqat «Avesto»ning
o‘zidan iborat . Tisht – xalq o‘rtasida asrlar o‘tishi davomida «Sust» nomi bilan
o‘zgargan. O‘zbek xalq og‘zaki ijodidagi «Sust xotin» qo‘shiqlarida Tishtar obrazi
yaratilgan. Qurg‘oqchilik kelgan yillarida dehqonchilik bilan shug‘ullanadigan
odamlar Tishtar – yomg‘ir tangrisidan yordam so‘raganlar. Bu marosim o‘ziga xos
ko‘rinishda o‘tkazilgan: dehqonchilik bilan shug‘ullaniladigan joylardagi ayollar
to‘planishib, odam shaklidagi qo‘g‘irchoqqa kampirning ko‘ylagini kiygizishib,
«Sust xotin» qo‘shig‘ini aytishgan va o‘z qo‘ni-qo‘shnilarinikiga kirishgan. Uy
egalari qo‘g‘irchoqqa suv sepishgan, «Sust xotin» qo‘shig‘ini aytganlarga xayr–
sadaqa berishgan. Quyidagi parchada yaratilgan Sust xotin obrazi «Avesto»dagi
suv xudosi Tishtar mifologiyasiga bog‘lanadi. «Avesto» asarida insonning
barkamol bo‘lib etishishida uning so‘zi, fikri hamda ishi ezgu bo‘lishi va
ezgulikning tantanasi uchun xizmat qilishiga katta e’tibor beriladi. Ushbu axloqiy
uchlik g‘oyasi eng qadimgi davrlardan boshlab kishilik jamiyati taraqqiyotining
keyingi bosqichlarida yaratilgan barcha ma’rifiy asarlar mazmunining
shakllanishiga asos bo‘lgan. Zero, unda insonning inson sifatida ma’naviy va
moddiy jihatdan kamol topishi uchun zarur bo‘lgan muayyan talablar o‘z ifodasini
topib, hayot kodeksi sifatida nafaqat Sharq, balki G‘arb xalqlarining ham muhim
ma’naviy merosi bo‘lib qoldi.
35

XULOSA
Fikr, so‘z va ishning birligi ibtidoiy insonning ham ajralmas xislati edi.
Uning ong, axloq va boshqalar xususidagi tasawurlari o‘zi mansub bo‘lgan jamoa
bilan uzviy bog‘langan, Jamoaning fikri uning ham fikri, jamoaning so‘zlari uning
ham so‘zlari, jamoaning ishlari uning ham ishlari bo‘lgan. Ijtimoiy va shaxsiy
manfaatlarning uyg‘unligi-urug‘chilik jamiyatining muhim belgisidir. Jamoaning
har qanday topshirig‘ini bajarish uning a’zolari uchun mu-qaddas qonun edi.
Uning so‘zi, fikri hamda ishi ezgu bo‘lishi va ezgulikning tantanasi uchun xizmat
qilishiga katta e’tibor beriladi. Ushbu axloqiy uchlik g‘oyasi eng qadimgi
davrlardan boshlab kishilik jamiyati taraqqiyotining keyingi bosqichlarida
yaratilgan barcha ma’rifiy asarlar mazmunining shakllanishiga asos bo‘lgan. Zero,
unda insonning inson sifatida ma’naviy va moddiy jihatdan kamol topishi uchun
zarur bo‘lgan muayyan talablar o‘z ifodasini topib, hayot kodeksi sifatida nafaqat
Sharq, balki G‘arb xalqlarining ham muhim ma’naviy merosi bo‘lib qoldi. Asarda
ifoda etilayotgan masalalarning ijtimoiy hayotning barcha jabhalarini qamrab
olganligi Zardusht g‘oyalarining nazariy va amaliy ahamiyatini oshirib, uning
qimmati bugungi kunda ham yuqori bolishiga olib kelgan. Yaxshilik va yomonlik
o‘rtasidagi kurash «Avesto»ning bosh g‘oyasidir. Yaxshilik ramzi – yakka xudo
Axura Mazda, yomonlik ramzi – Ahramandir. Hozirgacha «Avesto»ning ikki
varianti mavjud. Birinchisi faqat «Avesto»ning o‘zidan iborat . Tisht – xalq
o‘rtasida asrlar o‘tishi davomida «Sust» nomi bilan o‘zgargan. O‘zbek xalq
og‘zaki ijodidagi «Sust xotin» qo‘shiqlarida Tishtar obrazi yaratilgan.
Qurg‘oqchilik kelgan yillarida dehqonchilik bilan shug‘ullanadigan odamlar
Tishtar – yomg‘ir tangrisidan yordam so‘raganlar. Bu marosim o‘ziga xos
ko‘rinishda o‘tkazilgan: dehqonchilik bilan shug‘ullaniladigan joylardagi ayollar
to‘planishib, odam shaklidagi qo‘g‘irchoqqa kampirning ko‘ylagini kiygizishib,
«Sust xotin» qo‘shig‘ini aytishgan va o‘z qo‘ni-qo‘shnilarinikiga kirishgan. Uy
egalari qo‘g‘irchoqqa suv sepishgan, «Sust xotin» qo‘shig‘ini aytganlarga xayr–
sadaqa berishgan. Quyidagi parchada yaratilgan Sust xotin obrazi «Avesto»dagi
36

suv xudosi Tishtar mifologiyasiga bog‘lanadi. «Avesto» asarida insonning
barkamol bo‘lib etishishida uning so‘zi, fikri hamda ishi ezgu bo‘lishi va
ezgulikning tantanasi uchun xizmat qilishiga katta e’tibor beriladi. Ushbu axloqiy
uchlik g‘oyasi eng qadimgi davrlardan boshlab kishilik jamiyati taraqqiyotining
keyingi bosqichlarida yaratilgan barcha ma’rifiy asarlar mazmunining
shakllanishiga asos bo‘lgan. Zero, unda insonning inson sifatida ma’naviy va
moddiy jihatdan kamol topishi uchun zarur bo‘lgan muayyan talablar o‘z ifodasini
topib, hayot kodeksi sifatida nafaqat Sharq, balki G‘arb xalqlarining ham muhim
ma’naviy merosi bo‘lib qoldi. Asarda ifoda etilayotgan masalalarning ijtimoiy
hayotning barcha jabhalarini qamrab olganligi Zardusht g‘oyalarining nazariy va
amaliy ahamiyatini oshirib, uning qimmati bugungi kunda ham yuqori bolishiga
olib kelgan. Avestoning hozirgi davr kishilari uchun ahamiyati shundaki, unda
odamlar doim pokiza yurishga, badanni toza tutishga yomon kirdikorlar
qilmaslikka; har qanday yovuz niyat va haqoratli asabbuzar sozlarni aytmaslikka,
ayollarni, jumladan qizlarni sevishga hamma sohada motadil (optimal) bolishga
davat etuvchi qoida davat, ogitlar bayon etilgan. Avestoda diniy korsatmalar
haqidagi goyalar bilan birga real, dunyoviy hozir ham foydali, nasihat, tavsiya,
cheklash, taqiqlash, ragbatlantirishga doir ogit va davatlar kop bolgan.
Zardo‘shtiylikda oila muqaddas sanalgani bois ig‘vo, tuhmat, er-xotinning o‘zaro
kelishmovchiligi, ota-ona bilan murosa-madora qila olmaslik kabi bahonalar bilan
nikohning bekor qilinishiga yo‘l qo‘yilmagan.
Avestoning qimmatliligi shundaki, o‘sha davrdagi ijtimoiy-iqtisodiy va
madaniy jarayonlar, ilk davlatchilik an’analari, turli ijtimoiy tabaqalarning
jamiyatda tutgan o‘rni, dunyo va insonning nokomilligi, oilaviy turmush tarzi va u
bilan bog‘liq urfodatlarlarga oid qimmatli ma’lumotlar berilgan. “Avesto” da oila,
oila a’zolari va boshlig‘ining vazifasi va majburiyatlari, oila-nikoh munosabatlari
turli o‘rinlarda, har xil munosabatlar bilan maxsus bayon etilgan. Zardushtiylikda
ayollar haq-huqulari yuqori darajada e’zozlangan, oila daxlsizligi va
mustahkamligiga erishish, otaonalarning farzand oldidagi burchi, farzandlarni oila
37

qurishga tayyorlash va ko‘plab oila turmush an’ana va marosimlariga oid fikr-
mulohazalar bayon etilgan. Zamonaviy zadushtiylar hayotini o‘rgangan taniqli
olima M.Boys “Zardusht o‘zining davomchilariga o‘ziga xos ikkita majburiyatni –
kuniga besh mahal ibodat va yetti bayramni nishonlashni yuklagan” deya
ta’kidlaydi. Zardushtiylikda nikoh bir umrga muhrlangan Ushbu dinda nikohning
monogom shakli rag‘batlantirilgan bo‘lib, ko‘pxotinlik yoki vaqtincha nikoh
mumkun bo‘lmagan. Oilada xiyonat qattiq qoralanagan. Begona erkak bilan
qovushgan ayollar badnom qilingan, jazolangan va nikohdagi er uchun harom
hisoblanagan. Zardushtiylikda oilaga qadriyat sifatida qaralishi, farzand tarbiyasida
ma’suliyatli bo‘lish lozimligining qat’iy belgilanishi, nopoklik, yovuzlikning
qoralanishi, insondagi insoniy xususiyatlarning ulug‘lanishi jamiyat taraqqiyotini
ta’minlashda hamda barkamol avlod tarbiyalashda katta ahmiyatga ega.
Zardushtiykik dini bilan bog‘liq barcha marosim va odatlar zamirida nopoklikga va
yovuzlikga qarshi kurash g‘oyasi mavjud bo‘lib, mehnatsevarlik va bunyodkorlik
yuksak darajada ulug‘langan hamda rag‘batlantirilgan. Xulosa shuki,
zardushtiylikning ozidan keyingi barcha dinlarga salbiy tasiridan kora ijobiy tasiri
ustun bolgan. Deyarli barcha dinlarga xos xususiyat bolgan insonlarni yetuklikka,
manaviyati boy, axloq-odobli bolib tarbiyalashga intilish zardushtiylik dinining
ham asosini tashkil qiladi. Bu ustunlik musulmonlar hayoti va faoliyatida ayniqsa
e`tiborga loyiqdir.
38

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Abu Rayhon Beruniy. Tanlangan asarlar. “Fan” nashriyoti-Toshkent-
1998.B.236238.
2. A широв А .” Авесто ” ва зардуштийларнiг оила турмуш маросимлари
ҳақида // Ўзбекистонда ижтимоий фанлар .-2002.-№1.- Б .50
3.Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. T., Sharq 1998
4. Врагiский И.С.Из истори таджикской народной поэзи.-М.,1956.-С.188-
189.
5. Ishoqov M. Avesto va uning insoniyat taraqqiyotidaagi orni konferensiya
tezislari to`plamidan Oz.R FA 2001.,
6. Aвесто: Яшт китоби /М.Исҳоқов таржимаси.-Т.,2001.-Б.4.
7. Karimov I.Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q.//Muloqot.-Toshkent:1998, 5-son, 5-
b. С .44.
8. Koshanova N.M. Xalqimiz hayotidagi zardushtiylik ta’limoti bilan bog‘liq
an’analar va marosimlar// Tamaddun nuri.Beruniy-2020.B.37-41.
9. Avesto.O‘zbekcha tarjima (Asqar Mahkamov tarj)-T.:2001
10. Eshov B “ O‘zbekiston davlatchiligi va boshqaruvi tarixi”.Toshkent-2012
11.Sagdullayev A. QadimgiO‘zbekiston ilk yozma manbalarda. TOSHKENT
“O‘QITUVCHI” 1996.
12. Sulaymonova F. Sharq va Garb —Toshkent. Fan, 1997.
13. "Avesto"dan (tarj. M. Isoqov) Ozbek tili va adabiyoti jurnali, 1999. №2-
14.Abu Rayhon Beruniy. Al-osorul-boqiya an-al qarunul-holiya. Т .: 1969
15. H. Homidov. "Avesto" fayzlari. – Т .: 2001
16. N.Rahmonov. "Avesto"ning paydo bolishi. "O‘zbekiston ovozi" 2001, 26.
17. N. Rahmonov. "Avesto": Zamin, vatan demakdir. - "O‘zbekiston ovozi"
2001, 25 sentabr.
18.Fridrix Nitshe. “Zardusht tavallosi” Toshkent ”Yangi asr avlodi” 2007
19. А vesto. Izbrann ы e gimn ы . Per. V. А , Livshitsa. – Do shanbe.ʼ
39

20. А vesto. «San at». 1991. № 5-12, 1992. № 1.ʼ
21. А vesto «Guliston», 1999, № 1-5.
Internet saytlar
www.e-tarix.uz
www.ziyonet.uz
40

Avesto va zardushtiylik

Sotib olish