Войти Регистрация

Docx

  • Рефераты
  • Дипломные работы
  • Прочее
    • Презентации
    • Рефераты
    • Курсовые работы
    • Дипломные работы
    • Диссертациии
    • Образовательные программы
    • Инфографика
    • Книги
    • Тесты

Информация о документе

Цена 13000UZS
Размер 50.1KB
Покупки 0
Дата загрузки 22 Сентябрь 2025
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Экономика

Продавец

Bohodir Jalolov

Avtoraqamlar onlayn savdo tizimini o'rgatuvchi dasturiy ta'minot ishlab chiqish

Купить
1 MUNDARIJA
KIRISH ........................................................................................................................... 3
I BOB. AVTORAQAMLAR ONLAYN SAVDO TIZIMINING NAZARIY 
ASOSLARI .................................................................................................................... 6
1.1 Avtoraqamlar savdosi tushunchasi va uning huquqiy-me’yoriy asoslari ................. 6
1.2 Onlayn savdo tizimlarining imkoniyatlari va texnologik asoslari ........................... 9
1.3 Avtoraqamlar savdosining amaliy ahamiyati va afzalliklari .................................. 17
II BOB. Avtoraqamlar onlayn savdosini o‘rgatuvchi dasturiy ta’minotni ishlab chiqish
...................................................................................................................................... 19
2.1. Dasturiy ta’minotning tuzilmasi va texnik talablar ............................................... 19
2.2 Avtoraqamlar onlayn savdo tizimining texnik talablari ......................................... 24
2.3. Dasturiy ta’minot xavfsizligi va foydalanuvchi ma’lumotlarini himoyalash ........ 27
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ................................................. 38
2 KIRISH
Raqamli   texnologiyalar   va   axborot   kommunikatsiya   tizimlarining   rivojlanishi
jahon   iqtisodiyoti   va   davlat   boshqaruvida   tub   burilish   yasadi.   Zamonaviy   jamiyatda
raqamlashtirish   jarayonlari   nafaqat   ma’lumotlar   almashinuvini   soddalashtiribgina
qolmay,   balki   turli   sohalarda   yangi   biznes   modellari,   shaffoflik   va   samaradorlikni
oshirish imkoniyatlarini yaratmoqda. Ayniqsa, davlat xizmatlarining elektron shaklda
taqdim etilishi, elektron tijorat va onlayn savdo tizimlari keng ko‘lamda ommalashib
bormoqda.
O‘zbekiston Respublikasi so‘nggi yillarda axborot texnologiyalarini joriy qilish
va   rivojlantirish   bo‘yicha   keng   qamrovli   dasturlarni   amalga   oshirmoqda.   “Raqamli
O‘zbekiston   –   2030”   davlat   dasturi   doirasida   yurtimizda   elektron   hukumat   tizimi
rivojlantirilmoqda,   bu   esa   fuqarolarga   ko‘rsatiladigan   xizmatlar   sifatini   oshirishda
muhim   omil   hisoblanadi.   Shunday   xizmatlardan   biri   sifatida   avtomobil   raqamlarini
onlayn savdosi tizimi ajralmas bo‘lib qolmoqda.
Avtoraqamlar onlayn savdosi nafaqat fuqarolarga qulaylik yaratadi, balki davlat
boshqaruvida   shaffoflikni   ta’minlash,   korrupsiyaga   qarshi   kurashish,   davlat
byudjetiga qo‘shimcha daromad keltirish kabi muhim vazifalarni bajaradi. An’anaviy
usuldagi   raqam   taqsimoti   va   sotuv   jarayonlaridagi   murakkablik   va   noaniqliklarni
bartaraf   etish   maqsadida   elektron   platformalar   orqali   savdolar   tashkil   etilishi
zamonaviy davlat boshqaruvi talablariga to‘liq javob beradi.
Bugungi   kunda   avtomobil   raqamlarining   elektron   onlayn   auksion   shaklida
sotilishi — bu shaffof va ochiq jarayon bo‘lib, unda har bir fuqaro o‘zining istak va
imkoniyatlariga   mos   raqamlarni   tanlash   imkoniyatiga   ega   bo‘ladi.   Shuningdek,   bu
tizim avtomobil egalari uchun raqamlarni boshqarish va yangilash jarayonini sezilarli
darajada soddalashtiradi.
Ushbu kurs ishida avtoraqamlar onlayn savdo tizimining nazariy asoslari, uning
huquqiy-me’yoriy   bazasi,   texnologik   infratuzilmasi,   foydalanuvchilarga   taqdim
etiladigan   imkoniyatlar   tahlil   qilinadi.   Shuningdek,   tizim   uchun   dasturiy   ta’minot
3 ishlab   chiqish   jarayoni   batafsil   o‘rganilib,   foydalanuvchi   interfeysi   va   funksionallik
jihatlariga   alohida   e’tibor   qaratiladi.   Ishda   real   vaziyat   va   foydalanuvchi   talablariga
mos   keladigan   dasturiy   mahsulot   yaratish   orqali   tizim   samaradorligini   oshirishga
intilish mavjud.
Kurs ishining ilmiy va amaliy ahamiyati shundan iboratki, avtoraqamlar onlayn
savdo   tizimi   bilan   bog‘liq   jarayonlarni   avtomatlashtirish   va   raqamlashtirish   orqali
nafaqat   fuqarolar   uchun   qulayliklar   yaratish,   balki   mamlakatda   raqamli
iqtisodiyotning   rivojlanishiga   ham   muhim   hissa   qo‘shiladi.   Shu   bilan   birga,   ushbu
yo‘nalishda   ishlab   chiqiladigan   dasturiy   ta’minot   bozor   talablariga   mos,   xavfsiz   va
ishonchli bo‘lishi kerak.
Ushbu   ishda   ko‘rsatib   o‘tilgan   texnologik   yechimlar   va   dasturiy   mahsulotlar
nafaqat   amaliyotda   qo‘llanilishi,   balki   kelajakda   yanada   takomillashib,   yangi
funksiyalar   bilan   boyitilishi   mumkin.   Shunday   qilib,   avtoraqamlar   onlayn   savdo
tizimi   rivojlanishining   istiqbollari   keng   bo‘lib,   u   raqamli   iqtisodiyot   va   elektron
hukumat tizimining ajralmas qismiga aylanishi muqarrar.
Shuningdek,   avtoraqamlar   savdosining   huquqiy   va   tashkiliy   asoslari   ham
e’tibordan   chetda   qolmasligi   kerak.   Avtoraqamlar   davlat   tomonidan   nazorat
qilinadigan   maxsus   ro‘yxatga   kiritilgan   raqamlar   bo‘lib,   ularning   taqsimoti   va
sotilishi   qat’iy   qonun-qoidalar   asosida   amalga   oshiriladi.   Shu   sababli,   onlayn   savdo
tizimini yaratishda mazkur huquqiy me’yorlarga to‘liq rioya qilish muhim ahamiyatga
ega.
Hozirgi kunda O‘zbekiston Respublikasining bir qancha qonunlari va normativ
hujjatlari   avtoraqamlarning   berilishi,   taqsimlanishi   va   onlayn   savdosi   jarayonlarini
tartibga soladi. Ushbu hujjatlar davlat xizmatlari sifatini oshirish, korrupsiyaga qarshi
kurashish, shuningdek, avtomobil egalari huquqlarini himoya qilishga qaratilgan. Shu
nuqtai nazardan, avtoraqamlar savdosining elektron shaklga o‘tishi qonuniy asoslarda
amalga oshirilishi zarur.
4 Avtoraqamlar   onlayn   savdo   tizimi   orqali   aholiga   raqamlarni   tanlash   va   xarid
qilish   imkoniyati   yaratilganda,   shuningdek,   tizimning   xavfsizligi   va   shaffofligi   ham
ta’minlanishi   talab   etiladi.   Bu   esa   zamonaviy   axborot   texnologiyalari   vositalaridan
unumli   foydalanishni,   ilg‘or   kriptografik   usullarni   va   foydalanuvchilarni
identifikatsiyalash mexanizmlarini joriy etishni taqozo etadi.
Yana bir muhim jihat — bunday tizimni yaratishda foydalanuvchi ehtiyojlari va
qulayligini ta’minlashdir. Dasturiy ta’minot nafaqat tezkor va ishonchli ishlashi, balki
har   qanday   yoshdagi   va   texnologiyalarga   unchalik   o‘rganmagan   foydalanuvchilar
uchun   ham   qulay   interfeysga   ega   bo‘lishi   lozim.   Shu   bilan   birga,   tizimning   har   bir
jarayoni   —   ro‘yxatdan   o‘tish,   raqam   tanlash,   to‘lov   amalga   oshirish   va   hujjatlarni
qabul qilish — aniq, tushunarli va soddalashtirilgan bo‘lishi kerak.
Ushbu   kurs   ishida   keltiriladigan   dasturiy   ta’minot   loyihasi   aynan   shunday
talablar   asosida   ishlab   chiqiladi.   Ish   jarayonida   dasturiy   mahsulotning   texnik   va
funksional   talablari,   arxitekturasi,   foydalanuvchi   interfeysi   elementlari,   shuningdek,
xavfsizlik mexanizmlari batafsil tahlil qilinadi. Shu bilan birga, loyiha amaliy jihatdan
ham sinovdan o‘tkazilib, uning samaradorligi va foydaliligi baholanadi.
Xulosa   qilib   aytganda,   avtoraqamlar   onlayn   savdo   tizimi   —   bu   nafaqat
zamonaviy   davlat   boshqaruvi   va   elektron   xizmatlar   sohasidagi   innovatsion   yechim,
balki   jamiyatda   shaffoflikni,   korrupsiyaga   qarshi   kurashni   kuchaytiruvchi   muhim
vosita   hisoblanadi.   Shu   sababli   ushbu   mavzuda   yaratiladigan   dasturiy   ta’minot
nafaqat texnik, balki ijtimoiy ahamiyatga ham ega.
5 I BOB. AVTORAQAMLAR ONLAYN SAVDO TIZIMINING NAZARIY
ASOSLARI
1.1 Avtoraqamlar savdosi tushunchasi va uning huquqiy-me’yoriy asoslari
Avtoraqamlar   savdosi   —   bu   avtotransport   vositalariga   tegishli   bo‘lgan   davlat
raqam  belgilarining tartibga solingan, qonuniy asosda,  onlayn  yoki  auksion shaklida
sotilishi yoki tanlab olinishi jarayonidir. Bu xizmat transport vositasining egasiga o‘z
xohishiga   ko‘ra   chiroyli,   esda   qolarli   yoki   shaxsiy   ma’noga   ega   bo‘lgan   raqam
kombinatsiyalarini   tanlash   imkonini   beradi.   Dastlab,   bu   xizmat   fuqarolar   ehtiyojini
qondirish   va   transport   vositalari   ro‘yxatga   olish   jarayonini   takomillashtirish   uchun
joriy   etilgan   bo‘lsa,   bugungi   kunda   u   davlat   byudjeti   uchun   qo‘shimcha   daromad
manbaiga,   shuningdek   elektron   xizmatlar   tizimining   muhim   tarkibiy   qismiga
aylangan.
Avtoraqam   savdosi   bilan   bog‘liq   tushunchani   chuqur   anglash   uchun,   avvalo,
davlat   raqam   belgilarining   mazmuni,   ularning   turkumlari   va   amaliy   ahamiyatini
ko‘rib   chiqish   lozim.   Avtomobil   raqamlari   —   bu   har   bir   avtotransport   vositasiga
yuridik   va   amaliy   jihatdan   noyob   identifikatsiya   beruvchi   davlat   mulki   hisoblanadi.
Ular yo‘l harakati xavfsizligini ta’minlash, transport vositalarini nazorat qilish, davlat
daromadlarini   tartibga   solish   va   qonunbuzarliklarni   aniqlashda   asosiy   vosita   sifatida
xizmat qiladi.
Bugungi   kunda   O‘zbekiston   Respublikasida   avtoraqamlar   quyidagi   toifalarga
bo‘linadi:
 Oddiy   raqamlar   –   tasodifiy   tarzda   avtomatik   ravishda   ajratiladi,   odatda
bepul taqdim etiladi.
 Chiroyli   yoki   tartibli   raqamlar   –   ketma-ket   yoki   takrorlanuvchi   raqam
kombinatsiyalaridan iborat (masalan: 111, 007, 2020).
 Eksklyuziv   raqamlar   –   mijoz   tomonidan   oldindan   tanlangan   noyob
kombinatsiyalar,   ayrim   hollarda   ismlar,   maxsus   belgilar   yoki   muhim   sanalarni   o‘z
ichiga oladi.
6 Ushbu   raqamlar   elektron   auksionlar   orqali   savdoga   chiqariladi   yoki   onlayn
xizmatlar   orqali   tanlab   olinadi.   Bu   orqali   fuqarolar   o‘z   transport   vositalarini
individuallashtirish imkoniyatiga ega bo‘ladi.
Huquqiy-me’yoriy asoslar
O‘zbekiston Respublikasi avtoraqamlar savdosini huquqiy tartibga soluvchi bir
qator qonun hujjatlari va me’yoriy hujjatlar asosida faoliyat yuritadi. Bular jumlasiga
quyidagilar kiradi:
1. “Yo‘l harakati to‘g‘risida”gi Qonun
Mazkur   qonun   yo‘l   harakati   xavfsizligini   ta’minlash,   transport   vositalarining
davlat   ro‘yxatidan   o‘tkazilishi,   ularga   raqam   belgilarini   ajratish   va   nazorat   qilish
jarayonlarini   tartibga   soladi.   Ushbu   qonunga   ko‘ra,   har   bir   transport   vositasi   o‘ziga
tegishli, yagona raqam belgisi bilan ta’minlanishi shart.
2.   O‘zbekiston   Respublikasi   Vazirlar   Mahkamasining   2020-yil   31-iyuldagi
454-sonli qarori
Ushbu   qaror   asosida   davlat   raqam   belgilarini   pullik   asosda   tanlab   olish,   ya’ni
avtoraqamlar   savdosi   mexanizmi   huquqiy   jihatdan   kuchga   kirdi.   Qarorda   chiroyli
raqamlarni   to‘lov   evaziga   olish   tartibi,   narxlari,   auksion   shakli,   xizmatni   ko‘rsatish
uchun mas’ul organlar va texnik talablar aniq belgilangan.
3.   Davlat   xizmatlari   agentligi   tomonidan   boshqariladigan   “avtoraqam.uz”
portali faoliyati
2020-yildan   boshlab   joriy   etilgan   mazkur   portal   orqali   fuqarolar   o‘zlariga
ma’qul bo‘lgan avtoraqamni tanlash, onlayn to‘lov qilish, buyurtma berish va tayyor
raqamni   olish   jarayonini   masofadan   turib   amalga   oshirish   imkoniga   ega   bo‘ldilar.
Portal   davlat   xizmatlarining   raqamlashtirilgan   shaklda   yuritilishi   yo‘lidagi   muhim
qadam hisoblanadi.
4. “Elektron hukumat to‘g‘risida”gi Qonun (2016-yil)
Ushbu   qonun   davlat   xizmatlarini   elektron   shaklga   o‘tkazish,   fuqarolarga
masofaviy   xizmat   ko‘rsatishni   joriy   qilish,   ochiqlik,   shaffoflik   va   samaradorlikni
7 oshirishni   nazarda   tutadi.   Avtoraqamlar   savdosining   raqamli   tizim   asosida   amalga
oshirilishi aynan shu qonun asosida amalga oshirilmoqda.
5. “Elektron tijorat to‘g‘risida”gi Qonun
Avtoraqamlar   savdosining   to‘liq   onlayn   shaklda,   ya’ni   shaxsiy   tanlov,   to‘lov,
rasmiylashtirish   va   yetkazib   berish   kabi   bosqichlari   elektron   vositalar   orqali   amalga
oshirilishi mazkur qonunning asosiy tamoyillariga tayangan holda tashkil etiladi.
Xalqaro tajriba
Dunyo   bo‘yicha   bir   qator   rivojlangan   davlatlar   —   AQSh,   Buyuk   Britaniya,
Rossiya,   Xitoy,   BAA   va   boshqalarda   avtoraqamlar   savdosi   allaqachon   keng
rivojlangan.   Misol   uchun,   Birlashgan   Arab   Amirliklarida   ayrim   noyob   raqamlar
millionlab   dollarga   savdoga   chiqariladi.   AQShning   ko‘plab   shtatlarida   esa
avtoraqamlarni   onlayn   tanlash   va   xarid   qilish   odatiy   xizmat   bo‘lib,   davlat
daromadining muhim manbaiga aylangan.
Xalqaro   tajribani   o‘rganish   shuni   ko‘rsatadiki,   bunday   tizimlarni   qonuniy
asosda   to‘liq   raqamlashtirish   nafaqat   fuqarolar   qulayligi,   balki   davlat   moliyaviy
siyosati uchun ham foydalidir.
Avtoraqamlar   savdosi   sohasida   olib   borilayotgan   islohotlar   davlat
xizmatlarining   shaffofligini   oshirish,   aholiga   zamonaviy   xizmatlar   ko‘rsatish   va
korrupsion   omillarni   kamaytirish   bilan   birga,   iqtisodiy   samaradorlikni   ham
oshirmoqda. Huquqiy bazaning mukammalligi, texnologik yechimlarning joriy etilishi
va   xalqaro   tajribaning   o‘rganilishi   ushbu   yo‘nalishning   istiqbolli   va   barqaror
rivojlanishini   ta’minlaydi.   Onlayn   savdo   tizimi   esa   zamonaviy   fuqarolik   jamiyati
uchun   muhim   axborot   xizmatlaridan   biridir.   Shu   boisdan,   dasturiy   ta’minot   orqali
avtoraqam savdosini o‘rgatuvchi tizim yaratish davlat siyosatining muhim texnologik
yo‘nalishlaridan biri bo‘lib qolmoqda.
8 1.2 Onlayn savdo tizimlarining imkoniyatlari va texnologik asoslari
Bugungi   kunda   onlayn   savdo   tizimlari   global   iqtisodiyotning   ajralmas   bo‘lagi
sifatida   faoliyat   yuritmoqda.   Ular   foydalanuvchilarga   real   vaqtda   mahsulot   yoki
xizmatlarni   xarid   qilish,   ularni   solishtirish,   to‘lovlarni   amalga   oshirish   va   zaruriy
ma’lumotlarni   olish   imkonini   beradi.   Avtoraqamlar   savdosi   ham   aynan   shunday
zamonaviy elektron tijorat tizimlariga asoslangan holda tashkil etilgan bo‘lib, bu soha
texnologiyalarining imkoniyatlari orqali samarali boshqariladi.
Onlayn savdo tizimlarining asosiy afzalliklari:
1. 24/7   ish   rejimi   –   Onlayn   platformalar   kecha-kunduz   faoliyat   yuritadi.
Foydalanuvchi   istalgan   vaqtda   tizimga   kirib,   kerakli   raqamni   tanlashi   va
buyurtma berishi mumkin.
2. Geografik   cheklov   yo‘q   –   Fuqaro   mamlakatning   istalgan   hududidan   tizimga
ulanishi  mumkin.  Bu  ayniqsa  avtosozlar,   tadbirkorlar  yoki  chekka   hududlarda
yashovchilar uchun juda qulaydir.
3. To‘liq   avtomatlashtirilgan   jarayon   –   Ma’lumotlar   bazasi,   ro‘yxatdan  o‘tish,
to‘lov   va   raqam   band   qilish   jarayonlari   inson   aralashuvisiz   amalga   oshiriladi.
Bu esa korrupsiya, noto‘g‘ri tartib va boshqa salbiy holatlarning oldini oladi.
4. Ochiqlik va shaffoflik  – Onlayn auksionlar orqali xarid qilinayotgan raqamlar
narxlari   va   talabgorlar   soni   hamma   uchun   ochiq   ko‘rinadi.   Bu   teng
imkoniyatlar tamoyiliga mos keladi.
5. Xizmat sifati va tezligi  – Onlayn xizmatlar foydalanuvchiga real vaqt rejimida
tezkor   ma’lumot   beradi,   xatoliklarni   minimumga   tushiradi   va   xizmat   sifatini
oshiradi.
Texnologik asoslar:
Avtoraqamlar   savdosini   amalga   oshiruvchi   onlayn   tizimlar   bir   nechta   asosiy
texnologik komponentlardan tashkil topgan:
1. Veb-ilova (web application):
9 Bu   foydalanuvchiga   internet   orqali   xizmat   ko‘rsatuvchi   asosiy   vositadir.
Foydalanuvchi   brauzer   orqali   tizimga   kiradi,   ro‘yxatdan   o‘tadi,   raqamlarni   qidiradi,
ularni band qiladi va to‘lovni amalga oshiradi.
2. Ma’lumotlar bazasi (Database):
Barcha   mavjud   avtoraqamlar,   ularning   holati   (band   qilingan,   mavjud,
auksionda,   erkin),   foydalanuvchilar   ma’lumotlari,   to‘lov   holatlari   va   tarixlari   shu
yerda saqlanadi. MySQL, PostgreSQL, Oracle kabi platformalar keng qo‘llaniladi.
3. To‘lov tizimlari integratsiyasi:
Tizim  onlayn to‘lov xizmatlari  (Click, Payme, Apelsin,  UzCard va  boshqalar)
bilan   integratsiyalashgan.   Foydalanuvchi   tanlagan   raqam   uchun   to‘lovni   amalga
oshirgach, raqam tizimda avtomatik band qilinadi.
4. Avtomatlashtirilgan auksion mexanizmi:
Auksion   asosida   raqamlar   savdosi   uchun   tizimda   takliflarni   qabul   qilish,   eng
yuqori   taklifni   aniqlash,   g‘olibni   belgilash   kabi   algoritmlar   mavjud.   Bu   mexanizm
sun’iy intellekt va real vaqtli monitoring yordamida ishlaydi.
5. Admin panel va statistika:
Tizim   administratorlari   tomonidan   boshqariladigan   yopiq   qismda
foydalanuvchilar  soni,   band  qilingan  raqamlar,  tushgan   mablag‘lar,  texnik  xatoliklar
statistikasi yuritiladi. Bu qism nazorat, hisobot va monitoring vazifalarini bajaradi.
6. Xavfsizlik (Security):
Foydalanuvchi   ma’lumotlari   va   moliyaviy   operatsiyalarning   maxfiyligini
ta’minlash   uchun   tizimda   SSL   sertifikatlar,   avtorizatsiya,   shaxsni   tasdiqlovchi
vositalar va boshqa zamonaviy himoya usullari qo‘llaniladi.
Misol sifatida: “avtoraqam.uz” tizimi
O‘zbekistonda   “avtoraqam.uz”   nomli   rasmiy   portal   mavjud   bo‘lib,   u   orqali
istalgan fuqaro o‘z shaxsiy kabineti orqali avtoraqam tanlashi, onlayn xarid qilishi va
rasmiylashtirish   jarayonlarini   boshlashi   mumkin.   Tizimda   real   vaqt   rejimida   band
10 bo‘lgan   yoki   erkin   raqamlarni   qidirish,   to‘lov   qilish   va   auksionlarda   ishtirok   etish
mumkin.
Onlayn tizimlarning kelajagi
 Mobil ilovalar (App) orqali raqam xaridi  – foydalanuvchilarga yanada qulay
imkoniyatlar yaratish uchun maxsus mobil ilovalar ishlab chiqilmoqda.
 Sun’iy intellekt asosida tavsiyalar  – foydalanuvchining profilinga qarab tizim
unga mos raqamlarni taklif qilishi mumkin.
 Blockchain   texnologiyasi   –   tranzaktsiyalarni   shaffof,   ishonchli   va
tekshiriladigan   qilish   uchun   blockchain   asosidagi   texnologiyalar   joriy   etilishi
mumkin.
Onlayn   savdo   tizimlari   texnologik   jihatdan   kuchli,   qulay   va   xavfsiz
platformalar asosida faoliyat yuritadi. Avtoraqamlar onlayn savdosi tizimi ham shu
imkoniyatlardan   unumli   foydalanib,   davlat   xizmatlarini   raqamlashtirish,
fuqarolarga   zamonaviy   qulayliklar   yaratish   va   byudjet   daromadlarini   oshirishda
muhim rol o‘ynamoqda. Bu tizimning har bir texnologik bo‘lagi, ayniqsa dasturiy
ta’minot ishlab chiqishda alohida e’tibor bilan o‘rganilishi lozim.
3.   Avtoraqamlar   onlayn   savdo   tizimlarida   foydalanuvchi   talablari   va
funksional imkoniyatlar
Avtoraqamlar   onlayn   savdo   tizimining   muvaffaqiyati,   birinchi   navbatda,
foydalanuvchilar   ehtiyojlari,   ularning   qulaylik   darajasi   va   texnologik
imkoniyatlarning to‘liq ta’minlanganligi bilan chambarchas bog‘liqdir. Zamonaviy
axborot   texnologiyalari   asosida   qurilgan   har   qanday   onlayn   tizim   —   xususan,
avtoraqamlar  savdosiga  ixtisoslashgan  platformalar  ham  — foydalanuvchi  (ya’ni,
fuqaro yoki yuridik shaxs) markazida loyihalashtiriladi. Shu sababli foydalanuvchi
talablari va tizimning funksional imkoniyatlari o‘zaro uyg‘unlikda ko‘rib chiqilishi
kerak.
Foydalanuvchi talablari:
11 1. Qulay   interfeys   (UI/UX):   Foydalanuvchi   tizimga   oson   kirib,   kerakli
funksiyalarni   hech   qanday   murakkabliksiz   bajara   olishi   kerak.   Shuning  uchun
interfeys   sodda,   tushunarli   va   foydalanuvchi   uchun   vizual   jihatdan   qulay
bo‘lishi talab etiladi.
2. Tezkorlik   va   ishonchlilik:   Tizim   tez   ishlashi,   kechikishlarsiz   ma’lumotlarni
qayta   ishlashi   va   foydalanuvchini   ortiqcha   kutishga   majbur   qilmasligi   kerak.
Ayniqsa, auksion vaqtida bu juda muhim.
3. Xavfsizlik:
Foydalanuvchining   shaxsiy   ma’lumotlari,   moliyaviy   operatsiyalari   va
avtoraqam   band   qilish   haqidagi   ma’lumotlar   qat’iy   himoyalangan   bo‘lishi
zarur. Bu uchun tizimda avtorizatsiya, shifrlash texnologiyalari (SSL, HTTPS,
ikki bosqichli autentifikatsiya) joriy etilishi kerak.
4. Shaffoflik va ishonchlilik:
Auksionlarda qatnashayotgan foydalanuvchi har bir bosqichni kuzata olishi, 
narxlar o‘zgarishini ko‘rib turishi, boshqa takliflarni real vaqt rejimida 
baholashi zarur.
5. Qisqa ro‘yxatdan o‘tish jarayoni:
Tizimda ro‘yxatdan o‘tish oddiy, bosqichma-bosqich amalga oshiriladigan va 
mobil raqam, pasport raqami kabi asosiy ma’lumotlar bilan cheklangan bo‘lishi
kerak.
6. Mobil moslashuvchanlik:
Foydalanuvchilar tizimdan mobil telefon orqali ham foydalana olishlari kerak. 
Shuning uchun tizim mobil versiyasi yoki mobil ilovasi ishlab chiqilishi lozim.
Tizimning funksional imkoniyatlari:
Avtoraqamlar savdosiga ixtisoslashgan onlayn platformalar ko‘plab funksional
imkoniyatlarni o‘z ichiga oladi. Ular quyidagicha guruhlanadi:
1. Raqamlarni qidirish va filtrlash:
 Avtoraqamni kod, raqam, kombinatsiya, harflar yoki qiymati bo‘yicha qidirish.
12  Mavjud   (bo‘sh),   band   qilingan   yoki   auksionda   qatnashayotgan   raqamlar
bo‘yicha filtrlar.
2. Shaxsiy kabinet funksiyasi:
 Foydalanuvchi profilini boshqarish.
 Oldingi xaridlar tarixini ko‘rish.
 To‘lovlar holatini tekshirish.
 Murojaatlar yuborish va tizimdan bildirishnomalar olish.
3. Auksion funksiyasi:
 Taklif berish.
 Auksion holatini real vaqt rejimida kuzatish.
 G‘olib aniqlangach avtomatik bildirishnoma olish va to‘lovga yo‘naltirish.
4. To‘lov tizimlari integratsiyasi:
 Click, Payme, Humo, UzCard, Apelsin va boshqa xizmatlar orqali to‘lov qilish.
 To‘lov holati tizimga avtomatik tarzda aks ettiriladi.
5. Raqamni band qilish funksiyasi:
 Auksionsiz   xaridlar   uchun   foydalanuvchi   tanlagan   raqamni   to‘lov   orqali   band
qilishi mumkin.
 Band qilingan raqamni keyinchalik rasmiylashtirish uchun davlat yo‘l harakati
xavfsizligi xizmatiga murojaat qilish tizimi.
6. Yordam va qo‘llab-quvvatlash bo‘limi:
 Onlayn chat, telefon qo‘llab-quvvatlash.
 FAQ – eng ko‘p beriladigan savollar bo‘limi.
 Huquqiy va texnik savollarga tezkor javob beruvchi modul.
Foydalanuvchi   tajribasini   oshirishga   xizmat   qiluvchi   qo‘shimcha
imkoniyatlar:
 Ko‘rib   chiqishlar   tarixi   va   tavsiyalar:   tizim   foydalanuvchining   oldingi
izlanishlariga asoslanib unga mos raqamlarni tavsiya qilishi mumkin.
13  Narxlar   bo‘yicha   tahliliy   statistikalar:   raqamlar   bo‘yicha   o‘tgan
auksionlardagi   narxlar   tarixi,   eng   qimmat   sotilgan   raqamlar,   talab   yuqori
bo‘lgan kombinatsiyalar statistikasi.
 Ogohlantirish   xabarnomalari:   foydalanuvchi   auksion   yakuniga
yaqinlashganda   ogohlantirish   oladi,   yangi   raqamlar   tizimga   qo‘shilganda
bildirishnoma yuboriladi.
Avtoraqamlar   onlayn   savdo   tizimlari   foydalanuvchilarga   ko‘plab   qulayliklar
yaratgan   bo‘lib,   ular   yuqori   darajadagi   texnologik   platformalarga   asoslanadi.
Bunday  tizimlar   foydalanuvchi   ehtiyojlari  va  talablarini  markazga  qo‘ygan  holda
ishlab   chiqilishi   zarur.   Aynan   shundagina,   foydalanuvchi   qoniqish   darajasi,
tizimga   ishonchi   va   xizmatdan   foydalanish   samaradorligi   ortadi.   Kurs   ishining
keyingi   boblarida   bu   tizimlarning   dasturiy   arxitekturasi   va   ishlab   chiqish
jarayonlari batafsil ko‘rib chiqiladi.
Avtoraqamlar onlayn savdo tizimining afzalliklari va istiqbollari
Hozirgi  kunda   raqamlashtirish   va  elektron  tijoratning  jadal  rivojlanishi  barcha
sohalarda,   jumladan,   transport   vositalariga   tegishli   avtoraqamlar   savdosi
yo‘nalishida   ham   innovatsion   yechimlarni   taqozo   etmoqda.   Avtoraqamlar   onlayn
savdo tizimi ushbu ehtiyojlarga to‘liq javob beruvchi, zamonaviy texnologiyalarga
asoslangan   dasturiy   mahsulot   bo‘lib,   foydalanuvchilarga   tez,   ishonchli   va   qulay
xizmat   ko‘rsatish   imkonini   yaratadi.   Bu   tizimning   joriy   etilishi   bilan   bir   qator
ijobiy o‘zgarishlar yuzaga chiqadi.
Avtoraqamlar onlayn savdo tizimining afzalliklari
1. Shaffoflik   va   adolatli   savdo   muhiti   –   An’anaviy   avtoraqam   savdosida
korrupsiya   holatlari,   tanish-bilish   orqali   oldindan   kelishilgan   bitimlar   yoki
yashirin   auktsionlar   bo‘lishi   mumkin   edi.   Onlayn   tizim   orqali   esa   barchasi
raqamli   tarzda,   ochiq   savdo   orqali   amalga   oshiriladi.   Har   bir   foydalanuvchi
raqam   narxining   qanday   shakllanganini,   kim   qancha   narx   taklif   qilganini
ko‘rishi mumkin.
14 2. Vaqt  va  mablag‘  tejalishi   –  Avtoraqam   olish   uchun  yo‘l   harakati   xavfsizligi
organlariga   borish,   navbat   kutish   kabi   vaqt   talab   qiluvchi   bosqichlar   onlayn
tizim   orqali   bekor   qilinadi.   Foydalanuvchi   o‘zi   istagan   avtoraqamni   saytdan
tanlaydi,   zarur   to‘lovni   amalga   oshiradi   va   ro‘yxatdan   o‘tadi   –   bularning
barchasi bir necha daqiqa ichida yakunlanadi.
Geografik   cheklovlarning   yo‘qligi   –   Foydalanuvchi   qayerda   bo‘lishidan   qat’i
nazar (masalan, boshqa shaharda yoki hatto chet elda), internetga kirish imkoniga
ega bo‘lsa, tizimdan foydalanishi mumkin. Bu ayniqsa uzoq hududlarda yashovchi
fuqarolar uchun qulaylik yaratadi.
3. Ma’lumotlar   bazasining   markazlashtirilganligi   –   Onlayn   tizimda
avtoraqamlar   haqida   barcha   ma’lumotlar   yagona   markaziy   ma’lumotlar
bazasida   saqlanadi.   Bu   esa   yo‘qolish,   takrorlanish,   noto‘g‘ri   ro‘yxatga   olish
kabi muammolarning oldini oladi.
4. Foydalanuvchilar uchun keng  tanlov imkoniyati   –  Avtoraqamlar   savdosida
ishtirok   etuvchi   shaxslar   mavjud   raqamlarni   to‘liq   ko‘rish   imkoniyatiga   ega
bo‘ladi.   Filtrlash,   izlash,   eng   mashhur   yoki   bo‘sh   raqamlar   ro‘yxati   kabi
funksiyalar orqali ular o‘zlari xohlagan raqamni tezda topishlari mumkin.
5. Statistik   tahlillar   va   hisobdorlik   –   Tizimda   foydalanuvchilar   harakati,
mashhurlik darajasi, sotilgan raqamlar soni, o‘rtacha narxlar kabi ko‘rsatkichlar
avtomatik   tarzda   statistik   ma’lumotlarga   aylantiriladi.   Bu   esa   boshqaruv
organlariga qaror qabul qilishda aniq tahlillarga asoslanishga yordam beradi.
Tizim istiqbollari va rivojlanish yo‘nalishlari
Avtoraqamlar   onlayn   savdo   tizimi   hozirgi   bosqichda   ham   katta   foyda   va
qulayliklar   taqdim   etsa-da,   kelajakda   uni   yanada   takomillashtirish   imkoniyatlari
mavjud:
1. Mobil   ilova   ishlab   chiqish   –   Foydalanuvchilarning   asosiy   qismi
smartfonlardan   foydalanadi.   Shuning   uchun   onlayn   savdo   tizimining   Android
15 va   iOS   uchun   mo‘ljallangan   mobil   ilovasi   ishlab   chiqilishi   foydalanuvchilar
sonining keskin ortishiga olib keladi.
2. Avtomatik   monitoring   va   xabarnomalar   –   Foydalanuvchining   qiziqqan
raqam bo‘shagach, tizim avtomatik tarzda unga xabarnoma yuborishi, savdoga
qo‘yilayotgan yangi raqamlar haqida ma’lumot yetkazishi mumkin.
3. Sun’iy   intellekt   asosidagi   takliflar   –   Foydalanuvchining   qidiruv   tarixi,
avvalgi xaridlari asosida unga mos keluvchi, ehtimol qiziqarli bo‘lishi mumkin
bo‘lgan raqamlar tizim tomonidan tavsiya etilishi mumkin. Bu jarayonni sun’iy
intellekt yordamida avtomatlashtirish imkoniyati mavjud.
4. Blockchain   texnologiyasini   joriy   etish   –   Savdo   jarayonlarining   shaffofligini
ta’minlashda   blockchain   texnologiyasi   juda   samarali   vositadir.   Har   bir   bitim
blockchain   zanjiriga   yozilsa,   uni   o‘zgartirish   yoki   soxtalashtirish   imkonsiz
bo‘ladi.
5. Xalqaro   integratsiya   –   Kelajakda   O‘zbekiston   avtoraqamlar   tizimini   boshqa
davlatlar   bilan   uyg‘unlashtirish,   xususan,   MDH   davlatlari   yoki   mintaqaviy
savdo   maydonchalari   bilan   integratsiya   qilish   imkoniyati   mavjud.   Bu   esa
xorijiy raqamlarga qiziqish ortishiga olib keladi.
6. Ikki tomonlama savdo (C2C)   – Kelgusida tizimga avtoraqam egalarining o‘z
raqamlarini   qayta   sotuvga   qo‘yish   imkoniyati   ham   kiritilishi   mumkin.   Bu
holatda   foydalanuvchilar   o‘z   raqamlarini   narx   qo‘yib,   boshqa
foydalanuvchilarga taklif qilishi mumkin bo‘ladi.
Avtoraqamlar onlayn savdo tizimi nafaqat texnik jihatdan qulay va zamonaviy
yechim,   balki   yurtimizda   raqamlashtirish   siyosatini   amalda   tatbiq   etishning
samarali vositasidir. U foydalanuvchilarga ochiqlik, qulaylik va ishonchni taqdim
etadi.   Kelgusida   tizimni   yanada   rivojlantirish   orqali   milliy   iqtisodiyotga
qo‘shimcha   daromad   keltirish,   korrupsiya   holatlarini   kamaytirish   va   raqamli
infratuzilmani mustahkamlash imkoniyati mavjud.
16 1.3 Avtoraqamlar savdosining amaliy ahamiyati va afzalliklari
Avtoraqamlar savdosi  — bu nafaqat avtomobil egalari uchun raqamlarni sotib
olish imkoniyatini yaratadigan oddiy tijorat jarayoni emas, balki davlat va jamiyat
uchun   bir   qator   muhim   amaliy   ahamiyatlarga   ega   bo‘lgan   ijtimoiy-iqtisodiy
hodisadir.   Ushbu   tizimning   samarali   tashkil   etilishi   ko‘plab   sohalarda   sezilarli
ijobiy o‘zgarishlarga olib keladi.
Birinchidan,   avtoraqamlarning   onlayn   savdosi   davlatning   avtomobil
raqamlarini   taqsimlash   jarayonidagi   shaffoflikni   oshiradi.   An’anaviy,   oflayn
tarzdagi   raqam   taqsimoti   ko‘pincha   korrupsiya   va   noaniqliklarga   sabab   bo‘lgan
bo‘lsa,   elektron   savdo   platformalari   bu   kamchiliklarni   bartaraf   etadi.   Raqamlar
savdosi   faqat   ochiq   auksionlar   shaklida   bo‘lib,   har   bir   fuqaro   o‘z   imkoniyatlari
doirasida   raqam   tanlash   va   xarid   qilish   imkoniyatiga   ega   bo‘ladi.   Bu   davlat
organlari  uchun ijtimoiy ishonchni  oshirish  va korrupsiyaga  qarshi  kurashishning
samarali vositasidir.
Ikkinchidan,   onlayn   avtoraqamlar   savdosi   davlat   byudjetiga   qo‘shimcha
mablag‘lar jalb qilishga xizmat qiladi. Maxsus  raqamlar yoki “chiroyli” raqamlar
yuqori   narxlarda   sotilishi   natijasida   olingan   tushumlar   davlatning   iqtisodiy
imkoniyatlarini   kengaytirishga   yordam   beradi.   Ushbu   mablag‘lar   esa   boshqa
ijtimoiy yoki infratuzilma loyihalarini moliyalashtirishda foydalanilishi mumkin.
Uchinchidan,   fuqarolarga   qulaylik   yaratish   jihatidan,   onlayn   tizim   yordamida
avtoraqamlarni   xarid   qilish   jarayoni   tez   va   soddalashtirilgan   bo‘ladi.   Endi
avtomobil   egasi   shaxsan   idoraga   borib,   uzoq   navbatlarda   kutishi   shart   emas.
Buning   o‘rniga,   u   internet   orqali   o‘ziga   yoqqan   raqamni   tanlab,   onlayn   to‘lovni
amalga   oshirib,   kerakli   hujjatlarni   rasmiylashtirishi   mumkin.   Bu   ayniqsa   uzoq
hududlarda   yashovchi   yoki   ish   bilan   band   bo‘lgan   fuqarolar   uchun   katta
afzallikdir.
To‘rtinchidan,   tizim   avtomobil   raqamlarini   boshqarish   va   monitoring   qilishni
osonlashtiradi.   Onlayn   tizim   yordamida   barcha   ma’lumotlar   elektron   bazada
17 saqlanadi, bu esa davlat organlariga statistik tahlil, nazorat va tezkor javob berish
imkonini   beradi.   Shu   tariqa,   avtoraqamlar   savdosining   har   bir   bosqichi   aniq   va
shaffof   bo‘lib,   tizimda   mavjud   bo‘lgan   muammolarni   aniqlash   va   bartaraf   etish
imkoniyatlari kengayadi.
Beshinchidan, avtoraqamlar onlayn savdosi orqali olingan ma’lumotlar asosida
avtomobil   egalari   uchun   qo‘shimcha   xizmatlar   va   takliflar   yaratish   mumkin.
Masalan,   mashhur   yoki   noyob   raqamlar   asosida   maxsus   imtiyozlar,   chegirmalar
yoki   xizmat   paketlari   taqdim   etilishi   mumkin.   Bu   esa   davlat   va   fuqarolar
o‘rtasidagi o‘zaro aloqani mustahkamlashga xizmat qiladi.
Shu   bilan   birga,   onlayn   avtoraqamlar   savdosi   jarayoni   axborot   xavfsizligi   va
maxfiylikni   ta’minlashga   qaratilgan   bo‘lishi   lozim.   Shaxsiy   ma’lumotlar   va
moliyaviy   tranzaksiyalar   xavfsizligi   tizimning   ishonchliligini   belgilovchi   asosiy
omillardandir.   Zamonaviy   kriptografik   texnologiyalar   va   autentifikatsiya   usullari
bunday xavfsizlikni ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi.
Xulosa   qilib   aytganda,   avtoraqamlar   onlayn   savdosi   nafaqat   amaliy   jihatdan
davlat   boshqaruvi   va   iqtisodiyotning   samarali   yo‘nalishlaridan   biri   hisoblanadi,
balki jamiyatdagi ko‘plab muammolarni hal qilishda ham katta ahamiyatga ega. U
shaffoflik,   qulaylik,   xavfsizlik   va   iqtisodiy   samaradorlikni   ta’minlaydi   hamda
mamlakatda raqamli iqtisodiyotning rivojlanishiga sezilarli hissa qo‘shadi.
18 II BOB. Avtoraqamlar onlayn savdosini o‘rgatuvchi dasturiy ta’minotni ishlab
chiqish
2.1. Dasturiy ta’minotning tuzilmasi va texnik talablar
Avtoraqamlar   onlayn   savdo   tizimini   o‘rgatuvchi   dasturiy   ta’minot   zamonaviy
axborot   texnologiyalari   asosida   yaratiladi   va   undan   maqsad   foydalanuvchilarga
avtoraqamlarni   tanlash,   auksionda   ishtirok   etish,   raqamlarni   band   qilish,
to‘lovlarni   amalga   oshirish   va   tizimdan   foydalanishni   o‘rganish   imkonini
berishdir.   Bunday   dasturiy   ta’minot   o‘zida   murakkab   texnik   yechimlar   va
funksional   imkoniyatlarni   jamlagan   bo‘lib,   ularni   ishlab   chiqishda   bir   nechta
asosiy jihatlarga e’tibor qaratish zarur.
Birinchidan,   dasturiy   ta’minotning   arxitekturasi   zamonaviy   talablar   asosida
shakllantirilishi   lozim.   Eng   keng   tarqalgan   va   samarali   hisoblangan   uch   qatlamli
arxitektura   modeli   dasturiy   ta’minotda   qo‘llaniladi.   Bu   model   frontend,   backend
va  ma’lumotlar   bazasi   qatlamlaridan   iborat   bo‘lib,   har   biri   o‘ziga  xos   vazifalarni
bajaradi.   Frontend   qismi   foydalanuvchi   bilan   bevosita   aloqada   bo‘lib,   vizual
interfeys   va   interaktiv   imkoniyatlarni   taqdim   etadi.   Bu   qism   ko‘pincha   HTML,
CSS,   JavaScript   va   zamonaviy   ramkalar   (frameworks)   —   masalan,   React   yoki
Vue.js   yordamida   yaratiladi.   Bu   esa   foydalanuvchilarga   intuitiv   va   qulay
interfeysni   taqdim   etish   imkonini   beradi,   ular   esa   esa   o‘z   navbatida   tizimdan
samarali foydalanadi.
Backend   qism   esa   dasturiy   logika   va   biznes   qoidalarini   boshqaradi.   Bu
qatlamda   foydalanuvchi   so‘rovlarini   qayta   ishlash,   ma’lumotlarni   qayta   ishlash,
tizim   ishini   boshqarish,   autentifikatsiya,   ruxsatnomalar,   xavfsizlik   va   boshqa
xizmatlar   ta’minlanadi.   Backend   qismni   ishlab   chiqishda   ko‘pincha   Python
(Django   yoki   Flask),   PHP   (Laravel)   yoki   Node.js   kabi   server   texnologiyalari
qo‘llaniladi.   Ushbu   qismning   samarali   ishlashi   tizimning   ishonchliligi   va
tezkorligini ta’minlaydi.
19 Ma’lumotlar   bazasi   qatlamida   esa   foydalanuvchi   profillari,   avtoraqamlar
ro‘yxati, auksionlar  tarixi, to‘lovlar   va boshqa   muhim   ma’lumotlar  saqlanadi.   Bu
qatlamda   relatsion   bazalar   (MySQL,   PostgreSQL)   yoki   no-SQL   bazalar
(MongoDB)   ishlatilishi   mumkin.   Ma’lumotlar   bazasi   tizimining   to‘g‘ri
loyihalashtirilishi va optimallashtirilishi tizimning tezkor ishlashi va ma’lumotlarni
xavfsiz saqlashda muhim rol o‘ynaydi.
Dasturiy   ta’minotning   asosiy   texnik   funksiyalariga   foydalanuvchilarning
tizimga   kirishi   (autentifikatsiya)   va   ularning   maxfiyligi   ta’minlanishi   kiradi.   Bu
jarayon   foydalanuvchining   login   va   parol   orqali   tizimga   kirishi   bilan   boshlanadi.
Zamonaviy   xavfsizlik   talablariga   muvofiq,   ikki   bosqichli   autentifikatsiya   —
masalan,   SMS   orqali   tasdiqlash   —   joriy   etilishi   mumkin.   Bu   foydalanuvchi
hisobini himoya qilish darajasini sezilarli oshiradi.
Bundan tashqari, tizim foydalanuvchilarga avtoraqamlarni qulay va tez qidirish
imkonini berishi zarur. Qidiruv mexanizmi raqam kombinatsiyasi, qiymati, harflar
va   boshqa   parametrlar   bo‘yicha   amalga   oshiriladi.   Shuningdek,   foydalanuvchilar
uchun   raqamlarni   filtrlashtirish   va   saralash   imkoniyatlari   ham   mavjud   bo‘lishi
lozim. Bu funksiyalar foydalanuvchilarga o‘zlariga ma’qul bo‘lgan raqamlarni tez
topishda yordam beradi.
Onlayn   auksion   moduli   ham   dasturiy   ta’minotning   eng   muhim   bo‘lagi
hisoblanadi.   U   foydalanuvchilarga   jonli   tarzda   auksionlarda   qatnashish
imkoniyatini   beradi.   Bunda   WebSocket   kabi   texnologiyalar   yordamida   real   vaqt
rejimida   takliflar   yuboriladi   va   tizim   ularni   tezkor   qayta   ishlaydi.   Bu
auksionlarning adolatli va shaffof o‘tishini ta’minlaydi. G‘olib aniqlandi va tizim
tomonidan unga avtomatik tarzda bildirishnoma yuboriladi.
To‘lov   tizimlari   integratsiyasi   esa   foydalanuvchilarning   qulayligini   oshiradi.
Zamonaviy to‘lov xizmatlari — Click, Payme, Humo, UzCard va boshqa elektron
hamyonlar   —   tizimga   birlashtiriladi.   Bu   foydalanuvchilarga   to‘lovni   oson   va
xavfsiz   amalga   oshirish   imkonini   yaratadi.   Shuningdek,   to‘lov   holati   tizimda
20 avtomatik   ravishda   aks   ettiriladi,   bu   esa   foydalanuvchiga   o‘z   xaridlari   bo‘yicha
to‘liq nazoratni ta’minlaydi.
Foydalanuvchilarning   shaxsiy   kabineti   orqali   o‘z   profillarini   boshqarishlari,
oldingi   xaridlar   tarixini   ko‘rishlari,   to‘lov   holatini   tekshirishlari   va   tizimdan
bildirishnomalar olishlari mumkin. Shuningdek, foydalanuvchi yordam va qo‘llab-
quvvatlash xizmatidan foydalanishi uchun onlayn chat yoki telefon orqali murojaat
qilish imkoniyati ham mavjud bo‘lishi lozim. Bunday xizmatlar foydalanuvchilarni
tizim   bilan   ishlash   jarayonida   yuzaga   keladigan   muammolarni   tez   hal   qilishga
yordam beradi.
Dasturiy ta’minotda o‘rgatuvchi modul ham muhim rol o‘ynaydi. Ushbu modul
foydalanuvchilarga   tizimning   asosiy   funksiyalarini   bosqichma-bosqich   o‘rgatadi.
Modul   matnli,   audio   yoki   vizual   materiallar   shaklida   bo‘lishi   mumkin.   Bu
foydalanuvchilarning   tizimdan   samarali   va   to‘g‘ri   foydalanishini   ta’minlaydi,
yangi foydalanuvchilarni tizim bilan tanishtirish jarayonini soddalashtiradi.
Xavfsizlik   masalalariga   alohida   e’tibor   berish   zarur.   Tizimda   barcha
ma’lumotlar HTTPS protokoli orqali shifrlangan holda uzatiladi. Shu bilan birga,
SQL injection, XSS kabi hujumlardan himoya choralarini ko‘rish muhim. Tizimda
noto‘g‘ri login urinishlari soni cheklangan bo‘lib, ortiqcha urinishlar aniqlanganda
foydalanuvchi   hisobini   vaqtincha   bloklash   tizimi   ishlaydi.   Bundan   tashqari,
foydalanuvchi   harakatlari   va   tizim   hodisalari   doimiy   ravishda   audit   qilinib
boriladi, bu tizim xavfsizligini oshirishga yordam beradi.
Shu   bilan   birga,   dasturiy   ta’minot   foydalanuvchi   tajribasini   oshirish   uchun
qo‘shimcha   imkoniyatlarga   ega   bo‘lishi   zarur.   Masalan,   foydalanuvchi   oldingi
qidiruvlari   va   xaridlari   asosida   unga   mos   keladigan   avtoraqamlar   bo‘yicha
tavsiyalar   berilishi   mumkin.   Shuningdek,   tizimda   raqamlar   bo‘yicha   statistik
ma’lumotlar   —   eng   qimmat   sotilgan   raqamlar,   talab   yuqori   bo‘lgan
kombinatsiyalar,   o‘rtacha   narxlar   —   grafiklar   ko‘rinishida   taqdim   etilishi
foydalanuvchiga   xaridni   rejalashtirishda   yordam   beradi.   Ogohlantirish
21 xabarnomalari   orqali   auksion   yakuniga   yaqinlashganda,   yangi   raqamlar   tizimga
qo‘shilganda   yoki   foydalanuvchi   qiziqqan   raqam   narxi   o‘zgarganda   avtomatik
tarzda bildirishnomalar jo‘natiladi.
Umuman   olganda,   avtoraqamlar   onlayn   savdo   tizimini   o‘rgatuvchi   dasturiy
ta’minot   foydalanuvchilarga   yuqori   darajadagi   qulaylik,   xavfsizlik   va
samaradorlikni ta’minlash bilan birga, ularni zamonaviy texnologiyalar yordamida
maqsadlariga tez va oson erishish imkoniyatiga ega qiladi. Dasturiy ta’minotning
bunday kompleks va mukammal bo‘lishi foydalanuvchilarni tizimga jalb qilish va
ularning ishonchini oshirishda muhim ahamiyatga ega.
Avtoraqamlar   onlayn   savdo   tizimi   ishlab   chiqilgach,   uning   samaradorligi,
ishonchliligi   va   funksionalligini   ta’minlash   maqsadida   keng   ko‘lamli   test
jarayonlari   o‘tkaziladi.   Tizim   testdan   muvaffaqiyatli   o‘tmasa,   foydalanish
jarayonida   ko‘plab   texnik   muammolar,   xatoliklar   yoki   hatto   ma’lumotlar
xavfsizligiga   tahdidlar   yuzaga   kelishi   mumkin.   Shu   sababli   dasturiy   ta’minotni
amaliyotga   tatbiq   etishdan   avval   sinov   bosqichi   eng   muhim   jarayonlardan   biri
hisoblanadi.
Tizimni test qilish bosqichlari
Tizimni test qilish quyidagi asosiy bosqichlarda amalga oshiriladi:
1. Birlik  (unit)  testi   –  Har   bir  modul,  masalan,   foydalanuvchi   ro‘yxatdan  o‘tish
funksiyasi,   avtoraqamlar   ro‘yxatini   ko‘rsatish   sahifasi   yoki   to‘lov   tizimi
alohida-alohida sinovdan o‘tkaziladi.  Bu testlar yordamida funksiyalar kutilgan
natijani berayotganligi tekshiriladi.
2. Integratsion   test   –   Bir-biriga   bog‘liq   modullar   birgalikda   qanday   ishlashini
aniqlash   uchun   qo‘llaniladi.   Masalan,   foydalanuvchi   avtoraqamni   tanlab,
savatchaga   qo‘shganda   va   to‘lov   sahifasiga   o‘tganda   barcha   modullar   uyg‘un
ishlayotganligi sinovdan o‘tkaziladi.
3. Sistemali   (system)   test   –   Tizim   butunlay   yakunlangach,   u   to‘liq   holatda
testdan   o‘tkaziladi.   Bu   bosqichda   foydalanuvchi   interfeysi,   administrator
22 paneli, autentifikatsiya,  avtoraqamlar  ko‘rsatkichlari,  ma’lumotlar   bazasi  bilan
ishlash holatlari va boshqa umumiy jarayonlar sinovdan o‘tkaziladi.
4. Foydalanuvchi   testlari   (User   Acceptance   Test   –   UAT)   –   Yakuniy
foydalanuvchilar   tomonidan   sinovdan   o‘tkaziladi.   Ular   tizimdan   qanday
foydalanayotganliklari, qulaylik darajasi, vizual  interfeyslar  va tezlik bo‘yicha
o‘z   fikrlarini   bildiradilar.   Bu   bosqich   real   amaliyotga   yaqin   sharoitda
o‘tkaziladi.
5. Yuklama   testi   (Load   Test)   –   Tizimga   ko‘plab   foydalanuvchilar   bir   vaqtda
murojaat qilganda qanday ishlashi aniqlanadi. Bu ayniqsa keng ko‘lamli onlayn
savdo   tizimlari   uchun   muhim.   Resurslar   yetarlimi,   qaysi   modullar   sekin
ishlayapti yoki server yuklanib qolyaptimi — shular o‘rganiladi.
6. Xavfsizlik testi (Security Test)   – Foydalanuvchi ma’lumotlarining saqlanishi,
login-parol   mexanizmlarining   himoyalanganligi,   SQL   injection,   XSS   (cross-
site   scripting)   kabi   xakerlik   hujumlariga   qarshi   himoya   mavjudligi   sinovdan
o‘tkaziladi.
Test natijalarini tahlil qilish
Test   natijalari   tizimning   qanchalik   tayyor   va   ishonchli   ekanini   ko‘rsatadi.   Bu
natijalar quyidagicha tahlil qilinadi:
 Xatoliklar   soni   va   darajasi   –   testlar   davomida   aniqlangan   xatolar   soni,
ularning   og‘irlik   darajasi   (katta   xatolar,   kichik   ogohlantirishlar,   dizayn
nosozliklari va h.k.).
 Ishlash   tezligi   –   sahifalarning   yuklanish   vaqti,   so‘rovlar   bajarilish   tezligi,
foydalanuvchi o‘zaro ta’sirining qulayligi.
 Xavfsizlik   muammolari   –   aniqlangan   zaif   joylar,   maxfiy   ma’lumotlarga
ruxsatsiz kirish ehtimoli, server himoyasining darajasi.
 Foydalanuvchi   fikrlari   –   test   foydalanuvchilarining   fikr   va   mulohazalari
asosida interfeysda, qulaylikda yoki dizaynda kerakli o‘zgartirishlar kiritiladi.
Tuzatuv ishlari va yakuniy shakllantirish
23 Test   jarayonida   aniqlangan   kamchiliklar   asosida   tizimda   quyidagicha
tuzatishlar kiritiladi:
 Kodlarda xatoliklar bartaraf etiladi.
 Interfeys elementlari foydalanuvchi uchun qulay holatga keltiriladi.
 Server resurslari va ma’lumotlar bazasi optimallashtiriladi.
 Qo‘shimcha   xavfsizlik   qatlamlari   (masalan,   captcha,   token,   ikki   bosqichli
autentifikatsiya) joriy etiladi.
 Foydalanuvchilar   tomonidan   bildirgan   fikrlar   asosida   interfeys   va   funksiyalar
yangilanadi.
Tizimni   test   qilish   –   dasturiy   ta’minotni   muvaffaqiyatli   ishlab   chiqishning
so‘nggi,   ammo   eng   muhim   bosqichidir.   Aynan   shu   jarayon   orqali   tizim   real
holatga   tayyorlanadi,   foydalanuvchi   ehtiyojlari   va   xavfsizlik   talablariga   javob
berishi   aniqlanadi.   Test   natijalari   asosida   tizim   kuchli   va   ishonchli   bo‘lishi
ta’minlanadi.   Shu   bois,   test   va   tahlil   ishlari   har   doim   tizim   ishlab   chiqish
loyihasining ajralmas qismi bo‘lishi zarur.
2.2 Avtoraqamlar onlayn savdo tizimining texnik talablari
Avtoraqamlar   onlayn   savdo   tizimini   muvaffaqiyatli   ishlab   chiqish   uchun
tizimning   texnik   talablari   aniq   va   batafsil   belgilanishi   zarur.   Ushbu   talablar
tizimning   ishonchliligi,   samaradorligi,   xavfsizligi   va   foydalanuvchi   uchun
qulayligini   ta’minlashga   qaratilgan   bo‘lib,   dasturiy   ta’minot   loyihasining   asosiy
poydevorini tashkil etadi.
Birinchi   navbatda,   tizimning   barqaror   ishlash   talabi   muhim   hisoblanadi.
Onlayn   savdo   tizimi   kundalik   ravishda   ko‘plab   foydalanuvchilar   tomonidan
murojaat   qilinishi   sababli,   serverlarning   yuqori   ish   faoliyatini   ta’minlash   zarur.
Serverning   ishlash   vaqtida   to‘xtab   qolishi   yoki   sekinlashishi   foydalanuvchi
tajribasini sezilarli darajada pasaytiradi va tizimga bo‘lgan ishonchni kamaytiradi.
Shu   bois,   server   infrastrukturasining   yuqori   darajada   optimallashtirilishi,   yuk
24 taqsimlash mexanizmlarining qo‘llanilishi, va zaxira tizimlarning mavjudligi talab
etiladi.
Ikkinchi   muhim   talablardan   biri   —   xavfsizlik .   Avtoraqamlar   savdosi
jarayonida   foydalanuvchilarning   shaxsiy   ma’lumotlari,   to‘lov   ma’lumotlari   va
tranzaksiyalari   qayta   ishlanadi.   Shu   sababli,   tizim   mustahkam   xavfsizlik
mexanizmlariga   ega   bo‘lishi   kerak.   Ma’lumotlarni   shifrlash,   foydalanuvchi
autentifikatsiyasi,   ikki   bosqichli   identifikatsiya   kabi   zamonaviy   texnologiyalarni
joriy   etish   talab   qilinadi.   Bundan   tashqari,   tizimga   noqonuniy   kirishlar,
ma’lumotlarni o‘g‘irlash yoki buzish holatlariga qarshi himoya choralari ko‘rilishi
zarur.
Uchinchidan,   tizimning   foydalanuvchi   interfeysi   (UI)   qulay   va   tushunarli
bo‘lishi   talab   etiladi.   Har   qanday   yoshdagi   va   texnologiyalarga   unchalik
o‘rganmagan   foydalanuvchilar   uchun   ham   tizimdan   foydalanish   oson   bo‘lishi
muhimdir.   Intuitiv   dizayn,   oddiy   navigatsiya,   yordamchi   ko‘rsatmalar   va   tezkor
qidiruv   funksiyalari   foydalanuvchi   qoniqishini   oshiradi.   Shuningdek,   mobil
qurilmalar   uchun   moslashuvchanlik   —   responsiv   dizayn   —   tizimning   keng
qamrovda qo‘llanilishiga xizmat qiladi.
To‘rtinchidan,   tizim   ma’lumotlar   bazasining   samaradorligi   ham   katta
ahamiyatga   ega.   Avtoraqamlar   haqida   barcha   ma’lumotlar   —   raqamlar   holati,
foydalanuvchi   profillari,   tranzaksiya   tarixlari   va   boshqa   zarur   ma’lumotlar   —
ishonchli   va   tezkor   ishlaydigan   ma’lumotlar   bazasida   saqlanishi   lozim.   Bu,   o‘z
navbatida,   ma’lumotlarni   tez   qidirish,   yangilash   va   zaxiralash   jarayonlarini
optimallashtirishni talab qiladi.
Beshinchidan,   tizim   to‘lovlar   bilan   integratsiya   qilingan   bo‘lishi   shart.
Onlayn savdo tizimi foydalanuvchilarga o‘zlari tanlagan avtoraqamni  xarid qilish
uchun   ishonchli   va   qulay   to‘lov   imkoniyatlarini   taqdim   etishi   kerak.   To‘lovlarni
amalga   oshirish   jarayoni   xavfsiz,   tezkor   va   foydalanuvchi   uchun   tushunarli
25 bo‘lishi   kerak.   Shu  bilan  birga,  to‘lov  tizimlari   bilan  avtomatik  hisob-kitoblar  va
kvitansiyalarni yaratish funksiyalari tizimga integratsiyalash lozim.
Shuningdek,   tizimda   adminstratorlar   uchun   boshqaruv   paneli   mavjud
bo‘lishi   zarur.   Bu   panel   orqali   tizim   holati   monitoring   qilinadi,   foydalanuvchilar
va   raqamlar   ustidan   nazorat   o‘rnatiladi,   zarur   o‘zgartirishlar   kiritiladi.   Bu   esa
tizimning doimiy ravishda samarali va xavfsiz ishlashini ta’minlaydi.
Oxirgi   jihat   sifatida,   tizim   yangi   funksiyalar   va   kengaytmalarga
moslashuvchanlik   imkoniyatiga   ega   bo‘lishi   kerak.   Texnologiyalar   tez   o‘zgarib
borayotgan   sharoitda,   dasturiy   ta’minotni   zamonaviy   talablar   va   foydalanuvchi
ehtiyojlariga   mos   ravishda   yangilash,   qo‘shimcha   modullarni   qo‘shish
imkoniyatlari mavjud bo‘lishi muhimdir.
Xulosa   qilib   aytganda,   avtoraqamlar   onlayn   savdo   tizimining   texnik   talablari
uning   ishonchli,   xavfsiz,   qulay   va   samarali   ishlashini   ta’minlashga   qaratilgan
bo‘lib,   dasturiy   mahsulotning   muvaffaqiyatli   joriy   etilishi   uchun   poydevor
vazifasini bajaradi.
Avtoraqamlar   onlayn   savdo   tizimida   xavfsizlik   —   bu   tizimning   eng   asosiy
komponentlaridan   biri   bo‘lib,   uning   ishonchliligi   va   foydalanuvchilarning
ma’lumotlarini   himoya   qilishga   qaratilgan   kompleks   choralarni   o‘z   ichiga   oladi.
Onlayn platformalarda ko‘plab shaxsiy va moliyaviy ma’lumotlar qayta ishlanadi,
shuning uchun ularning noto‘g‘ri qo‘llanishi yoki buzilishi ko‘plab muammolarga
olib kelishi mumkin.
Birinchidan,   xavfsizlik   choralari   foydalanuvchilarning   shaxsiy   ma’lumotlarini
himoya   qiladi.   Shaxsiy   identifikatsiya   raqamlari,   pasport   ma’lumotlari,   bank
kartalari   va   boshqa   moliyaviy   ma’lumotlarning   o‘g‘irlanishi   yoki   noto‘g‘ri
ishlatilishi jiddiy qonunbuzarliklarga sabab bo‘lishi mumkin. Shu sababli, tizimda
ma’lumotlarni   shifrlash,   ikki   bosqichli   autentifikatsiya,   SSL   sertifikatlari   va
boshqa zamonaviy texnologiyalar qo‘llanilishi zarur.
26 Ikkinchidan,   xavfsizlik   tizimining   yetarli   darajada   bo‘lmasligi
foydalanuvchilarning   tizimga   noqonuniy   kirishiga,   raqamlar   savdosi   jarayoniga
aralashishiga,   yoki   tizimni   buzishga   olib   kelishi   mumkin.   Bu   esa   nafaqat
foydalanuvchilarga, balki davlatga ham katta moliyaviy va obro‘ zarar keltiradi.
Uchinchidan,   xavfsizlikni   ta’minlash   uchun   tizimda   muntazam   audit   va
monitoring   mexanizmlari   bo‘lishi   lozim.   Bu   orqali   har   qanday   shubhali   faoliyat
aniqlanib,   unga   tezkor   javob   qaytarish   imkoniyati   yaratiladi.   Shuningdek,   tizim
administratorlari   uchun   xavfsizlik   bo‘yicha   maxsus   treninglar   va   yangilanishlar
muntazam olib borilishi kerak.
Shu   tariqa,   xavfsizlik   choralarining   puxta   va   samarali   tashkil   etilishi
avtoraqamlar   onlayn   savdo   tizimining   uzoq   muddatli   barqaror   ishlashini,
foydalanuvchilarning   ishonchini   va   tizimning   umumiy   samaradorligini
ta’minlaydi.
2.3. Dasturiy ta’minot xavfsizligi va foydalanuvchi ma’lumotlarini himoyalash
Avtoraqamlar   onlayn   savdo   tizimi   foydalanuvchilarning   shaxsiy   va   moliyaviy
ma’lumotlarini   o‘z   ichiga   olganligi   sababli,   dasturiy   ta’minot   xavfsizligini
ta’minlash muhim ahamiyatga ega. Hozirgi kunda kiberxavfsizlik tahdidlari tobora
murakkablashib   bormoqda,   shuning   uchun   tizimda   ma’lumotlarning   maxfiyligi,
yaxlitligi va mavjudligi kafolatlanishi lozim. Bu esa dasturiy ta’minotni loyihalash
va ishlab chiqishda xavfsizlik choralarini birinchi o‘ringa qo‘yishni talab qiladi.
Avvalo, foydalanuvchi ma’lumotlarini yig‘ish, saqlash va uzatish jarayonlarida
xavfsizlik   standartlariga   amal   qilish   zarur.   Ma’lumotlar   uzatilganda   SSL/TLS
protokollari   orqali   shifrlanishi,   ya’ni   ma’lumotlar   internet   orqali   himoyalangan
kanal   orqali   yuborilishi   kerak.   Bu   foydalanuvchi   va   server   o‘rtasidagi
ma’lumotlarni   uchinchi   tomon   tomonidan   o‘qilishi   yoki   o‘zgartirilishidan
saqlaydi.
27 Shuningdek, ma’lumotlar bazasida saqlanayotgan ma’lumotlar ham shifrlangan
bo‘lishi   lozim.   Bu,   ayniqsa,   foydalanuvchilarning   shaxsiy   identifikatsiya
ma’lumotlari, parollari va to‘lov kartalari haqidagi ma’lumotlar uchun dolzarbdir.
Parollarni saqlash uchun yagona xavfsiz usul – ularni xesh algoritmlari yordamida
saqlashdir. Parollarni oddiy matn ko‘rinishida saqlash mutlaqo mumkin emas.
Tizimda   foydalanuvchilarni   autentifikatsiya   qilish   va   avtorizatsiya   qilish
jarayonlari   qat’iy   nazorat   qilinishi   kerak.   Kuchli   parol   siyosati,   ikki   faktorli
autentifikatsiya   (2FA)   kabi   qo‘shimcha   xavfsizlik   choralari   foydalanuvchi
hisoblarini   himoya   qilishda   yordam   beradi.   2FA   foydalanuvchining   login   va
paroldan   tashqari,   qo‘shimcha   identifikatsiya   (masalan,   SMS   kod   yoki
autentifikatsiya ilovasi orqali) talab qilishni anglatadi.
Dasturiy ta’minotning xavfsizlik testi va auditlari muntazam amalga oshirilishi
lozim.   Bu   jarayon   dasturiy   ta’minotda   mavjud   bo‘lishi   mumkin   bo‘lgan
zaifliklarni   aniqlash   va   ularni   bartaraf   etish   imkonini   beradi.   Penetratsion   testlar,
kodni   tekshirish   va   xavfsizlik   skanerlari   yordamida   tizim   xavfsizligi   nazorat
qilinadi.
Foydalanuvchi   ma’lumotlarini   himoya   qilish   bo‘yicha   qonunlar   va   me’yoriy
hujjatlarga   ham   rioya   qilish   zarur.   Masalan,   O‘zbekistonda   shaxsiy   ma’lumotlar
to‘g‘risidagi   qonun   va   xalqaro   standartlar,   jumladan   GDPR   (Evropa   Ittifoqining
shaxsiy ma’lumotlarni himoya qilish reglamenti) kabi talablar tizimda qo‘llanilishi
mumkin.   Bu   qonunlarga   amal   qilish   foydalanuvchilarning   ishonchini   oshiradi   va
jarimalardan saqlaydi.
Tizimda   foydalanuvchilarning   harakatlarini   monitoring   qilish   va   loglarni
saqlash   tizim   xavfsizligini   ta’minlashda   muhim   o‘rin   tutadi.   Har   bir   kirish
urinishlari,   to‘lov   operatsiyalari   va   ma’lumotlarni   o‘zgartirish   holatlari   tizim
tomonidan   qayd   etilishi   kerak.   Bu   holatlar   tizimga   nomaqbul   kirishlar   yoki
firibgarlik holatlarini aniqlashda yordam beradi.
28 Xavfsizlik   choralari   bilan   bir   qatorda,   foydalanuvchi   ma’lumotlarini   zaxira
qilish   (backup)   tizimi   ham   ishlab   chiqilishi   zarur.   Texnik   nosozliklar,   xakerlik
hujumlari   yoki   boshqa   favqulodda   holatlar   yuzaga   kelganda,   zaxira   nusxalar
yordamida   ma’lumotlar   tiklanishi   mumkin.   Bu   tizimning   doimiy   ishlashini   va
ma’lumotlarning yo‘qolmasligini ta’minlaydi.
Oxirgi yillarda bulutli xizmatlar va server infratuzilmasining keng qo‘llanilishi
xavfsizlik   siyosatini   yanada   murakkablashtirdi.   Bulutli   serverlarda   ma’lumotlar
himoyasi, kirish nazorati va shifrlash kabi choralarga alohida e’tibor berish kerak.
Bulutli platformalar provayderlari bilan xavfsizlik bo‘yicha shartnomalar tuzish va
doimiy monitoring o‘rnatish tavsiya etiladi.
Shunday   qilib,   dasturiy   ta’minot   xavfsizligi   va   foydalanuvchi   ma’lumotlarini
himoyalash   —   avtoraqamlar   onlayn   savdo   tizimining   asosiy   ustunlaridan   biri
bo‘lib,   tizim   foydalanuvchilariga   yuqori   darajadagi   ishonch   va   xavfsizlikni
ta’minlashga   qaratilgan   keng   ko‘lamli   choralarning   majmuasidir.   Ushbu
choralarning   to‘g‘ri   va   samarali   tatbiqi   tizimning   uzoq   muddatli   barqarorligi   va
muvaffaqiyatiga olib keladi.
Zamonaviy axborot tizimlarida, jumladan, avtoraqamlar onlayn savdo tizimida
foydalanuvchi   interfeysi   (User   Interface   –   UI)   va   foydalanuvchi   tajribasi   (User
Experience – UX) dizayni muhim rol o‘ynaydi. Tizim foydalanuvchiga qanchalik
qulay,   sodda   va   intuitiv   bo‘lsa,   uning   ommabopligi   va   samaradorligi   shunchalik
yuqori  bo‘ladi. Ayniqsa,  onlayn  savdo tizimlarida foydalanuvchi  interfeysi  orqali
xaridorlar   va  sotuvchilar  o‘zaro  muloqot  qiladi,  mahsulotlarni  ko‘zdan  kechiradi,
tanlaydi   va   xarid   qiladi.   Shu   sababli   interfeys   dizayni   nafaqat   estetik   jihatdan
jozibador, balki funktsional va ergonomik jihatdan mukammal bo‘lishi kerak.
Foydalanuvchi   interfeysining   birinchi   talabi   —   soddalik   va   tushunarlilik .
Ya’ni, tizimdan foydalanayotgan oddiy foydalanuvchi hech qanday maxsus texnik
bilimga   ega   bo‘lmasdan   ham   kerakli   amalni   mustaqil   bajarishi   lozim.   Masalan,
avtoraqamni izlash, u haqida ma’lumot olish, savatchaga qo‘shish, to‘lovni amalga
29 oshirish   va   buyurtmani   tasdiqlash   jarayonlari   sodda   va   bosqichma-bosqich,
tushunarli bo‘lishi shart.
Ikkinchi   muhim   jihat   —   dizaynning   moslashuvchanligi .   Bugungi   kunda
foydalanuvchilar   turli   xil   qurilmalardan   —   kompyuter,   planshet,   smartfon   kabi
vositalardan   foydalanadilar.   Demak,   tizimning   interfeysi   responsiv,   ya’ni
moslashuvchan   bo‘lishi   va   barcha   qurilmalarda   to‘g‘ri   ko‘rinishi   zarur.   Mobil
qurilmalar uchun alohida ilova yoki mobil versiya ishlab chiqilishi foydalanuvchi
qulayligini yanada oshiradi.
Uchinchi   aspekt   —   vizual   ierarxiya   va   tartib .   Sahifalardagi   elementlar,
tugmalar,   matnlar,   rasmlar   ma’lum   bir   tartibda,   foydalanuvchi   e’tiborini   kerakli
joyga   yo‘naltiradigan   tarzda   joylashtiriladi.   Ranglar   uyg‘unligi,   shriftlarning
o‘lchami va kontrasti, menyularning joylashuvi  — bularning barchasi interfeysda
foydalanuvchi   harakatlarini   boshqarish   vositasi   sifatida   xizmat   qiladi.   Masalan,
“Sotib olish” tugmasi yaqqol, katta va ko‘zga tashlanadigan joyda bo‘lishi kerak.
To‘rtinchi   muhim   jihat   —   interaktivlik .   Interfeys   foydalanuvchining   har   bir
harakatiga   munosabat   bildirishi   kerak.   Masalan,   tugmaga   bosilganda   rangining
o‘zgarishi,   muvaffaqiyatli   bajarilgan   amallar   uchun   xabar   chiqarilishi,   noto‘g‘ri
kirilgan   ma’lumotlarda   ogohlantirishlar   berilishi   foydalanuvchi   bilan   samarali
muloqotni   ta’minlaydi.   Bu   foydalanuvchiga   tizimga   nisbatan   ishonch   va   nazorat
hissini beradi.
Beshinchidan,   qidiruv   va   navigatsiya   tizimi   interfeysning   ajralmas   qismi
bo‘lib,  foydalanuvchiga  kerakli  avtoraqamni   tez  va  aniq  topishga   yordam   beradi.
Filterlar,   sortlash   funksiyalari,   maxsus   belgilarga   qarab   qidiruv   tizimlari   qulaylik
yaratadi.   Shuningdek,   kataloglar   va   menyular   aniq   toifalarga   bo‘lingani
foydalanuvchi vaqtini tejaydi va kerakli ma’lumotni topish osonlashadi.
Yana   bir   muhim   jihat   —   ko‘mak   va   qo‘llab-quvvatlash   tizimi ning
mavjudligi.   Har   qanday   foydalanuvchi   interfeysda   muammoga   duch   kelishi
mumkin,   shuning   uchun   “Yordam”,   “Savol-javoblar   (FAQ)”,   “Onlayn   suhbat”
30 yoki “Qo‘llanma” bo‘limlari mavjud bo‘lishi lozim. Bunday yordamchi elementlar
foydalanuvchining   tizimdan   chiqib   ketmasdan   muammoni   hal   qilishiga   ko‘mak
beradi.
Shuningdek,   foydalanuvchi   tajribasini   yaxshilash   uchun   shaxsiylashtirish
(personalizatsiya)   imkoniyatlari   ham   joriy   etilishi   mumkin.   Masalan,
foydalanuvchi   tizimga   kirgach,   unga   mos   variantlar   taklif   etilishi,   ilgari   qidirgan
avtoraqamlar   asosida   tavsiyalar   ko‘rsatilishi   mumkin.   Bu   foydalanuvchining
tizimga qaytish ehtimolini oshiradi.
Foydalanuvchilarning real ehtiyojlarini chuqur tushunish va ulardan muntazam
fikr-mulohazalar   olish   orqali   interfeys   takomillashtirilib   boriladi.   Bu   jarayonda
“UX   tadqiqotlari”,   foydalanuvchi   testlari,   A/B   testlar,   analitik   ma’lumotlar
yordamida interfeys va tajriba doimiy rivojlantiriladi.
Xulosa qilib aytganda, foydalanuvchi interfeysi va tizim qulayligi onlayn savdo
tizimining   muvaffaqiyatini   belgilovchi   asosiy   omillardan   biridir.   Qanchalik
interfeys qulay, chiroyli va tushunarli bo‘lsa, foydalanuvchilar shunchalik faolroq
foydalanadi,   ularning   tizimga   bo‘lgan   ishonchi   va   qoniqishi   oshadi.   Shu   sababli
dasturiy   ta’minotni   ishlab   chiqishda   interfeys   dizayni   —   texnik   funksionallikdan
kam bo‘lmagan darajada e’tibor talab qiladi.
Ma'lumotlar bazasi bilan ishlash va xavfsizlik masalalari
Avtoraqamlar onlayn savdo tizimining muvaffaqiyatli va barqaror ishlashi, eng
avvalo, ishonchli va optimallashtirilgan   ma’lumotlar bazasiga   tayanadi. Tizimda
foydalanuvchilar,   avtoraqamlar,   buyurtmalar,   to‘lovlar,   tranzaktsiyalar   va   boshqa
ko‘plab   ma’lumotlar   doimiy   ravishda   yangilanib,   ishlanadi.   Bu   ma’lumotlarning
izchil   va   to‘g‘ri   saqlanishi,   ular   bilan   tezkor   ishlash   imkoniyati   va,   eng   muhimi,
ularning   xavfsizligi   ta’minlanishi   dasturiy   ta’minotning   yadro   komponentlaridan
biridir.
Ma’lumotlar bazasining tuzilmasi va funksiyasi
31 Avtoraqamlar   savdosiga   oid   tizimda   ma’lumotlar   bazasi   relatsion   (masalan,
MySQL,   PostgreSQL)   yoki   zamonaviy   holatlarda   NoSQL   (MongoDB,   Firebase)
shaklida   bo‘lishi   mumkin.   Har   bir   avtoraqam   alohida   yozuv   sifatida   saqlanadi:
unga tegishli raqam kodi, avtotransport turiga mosligi, sotuvchi haqida ma’lumot,
narxi, sotuv holati va grafik ko‘rinishi (rasmi) kabi atributlar kiritiladi.
Foydalanuvchilar ma’lumotlari alohida jadvalda saqlanadi. Unda foydalanuvchi
nomi,   telefon   raqami,   elektron   pochtasi,   ro‘yxatdan   o‘tgan   sanasi,   kirish   paroli
(shifrlangan   holda),   tranzaktsiya   tarixi   va   boshqa   kerakli   ma’lumotlar
joylashtiriladi. Tizim orqali amalga oshirilgan xaridlar uchun esa buyurtma jadvali
tashkil etilib, u foydalanuvchi va avtoraqam jadvallariga bog‘lanadi. Bu orqali har
bir operatsiyani kuzatish va nazorat qilish osonlashadi.
Ma’lumotlar xavfsizligini ta’minlash masalalari
Tizim ma’lumotlarining xavfsizligi bir nechta darajada ta’minlanadi:
1. Autentifikatsiya va avtorizatsiya  – foydalanuvchilarning tizimga kirishida har
bir   kishi   o‘z   login-paroli   bilan   kiradi.   Admin   panel,   foydalanuvchi   paneli   va
mehmon   funksiyalari   qat’iy   ajratiladi.   Admin   huquqlari   faqat   ruxsat   etilgan
shaxslar tomonidan ishlatiladi.
2. Parol   va   shaxsiy   ma’lumotlarni   shifrlash   –   foydalanuvchi   parollari   oddiy
ko‘rinishda emas, balki hashing algoritmlari (masalan, bcrypt, SHA256) orqali
saqlanadi.   Bu   usul   orqali   hatto   ma’lumotlar   bazasiga   noqonuniy   kirish   bo‘lsa
ham, parollarni aniqlash deyarli imkonsiz bo‘ladi.
3. SQL-inyeksiyalarga   qarshi   himoya   –   foydalanuvchi   tomonidan   kiritilgan
ma’lumotlar   maxsus   tekshiruvdan   (validation)   o‘tkaziladi.   Tayyorlangan
so‘rovlar (prepared statements) orqali ma’lumotlar bazasiga xakerlik hujumlari
oldi olinadi.
4. Zaxira   nusxalash   (backup)   –   tizim   ma’lumotlar   bazasi   har   kuni   avtomatik
tarzda zaxira qilinadi. Bu serverda nosozlik, ma’lumotlar buzilishi yoki o‘chib
ketish holatlarida butun tizimni qayta tiklash imkonini beradi.
32 5. Tarmoq xavfsizligi   – foydalanuvchi  va server o‘rtasidagi  barcha ma’lumotlar
SSL/TLS   protokollari   orqali   shifrlangan   holda   uzatiladi.   Bu,   ayniqsa,   to‘lov
ma’lumotlari va shaxsiy ma’lumotlar uzatilayotganda muhim ahamiyatga ega.
6. Admin   panelni   ajratilgan   autentifikatsiya   orqali   himoyalash   –
administrator   tizimiga   kirish   uchun   ikki   bosqichli   autentifikatsiya   (2FA)   yoki
maxsus   tokenlar   ishlatiladi.   Bu   usul   administrator   oynasini   himoyalashda
yuqori samaradorlikni ta’minlaydi.
7. Faollikni monitoring qilish  – tizimda har bir foydalanuvchi tomonidan amalga
oshirilgan harakatlar loglar (jurnal) orqali nazorat qilinadi. Bu hujumlarni erta
aniqlash va noto‘g‘ri amallarga zudlik bilan javob berish imkonini beradi.
Ma’lumotlar bazasining optimallashtirilishi
Tizim   samarali   ishlashi   uchun   ma’lumotlar   bazasi   to‘g‘ri   optimallashtirilgan
bo‘lishi kerak.  Bu quyidagilar orqali erishiladi:
 Indekslar   yaratish   —  tezkor   qidiruv   va  saralashlar   uchun  ustunlarga   indekslar
qo‘llaniladi.
 Kesh mexanizmi — eng ko‘p foydalaniladigan ma’lumotlar vaqtincha xotirada
saqlanib, server yukini kamaytiradi.
 Normalizatsiya   va   denormalizatsiya   —   kerakli   joylarda   jadval   strukturasi
optimallashtiriladi,   ortiqcha   takrorlanishlar   oldi   olinadi   yoki   zaruriy
soddalashtirishlar qilinadi.
 Replikatsiya — katta hajmdagi tizimlarda asosiy ma’lumotlar bazasi  nusxalari
orqali yuk teng taqsimlanadi.
Ma’lumotlar bazasi  va uning xavfsizligi avtoraqamlar onlayn savdo tizimining
asosiy tayanchidir. Bu tizimning tezkor, to‘g‘ri, xavfsiz va uzluksiz ishlashi uchun
ma’lumotlar bazasi doimo nazoratda bo‘lishi lozim. Har qanday axborot tizimining
barqarorligi,   birinchi   navbatda,   uning   ma’lumotlar   bazasi   strukturasi   va   u   bilan
ishlash   mexanizmlariga   bog‘liq.   Shu   boisdan   dasturiy   ta’minot   ishlab   chiqishda
ushbu jihatlar alohida e’tibor bilan yondashilishi lozim.
33 34 XULOSA
Avtoraqamlar onlayn savdosi – zamonaviy texnologiyalar asosida tashkil 
etilgan, raqamli iqtisodiyotning muhim bo‘g‘inlaridan biri bo‘lib, transport 
vositalari identifikatsiyasi, savdo mexanizmlari, huquqiy normalar va elektron 
xizmatlar bilan chambarchas bog‘liqdir. Ushbu kurs ishida mavzuga doir nazariy 
va amaliy jihatlar har tomonlama yoritildi, mavjud holat tahlil qilindi va kelgusi 
istiqbollar ko‘rsatib berildi.
Birinchi   bobda   avtoraqamlar   savdosi   tushunchasi,   uning   tarixiy   rivojlanishi,
xalqaro tajriba, O‘zbekiston qonunchiligida belgilangan huquqiy-me’yoriy asoslar
keng   yoritildi.   Shu   asosda   avtoraqamlar   onlayn   savdosi   nima   uchun
raqamlashtirish   jarayonida   muhim   o‘rin   tutishi,   uning   jamiyat   va   iqtisodiyotga
ta’siri haqida asosli fikrlar bayon qilindi.
Ikkinchi   bobda   esa   ushbu   savdo   jarayonini   raqamli   platforma   orqali   amalga
oshirish imkoniyatlari, ishlab chiqilishi lozim bo‘lgan dasturiy ta’minotning texnik
va   funksional   talablar   tizimi,   foydalanuvchi   interfeysi,   xavfsizlik   mexanizmlari,
ma’lumotlar   bazasini   tashkil   etish   prinsiplari   batafsil   ko‘rib   chiqildi.   Bundan
tashqari,   mazkur   tizimning   amaliy   afzalliklari,   joriy   etilishi   natijasida   yuzaga
keladigan   ijobiy   o‘zgarishlar,   hamda   kelgusidagi   rivojlanish   istiqbollari   haqida
ham fikr yuritildi.
O‘rganilgan   ma’lumotlar   shuni   ko‘rsatadiki,   avtoraqamlar   savdosini   onlayn
tizim orqali tashkil etish:
 fuqarolarning va tadbirkorlarning vaqtini tejaydi,
 davlat byudjetiga tushumlarni oshiradi,
 korrupsion holatlarning oldini oladi,
 davlat xizmatlarining shaffofligi va samaradorligini ta’minlaydi.
Eng   asosiysi,   ushbu   tizim   mamlakatimizda   raqamli   iqtisodiyot   va   raqamli
boshqaruv   tamoyillarini   kuchaytirishga   xizmat   qiladi.   Kelajakda   ushbu   tizimni
yanada   takomillashtirish,   uni   mobil   platformalarga   moslashtirish,   sun’iy   intellekt
35 va   blockchain   texnologiyalarini   joriy   etish   orqali   uning   imkoniyatlarini
kengaytirish maqsadga muvofiqdir.
Ushbu   kurs   ishida   tavsiya   etilgan   yechimlar   va   tahlillar   asosida   avtoraqamlar
onlayn   savdosi   bo‘yicha   milliy   tizimni   yaratish   va   uni   amaliyotga   joriy   qilish
bo‘yicha amaliy qadamlar tashlanishi mumkin.
Shuningdek,   avtoraqamlar   onlayn   savdo   tizimi   orqali   xizmat   ko‘rsatish   sifati
oshib,   fuqarolarning   davlat   idoralari   bilan   muloqotidagi   ortiqcha   byurokratik
to‘siqlar   kamayadi.   Bu   esa,   o‘z   navbatida,   aholining   davlat   xizmatlariga   bo‘lgan
ishonchini oshiradi, xizmatlar soddalashadi va tezkorlashadi. Yana bir muhim jihat
shundaki, avtomatik ro‘yxatga olish, raqamlarni onlayn sotish va boshqarish orqali
har   bir   raqamning   yuritilishi   to‘liq   raqamli   izga   ega   bo‘ladi.   Bu   esa   sohaning
umumiy tartibliligini mustahkamlaydi.
Avtoraqamlar   onlayn   savdo   tizimining   joriy   qilinishi   ayniqsa   kichik   va   o‘rta
biznes   vakillari   uchun   ham   qulay   imkoniyat   yaratadi.   Misol   uchun,   o‘z   transport
vositalariga   brendga   mos   maxsus   raqamlar   olish   istagidagi   tadbirkorlar   bu
xizmatdan onlayn tarzda foydalanib, o‘z imidjini mustahkamlashi mumkin. Aynan
shuning   uchun   ham   bunday   raqamlar   ko‘p   hollarda   status   belgisi,   marketing
vositasi   yoki   sarmoya   shaklida   qaraladi.   Bu   esa   sohani   nafaqat   texnik   xizmat
ko‘rsatish   darajasida,   balki   iqtisodiy   va   ijtimoiy   jihatdan   ham   o‘ziga   xos
ahamiyatga ega bo‘lgan sohaga aylantiradi.
Xulosa   qilib   aytganda,   avtoraqamlar   onlayn   savdo   tizimi   kelajakda   transport
boshqaruvi, davlat xizmatlari samaradorligi va fuqarolik jamiyati ishtirokini yangi
bosqichga   olib   chiqishi   mumkin.   Unga   ilmiy   asoslangan   yondashuv,   ishonchli
axborot   xavfsizligi,   foydalanuvchi   uchun   qulay   interfeys   va   shaffof   savdo
mexanizmlari   bilan   yondashilsa,   bu   tizim   O‘zbekistonning   raqamli
transformatsiyasi yo‘lida muhim qadam bo‘lishi shubhasizdir.
Bundan   tashqari,   avtoraqamlar   onlayn   savdosi   orqali   shakllanayotgan   yangi
iqtisodiy model, raqamlashtirish siyosatining muhim natijasi  sifatida qaralmoqda.
36 Bugungi kunda davlat va jamiyat hayotida texnologiyalar tobora chuqurroq singib
borayotgani  sababli,  fuqarolarga  qulay va  shaffof  xizmatlarni  taqdim   etish  davlat
siyosatining   ustuvor   yo‘nalishiga   aylangan.   Aynan   shunday   xizmatlar   orqali
davlatning   zamonaviy   boshqaruvga   tayanganligi   va   fuqarolar   ehtiyojlarini   to‘liq
qamrab olishga intilayotgani ko‘zga tashlanadi.
Shu   bilan   birga,   ushbu   tizimning   muvaffaqiyatli   faoliyat   yuritishi   uchun   uni
amalga oshirishda bir nechta muhim omillar e’tiborga olinishi kerak: birinchidan,
foydalanuvchi   shaxsiy   ma’lumotlarining   xavfsizligi,   ikkinchidan,   savdo
jarayonining   adolatli   va   qonuniy   amalga   oshirilishi,   uchinchidan,   texnik   jihatdan
bardoshli   va   qulay   interfeysli   platformaning   yaratilishidir.   Zero,   har   qanday
raqamli xizmatning asosiy  maqsadi — foydalanuvchining ishonchini qozonish va
uni doimiy tarzda qoniqtira olishdir.
Yana   bir   muhim   jihat   —   bu   tizimning   mintaqaviy   va   global   miqyosdagi
integratsiyasi.   Ya’ni,   O‘zbekiston   ichki   bozorida   shakllantirilgan   bunday   onlayn
savdo   platformasi,   yaqin   kelajakda   qo‘shni   davlatlar   bilan   ham   ma’lumot
almashinuvi   va   tajriba   uzatish   imkonini   beradi.   Bu   esa   mamlakatimizda   nafaqat
ichki   raqamli   iqtisodiyotning,   balki   tashqi   iqtisodiy   aloqalarning   ham   yangi
bosqichga chiqishini ta’minlaydi.
Xulosa o‘rnida shuni ta’kidlash joizki, avtoraqamlar onlayn savdo tizimi orqali
biz nafaqat iqtisodiy samaradorlikka erishamiz, balki jamiyatda ochiqlik, adolat va
texnologiyaga   asoslangan   xizmatlar   madaniyatini   ham   shakllantiramiz.   Bu   esa
butun boshli davlat boshqaruv tizimining yangi, innovatsion, samarali yo‘nalishga
o‘tishining ishonchli kafolatidir.
37 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. Abduqodirov A.A. “Raqamli iqtisodiyot asoslari” – T.: Iqtisodiyot, 2021.
2. Axmedov B.O. “Axborot tizimlari va texnologiyalari” – T.: Fan va texnologiya,
2020.
3. Azizov S.S. “Axborot xavfsizligi asoslari” – T.: 2022.
4. Bobomurodov O.X. “Elektron tijorat va onlayn savdo” – T.: Barkamol Avlod,
2021.
5. Jo‘rayev I.I. “Dasturlash asoslari (Python, PHP, C++)” – T.: 2022.
6. Karimov U.K. “Iqtisodiy axborot tizimlari” – T.: 2021.
7. Mahmudov Z.I. “Elektron hukumat va axborot texnologiyalari” – T.: 2020.
8. Nematov B.T. “Axborot tizimlarini loyihalash” – T.: 2019.
9. Nurmatov S.T. “Axborot texnologiyalarining iqtisodiyotdagi o‘rni” – T.: 2021.
10. Qodirov M.A. “IT infratuzilma va xavfsizlik asoslari” – Samarqand, 2020.
11. Raximov   T.K.   “Raqamlashtirish:   muammo   va   imkoniyatlar”   –   T.:   Yangi   asr
avlodi, 2021.
12. Sattorov R.N. “Dasturiy injiniring asoslari” – T.: Fan va texnologiya, 2022.
13. Umarov A.S. “Avtotransport boshqaruvi va nazorat tizimlari” – T.: 2022.
14. Usmonov   B.S.   “O‘zbekiston   Respublikasining   yo‘l   harakati   qonunchiligi
sharhi” – T.: 2021.
15. Yo‘ldoshev S.R. “Axborot tizimlari va ularning huquqiy asoslari” – T.: 2020.
QO‘SHIMCHA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Abduvaliyev   R.   “Axborot   texnologiyalarida   zamonaviy   yondashuvlar”   –   T.:
2022.
2. Alimova   M.S.   “Elektron   davlat   xizmatlari   va   ularni   avtomatlashtirish”   –   T.:
2020.
3. Berdikulov N. “Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari” – T.: 2019.
4. Bozorov A.M. “Raqamli iqtisodiyotning huquqiy jihatlari” – T.: 2021.
5. G‘ulomov S. “Sun’iy intellekt asoslari” – T.: Fan, 2023.
38 6. Isroilov   D.   “Avtotransport   infratuzilmasi   va   boshqaruv   texnologiyalari”   –   T.:
2021.
7. Mavlonov   K.H.   “Dasturiy   mahsulotlar   ishlab   chiqish   metodologiyasi”   –   T.:
2020.
8. Nosirov D. “O‘zbekistonning raqamli rivojlanish strategiyasi” – T.: 2023.
9. Rasulov H. “Onlayn platformalarni loyihalash asoslari” – T.: 2022.
10. Saidov Sh. “Avtoraqam savdosining xorijiy tajribalari” – T.: 2022.
INTERNET MANBALAR RO‘YXATI
1. www.lex.uz     – O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari milliy bazasi
2. www.stat.uz     – O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi
3. www.mitc.uz     – Raqamli texnologiyalar vazirligi rasmiy sayti
4. www.avtoekspert.uz     – Transport va avtoraqamlar yangiliklari portali
5. www.ziyonet.uz     – O‘zbekiston ta’lim portali
6. www.uza.uz     – O‘zbekiston milliy axborot agentligi
7. www.autoauction.uz     – Avtoraqamlarning onlayn savdo maydonchasi
8. www.cer.uz     – Elektron raqamli imzo va e-hukumat portali
9. www.devby.io     – Dasturchilar va IT yangiliklari (rus tilida)
10. www.medium.com      –   Raqamli   xizmatlar   va   dasturiy   loyihalar   haqidagi
maqolalar
39 1. Ma’lumotlar bazasi tuzilishi (jadval misollari)
Avtoraqamlar jadvali (license_plates)
1-jadval
maydon nomi ma’lumot turi tavsif
id INT   PRIMARY
KEY Raqamning   unikal
identifikatori
plate_number VARCHAR(20) Avtoraqam raqami
status VARCHAR(50) Holati   (masalan:   mavjud,
sotilgan)
price DECIMAL(10,2) Narxi
description TEXT Qo'shimcha ma'lumotlar
Foydalanuvchilar jadvali (users)
2-jadval
maydon nomi ma’lumot turi tavsif
user_id INT   PRIMARY
KEY Foydalanuvchining   unikal
identifikatori
username VARCHAR(50) Foydalanuvchi nomi
email VARCHAR(100) Elektron pochta
password_hash VARCHAR(255) Parol (hashlangan)
role VARCHAR(20) Foydalanuvchi   roli   (admin,
user)
Savdo tarixchasi jadvali (sales)
40 3-jadval
maydon
nomi ma’lumot turi tavsif
sale_id INT   PRIMARY
KEY Savdo identifikatori
user_id INT Foydalanuvchi   identifikatori
(xorijiy kalit)
plate_id INT Avtoraqam   identifikatori
(xorijiy kalit)
sale_date DATETIME Savdo sanasi
amount DECIMAL(10,2) To'langan summa
2. Dasturiy kodlar misollari (Python + Flask)
Foydalanuvchi ro‘yxatdan o‘tishi (registration) kodi
from flask import Flask, request, jsonify
from werkzeug.security import generate_password_hash
import sqlite3
app = Flask(__name__)
def get_db_connection():
    conn = sqlite3.connect('database.db')
    conn.row_factory = sqlite3.Row
    return conn
@app.route('/register', methods=['POST'])
def register():
    data = request.json
    username = data['username']
    email = data['email']
41     password = data['password']
    hashed_password = generate_password_hash(password)
    conn = get_db_connection()
    cursor = conn.cursor()
        cursor.execute("INSERT   INTO   users   (username,   email,   password_hash,
role) VALUES (?, ?, ?, ?)",
                   (username, email, hashed_password, 'user'))
    conn.commit()
    conn.close()
    return jsonify({'message': 'Foydalanuvchi muvaffaqiyatli ro‘yxatdan o‘tdi.'}),
201
if __name__ == '__main__':
     app.run(debug=True)
Avtoraqamlar ro‘yxatini olish (GET so‘rovi)
@app.route('/plates', methods=['GET'])
def get_plates():
    conn = get_db_connection()
        plates   =  conn.execute('SELECT   *  FROM   license_plates   WHERE   status   =
"available"').fetchall()
    conn.close()
    plates_list = []
    for plate in plates:
        plates_list.append({
            'id': plate['id'],
            'plate_number': plate['plate_number'],
            'price': plate['price'],
            'description': plate['description']
42          })
    return jsonify(plates_list)
Savdo jarayonini amalga oshirish (POST so‘rovi)
from datetime import datetime
@app.route('/buy', methods=['POST'])
def buy_plate():
    data = request.json
    user_id = data['user_id']
    plate_id = data['plate_id']
    conn = get_db_connection()
    cursor = conn.cursor()
    # Raqam mavjudligini va mavjudligini tekshirish
        plate   =   cursor.execute("SELECT   *   FROM   license_plates   WHERE   id   =   ?
AND status = 'available'", (plate_id,)).fetchone()
    if plate is None:
        return jsonify({'message': 'Avtoraqam mavjud emas yoki sotilgan'}), 400
    # Savdo yozuvini qo'shish
       cursor.execute("INSERT INTO sales (user_id, plate_id, sale_date, amount)
VALUES (?, ?, ?, ?)",
                   (user_id, plate_id, datetime.now(), plate['price']))
    # Avtoraqam holatini yangilash
    cursor.execute("UPDATE license_plates SET status = 'sold' WHERE id = ?",
(plate_id,))
    conn.commit()
    conn.close()
    return jsonify({'message': 'Avtoraqam muvaffaqiyatli sotib olindi.'}), 20
43 3. Dasturiy ta'minot diagrammasi (tuzilishi)
+-------------------------+
| Foydalanuvchi           |
|  - Ro'yxatdan o'tish    |
|  - Avtoraqam ko'rish    |
|  - Avtoraqam sotib olish|
+------------+------------+
|
v
+------------+------------+
| Web-server (Flask API)   |
+------------+------------+
|
v
+------------+------------+
| Ma’lumotlar Bazasi      |
|  - users                |
|  - license_plates       |
|  - sales                |
+-------------------------+
44 45

Avtoraqamlar onlayn savdo tizimini o'rgatuvchi dasturiy ta'minot ishlab chiqish

Купить
  • Похожие документы

  • Zamonaviy iqtisodiyotda yalpi talab omillarini tahlil qilish
  • O‘zbekistonning ichki turizmi
  • O’zbekistonda “yashil iqtisodiyot”ni qaror toptirish bosqichlari
  • O’zbekiston iqtisodiyotida mulkchilik shakllarini o’zgartirish
  • Iqtisodiyotning davlat sektori - hozirgi holati va rivojlanish muammolari

Подтвердить покупку

Да Нет

© Copyright 2019-2025. Created by Foreach.Soft

  • Инструкция по снятию с баланса
  • Контакты
  • Инструкция использования сайта
  • Инструкция загрузки документов
  • O'zbekcha