Axolining jismoniy tayyorgarligi va salomatlik darajasini bclgilab bcruvchi Alpomish va Barchinoy maxsus test lari - Jismoniy tarbiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	158.9KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Jismoniy tarbiya

Sotuvchi

Kenjayev Kenja

Ro'yxatga olish sanasi 27 Yanvar 2024

537 Sotish

Axolining jismoniy tayyorgarligi va salomatlik darajasini bclgilab bcruvchi Alpomish va Barchinoy maxsus test lari

Sotib olish

1Mavzi: Axolining jismoniy tayyorgarligi va salomatlik darajasini bclgilab
bcruvchi “Alpomish" va “Barchinoy" maxsus test lari

M U N D A R I J A
KIRISH.................................................................................................................. 3
I BOB. AXOLINING JISMONIY TAYYORGARLIGI VA
SALOMATLIK DARAJASINI BELGILAB
BERUVCHI“ALPOMISH” VA “BARCHINOY” MAXSUS
TESTLARI ............................................................................... 5
1.1. Maktab o‘quvchilarining tezkorlik qobiliyati va uni tarbiyalash uslubiyati..... 5
1.2. Maktab o‘quvchilarining kuch qobilyati va uni tarbiyalash uslubiyati ........... 17
III BOB. TADQIQOTLAR NATIJALARI VA ULARNING TAHLILI........ 26
2.1. Maktab o‘quvchilarining asosiy jismoniy sifatlarini aniqlash......................... 26
2.2. Maktab o‘quvchilarining chidamlilik qobiliyati va uni tarbiyalash uslubiyati.... 27
Xulosa................................................................................................................... 40
Adabiyotlar ro‘yxati............................................................................................. 41

2KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti SH.
Mirziyoev yurtimizda jismoniy tarbiya va sportni ommalashtirish, aholi, ayniqsa,
yoshlar o‘rtasida sog‘lom turmush tarzini targ‘ib qilish uchun zarur shart-sharoitlar
va infratuzilmani yaratish, mamlakatning xalqaro sport maydonlarida munosib
ishtirok etishini ta’minlash borasida izchil chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda.
Maktabgacha ta’lim muassasalarida – boshlang‘ich gimnastika va harakatli
o‘yinlar bo‘yicha mashg‘ulotlar olib borish orqali jismoniy rivojlantirish hamda
salomatlikni mustahkamlash uchun tarbiyalanuvchilarda jismoniy tarbiya va sport
mashg‘ulotlariga qiziqishni shakllantirish;
Umumta’lim maktablarida – o‘quvchilar orasidan jismoniy tarbiya
o‘qituvchilarini jalb qilgan holda iste’dodli yoshlarni saralab olish (seleksiya)
hamda bolalar va o‘smirlar sport maktablari sport zaxirasini shakllantirish
maqsadida keyinchalik mintaqaviy sport musobaqalarida ishtirok etish uchun
sinfdan tashqari sport to‘garaklari va seksiyalari mashg‘ulotlarini tashkil etish
(haftasiga kamida 4 soatdan);
O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’lim muassasalarida – o‘quvchilar orasidan
jismoniy tarbiya o‘qituvchilari va sport turi bo‘yicha trenerlarni jalb qilgan holda
iste’dodli yoshlarni saralash va ixtisoslashtirilgan bolalar va o‘smirlar sport
maktablari sport zaxirasini shakllantirish maqsadida keyinchalik mintaqaviy hamda
respublika sport musobaqalarida ishtirok etish uchun olimpiya va milliy sport
turlari bo‘yicha sinfdan tashqari sport to‘garaklari hamda seksiyalari
mashg‘ulotlarini tashkil etish (haftasiga kamida 6 soatdan);
Oliy ta’lim muassasalarida – iste’dodli yoshlarni saralab olish (seleksiya) va
sport turlari bo‘yicha milliy terma jamoalari hamda respublika oliy sport mahorati
maktablari sport zaxirasini shakllantirish maqsadida keyinchalik respublika va
xalqaro sport musobaqalarida olimpiya va milliy sport turlari bo‘yicha talabalar
sport klublari hamda jamoalarini tashkil etish. 1
1
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining SH.MIRZIYOYEV farmoni Toshkent shahri, 2018-yil 5-mart

3Respublikamizda Jismoniy tarbiya va sportni yanada rivojlantirish uchun bir
kancha ishlar amalga oshirilmokda. Bulardan 2015 yil 4 sentyabrdagi O‘zbekiston
Respublikasining «Jismoniy tarbiya va sport to‘g‘risida»gi qonuni, 1993 yil 4
martdagi O‘zbekiston Respublikasining «Sog‘lom avlod uchun» ordenini ta’sis
kilish to‘g‘risidagi farmoni, 2
O‘zbekiston Respublikasining «Sog‘lom avlod
uchun» ordenini topshirish marosimida so‘zlagan nutqi, 2004 yil 24 sentyabrdagi
O‘zbekiston Respublikasining «O‘zbekistonda bolalar sportini rivojlantirish
jamg‘armasini tuzish to‘g‘risida»gi Farmoni, 2002 yil 31 oktyabrdagi O‘zbekiston
Respublikasi Vazirlar Maxkamasining «O‘zbekistonda bolalar sportini
rivojlantirish jamg‘armasini tuzish to‘g‘risida»gi karori va boshqalar fikrimiz
dalilidir. 3
Hozirgi kunda xalqaro sport olamida natijalar keskin o‘sib bormoqda.
Sport mashg‘ulotlari va musobaqalarda bajariladigan yuklamalarning hajmi
va shiddati sportchining funksional imkoniyatlari chegarasida amalga oshiriladi.
Shuning uchun sportchilarni jarohatlab qo‘yish va zo‘riqishlardan asrash
maqsadida yuklamalarni individual fiziologik imkoniyatlar darajasiga mos qilib
berish lozim.
Millatimiz kelajagi bo‘lmish yosh avlodning jismoniy, aqliy va ma’naviy
salohiyatini rivojlantirish Vatan ravnaqi, yurt tinchligi va xalq faravonligi
yulidagi jamiyatimizning olijanob asosiy maksadidir.
Kurs ishining obyekti va predmeti. Maktab o‘quvchilarini jismoniy tarbiya
darslari jarayonida barcha jismoniy sifatlarini tarbiyalanishini “Alpomish” va
“Barchinoy” maxsus testlari orqali nazorat qilish.
Kurs ishining maqsadi va vazifalari. Maktab o‘quvchilarini jismoniy
tayyorgarligini “Alpomish” va “Barchinoy” testlari orqali aniqlash va olingan
natijalarni tahlil qilish.
Kurs ishining tuzilishi. Kurs ishi ikki bob, oltita paragraf, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
2
O‘zbekiston Respubikasi birinchi prezidentining “Sog‘lom avlod uchun” ordeni ta’sis qilish to‘g‘risidagi Farmoni (1993 yil 4
mart) “O‘zbekiston ovozi” gezetasi, 1993 yil 5 mart

4I BOB. AXOLINING JISMONIY TAYYORGARLIGI VA
SALOMATLIK DARAJASINI BELGILAB BERUVCHI“ALPOMISH” VA
“BARCHINOY” MAXSUS TESTLARI .
1.1. Maktab o‘quvchilarining tezkorlik qobiliyati va uni tarbiyalash
uslubiyati
Insonning xarakat mashqlarini jadal sur’atlarda bajara olish imkoniyatini
ifodalash uchun bir necha yillar davomida «tezkorlik» atamasi ishlatib kelingan.
Harakat tezkorligining kqplab shakllari mavjudligini va ularning o‘ziga
xosligini e’tiborga olib, bu atama so‘ngti vaqqlarda «tezlik kobiliyati»
tushunchasiga almashtirildi.
Tezlik qobiliyati - bu vaqt orasidagi sharoitda harakatlar bajarilishini
tasdiqlovchi insonning majmuaviy funksional xususiyatlaridir.
Tezlik kobiliyatining oddiy va majmuaviy shakllari mavjud.
Oddiy shaklga tezlik kobiliyatlarining to‘rtta turi kiradi.
- Berilgan xabarni tez sezish kobiliyati.
- Yukori tezlikdagi xarakatni yakka lokal bajarish kobiliyati.
-Xarakatni tez boshlash kobiliyati (ba’zida amaliyotda keskin
bajarish bilan ataladi).
- Xarakatni maksimal sur’atda bajarish kobiliyati.
Xozirgi vaqtda to‘planib qolgan bir qator ilmiy omillarning ko‘rsatishicha, bu
qobiliyatlar xam murakkab tizimga ega.
Oddiy tezlik xarakati maksimal sur’ati tezlik kobiliyatining yagona shakli
deyish mumkin emas. Bunga xarakatning yukori sur’at ko‘rsatkichlari orasidagi
dastlabki xolatning bajarilishini, yuklamaning xar xil og‘irligi va ortikcha
og‘irliksiz xarakat amplitudasi o‘zgarishlaridagi aloqaning yo‘kligi kabi omillar
dalolat beradi. 4
Maksimal sur’atning yuqori ko‘rsatkichlari qo‘llarning oyoqlarga
3
O‘zbekiston Respublikasining qonuni jismoniy tarbiya va sport to‘g‘risida (yangi tahriri) Toshkent sh., 2015 yil 4 sentyabr, O‘RQ-394-son
4
Usmonxodjaev T.S., Arzumanov S.G. Fizicheskoe vospitanie v shkole.

5nisbatan, o‘ngning chapga nisbatan, distalning proksimalga nisbatan kuzatiladi.
Tezlik paydo bo‘lishining elementar shakllari va boshqa qobiliyatlari
yig‘indisidagi majmuaviy texnika malakasi bilan taqiqlanishi tezlik layoqatini
jadal murakkablikda ko‘rinishi aloxida sport turlariga xosdir.
Majmuaviy shakllarga taalluqli bo‘lgan xolatlar:
- startda maksimal imkoniyatlar chegarasida tezlikni olish kobiliyati. (start
tezligi kobiliyati): sprinterlik yugurishda start tezligini oshirish, kon’kida yugurish
va eshkak eshish sportida, futbolda, sakrash, tennisda koptokni olish;
- masofada yukori darajaladagi tezlikka erishish kobiliyati (masofadagi tezlik
qobiliyati): yugurishda, suzishda.
- bir xarakatdan boshqasiga tez o‘tishi
kobiliyati. Tezlik kobiliyati darajasini
rivojlantirish omillari:
- asab jarayonining xarakatchanligi, ya’ni asab markazining xayajonlanish
xolatidan tormozlanish xolatiga o‘tish tezligi.
- turli mushak to‘qimalari egiluvchanligi va cho‘ziluvchanligining o‘zaro
munosabati.
- ichki va o‘rta mushaklarning muvofiklashish samaradorligi.
- xarakat texnikasining mukammaligi.
- irodadaviy fazilatlar, kuchlarni muvofiklash qobiliyatlari, egiluvchanlikning
rivojlanish darajasi. 5
Tezlik kobiliyatlarining xosil bo‘lishi tashqi muhitdagi haroratga xam bog‘lik.
Harakatning maksimal tezligi +20-22° xaroratda kuzatiladi va +16°da 6-9% ga
tushib ketadi, shuning uchun insonning tezlik kobiliyatlari uo‘iga xos
xususiyatlarga ega.
Uncha baland bo‘lmagan tezlik masofasida yaxshi start tezkorligini egallagan
xolda, bir xarakatni boshqasiga nisbatan sekin bajarish yoki buning aksi bulishi
mumkin. Bu bilimlarni o‘rganish amaliyot uchun foydalidir.
Mashg‘ulotlarda oyoqlarni bukish tezligi yadro uloqtirishda, sprinterlik
5
Usmonxodjaev T.S., Arzumanov S.G. Fizicheskoe vospitanie v shkole.

6yugurishida, joyidan turib sakrashda yaxshi natijalarni egallashda muxim
ahamiyatga ega, lekin suzishda, boksda bu xarakat axamiyatsiz.
Tezlik qobiliyatining turli muvofiklash xarakatlardagi kuchishi jismonan zaif
tayyorlangan sportchilarda kuzatiladi.
Xarakatni sezish tezligi oddiy va murakkab buladi.
Oddiy sezish - avvaldan ma’lum bo‘lgan xarakatni bajarish uchun kutilmagan
xabar. Masalan kutilgan xabar buyicha yugurishga start berish, tez otish,
ko‘krakdan yoki boshdan oshirib to‘p tashlash. Sezishning qolgan turi xammasi
murakkabdir.
Sezish xarakatining 3 ta boskichi bor:
Sensor - xabar berilgan vaqtdan boshlab mushak faolligining birinchi
belgilarigacha.
Premotor - xarakat boshlangunga qadar mushakning elektr faolligining paydo
bo‘lishi. Bu bosqich barqarorlashgan va 25-60 m/s ni tashkil qiladi.
Motorli - xarakat boshlanishidan to tugaguncha davom etadi.
Sensor va premotor bosqich yashirin ta’sirning tarkibiy qismlarini xosil qiladi,
motorlisi esa xarakatni tashkil etadi.
Oddiy harakat sezgisining butunlay qiskarish vaqti mashg‘ulot paytida
motorli tarkibiy kismlar hisobiga sodir buladi. Perseptiv va harakatli jarayonlar
mustaqil hisoblanadi, lekin latent tarkibiy qismlarining xarakatlarida farklar ko‘p.
Letent vaktni sezish fiziologik tasavvurlarga ko‘ra besh qismdan iborat:
- retseptordagi hayajon ko‘zgatuvchidan sezuvchi a’zolar orkali, ya’ni ko‘z,
kulok, sezgi xissi, vestibulyar aanalizatolari orqali qabul qilinadi.
- hayajonning markazga intilma asablaridan MATga uzatilishi.
- hayajonning asab tarmoklari bo‘yicha o‘tishi va elektr xabarining shakllanishi.
- hayajonning MAT dan mushaklarga uzatilishi.
- mushaklarning qo‘zg‘alishi va unda mexanik harakatning paydo bo‘lishi.
Retseptorda hayajonning paydo bo‘lishiga sarf qilinadigan vaqt
qo‘zgatuvchining jismoniy tabiatiga va qabul qiluvchi retseptorning
xususiyatlariga

7bog‘lik.
Qo‘zg‘atuvchining ko‘rish retsepsiyasidagi tovush va xislarni qabul qilish
vaqti ancha qiskardi, shuningdek, asab impulslaridagi yorug‘lik energiyalarini
xosil qiluvchi fotokimyoviy jarayon oxirgi holatlarda sezilarli vaqtni egallaydi.
Hayajonning markazga intilma asabdan MATga uzatilish vaqti asab
jarayonining xarakatiga bog‘lik. Bu omillar ko‘p darajada mashqlar ta’sirida
o‘zgaradi. Ko‘zg‘alish vaqtida asab tolalarining uzunligi uning qalinligiga bog‘lik.
Asab impulslarining tezligi 50-120 m/s ga geng. Aniqlanishicha, mashg‘ulotlar
natijasi yoshga bog‘lik emas va sportchi g‘oliblik cho‘kkisini 9-10 yoщdan 25-
28 yoshgacha egallashi mumkin. 6
Latent va motorli tarkibiy qismlarning o‘zaro munosabatlari vaqtning
umumiy natijasidagi tavsif sezgilariga, yoshga, sport turiga, sportchi
ixtisosligiga, organizmning charchash jarayoniga bog‘lik.
Oddiy sezish tezligining ko‘rinarli yaxshilanishi murakkab vazifa, chunki gap
o‘nlab, ba’zida yuzlab sekundlarni yutish xaqida ketmokda.
Latent tarkibiy qismlarning umumiy vaqtiga 20-25%, motorliga 75-80%
ketadi. Masalan, oliy malakali sprinterlarning startyor o‘qi otilgandagi
umumiy vakti 0.30-0.40s, bunda latent davri 0.06-0.10 s, motor -0.24-0.30.
Element startining amalga oshirilishi tufayli sprintdagi umumiy natija 0.05-0.08 s
ga yaxshilandi.
Oddiy sezgida tezlikning yuqori ko‘chishi kuzatiladi, birdan berilgan xabarga
sportchining biror organi tez javob beradi va gavdaning shu qismi boshqa
qismlariga nisbatan tez qabul qiluvchi xisoblanadi. Masalan, xabarni qo‘li bilan tez
sezgan sportchi oyog‘i bilan ham tez qabul qiladi. Sportchining e’tibori qo‘proq
habar qabul qilishga (sezishning sensor turi) yoki bo‘ladigan harakatga
(sezishning motorli turi) karatiladi, bu esa oddiy sezish vaqtiga bog‘lik.
Sezish tezligining oshishi mushaklarni xam qo‘zg‘atadi, shuning uchun past
startga yana kam undash taklif qilinadi. Tezlik sezgisi kutilayotgan xabarga
bog‘lik.
6
Maksimenko G.N., Travin Yu.G., Churikov N.K. Podgotovka begunov v sportivnyx seksiyax vuzov. Uchebnoe posobie. Izd. V.G.U.
Voronej. 1987 G.-184 str

8Boshlovchi va ijro etuvchi jamoa o‘rtasidagi eng kulay vaqt 1,5 s.
Sprinterlik masofaga yuguruvchining «Diqqat» buyrug‘i bilan
pistoletdan otilgan o‘q o‘rtasidagi vaktda nafas ushlab turish start sezishini
kamaytiradi. 25-30 dakikali badan kizdirishdan keyin esa sezish vakti kiskaradi.
Agar bir nechta start bajarilsa (1,5-2 dakika tanaffus bilan), 7-8 urinishda vaktning
yaxshilanishi kuzatiladi.
Oddiy sezish tezlikni kuchaytirish uchun bir qancha mashqlarni taklif qiladi
va bu mashqlarni bajarishda oldindan ko‘nikkan xabarida harakatlantiradi
(tovushli, ko‘z bilan ko‘rilgan, xis etilgan.)
Masalan, murabbiy buyrug‘i bilan past startdan yugurish;
- aylana bo‘ylab yurganda, murabbiyning kutilmagan tez qisqa xabaridan
keyin (kaftiga urish, xushtak chalish) bajariladigan (yuqoriga sakrash, yonga
sakrash, o‘tirish, xarakat yunalishini 180 yoki 360° ga o‘zgartirish) xarakatlar;
- murabbiyning xabari bilan koptokni tashlash (ko‘krakdan yoki boshdan
oshirib).
«Tezlikni sezish» mashqlari ancha yengil sharoitlarda, ya’ni musobaqaga vaqt
juda oz qolganda bajariladi. 7
Masalan, xarakatni sezish tezligini rivojlantirish uchun sprinterlik yugurish
startida mashqlar boshlanishidagi turli xolatlarni, ya’ni start berilishida, o‘tirganda,
tizzaga o‘tirganda, orqa bilan yotganda qo‘llash mumkin. Bu mashqlarning
bajarilishi tovushlarga bog‘lik bo‘lgan xolatlardagina, ya’ni baland xabarlardan
(otish, xushtak chalish) tortib to sekin xabarlargacha (barmoqlarni shiqillatish)
ishlatiladi.
Tezlikka ta’sir qilishning keng tarqalgan yo‘llaridan biri takrorlash usuli
bo‘lib, kutilmagan xabarda mashqlarning ko‘p marta bajarilishini nazorat qiladi.
Bu usulda sensor va motorli sezgilarning bosqichini yaxshilanishiga yordam
beradi. Mashg‘ulotlarda endi boshlovchilar uchun ijobiy natijalarni beradi,
lekin tezlik sezgilarida keyingi qo‘llanilishida mustaxkamlanib, yaxshilanishi
7Teoriya i
metodika fizicheskoy kulturы: Uchebnik. Pod red. Prof. Yu.F. Kuramshina. - 2-ye izd., ispr. - M.: Sovetskiy sport, 2004. - 464 s.

9qiyinchilik bilan o‘tadi.
Oddiy sezgining o‘ta mustahkamlanib ketishidan saklanish uchun
mashg‘ulotlarda, asosan, maktab yoshidagi bolalarda, o‘yin usullari
qo‘llaniladi. Bu usulda vazifani bajarishdagi sharoitning doimiyligi yoki o‘zgarib
qolishi, sheriklarning bir-biriga o‘zaro munosabati yoki qarshi xarakatlari hisobga
olinadi. Bunday xolatlardagi mashqlar kutilmagan xabarga tez ta’sir qiluvchi
xarakat elementlari bo‘lgan sport o‘yinlarida qo‘llaniladi.
Sensor usul - bu tezlikni sezish va qobiliyat orasidagi uncha katta
bo‘lmagan vaqt oralig‘ini (o‘nlab, yuzlab sekundlar) farklashga asoslangan. Bu
usul tezlikni sezish va boshqarish qobiliyatini rivojlantirishga qaratilgan bo‘lib,
xarakatlantiruvchi ta’sirning sensor tarkibiy qismlarini yaxshilaydi. Bu usul
sensor tarkibiy qismlarning xarakat ta’sirini yaxshilashga asoslangan. Masalan,
uch boskichni kurib chikamiz.
Birinchi bosqichda o‘quvchi xabarni eshitib, maksimal tezlikda xarakatni
bajaradi. Xar bir urinishdan keyin o‘qituvchi belgilagan vaqtni aytib turadi.
Ikkinchi bosqichda xam xarakatlar shunday yuqori tezlikda bajariladi, lekin
o‘qituvchi o‘quvchidan qaysi vaqtda xarakatni bajarganini so‘raydi. Javobni
eshitib, uzi aniq, dalillar asosida belgilagan vaqtni ko‘rsatadi.
Uchinchi bosqichda o‘qituvchi o‘quvchiga avval uzi o‘rgangan tezlikni
sezishni vazifa kilib topshiradi.
Murakkab ta’sir qo‘yidagilarga bo‘linadi:
- harakatlanayotgan ob’ektga ta’sir;
- tanlash ta’siri.
Ta’sirning bu turlari ko‘prok, o‘yinlarda va yakkakurashlarda uchraydi.
Tezlikni sezish harakat qilayotgan ob’ektga nisbatan 0.18-1.00 s ni tashkil qiladi.
Latent bosqichi bu ta’sirda oddiyga nisbatan qo‘prok, ya’ni 300 m/s ga yetishi
mumkin.
Sezgining yashirin davri xarakat qilayotgan jismga nisbatan to‘rt elementdan
tuziladi:

10- odam xarakatlanayotgan jismni ko‘rishi kerak (to‘pni, o‘yinchini).
- harakat tezligi yo‘nalishini baxolash kerak.
- harakat rejasini tanlash.
- amalga oshirish.
Vaqtning asosiy qismi (80%) ko‘z bilan kuzatishga ketadi, ya’ni katta tezlik
bilan xarakatlanayotgan jismni kuzatadi.
Ko‘rish qobiliyatini mashq qildirish, mashg‘ulotlarga alohida e’tibor berish,
shuningdek, xarakat qilayotgan ob’ektni mashqlarda ishlatish kerak.
Ularni boshkarishda:
- obektning tezlik xarakatini asta-sekin qo‘paytirib borish kerak.
- ob’ekt bilan shug‘ullanuvchilar o‘rtasidagi masofani qiskartirib borish lozim;
- xarakatlanayottan ob’ekt o‘lchovini kichraytirish zarur.
Bu qobiliyatlarni rivojlantirish usullaridan biri basketbol, futbol, qo‘l to‘pi
kabi sport turlaridagi koptoklardir, ya’ni odatdagiga ko‘ra kichkinaroq koptoklar
ishlatiladi.
Vaqt ta’sirini qisqartirishda sportchi tomonidan otilgan futbol to‘pi yoki
shaybaning xarakatlanish yunalishini oldindan bila olish qobiliyati muxim
ahamiyatga ega. Zamonaviy xokkey turida shaybaning uchish tezligi 50 m/sni
tashkil etadi Demak, darvozabon 10 m oralikdan otilgan shaybani tutishga ulgura
olmaydi. Lekin harakatlanish yo‘nalishini oldindan bilish qobiliyati bo‘lgani
uchun darvozabon undan xam yaqin masofdagi shaybani tutib oladi.
Tanlash ta’siri sherikning, raqibning yoki atrof-muxitning o‘zgarishiga
mos ravishda qator imkoniyatlardan kerakli xarakat javobini tanlash bilan bog‘lik.
Tanlash ta’siri ta’sirning juda murakkab turidir. Bu yerda vaqtni sezish uzoq
mashg‘ulotlar mobaynida to‘plangan taktik xodisalarni va texnik usullarni ajrata
olishga bog‘lik. Ular qo‘yidagilarga bo‘linadi. 8
1. Xarakatning javob xususiyati va uning bajarshish shartlarini asta-sekin
murakkablashtirish. Masalan, dastlab sportchini oldindan o‘zi bilgan sanchish
8
Filin V.P.,Fomin N.A. Osnovy yunosheskogo sporta. -M., 1980g.256str.

11yoki urishdan ximoya qilishga o‘rgatiladi (ximoyalanuvchi xujumning qachon va
qaysi tomonga qaratilishini bilmaydi), keyin o‘quvchiga ikkita yoki uchta
xujumdan bittasiga javob berish taklif qilinadi. Bora-bora uni xaqiqiy kurashga
aylantirib yuboradi.
2. Raqib xarakatini olindan bilish qobiliyatini rivojlantirish, ya’ni faqat
raqibning o‘ziga e’tibor berish emas, balki ko‘zga tashlanmaydigan, tayyor
bo‘lmagan xarakatlari va ko‘rinishiga (qomatiga, mimikasiga, xayajonlanishiga)
xam qarash kerak. Masalan, ko‘pchilik bokschilar raqibiiing fintini uning
zarbalaridan, oyoqlarining boshlang‘ich xolatidan, yuz va ko‘ zl ar idan,
oyoqlari xarakatidan, gavda burilishidan, qo‘llarining xolatidan bilib oladilar.
Yakka xarakat tezligi yukori tezlikda aloxida xarakat amallarini bajara olish
qobiliyatida namoyon bo‘ladi.
Qo‘shimcha tashqi qarshilik bo‘lmaganda yakka xarakatlarning eng katga
tezligiga erishiladi. Bunga mushaklarning portlash qobiliyati misol bo‘la oladi. Bu
xolatlarda yakka xarakat tezligini kuch kobiliyatlari rivojlanishi bilan birgalikda
olib borish maqsadga muvofik bo‘lar edi. Shu maqsadda kuch mashqlari keng
qo‘llaniladi. Masalan, turli og‘irlikdagi kamarlar va jiletlar ishlatish, yugurish
yoki sakrash mashqlarida og‘irlashtirilgan oyoq, kiyimlarni ishlatish, qo‘l bilan
xarakat uyinlarida qo‘rg‘oshin solingan manjetlardan foydalanish, boksyor
urishlarida og‘irlashtirilgan qo‘lqoplardan foydalanish, yengil atletikada
og‘irok, snaryadlardan foydalanish.
Yugurishda – xarakatning yuqori sur’ati, ya’ni, xarakatni vaqt birligidagi
yuqori sur’ati katta rol o‘ynaydi. Shunga e’tibor berish kerakki, «sur’at» so‘zi bilan
«tezlik» so‘zi bir xil ma’noni bildirgani bilan ular o‘xshash emas. Masalan, qo‘lni
turli balandlikka ko‘tarib, pastga bir xil sur’atda tushiriladi lekin, qo‘lning tushish
tezligi xar xil bo‘ladi.
Yugurish tezligi bir xil sur’atda, lekin xar xil qadam uzunligida turlicha
buladi. Ko‘rinib turibdiki, yugurish tezligi uzunlikka, qadamlar esa sur’atga
bogliq.

12Sprinterlik yugurish natijalari va sur’at ko‘rsatkichlari orasidagi turli masofa
uchastkalarida aloqalar mavjud. Darxaqiqat yugurish sur’ati va yugurish natijalari
orasidagi 1-1,5 m masofa uchastkasidagi ishonchli aloqa yo‘q bo‘lib qoladi. Bu
omilni shunday tushuntirish mumkin, ya’ni start tezligi texnikasi juda murakkab
bo‘lib, jaxonning eng kuchli sportchilari orasida xam bu xatolar kuzatiladi.
Natija va sur’at orasidagi aloqalar kattaligi 35-50 va 51-65 m uchastkadagi
sportchilar bilan emas, balki boshqa sportchilar guruxi bilan solishtirgan xolda
kuzatiladi. 86-100 m uchastkada bu aloqa kamayib ketadi. Sprintdagi natijalar
malakasining oshishi masofa uchastkasidagi namoyon bo‘lgan xarakat sur’atining
kursatkichlariga bogliq.
Yuqori sur’atni ushlab turish uchun odamlarning mushaklarni tez kiskartirish
va bushashtirish qobiliyati (antagonist mushaklar) muxim axamiyatga ega.
Bu qobiliyatning rivojlantirish usuliy yuli ortiqcha zuriqishsiz katta
sur’atlarda takroran bajariladi. Bunday mashklarning uzunligi xarakat sur’ati
saqlangan xolda vaktlar bilan aniklanadi. Tezkorlikning yetishmasligi tufayli
mushaklarning bo‘shashishida zo‘rikish paydo bo‘ladi, yani mushaklar
bo‘shashishga ulgurmasdan yana kaytadan qisqarishi kerak. Natijada qiskarishda
muvofiqlash va bo‘shashishda antagonistik mushak guruxlari buziladi. Bir gurux
mushaklarning bo‘shashishi, ikkinchisining qisqarishi jaroxat olishga sabab buladi.
Mushaklarni bo‘shashtirish usulini rivojlantirishga uchta yul orqali erishiladi:
1. Mushaklar xarakatlarda qatnashmaganligi uchun zo‘riqishining maksimal
darajada kamayishi.
2. Antogonist mushaklar zo‘riqishini yo‘qotishda asosiy xarakatga qarshi
turgan qo‘zg‘alish tufayli uning amplitudasi kamayadi va tashqi kuchlari
ko‘payadi.
3. Maqsadga muvofiq ritmda mushaklarning zo‘riqishdan bo‘shashishga o‘tib
turishini ta’minlovchi xarakat xodisasini o‘rganish.
Mavsumiy sprinter xarakatlari bir necha boskichlari bilan farklanadi;
- xarakatniyag boshlanishi (start) va start tezligi.

13- tezlikni saqlash (uning nisbiy mustaxkamlanishi).
- tezlikni pasaytirish.
Har bir bosqich sprinterdagi tezlik kobiliyatlarining bir marta ko‘rinishidir :
birinchisi – start tezligi qobiliyati, ikkinchisi – masofadagi tezlik qobiliyati,
uchinchisi – sprinterning bardoshliligi. Masalan, kuchli sprinterlar 100 m ga
yugurishda maksimal tezlikni yo‘lning 20-25 m qismida egallashadi, 85 m da
sekinlashib, keyin pasayib ketadi. Xar bir bosqichning xissasi sport natijalarida
qo‘yidagicha bo‘ladi: start - 3%, start tezligi -30%, maksim al tezl ik - 52% ,
t ezl i kni ng pasayi shi - 5%, tezl ik qobiliyatlarini oshirish darajasining
rivojlantirishni ikkita usuliyati bor.
Tezlik qobiliyati namoyon bo‘lishini aniqlovchi aloxida tarkibiy qismlarni
taxminiy takomillashtirish.
Bir butun takomillashtirish, bunda ma’lum sport turi uchun tavsifli bo‘lgan
aloxida qobiliyatlarni bir butun xarakat amallariga birlashtirish ko‘zda tutiladi.
Tezlik qobiliyatining rivojlanishi majmuaviy shaklning namoyon bo‘lishi
vositasi sifatida yuqori tezlikda bajariladigan mashqlardan foydalaniladi.
Mashqlarning turli yo‘nalishlariga qaramasdan bu vosita majmuaviy tavsifga
ega, ya’ni bir vaqtda tezlikning xar xil turiga turlicha ta’sir o‘tkazadi. Tezlik
mashqlarining texnikasi mashqlar bajarilishining yuqori tezlikda o‘tishini
ta’minlashi kerak. Mashqlarni shu darajada o‘zlashtirib olish kerakki, asosiy
e’tiborni uning bajarilish usuliga emas, balki uning tezligiga qaratish lozim.
Mashqlar davomiyligi ta’sirida charchab qolib, bajarilish tezligini pasaytirib
yubormaslik zarur. Mashqlarning davomiyligi tezlik qobiliyatlari majmuasini
egallashga qaratilgan bo‘lib, sport, turlaridagi (yakkakurashlarda, tezlik-kuch va
murakkab koordinatsiyali sport turlarida) 5-10 sekund bulishi mumkin.
Majmuaviy tezlik qobiliyatining rivojlanishida takrorlash usuli yetakchi
xisoblanadi. Bu xolatdagi asosiy tendensiyaning vazifasi mashg‘ulotlarda yukori
tezlikni oshirishga xarakat qilishdir. Bu vazifaga usullarning xamma tarkiblari
bo‘ysunadi (masofa uzunligi, mashqning bajarilish samaradorligi, dam olish

14oralig‘i, takrorlashlar soni va dam olish xususiyati). Masofa uzunligi
(mashqlarning davomiyligi) shunday tanlanadiki, xarakatlanish davomida uning
tezligi (ishning samarasi) pasayib ketmasligi kerak. Bunda xarakat yuqori tezlikda
bajariladi va xar urinishda yaxshi natijalarni ko‘rsatishga harakat qilinadi.
Urinishlar orasidagi dam olish oralig‘i katta bo‘lishi lozim, shunda organizm o‘zini
tiklab oladi va tezlik pasayib ketmaydi.
Uyin va musobaqa usullaridan foydalanilganda qo‘shimcha rag‘bat, qiziqish,
xis-xayajon ko‘tarilishi, shug‘ullanuvchilarning raqobatchilik kayfiyati kabilar
xisobiga tezlik paydo bo‘lish imkoniyatlari oshadi.
Variativ usul tezlik imkoniyatlarini o‘stirishning natijaviy usullaridan biri
bo‘lib, tezlik mashqlari qiyinlashib qolganda, uni oddiy va oson yo‘ lga
a l m a s h t i r i b , m ushak xa r a ka t i da gi ku ch l a ni sh ni yengillashtiradi va xarakat
tezligini oshiradi. Shu maqsadda qo‘yidagi mashqlarni bajarish taklif qilinadi:
toqqa chikish, kumda yugurish, yuk bilan yugurish.
Tezlik mashqlarini yengillashtirilgan sharoitda bajarish xarakat tezligini
oshiradi. Mashq bajarishni yengillashtiruvchi maxsus qurilma yuguruvchiga
yordam beradi. Shuningdek, xarakat tezligini oshirishga yetakchi sheriklarning
chaqiruvchi ovozi yordamida xam erishish mumkin.
Amaliyotda tezlik qobiliyati ko‘p bo‘lgani bilan sport natijalari o‘sishi
xolati kamayib ketgan sport turlarini xam uchratish mumkin. Mashg‘ulotlar bilan
ko‘p shug‘ullansa xam, sprinteriing mashqlari natijasi yaxshilanmasdan, tezlik
to‘sig‘i paydo bo‘lgan. Buning birdan-bir sababi mashg‘ulotlarda faqat bir xil
vositalardan, usullardan, vazifalardan va mashg‘ulot sharoitlaridan foydalanishdir.
Natijada, dinamik harakatning stereotipi paydo bo‘ladi, ya’ni bosh miyaning
yarim sharidagi asab jarayonlarini chidamli bo‘lishiga sabab bo‘ladi. Shuning
uchun tezlik qobiliyatlarini rivojlantirishning muxim vazifalaridan biri tezlik
to‘sig‘i paydo bo‘lishining oldini olish, agar u paydo bo‘lgan bo‘lsa xam uni
yengib o‘tishdir.
«Tezlik to‘sig‘ini» yengishda yangi sportchilarga tor doiradagi

15mashqlarni berish kerak emas, balki keng variantli boshqa vositalarni qo‘llab,
yuqori natijalarni qo‘lga kiritish lozim.
Malakali sportchilar bilan o‘tkazilgan mashg‘ulotlarda mashq, vazifalarining
xajmi kamaytirilib, tezlik-kuch, umumiy tayyorgarlik, maxsus tayyorgarlik
tomonlari kuchaytirildi.
Tezlik to‘sig‘ini yengishda yengillashtirilgan sharoit yaratiladi, shundagina
sportchi yuqori tezlikni oshirishga uzini tayyorlaydi va natijalarga odatdagi
sharoitlarda xam erishadi. Tezlik mashqlarini bajarishda sportchining irodasi va
ruxiy tayyorgarligi, uzini xayolan g‘alabaga yo‘naltirishi muxim rol o‘ynaydi.
Xayolan g‘alabaga yo‘naltirishdagi tezlikni olish ikki xolatda bo‘ladi: mashqlarni
xech kanday zuriqishsiz erkin bajarish va yuqori tezlikda bajarish. Albatta bu
bajarishga o‘zini majbur qilib, iroda qudratini kursatadi:
- xarakatni «etakchisini» tezroq bajarish uchun butun diqqatni to‘plash kerak.
Modomiki, xamma xarakat butunligicha xarakatlanuvchi aktlarga bog‘langan ekan,
ulardan birini yordami tufayli qolgani xam tezlar ketadi. Shuning uchun shunday
xarakat topish kerakki, xam butun mashqlar muvofiqlashiga bog‘lik bo‘lsin.
Masalan, sprinterlik yugurishda sportchi xarakatni xam qo‘li bilan, xam
oyog‘i bilan tezlashtiradi.
- aniq maqsadga erishish uchun kattalikka yoki ko‘zda tutilgan narsaga
karatishi.
Masalan, qisqa masofaga belgilangan vaqt ichida borishga xarakat qilish,
lenta ustidan sakrab o‘tish, shaxsiy rekordini o‘rnatish, snaryani nishonga tegizish.
Dikkatni jismga qaratish tezlik yoki sakrash elementi bor xarakatlarda
muxim ahamiyatga ega.
Buning uchun birinchi navbatda aniq maqsadlar uchun turli
sakrashlardan foydalaniladi, qo‘l, bosh, oyoq bilan to‘pga bayroqqacha, ikki daraxt
shoxiga tegish.

161.2. Maktab o‘quvchilarining kuch qobilyati va uni tarbiyalash
uslubiyati. Kuch qobiliyatlari, ularning namoyon bo‘lishi organizmning
ta’sirlanishi natijasida ro‘y beradi, u ruhiy, mushak, motor, rivojlanuvchi tarkibiy
qismidir. U namoyon qilinayotgan tezlik, tashqi qarshilik va ishning
davomiyligiga bog‘lik
holda sifat tavsifiga ega bo‘lishi mumkin.
Mushak kuchi insonning jismoniy imkoniyatlarini tavsiflovchi ko‘rsatkich
sifatida bu mushaklar kuchlanshi oqibatida tashqi qarshilikni yengish yoki unga
qarshilik qo‘rsatish qobiliyatidir. 9
Kuch qobiliyatlari sport yo‘nalishida faol rivojlanayotgan xollarda,
mashg‘ulot samarasi maksimum sarflanayottan kuch va uning namoyon bo‘lish
vaqtiga bog‘liqligini e’tiborga olish lozim. Kuch qobiliyatlarini rivojlantirishda
mashg‘ulot zo‘riqishini qo‘llash texnologiyasi quyidagi turli imkoniyatlarning
namoyon bo‘lishiga asoslanishi mumkin: bir martalik, takroriy, davriy yoki
nodavriy ishda; kichik yoki katta tashqi qarshilikka qarshi; mashg‘ulot
mashqlarining jadal yoki sust tezligi; mushaklarning turli boshlang‘ich
bo‘shashgan yoki taranglashgan xolatlarda.
Mushak kuchini belgilovchi muhim jixatlardan biri bu mushaklarning
ishlash tartibidir. Xarakat amallarini bajarish jarayonida mushaklar kuchni
namoyon qilishi mumkin:
- qz uzunligini kamaytirganda (engib o‘tuvchi, ya’ni miometrik tartib,
masalan shtangani yotgan xolda qo‘tarish);
- uning cho‘zilishida (yon beruvchi, ya’ni pliometrik tartib, masalan yelkada
yoki ko‘krakda shtanga bilan o‘tirib- turish);
- uzunligini o‘zgartirmasdan (ushlab turuvchi, ya’ni izometrik tartib,
masalan, 4-6 sekund davomida egilgan xolda chuzilgan qo‘llarda gantellarni
ushlab turish);
- uzunlikning o‘zgarishi va mushaklarning taranglashuvi (aralash, ya’ni
auksotonik tartib, masalan, xalkalarga tayangan xolda ko‘tarilish, tayangan xolda
9
Filin V.P.,Fomin N.A. Osnovy yunosheskogo sporta. -M., 1980g.256str.

17qo‘llarni cho‘zish (“qo‘llarni chalishtirish») va (“qo‘llarni chalishtirish»ni ushlab
turish).
Birinchi ikkita tartib mushaklarning dinamik, uchinchisi – statik, to‘rtinchisi –
statodinamik ishiga taalluqlidir. Mushak ishlarining bu tartiblari «dinamik kuch»
va «statik kuch» atamalari bilan belgilanadi.
Kuchning eng yuqori kattaligi, ayrim xollarda izometrik ko‘rsatkichlardan
ikki baravar yuqori bo‘ladi.
Mushaklar ishlatilishining xar qaysi tartibida kuch sekin va tez namoyon
bo‘lishi mumkin. Bu ularning ishlash tavsifidir. Ko‘nuvchi tartibda xar xil
xarakatlarda namoyon bo‘ladigan kuch xarakat tezligiga bog‘lik va tezlik katta
bo‘lgan sari kuch xam katta buladi.
Sust xarakatlarda, ya’ni xarakat tezligi nolga yaqin kelsa, izometrik
sharoitlarda kuch kattaligi kuch ko‘rsatkichlaridan farq kilmaydi.
Ba’zi vaqtlarda ishlashning izometrik tartibi - yon beruvchi
xarakatlarda mushaklar uzunligini zo‘rlab uzaytirish xollari kuzatiladi. Bu
masalan, amortizatsion bosqichlarda yuqori balandlikdan yerga sakraganda xamda
tushayotgan jismning kinestik sakrashlarida namoyon bo‘ladi.
Yon beruvchi tartib doirasida mushaklar uzunligini zo‘rlab uzaytirish
hollarida ishlashning izometrik tartibida namoyon bo‘ladigan kuchdan ancha
qattaroq (1,5-2) kuch namoyon bo‘lishi mumkin.
Yenguvchi tartibda mushak kuchlarini namoyon qilish imkoniyatlari
izometrik va ko‘nuvchi tartiblardan qo‘ra qamroqdir. Shuni yodda saqlash
lozimki, mushaklar qiskarishining tezligi qancha katta bo‘lsa, qamroq namoyon
bo‘ladigan va aksincha ya’ni namoyon bo‘layotgan kuch xamda
m u s h a k l a r n i n g kuchi o‘ r t asi da t eskar i pr o por si on al bog‘liqliq bo‘ladi.
Kuchni rivojlantirish texnologiyasida izometrik sharoitlarda namoyon
bo‘ladigan maksimal kuch xamda og‘irliklar bilan o‘tkaziladigan mashqlardagi
kuch va tezlik o‘rtasidagi munosabatlarning o‘ziga xos xususiyatlarini inobatga
olish lozim. Quyidagi qoida mavjud – yuklanma berilmagan mushak maksimal
tezlik

18bilan qisqaradi. Agar og‘irlik yoki qarshilik kuchi asta-sekin kattalashsa,
kattalashuviga mos xolda (og‘irlik massasi yoki qarshilik kattaligi bo‘lishidan qat’i
nazar) mushaklar kuchi o‘sadi, lekin ma’lum bir vaktgacha. Bu xolat og‘irlik yoki
qarshilik kattalashganda ishlab turgan mushaklarning kuchini ko‘paytirmay
qolganda keladi.
Misol tariqasida rezina koptok va 0.5-1 kilogrammli temir sharni
keltirishimiz mumkin. Rezina koptokni otishdagi kuch temir sharni otishdagi
kuchdan kamroq bo‘ladi. Koptok og‘irligini asta-sekin og‘irlashtirib
borishda jismga ta’sir qiladigan kuch koptok og‘irligiga bog‘lik bo‘lmay qoladi
va bug‘imlardagi izometrik kuch rivojlanishi darajasi bilan belgilanadigan payt
keladi.
Mushaklar ishlashining izotopik tartibi doimiy kuchlanish yoki tashqi
yuklama ta’sirida mushakning qisqarishi bilan tavsiflanadi. Bu tartibda, yuklama
qancha kam bo‘lsa, mushak qisqaripshning tezligi qo‘prok bo‘ladi yoki aksi
bo‘lishi mumkin.
Bu tartib tashqi qarshilikni yengish bo‘yicha mashqlar uchun xosdir
(gantellar, shtangalar, qadoqdoshlar, blok qurilmalardagi og‘irliklar).
Izotonik tartibdagi mashqlarning o‘ziga xos xususiyati shundan iboratki,
snaryadga qo‘yiladigan kuch kattaligi traektoriya bo‘yicha o‘zgaradi.
Tashqi og‘irlik bilan amalga oshiriladigan mashqlarni bajarishda shuni
unutmaslik kerakki, yuqori tezlik bilan gantel yoki shtangada bajariladigan
mashqlarda xarakat boshidagi mushakning maksimal kuchayishi snaryadga tezlik
beradi. Keyingi ish esa asosan snaryad xarakatining paydo bo‘lgan inersiyasi
fonida bajaril adi. Shu munosabat bilan og‘irlashtirishning bunday turidagi
mashqlar tezlik, dinamik kuchni rivojlantirish uchun kutilayotgan samarani
bermaydi. Agar bu mashqlar bir maromda sekin yoki o‘rta sur’atda bajarilsa,
shuningdek, og‘irlik miqdori inobatga olinsa, mushak massasining maksimal
kuchi va o‘sishi samarali rivojlanadi. Umuman olganda, gantellar va shtangalar
bilan bajariladigan mashqlar xammaga qo‘lay bo‘lganligi uchun ularni bajarish

19oson, shu jumladan umumiy jismoniy rivojlanishga juda foydali.
Berilgan rejimlarga va mushak faoliyatining xususiyatiga mos ravishda
insonning kuch qobiliyatlari ikki turga ajratiladi:
- statik va sust xarakatlar sharoitlarida namoyon bo‘ladigan shaxsiy kuch
qobiliyatlari.
- yenguvchi va yon beruvchn xususiyatli tez xarakatlarni bajarishda yoki
ko‘nuvchi ishdan yenguvchi ishga tez o‘tishda namoyon bo‘ladigan tezlik –
kuch qobiliyatlari.
Insonning shaxsiy kuch qobiliyatlari ma’lum bir vaqt davomida me’yorga
yetgan og‘irlikni mushaklarning maksimal kuchayishi bilan ushlab turishda
(ishning statik xususiyati) yoki katta og‘irlikdagi jismlarni siljitishda namoyon
buladi.
Oxirgi xolda tezlikning deyarli axamiyati yuk, xarakatlar esa maksimal
darajaga yetadi (ishning xususiyati sport atamashunosligi bo‘yicha sust, dinamik).
Ishning bu xususiyatiga mos ravishda mushak kuchi statik va sust dinamik bo‘lishi
mumkin.
Tezlik-kuch qobiliyatlari kuch bilan bir qatorda xarakat tezligi xam zarur
bo‘lgan xolatlarda namoyon bo‘ladi.
Bunda tashqi og‘irlashtirish qancha yuqori bo‘lsa, xarakat kuchli tavsifga
ega bo‘ladi, og‘irlik qancha kam bo‘lsa, xarakat shuncha tez bo‘ladi.
Tezlik-kuch qobiliyatlarining namoyon bo‘lish shakllari u yoki bu
xarakatdagi mushak kuchayishining tavsifiga bog‘liq. Bu xarakter xar-xil
xarakatlardagi quvvat quchayishida, uning kattaligida va davomiyligini
rivojlantirish tezligida namoyon bo‘ladi.
Tezlik-kuch qobiliyatlarining muxim turi «portlash» kuchidir. «Portlash»
kuchi – kuchning yuqori qo‘rsatkichlarini kam vaqt ichida namoyon etish
qobiliyatlaridir.
U sprinterlik yugurishdagi startda, otishlarda, boksda va boshqa turlarda katta
axamiyatga ega.

20Ko‘rinib turibdiki, sport ustasida nafaqat kuch namoyon bo‘lishining yuqori
darajasi mavjud bo‘lib, balki eng muximi, u kuchning maksimal kattaligiga juda
qisqa vakt ichida erishadi.
Portlash xarakatining tarkibiy qismlari uchta bo‘lib, asab-mushak
faoliyatinkng kuyidagi xususiyatlari bilan belgilanadi:
- mushaklarning maksimal kuchi, mushaklar kuchayishining boshlanishida
tashqi xarakatni tez namoyish etish qobiliyati (start kuchi), qo‘zg‘alayotgan
massaning tezlashuvi jarayonida ishchi xarakatni o‘stirish qobiliyati tezlashtiruvchi
kuch. Aniqlanganidek, bu xususiyatlar u yoki bu darajada xar bir insonga uning
yoshi, jinsi sport bilan shug‘ullanishi, xarakat faoliyatining turidan kat’i nazar
taalluqlidir.
Kuchni birdaniga namoyon etish mumkin emas. Maksimal kuchni ko‘rsatish
uchun mushaklarga vaqt kerak. Aniqlanganidek, xarakat boshlanishidan 0.3 soniya
o‘tgandan so‘ng mushak maksimum 90% ga teng kuchni namoyon etadi. Shu
bilan birga sportda 0.3 soniyadan qamrok vaqtda bajaradigan xarakatlar ko‘p.
Masalan, eng kuchli sprinterlarda yugurish ol di dagi i t ar i l i sh ga 100- 60 m/s,
uz un l i kk a sa kr as hd a 150 m/s, «fosbyuri-flop» usulida balandlikka sakrashda
180 ms, chang‘i tramplinida 200-180 m/s, nayzani otishda taxminan 150 m/s.
Bu xollarda inson maksimal kuchni ko‘rsatishga ulgurmaydi. Shuning uchun
kuch qobiliyatlarining yetakchi omili namoyon bo‘layotgan kuchning kattaligi emas,
balki uning o‘sish tezligi, ya’ni kuch gradientidir.
Sport chil arning malakasi oshgani sari nayzani otishdagi xarakatlarda,
yadroni irg‘itishda, yugurishda, sakrashdagi itarilishlarga sarf etiladigan vaqt
kamayishi bunga isbot bo‘la oladi.
Shunday kilib, tezlik-kuch mashqdarida maksimal kuchning oshishi natijani
yaxshilashga olib kelmasligi mumkin. Demak, kuch ko‘rsatkichlari past, lekin
yuqori gradient ko‘rsatkichlariga ega bo‘lgan sportchilar, qattarok kuch
imkoniyatlariga ega bo‘lgan raqibini yutishi mumkin.
Zamonaviy tadqiqotlar natijasida kuch qobiliyatlariniig yana bir tarzda

21namoyon bo‘lishi kuzatiladi va mushaklarning qayishqoq deformatsiya
energiyasini to‘plash xamda qo‘llash qobiliyati «reaktiv qobiliyat» deb
nomlanadi. Bu qobiliyat mushaklarning intensiv mexanik cho‘zilishidan keyin,
ya’ni ularning dinamik yuklamasi maksimal rivojlanayotgan sharoitlarda
ko‘nuvchi ishdan tez o‘tishidagi kuchli xarakat paydo bo‘lishi bilan tavsiflanadi.
Dastlabki cho‘zilish mushaklarning qayishqoq deformatsiyasini keltirib
chiqaradi va ularda ma’lum kuchlanish potensialini (nometabolik energiya)
to‘plashni ta’minlaydi.
Aniqlanganidek, amortizatsiya bosqichida mushaklar cho‘zilishi qancha
keskin bo‘lsa, mushaklar ko‘nuvchi ishlashdan yenguvchi ishlashga shuncha tez
o‘tadi, ularning qisqarish kuchi va tezligi xam shuncha yuqori bo‘ladi.
Mushaklarning keyingi qayishqoq energiyasini saqlab qolish uchun,
yugurishda, sakrashda va boshqa xarakatlarda yuqori tejamkorlik natijasini
ta’minlaydi. Masalan, gimnastikachilarda ko‘nuvchi ishdan yenguvchiga o‘tish
vaqti sakrash darajasi bilan keskin bog‘lik.
Ijtimoiy tarbiya amaliyotida insonning mutlaq va nisbiy mushak kuchini
xam farqlaydilar.
Mutlaq kuch inson kuchi potensialini tavsiflaydi va izometrik tartibda
cheklanmagan vaqtda maksimal erkin mushak xarakatining kattaligi bilan yoki
qo‘tarilgan yukning eng yuqori og‘irligi bilan ulchanadi.
Nisbiy nuch mutlaq kuch kattiligining jism massasiga nisbati bilan, ya’ni
jismning bir kilo og‘irligiga to‘g‘ri keladigan kuch kattaligi bilan baxolanadi. Bu
ko‘rsatkich xar xil vazndagi insonlarning tayyorgarligini taqqoslash uchun qulay.
Bosqon uloqtiruvchilar, yadro irg‘itiuvchilar, katta vazndagi shtangachilar
uchun mutlaq kuch ko‘rsatkichlari katta axamiyatga ega. Jism og‘irligi va kuch
o‘rtasida ma’lum bir bog‘liklik mavjud: katta vazndagi insonlar kattaroq og‘irlikni
qo‘tarishlari mumkin va ko‘proq kuch ko‘rsatishlari mumkin. Shuning uchun
shtangachilar og‘ir vazn toifalaridagi kurashchilar o‘z vaznini ko‘paytirish orqali
mutlaq kuchini oshirishga intiladilar.

22Jismoniy mashqlarning ko‘p kismiga esa mutlaq kuch emas, nisbiy kuch
ko‘rsatkichlari muximroqdir.
Kuch qobiliyatlarining rivojlanishi va namoyon bo‘lishi ko‘p omillarga
bog‘liq. Eng avvalo, ularga mushaklar ko‘ndalangining kattaligi ta’sir etadi. U
qancha qalin bo‘lsa, shuncha boshqa teng sharoitlarda mushaklar xarakatini
rivojlantirish mumkin. Mushaklarning ishchi gipertrofiyasida mushak tolalari,
miofibrillari soni va xajmi ko‘payadi, shuningdek, sarkoplazmatik oqsillar
konsentratsiyasi oshadi. Bunda mushaklarning tashki xajmi kam miqdorda
kattalashishi mumkin, chunki birinchidn, zichligi kattalashadi, ikkinchidan, mashq
qilinayotgan mushaklar ustidagi teri yog‘ining katlami kamayadi.
Inson kuchi mushak tolalariiing tarkibiga bog‘liq. «Sust» va «tez» mushak
tolalari bir-biri bilan farqlanadi. «Sust» mushak kuchayishi tez tolalarga nisbatan
uch barobar qamrok tezlik bilan kuchni rivojlantiradi. «Tez» mushak kuchayishi
asosan, tez va kuchli qisqarishlarni amalga oshiradi. Katta og‘irlik va kam
takrorlashlar soni bilan bajariladigan quvvat mashqlari «tez» mushak tolalarini
safarbar kiladi. Kam og‘irlik va ko‘p sonli takrorlashlar bilan bajariladigan
mashg‘ulotlar esa xam «tez», xam «sust» tolalarni faollashtiradi. Jismning turli
tolalarida «sust», «tez» tolalarning foizi bir xil emas va xar xil insonlarda keskin
farq kiladi. Demak, irsiy nuqtai nazardan ularning kuvvat ishiga nisbatan xar xil
imkoniyatlari mavjud.
Mushak qisqarishlariga ularning egiluvchanlik xususiyatlari, yopishqoqligi,
anatomik tuzilishi, mushak tolalarining tuzilishi va kimyoviy tarkibi tasir etadi.
Sanab o‘tilgan omillar mushak ichidagi muvofiqlashni tavsiflaydi. Shu bilan
birga kuch qobiliyatlariii namoyish etishda mushaklar ishida qarama-qarshi
yunalishlardagi xarakatni amalga oshiradigan sinergist va antagonistlarning
muvofiqlashuvi xam ta’sir etadi.
Kuch qobiliyatlarining namoyon bo‘lishi mushak ishining quvvat bilan
ta’minlash samaradorligiga bog‘liq.
Bunda anaerob resintez ATF tezligi va kuchliligi, kreatinfosfat miqdori

23darajasi, mushak ichidagi fermentlar faolligi xamda qondagi gemoglobin miqdori
va mushak to‘qimasining imkoniyatlarida muxim rol o‘ynaydi.
Kuch dastlabki badan qizdirish va MAT ning qo‘zg‘alishini optimal darajada
qo‘tarish ta’sirida ko‘payadi va aksincha, me’yordan ortiq qo‘zg‘alish va
charchash mushaklar maksimal kuchini kamaytirishi mumkin.
Kuch imkoniyatlari shug‘ullanayotganlarning yoshi va jinsi, shuningdek,
yashash tartibi, xarakat faolligining xususiyati, tashqi muxit sharoitlariga bog‘liq.
Kuch ko‘rsatkichlarining eng yuqori tabiiy o‘sishi o‘smirlarda 13-14 va 16-18
yoshda, qiz bolalarda 10-11 va 16-17 yoshlarda kuzatiladi.
Eng yuqori sur’at tana va oyoklarni eguvchi yirik mushaklarning kuch
ko‘rsatkichlarida kuzatiladi. Kuchning nisbiy ko‘rsatkichlari esa 9-11 va 16-17
yoshdagi bolalarda bir maromda ko‘tarilib boradi. O‘g‘il bolalarda kuch
ko‘rsatkichlari barcha yosh guruxlarida qiz bolalarga nisbatan yuqori. Kuch
rivojlanishiiing individual sur’atlari balog‘atga yetish muddatiga bogliq. Bularning
xammasini tayyorgarlik usuliyatida inobatga olish zarur.
Kuch qobiliyatlarini rivojlatirishda qarshiligi yuqori bo‘lgan mashqlardan
foydalaniladi. Qarshilik moxiyatiga nisbatan ular uch guruxga ajratiladi:
- tashqi qarshilik bilan bog‘lik bo‘lgan mashqlar;
- o‘z tana og‘irligini yengish bilan bog‘lik bo‘lgan mashqlar;
- izometrik mashklar.
Tashqi qarshilik bilan bog‘lik bo‘lgan mashqlarga ko‘yidagilar kiradi:
- og‘irliklar bilan amalga oshiriladigan mashqlar (shtanga, gantel,
to‘ldirilma koptoklar, qadoqtoshlar), shu jumladan trenajyorlar xam. Bu mashqlar
universalligi va tanlanishi bilan qulay. 10
- qayishqoq jismlar qarshiligi bilan bajariladigan mashqlar (rezina
amortizatorlari, jgutlar, espanderlar, blok qurilmalari va x.k.).
- tashqi muxit qarshiligini yengish mashqlari (toqqa yugurib chiqish, qumda,
korda, suvda, shamolga qarshi yugurish va x.k.).
10
Filin V.P.,Fomin N.A. Osnovy yunosheskogo sporta. -M., 1980g.256str.

24Tashqi qarshilik mashqlari kuchni rivojlantirishning eng samarali
vositalaridan biridir. Ularni tanlab, yuklama to‘g‘ri aniqlansa, barcha mushak
guruxlarini va mushaklarni rivojlantirish mumkin.
Izometrik mashqlar ishlab turgan mushaklar xarakat birliklarining maksimal
sonini birdaniga ko‘chaytirish imkoniyatiga ega. Ular qo‘yidagilarga
bo‘linadi:
- mushaklarning sust xarakatidagi mashqdar (qo‘llarda, yelkalarda, belda
og‘irlikni ushlab turish).
- malum vaqt davomida va ma’lum xolatda mushaklarning faol
kuchayishidagi mashqlar (yarim bukilgan oyoqlarni tug‘rilash).
Nafasni to‘xtatib bajariladigan mashqlar organizmni kislorod bo‘lmagan
juda kiyin sharoitlarda ishlashga o‘rgatadi. Izometrik mashqlar bilan o‘tkaziladigan
mashg‘ulotlar kam vaqt talab etadi va ularni o‘tkazish uchun kerak bo‘lgai jixozlar
juda sodda. Ular yordamida turli xil mushak guruxlariga ta’sir etish mymkin va
qisqa vaqt ichida maxsus jixozlar yordamida muxim kuchlanish yaratish imkonini
beradi.

25II BOB. MAKTAB O’QUVCHILARIDA JISMONIY SIFATLARNING
RIVOJLANISHI XUSUSIYATLARI
2.1. Maktab o‘quvchilarining asosiy jismoniy sifatlarini aniqlash
Jismoniy tarbiya darslarini rejalashtirishda xar bir mashg‘ulotning organizmga
ta’siri va organizmdagi energiya ta’minoti tizimlarining moslashish
qonuniyatlariga asoslangan xolda yuklamalarning fiziologik yunalishini aniqlash
mashg‘ulot jarayonining samaradorligini oshiruvchi asosiy omildir.
Chunki, xammamizga ma’lum, fiziologik va tibbiy-biologik
jarayonlardan, ya’ni organizmga yuklamaning ta’sirini tezkor usulda aniklab,
yuklamaga bo‘lgan javob reaksiya natijasida mashg‘ulot jarayonini boshkarish
amaliyotda xamma trenerlar va sportchilar orzusidir.
Jismoniy tarbiya darslarini tugri rejalashtirish, boshkarish bu anik maksadga
yunaltirilgan, ma’lum natijaga erishish uchun yuklama orkali sport funksional
xolatini dasturiy maksad sari boshkarishdir.
Xar bir energiya ta’minoti mexanizmi ma’lum fiziologik yunalishda jismoniy
mashklarni bajarish uchun energiya bilan ta’minlaydi va xar bir fiziologik
yunalishdagi jismoniy mashk jarayonida ma’lum jismoniy sifatlar tarbiyalanadi.
Energiya ta’minoti tizimi ikkiga bo‘linadi:
1. Anaerob rejim uz navbatida yana ikki yunalishga bulinadi
anaerob-kreatinfosfat (KrF) yoki anaerob-alaktat yunalishi bo‘lib, bu
jarayonda kuch, tezlik sifatlari tarbiyalanadi.
Anaerob-glikolitik yoki anaerob-alaktat yunalish bo‘lib, bu jarayonda
kuch va tezlikka bo‘lgan chidamlilik tarbiyalanadi.
2. Aerob tizim bo‘lib, bu jarayonda chidamlilik tarbiyalanadi.
Oxirgi ilmiy tadkikotlar natijasida aniklangan ma’lumotlarga kura 10-25
sekundgacha bajariladigan mashklar maksimal tezlikda va maksimal og‘irlikda
anaerob-KrF mexanizmini - tezlik va dinamik kuchni rivojlantiradi. Bu
mashklarni organizm to‘la tiklangandan keyin takrorlash lozim. Bunda anaerob-
alaktat mexanizmi - ya’ni kislorod ishtiroksiz sut kislotasi ajralguncha faoliyat

26kursatadi.
2 minut oralig‘ida bo‘lgan ishlarni maksimal tezlikda bajarish asosan
anaerob-laktat mexanizmida bajarilib, tezlikka va kuchga bulgan chidamlilikni
tarbiyalaydi. Bu mashklar organizm to‘la tiklanmasdan kayta bajarilishi lozim. 2
minutdan ortikrok bo‘lgan vakt ichida ishlar aralash anaerob va aerob mexanizmlar
ishtirokida bajariladi. Mashklarning bajarilishi vakti ortib borishi bilan uning
bajarilish muddati pasayib boradi. Shu maromda bajariladigan mashklarda
anaerob mexanizmi ishtiroki pasayib, aerob mexanizmi ishtiroki oshib boradi. 2
soat va undan ortik vakt maboyinida bajariladigan ishlarda anaerob mexanizmi 2%,
aerob mexanizmi esa 98% gacha ishtirok etadi. Bu mashklar kanchalik tez
bajarilsa, sportchi organizmi shuncha tez tiklanadi. Tiklanish vakti sportchining
tayyorgarlik darajasiga bog‘lik.
2.2. Maktab o‘quvchilarining chidamlilik qobiliyati va uni tarbiyalash
uslubiyati.
Chidamlilik insonning biron xarakat faoliyatini uzoq vaqt davomida uning
samarasini pasaytirmasdan bajarish qobiliyatidir.
Ishning davomiyligi oxir-okibat charchash bilan chegaralanganligi
munosabati bilan chidamlilikni organizmning charchashga bardosh berish
imkoniyati deb xam ifodalash mumkin. Charchash uzoq vaqt davomidagi og‘ir
faoliyat natijasida organizmning mexnat layokati pasayishi bilan tavsiflanadigan
xolati. U ish boshlangandan so‘ng ma’lum vaqt o‘tishi bilan paydo bo‘ladi va
faoliyatni avvalgi samara bilan bajara olmaslikda namoyon bo‘ladi. 11
Charchashning rivojlanishi 3 bosqichda o‘tadi:
- kompensatsiyalangan charchash bosqichi, kiyinchiliklarning ortib borishiga
qaramasdan, insonning avvalo irodaviy urinishlari va xarakat amallarinining
biomexanik tuzilishini qisman o‘zgartirish xisobiga avvalgi sur’atlarni saqlab
turish vaqti.
11
Filin V.P.,Fomin N.A. Osnovy yunosheskogo sporta. -M., 1980g.256str.

27- dekompensatsiyalangan charchash bosqichi, insonning barcha urinishlariga
qaramasdan, faoliyat samarasini saqlab qola olmasligi. Agar shu xolatda ish
davom ettirilsa, bir ozdan keyin uni bajarishdan bosh tortish vaqti keladi.
- to‘la charchash bosqichi, charchash xolatida davriy xarakat amallarini
bajarishda tezlikning, qadamlar uzunligi va sur’atining o‘zgarishi keltirilgan
(konkida yugurish misolida).
Kompensatsiyalangan charchash bosqichsida, qadamlar uzunligi kamaygan
bo‘lishiga qaramasdan, tezlik qadamlar sur’ti ortishi xisobiga saqlanib turadi.
Charchash birlamchi mushaklarning qisqarish kuchi kamayishida namoyon bo‘ladi,
natijada muzdan itarilish kuchi va tezligining kamayishi; qadamlar uzunligining
qiskarishi yuz beradi. Qadamlar sur’ati bu yerda kompensator mexanizm
rolini o‘ynaydi va ma’lum vaqtgacha tezlikning keskin o‘zgarmasligini
ta’minlaydi.
Dekompensatsiyalangan charchash bosqichida qadamlar sur’ati ortishiga
qaramasdan, tezlik pasaya boshlaydi. Chidamli odamlarda bir xil sharoitlarda
charchashning birinchi va ikkinchi boskichlari kechrok yuz beradi, tula charchash
boskichida xam ishga layoqat sur’ati boshqalarga qaraganda sekinroq pasayadi.
Chidamlilik jismoniy faoliyatning xamma turida zarur. Jismoniy
mashqlarning bir turida u sport natijasini tasdikdaydi (yurish, o‘rta va uzoq,
masofalarga yugurish, changi sporti), boshqalarda - ma’lum taktik amallarni
bajarish imkonini beradi, uchinchilarda - qisqa muddatli qo‘plab katta
yuklamalarga bardosh berish va kuchlarning tez orada qayta tiklanishini
ta’minlaydi (sprinterlik yugurishi, sakrash, og‘ir atletika va boshqalar).
Chidamlilikning rivojlanganligi darajasini ikki gurux ko‘rsatkichlar
asosida baxolash mumkin:
Tashqi qo‘rsatkichlar charchash vaqtida inson xarakat faoliyatiiing
natijaviyligini ifodalaydi.
Ichki ko‘rsatkichlar ma’lum faoliyat bajarilishini ta’minlovchi organizm
qismlari va tizimi faoliyatida yuz berayotgan ma’lum o‘zgarishlarni aks ettiradi.

28Davriy mashqlarda chidamlilikning tashqi ko‘rsatkichlari:
- belgilangan vaqtda bosib o‘tilgan masofa (masalan, bir soatli yugurish
yoki 12 daqiqalik Kuper testida).
- ancha uzoq bo‘lgan masofani kam vaqt sarflagan xolda bosib o‘tish
(masalan, 5000 metrga yugirish, 1500 metrga suzish).
- belgilangan tezlikda eng uzoq, masofani oxirigacha bosib o‘tish (masalan,
belgilangan 6,0 m/s tezlikda yugurish).
Kuch mashqlarida chidamlilik qo‘yidagilar bilan ifodalanadi:
- ushbu mashqni takrorlay olish miqdori bilan (tortilish, bir oyoqda
o‘tirishning chegaraviy mikdorlari).
- tana xolatini kup vaqt davomida o‘zgarishsiz saqlash yoki kuch
mashqlarini eng kam vaqtda bajarish (masalan, 5 metr arqonga tirmashib
chikish, 6 marta tortilgandan keyin va boshqalar).
- belgilangan vaqtda eng ko‘p xarakatlar miqdori (masalan, 10 sekundda eng
ko‘p o‘tirib turish).
Barcha jismoniy mashqlarda insonning chidamlilik belgisi bo‘lib ishning
boshida, o‘rtasida va yakunida xarakat amallari biomexanik ko‘rsatkichlarining
o‘zgarish xususiyatlari xizmat qiladi. Turli vaqt oraliqlarida ularning
ko‘rsatkichlarini taqqoslab, chidamlilik darajasi xaqida xulosa beriladi. Odatda,
mashq yakunida bu ko‘rsatkichlar qanchalik kam o‘zgarsa, chidamlilik darajasi
shuncha yuqori bo‘ladi.
Chidamlilikning ichki ko‘rsatkichlari: insoniing charchagan xolatida markaziy
asab tizimi, yurak-qon tomir, nafas olish, endokrin va boshqa tizimlaridagi
o‘zgarishlar.
Chidamlilik insonning boshqa jismoniy imkoniyatlarining rivojlanganlik
darajasiga bog‘lik. Bulardan kelib chiqqan holda ikki tur ko‘rsatkichlarni qo‘llash
taklif qilinadi:
Mutlaq kuch- tezlik va muvofiqlash layoqatlarining rivojlanganligini xisobga
olmasdan.

29Nisbiy kuch-tezlik va muvofiklash layoqatlarining rivojlanganligini xisobga
olgan xolda.
Masalan, agar barcha shug‘ullanuvchilarga bir xil masofani yugurib o‘tish
taklif qilinsa, u xolda yugurish natijalari chidamlilikning mutlaq ko‘rsatkichlarini
ifodalaydi. Bunda ko‘pincha xar xil odamlarning bir xil ko‘rsatkichlari ularning
chidamliligi bir xil degani emas, chunki uning namoyon bo‘lishi bog‘lik bo‘lgan
boshqa jismoniy sifatlar ko‘rsatkichlari e’tiborga olinmagan.
Tezlik, kuch va muvofiqlash layoqatlari nisbatan bir xil bo‘lgan odamlarning
chidamliligi taqqoslaganda, nisbiy chidamlilik ko‘rsatkichlari olinadi.
Chidamlilikning namoyon bo‘lish imkoniyatlarini taqqoslash ma’lum
insonlardagi maksimumdan ma’lum foizlarni xisoblash yuli bilan amalga
oshiriladi. Masalan, maksimal yugurishning 60% va shtangani ko‘tarishda
mushaklar kuchining 50%. Chidamlilikning nisbiy ko‘rsatkichlarini baxolash
uchun chidamlilikning turli koeffitsientlari va indekslari ko‘llaniladi, ular ma’lum
formulalar yordamida xisoblash yo‘li bilan topiladi. Bunda kuchli va zaiflar o‘z
imkoniyatlariga nisbatan bir xil ish bajaradilar. Tezlik va kuch imkoniyatlaridan
yaxshi foydalana olmaydigan odamlar, odatda, chidamlilikning past mutlaq
ko‘rsatkichlariga ega.
Chidamlilikning tuzilishi xar bir xol uchun ma’lum faoliyat turining shartlari
bilan aniklanadi. Chidamlilikning rivojlanganlik va namoyon bo‘lish darajasi bir
qator omillarga bog‘liq:
- inson organizmida energetik zaxaralarning mavjudligi;
- organizmning turli tizimlari funksional imkoniyatlari darajasi (yurak-qon
tomir, markaziy asab tizimi, asab-mushak va boshk.);
- ushbu tizimlarning faollashuvi tezligi va muvofiqlashtirilganlik darajasi;
- fiziologik va ruxiy funksiyalarning organizm ichki muxitining nokulay
sharoitlariga turg‘unligi (kislorod yetishmasligi va boshq.);
- organizmnig energetik va funksional saloxiyatini tejab ishlatish;
- tayanch-xarakat apparatining tayyorlanganligi;

30- kontakt maxorati texnikasining takomillashganligi;
- shaxsiy-ruxiy xususiyatlar (ishga qiziqish, tirishqoqlik, chidamlilik, kat’iylik
va x.k.).
Inson chidamligiga ta’sir ko‘rsatadigan boshqa omillar qatorida quyidagilarni
ko‘rsatish mumkin: yosh, jins, insonning morfologik xususiyatlari va faoliyat
sharoiti.
Mazkur omillar xdrakat faoliyatining kup turlarida axamiyatga ega, lekin
ulardan xar birining namoyon bo‘lish darajasi va ularning nisbati ma’lum faoliyat
xususiyatlaridan kelib chikdan xolda turlicha buladi. Shuning uchun
chidamlilikning xar xil shakllari mavjud, ular o‘zlarining belgilariga ko‘ra
guruxlanadi.
Masalan:
- davriy, nodavriy yoki aralash xususiyatli ishga chidamlilik;
- statik yoki dinamik chidamlilik; maxalliy, taktik yoki global chidamlilik;
aerob yoki anaerob chidamlilik, tezlik, kuch yoki muvofikqashishga xos
chidamlilik; umumiy yoki ixtisoslashgan chidamlilik; masofaviy, o‘yin yoki
ko‘pkurash chidamliligi va boshqalar.
Biroq faqat bir turdagi chidamlilik shakli namoyon bo‘lishing talab qiladigan
xarakat amallari mavjud emas. Ixtiyoriy xarakat amallarini bajarishda
chidamlilikning turli shakllari namoyon bo‘ladi. Amaliyotda chidamlilikning
alohida shakllarini bog‘liqligi bo‘yicha baxolash imkonini beradigan tasnifni
qo‘llash maqsadga muvofik..
Amaliyotda juda ko‘p chidamlilik shakllarining namoyon bo‘lishi ikki turga
ajkratiladi I. Umumiy. II. Maxsus.
Umumiy chidamlilik - insonning odatiy bo‘lmagan faoliyatni uzoq va
muvaffaqiyatli bajara olish kobiliyati.
Maxsus chidamlilik — faoliyatning ma’lum turi talablari bilan belgilanadigan
sharoitlarda ipni samarali bajara olish va charchokka bardosh berish kobiliyati.
Ma’lumki, fioliyatning u yoki bu turi kuch, tezlik va muvofiklash

31layokatlarining namoyon bo‘lishiga, demak chidamlilikka xam yukori talablar
kuyishi mumkin. Va, nixoyat, faoliyatning bog‘liq xolda chidamlilikning bu
turlarini namoyon bo‘lishi mushak ishlarining energota’minoti bilan boglщ.
Chidamlilikning namoyon bo‘lishini faoliyatning xususiyatlari, talablari va
uning shiddatliligi asosida to‘la ifodalash mumkin. Shundan kelib chikkan xolda
chidamlilikning kuyidagi asosiy shakllarini ko‘rsatish mumkin.
Muvofiqlash chidamliligi xali yetarlicha o‘rganilmaganligi tufayli tezlik va
kuch chidamliligini rivojlantirish usuliyatini ochib berish bilan chegaralanamiz.
Tezlik chidamliligini rivojlantirish. Tezlik chidamliligi tug‘risida davriy
tavsifga ega bo‘lgan mashqlarga (yugurish, yurish, suzish, eshkak eshish va x,.k.)
nisbatan gapirish kabul kilingan.
Ularning xar biri turli tezlikda bajarilishi mumkin. Xarakatni belgilangan
tezlikda boshqalarga nisbatan uzoqroq saqlay olgan sportchi chidamli xisoblanadi.
Tabiiyki, mashqlarning turi va davomiyligi tezlikka bog‘liq, u kanchalik yuqori
bulsa, xarakat davomiyligi shuncha qisqa bo‘ladi va, aksincha. Masalan, maksimal
tezlikda yugurish davomiy bo‘lmaydi. U bir necha o‘n sekund davom etishi
mumkin va bu vaqtda 100-200 metrdan uzoq bo‘lmagan masofalar bosib o‘tiladi.
Agar odam uzoq masofaga yuguradigan bo‘lsa, u tezligini pasaytiradi.
Turli masofalarga yugurish bo‘yicha jaxon rekordlarini V.S.Farfel taxlil kilib,
«tezlik - vakt» bog‘liqligi to‘rt to‘g‘ri chiziqli qismga ajralishini aniklagan, bu
qismlar nisbiy quvvat bo‘laklari deb atalgan: maksimal, submaksimal, katta va
o‘rtacha kuvvat bo‘laklari. Xar bir bo‘lak amaliyotda mavjud bo‘lgan masofalar
guruxlarini o‘z ichiga olgan - kiska, o‘rta uzok; va o‘ta uzok.
Rekordlar egri chizig‘ining kesmalarga bo‘linishi nafaqat yugurishdagi
rekordlarga, balki boshka davriy mashqlarga - suzish, konkida yugurish,
velosipedda uchishga xam tegishliligi aniqlangan. Barcha xollarda quvvat mezoni
bo‘lib masofa emas, uni bosib o‘tish uchun ketgan vaqt qabul qilingan.
Shuning uchun, masalan 500 metrga yugurish va 100 metrga suzish quvvati
bo‘yicha nisbatan teng bo‘lishi mumkin, chunki ikkala mashq xam deyarli bir xil

32- bir daqiqaga yaqin vaqtni talab kiladi. Agar yuguruvchi 200 metrni 19.72
sekundda bosib o‘tsa, bu maksimal quvvat ishi bo‘ladi, agar u xuddi shu masofani
40 sekundda bosib o‘tsa, bu ish kuvvati bo‘yicha submaksimal bo‘ladi.
B.C. Farfel tomonidan taklif etilgan quvvat bo‘laklari klassifikatsiyasiga
jaxon rekordlarining o‘sishi munosabati bilan bir necha marta aniqliqlar kiritilgan va
takomillashtirilgan. «Rekordlar egrisi», birinchidan, 4 kismga emas, undan qo‘proq
bulaklarga bo‘linar ekan. Masalan, N.I. Volkov submaksimal quvvat bo‘lagini
kichik bo‘lakka ajratishni taklif kilgan: davomiyligi 15 sekunddan 40
sekundgacha va 40 sekunddan 2 dakikagacha. O‘rtacha quvvat bo‘lagi xam
ba’zida ikki qismga ajratiladi -uglevod nafas olish va yog‘ nafas olish bo‘laklari.
Ikkinchidan, turli yoshdagi, jinsdagi va tayyorgarlikdagi odamlarda ishning vaqt
chegaralari xar bir bulakda ma’lum farqqa ega.
Nisbiy quvvat bo‘laklarida turli yoshlarda vao‘t oraliklarini bilish muxim
amaliy axamiyatga ega. Mazkur ma’lumotlar mashg‘ulotlar vaqtida tezlik
yuklamalarini me’yorlash uchun belgi bo‘lib xizmat qiladi.
Turli quvvat bo‘laklariga (100 metrga va 10000 metrga yugurish) tegishli
bo‘lgan davriy mashqlarda charchashning fiziologik mexanizmlari keskin
farqlanishi aniqlangan. Shu bilan birgalikda, agar mashqlar bir bo‘lakka tegishli
bo‘lsa (masalan, 100 metr va 200 metrga yugurish), charchash va tabiiyki,
chidamlilik mexanizmlari ko‘p jixatdan bir xil bo‘ladi. Uning rivojlanish
darajasiga boshqa omillar xam ta’sir ko‘rsatadi. Inson organlari va organizmi
tizimlaridagi farqlar tezlik chidamliligini rivojlantirish usuliyatini belgilaydi.
Chidamlilik faqatgina charchash alomatlari borligida namoyon bo‘ladi. Tezlik
chidamliligi qanchalik yaxshi rivojlangan bo‘lsa, turli masofalarga
xarakatlanishlarda charchash alomatlari shunchalik kech namoyon bo‘ladi va
tezlik xam shunga mos ravishda saqlanib turadi.
Xar bir quvvat bo‘lagida tezlik chidamliligini takomillashtirishning asosiy yuli
- mashqlarda turli yosh guruxlari uchun xos bo‘lgan ish xajmidan bir oz qo‘proq
ish bajarish, ya’ni ma’lum bulaklarda bellashuvlardagidan yuqori tezlikda

33xarakatlanishdir.
Mushaklar faoliyatining energiya ta’minoti tavsifidan kelib chiqib, xarakat
tezliklari uch guruxga bo‘linadi, ular xar bo‘lakda chidamlilikni rivojlantirishni
me’yorlashda muxim axamiyatga ega.
- subkritik tezlik, bunda energiya sarfi kichik va kislorodga extiyoj aerob
imkoniyatlardan kam (ya’ni iste’mol qilinayotgan kislorod barcha extiyojlarni
qoplaydi) - aerob funksiyalarning rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatadi.
- kritik tezlik, kislorodga extiyoj aerob imkoniyatlarga teng va mashqlar
kislorodning maksimal ko‘rsatkichlari sharoitida bajariladi aerob-anaerob
funksiyalarni rivojlantiradi.
- yuqori kritik tezlik, kislorod extiyoji insonning aerob imkoniyatlaridan
yuqori va mashqlarni bajarish kislorod yetishmovchiligi sharoitida bajariladi, -
anaerob imkoniyatlarni takomillashtirishga ko‘maklashadi.
Subkritik, kritik va yukori kritik tezliklarning mutloq k o ‘ r s a t k i c h l a r i
ko‘ p j i x a t d a n d a v r i y m a s h q l a r n i n g t u r i , shug‘ullanuvchilarning yoshiga,
jinsiga va tayyorgarlik darajasiga bog‘liq. Misol uchun kuchli erkak
sportchilarning tezligi - suzishda 1.6 m/s, yugurishda 5.92 m/s, konkida
yugurishda 11.2 m/s, velosipedda 13.5 m/s ni tashkil kiladi.
Maksimal va submaksimal kuvvat bo‘laklarida tezlik chidamliligini
rivojlantirish uchun mashqlar yuqori kritik tezlikda bajariladi. Katta quvvat
bo‘lagida yuqori kritik va kritik tezliklarda, o‘rta kuvvat bo‘lagida asosan
subkritik va kritik tezliklarda bajariladi.
Maksimal kuvvat bilan ish bajarilganda tezlik chidamliligi chegaraviy
davomiyligi 9-20 sekund bo‘lgan mashqlar uchun tavsifli.
Masalan, 30-60 metrga kichik yoshdagi, 100 metrga - katta yoshdagi maktab
o‘quvchilari uchun 100-200 metr masofaga yugurish - malakali sportchilar
uchun.
Maksimal quvvat bo‘lagida tezlik chidamliligini rivojlantirishning asosiy
vositasi kesimlarni mosllashuvlardagiday maksimal yoki unga yaqin tezlikda bosib

34o‘tishdir. Bu yerda insonning rekord tezligi emas, balki uning shaxsiy
imkoniyatlari nazarda tutilmokda.
Maksimal quvvat bo‘lagida tezlik chidamliligini rivojlantirish jarayonida
charchashning ortishi bilan bog‘lik bo‘lgan tezlikning o‘zgarish dinamikasini
e’tiborga olish lozim. Agar inson xarakatning boshidayok charchoqni sezsa va
tezlik tez pasaysa (masalan 20 metrga yugurishda natija yuqori, 50 metrda esa
nisbatan past), demak, boshlang‘ich bosqichda (startda) chidamlilik yetarli emas.
Agar charchoq keyinroq yuz bersa, tezlik masofaning o‘rtasidan yoki oxiriga
kelib pasaya boshlasa, masofaviy tezlik chidamliligini yetarli emasligi
tug‘risida so‘z ketadi.
Bunday xollarda chidamlilikni rivojlantirish usuliyati bir xil bo‘lmaydi.
Ishning boshlanishida o‘z imkoniyatlarini to‘la namoyon qilish va tezlik sur’atini
pasaytirmaslik uchun xajmi maksimaldan 95-100% bo‘lgan mashqlar 3-8 sekund
davomiylikda takroriy bajariladi. Xordiq uchun tanaffus 2-3 sekunddan. Bir
seriyada takrorlashlar soni 3-5 marta. Mashqlar organizmga chuqurroq ta’sir qilishi
uchun 2-4 seriya bajariladi. Seriyalar oralig‘ida 4-6 dan.
Tanaffus. Bunday ish tartibi qisqa masofalarga o‘quv-mashg‘ulotlari uchun
tavsifli.
Mashg‘ulotlarda takroriy usul bilan bir qatorda intervalli sprint qo‘llaniladi.
Unda mashqlar maksimaldan 95-100% tezlik bilan, 10 sekund tezlanish va 10-15
sekundlik tanaffuslar bilan bajariladi. Tanaffuslar xajmi katta bo‘lmagan 3-5
seriyali ish bilan to‘ldiriladi, xar bir seriyada mashqlar 3-5 marta takrorlanadi.
Seriyalar orasida 8-10 daqiqa tanaffus. Masofani yuqori sur’atlarda, tezlikni
pasaytirmay (yoki bir oz pasaytirgan xolda) bosib o‘tish uchun uzok vakt
mobaynida nisbiy yuqori tezlikni ko‘llab turish qobiliyatini takomillashtirish
zarur. Tug‘ri, bellashuv masofasini ortiqcha oshirish mumkin emas, chunki bu ish
xajmini asosiy masofa talablariga javob bermaydigan darajaga pasayishi bilan
bog‘lik.
Mashg‘ulotlarda asosan maksimaldan 90-95% xajmdagi va 10-20 sekund

35davomiylikdagi mashqlarni bajarish nazarda tutilgan. Xar bir seriyada takrorlashlar
soni 3-4 marta. Sport ryazryadiga ega bo‘lmaganlar uchun seriyalar miqdori 2-3
ta, yaxshi tayyorlangan odamlar uchun 4-6 ta.
Submaksimal quvvatda ishlaganda tezlik chidamliligi turli yoshdagi va
tayyorgarlikli odamlarda maksimal davomiyligi 50 sekund va 4-5 daqiqadan ortiq
bo‘lmagan mashqlarda namoyon bo‘ladi. Masalan, 10 yoshli bolalar uchun 9 dan
90 sekundgacha davomiylikda yugurishda, 50-400 metrga mos keladi, 13
yoshli bolalar 15 sekunddan 4 daqiqa 30 sekundgacha, 90-1600 metr.
Masofaga kattalarda yuqori malakali sportchilar uchun yugurish davomiyligi
20 sekunddan 2 dakika 16 sekund oralig‘ida bo‘ladi. Ular bu vaqtda 200 dan 100
metrgacha masofani bosib o‘tadilar.
Submaksimal quvvatda ishlaganda, tezlik chidamliligini
rivojlantirishning asosiy vositasi turli masofadagi mashg‘ulot kesmalarini
bellashuvdagi tezlikdan yuqori sur’atda bosib o‘tish xisoblanadi. Submaksimal
quvvat bo‘lagiga tegishli ko‘p masofalar uchun chidamlilikning o‘sish kattaligi
qo‘llanilayotgan xarakat tezligi oralig‘iga bog‘lik bo‘lib, bellashuv tezligidan
taxminan ±10-15% oralig‘idagi chegaraviy o‘zgarishlarga ega. Barcha xollarda
yaqqol charchash alomatlari paydo bo‘lgungacha ishlash chidamlilikni
oshirishning asosiy shakli xisoblanadi.
Submaksimal quvvatning turli bo‘laklaridagi davriy mashqlarni bajarishda
tezlik chidamliligini rivojlantirish ma’lum farqlarga ega. Submaksimal quvvatda
40-45 sekund chegaraviy davomiylikda ishlaganda, mashqlar kislorod
yetishmovchiligiga qaramasdan juda katta xajmda bajariladi. Mushak
faoliyatining energiya ta’minoti bu xolda anaerob glikolit kuvvat xisobiga amalga
oshiriladi.
Tezlik chidamliligi bunday ishlaganda masofaning qiskartirilgan kesmalarini
yuqori tezlikda bosib o‘tish yuli bilan rivojlantiriladi. Masalan, 400 metrga
yuguruvchi uchun 200 metrdan 3-5 marta. So‘ng kesmalar uzunligi ortib boradi.
Ular bellashuv masofasiga yaqin, teng va xatto bir oz ko‘p bo‘lishi mumkin.

12
Filin V.P. Vospitanie fizicheskix kachestv u yunyx sportsmenov. —M.: Fizkultura i sport, 1974. — 232 s. 16.
37Masalan, 400 metrga yuguruvchi uchun 350-400 metr masofani takror (2-4 marta)
katta tezlikda bosib o‘tish. 12
45 sekund - 4,5 daqiqa oralig‘ida bosib o‘tiladigan masofalarda tezlik
chidamliligini rivojlantirishda energota’minot anaersb glikolitik xajmga
(anaerob yemiriladigan glikogenlarning ummumiy miqdori) bog‘lik bo‘ladi.
Mashqlarni bajarishning asosiy usuli - takroriy, bir takrorlash davomiyligi 1 dan 5
dak gacha xarakat tezligi 80-85% bir seriyada takrorlashlar soni 4-6 marta.
Takrorlashlar orasida tanaffus 4-8 daqiqa, seriyalar orasida 10-15 daqiqa.
Mashqlar chuqurroq ta’sir qilishi uchun 2-4 seriya bajariladi. Maksimal
quvvatda ishlaganda tezlik chidamliligi davomiyligi 2-10 daqiqa. Va undan
ko‘p davomiylikdagi mashklarni bajarishda nomayon bo‘ladi. Mazkur bo‘lak
ichida vaqt chegarasi oraliqlari turli yoshdagi shaxslar uchun bir xil emas. Ayniqsa,
bu farq kichik va o‘rta maktab yoshidagi bolalarda yaqqol ko‘zga tashlanadi. Bu
xol bolaning o‘sishi va rivojlanishi natijasida organizmda yuz beradigan
morfologik, funksional, yurak-kon tomir, asab-mushak va boshqa tizimlaridagi
o‘zgarishlar bilan bog‘lik. Yuqori malakali sportchilardan ushbu bulakka 1500-
5000 metrga yuguruvchilar, 400 - 500 metrga suzuvchilar, 3000, 5000 va 10000
metrga konkida yuguruvchilar kiradi.
Chidamlilikni rivojlantirishning asosiy vositasi mashg‘ulot masofalarida
kritik tezlikka yaqin, teng va bir oz qo‘prok sur’atda xarakatlanishdir. Ta’siri
buyicha bunaqa ish organizida kislorodning maksimal iste’mol kilinishiga sabab
bo‘ladi va uzoq vakt davomida uni yuqori darajada saqlab turish imkonini beradi.
Ishlayotgan mushaklarni energiya bilan ta’minlash jarayoni — aralash, aerob-
anaerob.
Mazkur bo‘lakda chidamlilikii rivojlantirish uchun o‘zgaruvchan, takroriy
va oralik, usullar qo‘llaniladi. O‘zgaruvchan usulda xarakat tezligi o‘rtachadan
bellashuv tezligigacha bo‘lishi mumkin.
O‘zgaruvchan mashg‘ulot turi bo‘yicha o‘tkaziladi - uzunligi buyicha turli

13
Filin V.P. Vospitanie fizicheskix kachestv u yunyx sportsmenov. —M.: Fizkultura i sport, 1974. — 232 s. 16.
38masofalar turli tezliklarda bosib o‘tiladi, yoki bir xil kesmalarni navbat bilan
yuqori va past tezlikda bosib o‘tiladi. Masalan, konkida 10 davra yugurishda. 1
davra tez + 1 davra past uzgaruvchan tezlikda o‘tiladi. Takroriy usul qo‘llanilganda
bir takrorlashning davomiyligi 5-10 dakika oralig‘ida bo‘ladi. Bosib o‘tiladigan
kesmalar uzunligi bellashuv masofasiga teng, biroz kup yoki kam bo‘lishi mumkin.
Masofaga teng yoki bir oz qo‘proq kesmalar bellashuv tezligidan 10% kam, kichik
kesmalar (masofaning 1/3-% qismi) 8-12% ko‘p tezlikda o‘tiladi.
So‘nggi yillarda chidamlilik uning turlarining yigindisidan iborat bo‘lgan
yaxlit tushuncha sifatida ifodalanmokda; masalan, kuch chidamliligi, umumiy va
maxsus chidamlilik, tezlik chidamliligi va x,.k.
Yuguruvchining jismoniy ishchanlik qobiliyatiga ta’rif berganda, tezlik,
sprinterlik chidamliligi 150-300 metrli bo‘lak, tezlik chidamliligi 400-600 metrli
bo‘lak, maxsus chidamlilik 800-2000 metrli kesma, stayerlik chidamliligi 3-10
km, umumiy chidamlilik 20-42 km gacha singari atamalardan foydalaniladi.
Chidamlilikni xar xil turlarga ajratish tug‘ridir, chunki bitta chidamlilik
tushunchasidan foydalanganda noaniqliklar yuzaga keladi.
Masalan, yuguruvchi chidamli deyishadiyu, lekin kanday masofalar nazarda
tutilayotganligi nomalum. 10 km masofada chidamlilik darajasining yuqoriligi
xali yuguruvchi 800 metr masofada xam xuddi shunday chidamli degani emas.
Adabiyotlarda shunday fiklarni xam uchratish mumkin: xatto maxsus
chidamlilik xam polimorf ko‘p shaklli sifat xisoblanadi.
Uning rivojlanishi o‘zaro xar xil aloqada xamda asosiy sifatga qandaydir
munosabatda bo‘lgan qator tarkibiy qismlari: umumiy chidamlilik, tezlik maxsus
kuch kabilarning yig‘indisiga bog‘liqdir. 13
Maxsus chidamlilik ikki asosiy jismoniy sifat-tezlik va chidamlilikning
sintezi xisoblanadi. Bu ikki sifat sport maxorati o‘sgan sayin olib boriladigan
maxsus kuch bilan mustaxkam aloqadadir. 800, 1000 va 1500 metr masofaga
yugurishga ixtisoslashgan sportchilar uncha tezkor bo‘lmasliklari xamda zarur

39musobaqa tezligini uzoq muddat davomida saqlashni bilishlari va ayni vaqtda juda
chidamli bo‘lishlari lozim.
Maxsus chidamlilikka xam mualliflar taxminan shunday nuktai nazardan
yondashadilar, tezlikni musabaqaning eng mas’ulyatli davrida, sportchi eng
charchagan paytda, chidamlilikni esa butun masofa davomida nomoyish qilish
kerak.
Yugurish mushak faoliyatining xar qanday shakli kabi muayyan energiya
sarflashnishini talab kiladi. Organizm mushaklar ishi uchun energiyani kimyoviy
o‘zgarishlardan olar ekan. Nafas olish bilan bog‘liq yoki aerob jarayonlar
xavodagi kislorod ishtirokida ularda ozik-ovkat moddalari, asosan uglevod va
yog‘lar korbanat angidrid va suvga aylanguncha oksidlanadi. Mazkur
jarayonlarning aksi sifatida ish vaqtida ko‘p kislorod talab qilinishini ko‘rsatish
mumkin.
Anaerob jarayonlar energiyaning ikkinchi manbai bo‘lib, ular
atmosferadagi kislorodning ishtirokisiz sodir bo‘ladi. Anaerob jarayonlarga
quyidagilar kiradi: mushaklardagi fosforganik birikma bo‘lishi kreatenfosfatning
parchalanishi: glyukoliz, ya’ni uglevodlarning fermintativ bo‘linishi u sut kislotasi
xosil bo‘lishi bilan tugaydi.

40XULOSA.
Tadqiqotlar natijasi shuni ko‘rsatdiki, ko‘pchilik maktab o‘quvchilarning
tezligi va tezlikni saklab turish, ya’ni maxsus chidamlilik talab darajasidan ancha
past. Umumiy chidamliligi talab darajasida, xatto ayrim o‘quvchilarda yukori
ekanligi aniklandi.
Maktab o‘quvchilarning jismoniy tarbiya darslarida tezlik va tezlikka bo‘lgan
chidamlilikni tarbiyalashga yo‘naltirilgan vositalarni qo‘llash ular yetarli
darajada emasligi bu sifatlarnng talab darajasidan pastligini ko‘rsatadi. Bunday
rejalashtirish esa bu yo‘nalishdagi ishlarga uzoq muddatli moslashishning
shakllanishiga to‘sqinlik qilib, tezlik bilan yuzaga keladigan moslashishlarning
uzilishiga olib keladi.
Tа'lim muаssаsаsidа оlib bоrilаdigаn jismоniy tаrbiyа vа spоrt,
sоg`lоmlаshtirish ishlаridаn jismоniy tаrbiyа dаrslаri, spоrt tо`gаrаklаridаgi
mаshg`ulоtlаr, spоrt musоbаqаlаri vа spоrt bаyrаmlаri hаmdа оmmаviy tаshkil
еtilаdigаn turizm mаshg`ulоtlаrini kiritish mumkin.
Tа'lim muаssаsаsidаn tаshqаri jismоniy tаrbiyа tаdbirlаrigа bоlаlаr vа
о`smirlаr spоrt mаktаbidаgi spоrt tо`gаrаklаridа spоrt tаyyоrgаrliklаri
mаshg`ulоtlаri xаmdа yаshаsh jоylаridа, mаhаllаlаrdа vа оilаdа jismоniy tаrbiyа
tаdbirlаri kiritildi. Spоrt tо`gаrаklаridаgi mаshg`ulоtlаr spоrt turlаri bо`yichа
yuqоri mаlаkаli spоrtchi tаyyоrlаsh vаzifаlаrini hаl еtаdi. Yаshаsh jоylаridа vа
оilаdа tаshkil еtilаdigаn jismоniy tаrbiyа tаdbirlаri tаlаbаlаrni jismоniy
rivоjlаntirishgа mа'nаviy vа аhlоqiy bаrkаmоl insоn qilib tаyyоrlаshgа xаmdа
mеhnаt fаоliyаtigа tаyyоrlаshgа qаrаtilgаn bо`lаdi.Tа'lim muаssаsаlаridа jismоniy
tаrbiyа о`qituvchilаri vа guruh rаhbаrlаri rаhbаrligidа tаbiаt qо`ynigа sаyrlаr
uyushtirildi. Bundа tаlаbаlаrni jismоniy hаrаkаt mаlаkа vа kо`nikmаlаrini
shаkllаntirish, tаbiаt оmillаri yоrdаmidа chiniqtirish, jismоniy fаzilаtlаrni
rivоjlаntirish аmаlgа оshirildi.

41ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1. Volkov L.V. Teoriya i metodika detskogo i yunosheskogo sporta. Kiev,
Olimpiyskaya literatura, 2020. - 294 s.
2.O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti SH.Mirziyoyevning farmoni Toshkent
shahri, 2018-yil 5-mart.
3. O‘zbekiston Respublikasining Jismoniy tarbiya va sport to‘g‘risida qonuni (yangi
tahriri) Toshkent sh., 2015 yil 4 sentyabr, O‘RQ-394-son
4. Vaysexovskiy SM. Kniga trenera. M.Fizkultura i sport 2021.-312 s.
5. Zatsiorskiy V.M. Fizicheskie kachestva sportsmena. — Izd. 2- ye. — M.:
Fizkultura i sport, 2018.
6.Ivankov Ch.T. Teoreticheskie osnovы metodiki fizicheskogo vospitaniya.
— M.: «Insan», 2020. — 352 s.
7. Kuramshin Yu.F. Metodы obucheniya dvigatelnыm deystviyam i razvitiya
fizicheskix kachestv: Teoriya i texnologiya primeneniya: Uchebnoe posobie. - SPb.,
2018.
8.Matveev L.P. Osnovы obщey teorii sporta i sistemы podgotovki sportsmenov.
Kiev, 2019.
9.Ozolin N.G. Sovremennaya sistema sportivnoy trenirovki. M.: Fizkultura i sport,
2021. -480 s, il.
10.Platonov V.P. Obщaya teoriya podgotovki sportsmenov v olimpiyskom sporte. -
Kiev. Olimpiyskaya literatura, 2017. - 584 s.
11.Rasulova T.R. Sistema mnogofaktornoy ekspress-diagnostiki funksionalnoy
podgotovlennosti kak osnova optimizatsii
trenirovochnogo protsessa v legkoy atletike / Problemы teorii i praktiki
fizicheskoy kulturы i sporta -T, 2021 - s.88-90
12.Teoriya i metodika fizicheskogo vospitaniya: Uchebnik. Pod red. T.K.Krusevich.
— v 2-x tomax. — Kiev. Olimpiyskaya literatura, 2018.-424 s.
13.Teoriya i metodika fizicheskoy kulturы: Uchebnik. Pod red. Prof. Yu.F.
Kuramshina. - 2-ye izd., ispr. - M.: Sovetskiy sport, 2018. - 464 s.
Teoriya sporta Pod red. Prof. V.N. Platonova. — K.: Viщa shk., 2017.- 423 str.
14Chermit K.D. Teoriya i metodika fizicheskoy kulturы: opornыe sxemы: uchebnoe
posobie - ML: Sovetskiy sport, 2015. - 272str.
15.Volkov N.I., Igumenova L.A. Povыshenie rabotosposobnosti i urovnya
sportivnыx dostijeniy u begunov na srednie i dlinnыe distansii pod vliyaniem
priyoma preparata «Gipoksen» Teoriya i praktika fiz. kulturы 2018 № 7, 41-44
str.

42 1-ilova
Tasdiqlayman
Kafedra mudiri _____________
«__» _______ 20__y.
Kurs ishi (loyiha)ni bajarish yuzasidan
topshiri q lar
_______________________________________________ fani b o‘ yicha
guru h ___ talaba __________________ ra x bar ___________________________
TOPSHIRI Q
1. Ishlanadigan loyi h a (mavzu) ________________________________________
__________________________________________________________________

432. Boshla ng ich ma’lumotlar ___________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
____________________________________________________
3. qo‘ llanmalar __________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
____________________________________________________
4. Chizma q ismining tuzilishi ________________________________
1. ____________________________________________________
2. ____________________________________________________
3. ____________________________________________________
4. ____________________________________________________
5.Yozma q ismining tuzilishi _______________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
____________________________________________________6. qo‘ shimcha q ismining
tuzilishi ____________________
_____________________________________________________
7. Kurs (ishi) loyi h asini bajarish rejasi _______________________
1 2 3 4 5 x imoyalandi
Ra x bar __________________
(imzo)

44 2-ilova
TERMIZ DAVLAT UNIVERSITETI
KURS ISHI (loyi h asi)ga
MULO X AZA
Talaba ________________________________________________
(ismi va familiyasi)
Mavzu ____________________________________________________________
_________________________________________________________________________
___________________________________________________________
1. Mavzuning dolzarbligini asoslash_____________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_____________________________________________
2. q ismlar b o‘ yicha bajarilgan ish tavsifnoma (ishning nazariy va amaliy a x amiyati,
zamonaviy-ilmiy uslublardan foydalanganligi)
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
______________________________________________
3. Muallif ishga ba h o (musta k illigi, intizomliligi va bosh k alar)
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_______________________________________________
4. Umumiy xulosalar (ishning topshiri q ga mos kelishi, talab darajasiga javob berishi,
h imoyaga qo‘ yilish imkoni)
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
______________________________________«____» _________ 20__yil Ra x bar
________________

45 3-ilova
TERMIZ DAVLAT UNIVERSITETI
KURS ISHI (loyi h asi)ga
TA Q RIZ
Talaba _____________________________________________
(ismi va familiyasi)
Mavzu ____________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________
1. Mavzuning dolzarbligini asoslash ____________________________________
__________________________________________________________________
2. Ishning tarkibini ba h olash __________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________
3. Mavzuning ba h olanishi va uning afzallik tomonlarini k o‘ rsatish
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_____________
4. Ishda foydalanilgan adabiyotlarga ba h o berish
_________________________________________________________________________
___________________________________________________________
5. Ilmiy munozara yuritish q obiliyatiga ba h o berish
_________________________________________________________________________
___________________________________________________________
6. Xulosa va takliflarning ochi q ligi va dalillari asoslanganligi
_________________________________________________________________________
___________________________________________________________7. Jadval va
grafiklar, chizmalar sifatiga berilgan ba h o, ishni rasmiylashtirishning talab darajasiga
javob berishi __________________________________________
__________________________________________________________________
8. Ishdagi kamchiliklar _______________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________
9. Mualifning q aysi taklifini ishlab chi q arishga joriy etish ma q sadga muvofi q
__________________________________________________________________
_____________________________________________________
10. Ishning qo‘ yilgan talab darajasiga mos t o‘g‘ risida umumiy xulosa __________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_____________
Ta q rizchining (F.I.Sh.) ish joyi, unvoni __________________________________
__________________________________________________________________
«__» _________ 20__ yil ___________
imzo (mu x r)

46 Tasdi q layman
Fakultet dekani
_____________
Termiz Davlat Universiteti, Sport faoliyati va bosharuvi fakulteti « Sport bosharuvi »
kafedrasida bajarilgan kurs ishlarini ba h olash mezonlari
№ Mezonlar Maksimal
ball T o‘ plagan
ball
1 Mavzuning dolzarbligi 5 bal
2 Ishning ilmiy-uslubiy yangiliklari va ijodiy
yondoshish darajasi 10 bal
3 Mavzu b o‘ yicha natijalarning ilmiy
t o‘ garaklarda, konferensiyalarda ishtirok etishi 5 bal
4 Tushuntirish k ismining rasmiylashtirilishi
(natijalarning ilmiy texnikaviy, ishlab chi k arish
i q tisodiy, madaniy so h alarga mosligi va ishning
ilmiy, ijodiy ta h lil etilishi) 20 ball
5 Ilmiy-amaliy xulosalar 10 ball
6 Imlo xatolari (orfografik) 5 ball
7 Tinish belgilari (punktiatsion) xatolari 5 ball
8 Uslubiy xatolari (stilistik) 5 ball
9 x usni xati (kolligrafiya) 5 ball
10 Talabaning h imoya k ilish darajasi, pedagogik
ma h orati 15 ball
11 Savollarga ani q va t o‘ li q javob berishi 10 ball
12 K o‘ rgazmali va texnik vositalari 5 ball
Jami 100
Ushbu ba h olash mezonlari kafedra yi g‘ ilishida mu x okama q ilinib ma’ q ullangan. B - a
№_ «__» _______ 20__ yil
Kafedra mudiri: ________________________________

Axolining jismoniy tayyorgarligi va salomatlik darajasini bclgilab bcruvchi Alpomish va Barchinoy maxsus test lari

Sotib olish

O'xshash dokumentlar
Yosh futbolchilarni tanlab olishning o’ziga xos xususiyatlar
Sport trenirovkalari, sog’lomlashtirish trenirovkalari va mashg’ulotlarning maqsadi va vazifalari
Gimnastikada muhofaza qilish va yordam ko‘rsatishni o‘rgatish hamda ularni takomillashtirish
Xususiy maktablarda darsdan tashqari jismoniy tarbiya mashg'ulotlari orqali o'quvchilarning intellektual salohiyatini oshirish
Yosh kurashchi qizlarda tezkor kuch qobilyatlarini rivojlantirish uchun maxsus xarakatli o‘yinlardan foydalanishning nazariy asoslari