Dokument ma'lumotlari

Narxi 24000UZS
Hajmi 887.5KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 17 May 2025
Kengaytma doc
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Jismoniy tarbiya

Sotuvchi

Bahrom

Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024

191 Sotish

Voleybol o’yinining vujudga kelishi va rivojlanish tarixi

Sotib olish
Voleybol o’yinining vujudga kelishi va rivojlanish tarixi MUNDARIJA: KIRISH ……………………………………………………………………..……..3 I BOB VOLEYBOL O'YINI TEXNIKASI 1.1. O’yin texnikasi asosiy tushunchalar va Maydon bo’ylab harakatlanish ………5 1.2. To’g’ri hujum zarbasi texnikasi va to’pni o’yinga kiritish …………..………12 II.BOB. VOLEYBOL O’YININING TEXNIKASI VA UNING TASNIFI 2.1. Voleybol o’yinining texnikasi va uning tasnifi ………………………………22 2.2. Voleybol o’yini texnikasini o’rgatishda harakatli o’yinlardan foydalanish………………………………………………………………………..24 Xulosa…………………………………………………………………………….30 Adabiyotlar …………………………………………………………………..….31 1 KIRISH So‘nggi yillarda mamlakatimizning birinchi Prezidenti, taniqli davlat arbobi I.A.Karimov tomonidan asos solingan va mustaqillik davrida barcha sohalar doirasida erishilgan asrlarga teng o‘zgarishlar, misli ko‘rilmagan yutuqlar, ulkan islohotlar, bunyodkorlik ishlari ko‘lami ayni kunda jahon hamjamiyati, taniqli davlat rahbarlari o‘rtasida tan olingan yurtboshimiz Sh.M.Mirziyoyevning faol tashabbusi va uning bevosita rahnamoligida yanada jadal shiddatda kengaytirilmoqda, xalqimiz farovonligi, tinchlik-osoyishtaligi va Vatanimiz ravnaqi uchun xizmat qilmoqda. Bu borada millat genafonini shakllantirish va sog‘lom, barkamol avlodni tarbiyalash vositasi bo‘lmish jismoniy tarbiya va sport sohasini yanada rivojlantirish, uni xalqaro me’yor bosqichlariga olib chiqish, millatimiz hamda yurtimiz shuhratini yuksak cho‘qqilarga olib chiqishga qodir sportchilar tayyorlovchi mutaxassis kadrlar, o‘qituvchi-murabbiylar yetishtirish masalalariga ham alohida e’tibor qaratilmoqda. Ana shu progressiv strategiyani izchillik bilan amalga oshirish maqsadida yurtimiz rahbari tomonidan bir qator konseptual farmon va qarorlar, jumladan, 2017-yil 3-iyunda “Jismoniy tarbiya va ommaviy sportni yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-3031- sonli Qaror, 2018-yil 5-martda “Jismoniy tarbiya va sport sohasida davlat boshqaruvi tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF- 5368-sonli Farmoni qabul qilindi. 1 Ta’kidlash muhimki, ushbu qarorlar ijrosini bosqichma-bosqich amalga oshirishda jismoniy tarbiya va sportga ixtisoslashtirilgan oliy ta’lim maskanlarida mutaxassis – kadrlar tayyorlash sifatini 1 Sh. Mirziyoyev Jismoniy tarbiya va ommaviy sportni yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida Toshkent sh- 2017 2 oshirish, talabalarga bilim berish, ularning kasbiy-pedagogik mahoratini shakllantirish, amaliy malaka va ko‘nikmalarga o‘rgatish jarayonida xalqaro tajribalar va innovatsion texnologiyalardan foydalanish zaruriyati tug‘iladi. “Voleybol nazariyasi va uslubiyati” deb nomlangan mazkur darslik muvofiq ta’lim yo‘nalishida bakalavrlar tayyorlashga mo‘ljallangan bo‘lib, unda aynan yuqorida qayd etilgan masalalarni amaldagi o‘quv rejasi va fan dasturi asosida ochib berishga urg‘u berilgan. 2 Ushbu darslikda O‘zbekistonda voleybolni rivojlanishi, musobaqa qoidalari, musoboqalarni tashkil qilish va o‘tkazish asoslari, voleybolga o‘rgatish nazariyasi va uslubiyati, voleybolchilarni texnik, taktik, jismoniy, integral tayyorgarligi, voleybolchilar tayyorlash jarayonini boshqarish masalalari va hokazolarni to‘liq qamrab olgan. Shuningdek, ushbu darslikda zamonaviy voleybol va uning dolzarb masalalariga, O‘zbekiston voleybolini rivojlantirish, uni kelajak istiqbolini munosib darajada ta’minlashning yo‘llari va tadbirlariga hamda voleybolchilarni tayyorlashning zamonaviy vositalariga alohida e’tibor qaratilgan. Ushbu darslik O‘zbekiston davlat jismoniy tarbiya va sport universiteti o‘quv rejasi, DTS va namunaviy o‘quv dasturiga muvofiq tayyorlangan. Mazkur darslik 610500-Sport faoliyati (faoliyat turlari bo‘yicha) yo‘nalishi voleybol ixtisosligi bo‘yicha ta’lim olayotgan talabalar uchun mo‘ljallangan. Kurs ishining dolzarbligi: Darslikning ayrim bo‘limlari va mavzularini yoritishda pedagogika fanlari doktori, professor L.R.Ayrapetyants va dotsent A.A.Pulatov tomonidan tayyorlangan va jismoniy tarbiya instituti talabalariga 2 Sog‘lom turmush tarzini keng tatbiq etish va ommaviy sportni yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida Toshkent sh., 2020-yil 3 mo‘ljallangan “Voleybol nazariyasi va uslubiyati” darsligidagi ilmiy-nazariy va uslubiy ma’lumotlardan foydalanildi. Ushbu darslikni nashrga tayyorlashda o‘z ko‘rsatmalari va beminnat maslahatlari bilan ko‘maklashgan barcha mutaxassis-olimlarga, ayniqsa, taqrizchilarga muallif o‘z minnatdorchiligini bildiradi. Darslik bo‘yicha bildirilgan barcha fikr-mulohazalar va takliflar muallif e’tiboridan chetda qolmaydi va kelajakda tayyorlanadigan o‘quv adabiyotlarida o‘z ifodasini topadi. 4 I BOB VOLEYBOL O'YINI TEXNIKASI 1 .1. O’yin texnikasi asosiy tushunchalar va Maydon bo’ylab harakatlanish . Voleybol sporti texnikasiga harakatlanish bilan bog’liq vazifalarni amalga oshirishga yo’naltirilgan harkat elementlari tizimi sifatida qarash lozim. O’ta yuqori aniqlik va mahorat bilan amalga oshirilgan samarali texnika sportchiga musobaqada yuksak natijalarni ko’rsatish imkonini beradi. Har qanday texnikani tahlil qilishda uning muayyan tarkibiy qismlardan iboratligi, harkatlarning muqimligi hamda variativligi tushunchalari muhim ahamiyat kasb etadi. Texnikani o’rganishga tarkibiy yondashuvda e’tibor mazkur texnikaning kinematik,ritmi, dinamikasi, anotomik xususiyatlari, bosqichlarga egaligi va boshqa tarkibiy qismlari mavjudligiga qaratiladi. Kinematik tarkib vaqt va makon doirasida amalga oshirilgan harkatlar traektoriyasi, tempi, tezligi hamda o’sib borish jadallashuvi hamjihatligi bilan xarkterlanadi. Uni o’rganishni amalga oshirish keyinchalik bajarilgan har bir holatni tahlil qilish maqsadida barcha turdagi tasvirga olish kino appparatlari vositasida bajariladi. Buning natijasida o’yin paytida qilingan har bir harkat, uning bosqichlari, gavda holati, to’p traektoriyasiga doir ma’lumotlar o’rganiladi va tegishli xulosalar chiqariladi. 3 Dinamik tarkib sportchi tanasi va uning qismlarining bir-biri va tashqi kuchlar ta’siri bilan o’zaro mutanosib harakatlari, tana vazni, tayanchi, kuchi, yo’nalishlari, uning to’p bilan munosabatini o’rganadi. Dinamik tarkib tahlili 3 Kurbanova M.A. 500 mashq va harakatli o’yinlar. II qism. T.: 1999. - 60 b. 5 sportchining yerdagi tayan nuqtasidan uzilish, to’pga zarba berish va boshqa harkatlarda sarflaydigan kuchini dinamografik, mexanografik va tenzometrik moslamalar yordamida o’lchash imkonini beradi. Ritmik tarkib o’zida muallaq holatda bajariladigan to’liq harakatlar va ularning ma’lum bir alohida olingan bosqichlarini muayyan vaqt oralig’ida bajarilish mutanosibligini aniqlashni o’zida aks etttiradi. Ritmik tarkibda voleybolchining to’pni to’sish(blok) hamda yugurib kelib to’pga yakunlovchi hujum zarbasini berish bilan bog’liq harakatlari katta qiziqish uyg’otadi. Anatomik tarkib suyak va mushak apparatlari mutanosibligi, mushaklarning ishlash tartibi va ularning qisqarish koordinatsiyalarini o’rganadi. Bosqichli tarkib ayrim olingan harkatlarning o’ziga xos bosqichlari, izchilligi va uzviyligini o’rganadi. Bu tarkibga oid tushunchalar jahon voleydoli amaliyoti va nazarisiga keyingi yillarda kirib kelganligini e’tirof etish joiz. Harakatlarning ayrim bosqichlarini tahlil qilish texnikasi so’z borayotgan harkatlar kinematik va dinamik tasnifini chuqur anglash va ular asosida mazkur texnikalarni mukammal bajarish variantlarini yaratish imkonini beradi. Voleybol texnikasida: dastlabki holat bilan birga uch faza, ya’ni tayyorlov, asosiy hamda yakuniy bosqichlar bir-biridan ajratib ko’rsatiladi. Texnikani bu singari bosqichlarga ajratish uzoq yillar mobaynida mantiqan o’zini oqlab kelmoqda. Texnik usullarni tarkibiy qismlarga ajratishda yaxlit olingan usulning o’ziga xosligi, ya’ni tarkibiy qismlarga bo’linish imkoniyati mavjudligi asos qilib olinadi. Bundan tashqari, ajratilgan ayrim bosqichlarning o’zi yana mikrobosqichlarga bo’linishi ham mumkin. 6 Bosqichlarni ifodalashda ularning vaqt mobaynidagi tasnifi(xronogrammasi), shuningdek, harakatlarning kinematik va dinamik ko’rsatkichlari e’tiborga olinadi. Bu voleybolchining keyingi harkatlarini korrektsiyalashda muhim ahamiyat kasb etadi. Valeybol texnikasini samarali amlga oshirishda harkatlar tizimi elementlarini muqim va variativlik asosida bajarish favqulodda muhim ahamiyatga ega. Tadqiqotlarning ko’rsatishicha, sport texnikasi variativligi sportchilarning voleybol o’yini sharoitida juda tez va doimo o’zgarib turadigan vaziyatlarga oldindan tayyorgarlik harakatlari zahirasiga egaligi bilan chambarchas bog’liqlikda o’z aksini topadi. Texnikalarni amalga oshirish muqimligi o’yin usullarini sifatli bajarishning zaruriy sharti sanaladi va asosiy ish bosqichidagi ishonchliligi bilan aniqlanadi. SHu munosabat bilan hozirgi vaqtda tez o’zgarib borayotgan o’yin sharoitlarini inobatga olgan holda o’yinchilarning mashg’ulotlar paytida yaxlit harakatlarni amalga oshirishlari va bunda bir xillikka intilishlari tavsiya etilmaydi. Sport texnikasini ifodalashda ko’ptarmoqli tahlil usulidan foydalanish, muqimlik va variativlik, uning ayrim belgilarini bilish ma’lum bir texnikaga xos aniq va batafsil axborotlarga ega bo’lish va ulardan amaliy faoliyatda samarali foydalanish imkonini yaratadi. Voleybol texnikasi o’yinchilar holati, ularning maydon bo’ylab belgilangan harkatlarni amalga oshirishi, bir-biriga to’p uzatishi, hujum zarbalari hamda blokka 7 chiqish va to’pni o’yinga kiritish singari harkatlar va holatlar jamlanmasidan tashkil topadi. 4 Voleybol texnikasi o’yin taktikasining asosiy vositasi hisoblanadi. Voleybolchi texnikasining rivojlanganlik darajasiga qarab asta-sekinlik bilan o’yinda nisbatan murakkab taktikalarni amalga oshirish imkoniga ega bo’lib boradi Voleybolda o’yinchining turish holati deganda maydon bo’ylab zarur siljish harakatlarini, shuningdek, texnik usullarni samarali bajarish uchun egallagan dastlabki qulay holati nazarda tutiladi. Voleybolchi o’yinda navbatdagi vaziyatning qanday tus olishiga qarab to’pni samarali qabul qilish va uzatish uchun eng maqbul o’ziga xos turish holatini egallaydi. Masalan, yakunlovchi hujum zarbasini amalga oshirish bilan bog’liq turish holati (1-rasm), hujum zarbasini o’ziga qabul qilib olayotgan o’yinchining turish holatidan tamomila farq qiladi (2-rasm). To’siq (blok) qo’yishga tayyorlanayotgan voleybolchining turish holati (3- rasm) zarba berishga tayyorlanayotgan yoki to’pni raqibdan qabul qilib olishga hozirlik ko’rayotgan turish holatlaridan tubdan farq qiladi. Turish holati voleybolchining barcha tayanch-harakat apparatlari ishtirokida, xususan, gavdaning bir oz oldinga olinishi, barcha bo’g’imlarning muayyan darajadagi harakatlari, ayrim harkatlarning dinamikasi, tana vaznining turli tayan nuqtalariga olib o’tilishi asosida amalga oshiriladi. Bunda yelka oldi qismi qisman bukilgan holda qo’llar bel darajasida tutib turiladi. O’yinchining butun diqqati to’pning yo’nalishi hamda raqib o’yinchilarining harakatlanishiga qaratiladi. O’yinchi turish holatini egallagan tarzda bazan u yoki bu yonga siljib turadi yoki tana vazinini bir oyog’idan ikkinchisiga almashtirib turadi. Mazkur 4 Usmonxo‘jayev T.S., Qosimova M.U. 500 mashq va harakatli o’yinlar. T. 1999. - 60 b. 8 holat o’yinchining maydon bo’ylab istalgan paytda siljishimkonini berish bilan birga uning barcha mushaklarining kutil paytda ishga tushishi va samarali faoliyat olib borishiga sharoit yaratadi Turish holati balandligi oyoq va tizza bo’g’imlari egilish darajasi bilan belgilanadi. Oyoqlarning egilish burchagiga ko’ra yuqori (4-rasm), o’rta (5-rasm) va past (6-rasm) turish holatlariga ajratiladi. Bundan tashqari yana bir qator turish holatlari mavjud bo’lib, ularni ayrim jihatlariga ko’ra nisbatan e’tirof etilgan turish holatlaridan biriga kiritish mumkin. O’yin jarayonida maydon bo’ylab harkatlanish himoya yoki hujum uchun munosib joy tanlash maqsadida amalga oshiriladi. Maydon uzra voleybolchilar harakatlanishining juda xilma-xil turlari mavjud. Aksariyat hollarda mazkur harkatlar o’yinchidan katta tezlik, chaqqonlikni talab qiladi, voleybolchi lahzalarda 91-rasm 2-rasm 3-rasm 4-rasm 5-rasm 6-rasm to’pni qabul qilish va unga munosib zarba berish uchun kutilmagan qarorlar qabul qilishiga, to’pni yotgan, sakragan, umbaloq oshgan holatlarda qabul qilishi va uzatishiga to’g’ri keladi. Maydon bo’ylab harkatlanishning o’ziga xosligi o’yinchi tomonidan navbatda bajariladigan harkatlarni amalga oshirish xarakteri bilan izohlanadi. Biroq barcha turdagi maydon bo’ylab bajariladigan siljishlarni harakatlarning nafisligi, holatlarning o’ziga xosligi, voleybolchilarning ortiqcha qo’l tiltashlariga yo’l qo’ymasliklari, o’yinchilarning barcha harkatlarga shayligi birlashtirib turadi. 107-rasm 8-rasm Voleybolchilarning hujum zarbasini bajarishdagi maydon bo’ylab harakatlanishi 7-rasmda ifodalangan, odimlash asosida blokka chiqish yuzasidan siljish harakatlarini bajarishning ikki usuli 8-9 rasmlarda tasvirlangan. O’yinchining to’pni sherigiga uzatish bo’yicha amalga oshiradigan oldinga qarab siljishdagi harkatlanish usuli 10-rasmda, aynan shu harakat usulini orqaga tisarilib bajarishdagi siljishi 11-rasmda o’z aksini topgan. O’yinchining yonidan o’tib ketayotgan to’pga qarab harakatlanish yonlama qadam asosida amalga oshiriladi (12-rasm). 11-rasm 12-rasm O’yinchining dastlabki holati deganda uning texnik usulni bajarish uchun eng qulay bo’lgan holati nazarda tutiladi . Voleybolchi dastlabki holatni to’pga nisbatan har a katni boshlagandan so’ng yoki turish holatining o’zidayoq egallaydi . 11 10-rasm9-rasm Dastlabki holatning boshqalardan farqli jihati sportchining aniq bir harkatni bajarishga tayanch-harkat a’zolarini tayyorlashi bilan izohlanadi . Dastlabki holat bajariladigan texnik usulga tayyorgarlik bosqichidan bir oz oldinga to’g’ri keladi va yuqoridan (13 -rasm ) , pastdan (14 -rasm ) berilgan uzatmalarda , blokdan oldin (15 -rasm ) hamda hujum zarbasidan oldin (16 -rasm ) o’ziga xos harkatlar asosida amalga oshiriladi . Dastlabki holat o’yinchilarning ayrim pozalari statikasi bilan xarakterlanadi . Bunda texnik usulni amalga oshirish uchun oyoqlar tizza va to’piq bo’g’imlaridan o’ziga xos kerakli tarzda bukilgan, qo’llar to’pni qabul qilish yoki boshqa harakatlarga tayyor holatga keltiriladi. Voleybolchining qo’l va gavda mushaklari erkin holatda, nigohlar to’pga qadalgan. Dastlabki holatni egallashi uchun o’yinchiga sekundning bir necha ulushigina ajratiladi. a b a b 1 3 -rasm . Turish holati (a), dastlabki holat (b). 1 4 -rasm . Turish holati (a), dastlabki holat (b). a b a b 12 15 -rasm . Turish holati (a), dastlabki holat (b). 16 -rasm . Turish holati (a), dastlabki holat (b). O’yinni olib borishda to’pni qabul qilish va uzatish asosiy vosita hisoblanadi . Ular yordamida o’yinga tayyorgarlik ishlari himoya, hujum bilan bog’liq barcha harakatlar amalga oshiriliadi . To’pni qabul qilish, uzatish va unga zarba berish bilan bog’liq usullarni bajarish t exnika sio’yinchining vaziyat taqozosi bilan belgilanadigan maqsadidan kelib chiqqan holda turli tarzlarda amalga oshiriladi.Xususan , ro’paradan katta tezlik bilan harakatlanayotgan to’pning texnik murakkabligini inobatga olgan holda uni uzatishdan oldin qabul qilish bilan bog’liq harkatlar amalga oshirilishi zarur . Aksincha , past tezlikda o’yinchiga to’g’ridan kelayotgan to’pni voleybolchi qabul qilib olish bilan bir vaqtning o’zida uni sherigiga qulay tarzda uzatishni ham bir harkat yordamida amalga oshiradi. Ikkinchi to’p t exnika si Ikkinchi t o’pni uzatish t exnika si tezligining nisbatan (5-6 m/sek) yuqoriligihamda to’p yo’nalishiga o’ziga xos traektoriya berilishi kabi talablari bilan izohlanadi . Bu talablarga quyidagilar mansub: -to’pning uchish tezligi bilan hujumchining yugurish tezligi ritmining o’zaro muvofiqligi: - to’pga hujumchi bloksiz yoki bir raqib o’yinchisi blokiga qarshi zarba berishga sharoit yaratib beradigan o’ziga xos traektoriya tanlanganligi. 13 Ikkinchi to’pni uzatish texnikasi dastlabki holat, shuningdek, keyingi qo’lning bevosita to’p bilan uchrashuvini ta’minlaydigan yo’nalishdagi harakati, to’pning uchish holatidagi o’zgarishlarini aniqlash hamda qo’l yordamida to’p ortidan kuzatish harakati singari uch bosqichni o’z ichiga oladi. Ikkinchi to’p uzatishning nisbatan keng tarqalgan turi dastlabki tayanch holatidan oldinga qarab to’pni hujumchiga uzatib berish hisoblanadi. Uni amalga oshirish texnikasini quyidagicha ifodalash mumkin. Dastlabki holatda o’yinchining gavdasi vertikal holatda joylashadi, oyoqlari tizza va to’piq bo’g’imlaridan xiyol bukilgan bo’ladi. Oyoqlarning bukiklik darajasi to’pning uchish traektoriyasiga qarab belgilanadi: To’p qanchalik past bo’lsa bukilish burchagi shuncha ortadi. Dastlabki holat paytida gavdaning o’zgarish-siljish holati deyarli sezilmaydi. SHunday bo’lishiga qaramasdan voleybolchi keyingi bosqichlardagi to’pni qabul qilish va oshirish bilan bog’liq harakatlarni faol va keskin amalga oshirishga tayyor turadi. 1.2. To’g’ri hujum zarbasi texnikasi va to’pni o’yinga kiritish To’g’ri hujum zarbasi yugurib kelish yoki joyda turgan holda amalga oshiriladi. Yugurib kelib hujum zarbasini berish holatida to’pning yo’nalish traektorisi yugurish yo’nalishi bo’ylab davom etadi. Joyida turgan holatda zarba berishda o’yinchi qo’llari hamda tanasini turli tomonlarga og’dirgan holda to’pni maydonning nisbatan ohimoyasiz chap yoki o’ng tomoniga yo’naltirishi mumkin bo’ladi. Yugurib kelib to’g’ri hujum zarbasini berish texnikasi 22-rasmda o’z aksini topgan. Ko’rinib turibdiki, sakrashdan oldingi yugurishning so’nggi qadamida 14 o’yinchining chap oyog’i tizza bo’g’imidan qisman bukilgan tarzda tovoni bilan pol yuzasiga qo’yiladi. Bu holat o’yinchining yugurish paytidagi gorizontal harakatiga siltanib sakrash paytida vertikal yo’nalish berish maqsadida amalga shiriladi. Sakrash paytida o’yinchi tezlikni maksimal tarzda oshiradi, oyoqlarini egishli tarzda bukkan holatda markazdan qochuvchi kuchni quyiga yo’naltiradi, bir vaqtning o’zida o’ng oyoqni oldinga olib chiqadi va chapi bilan tenglashtiradi. Qo’llarni oldinga va yuqoriga siltanma zarbani amalga oshirishga tayyorlash maqsadida orqa-past tomonga tisariladi. Tayanchdan chiqish bosqichida qo’llarning siltanma harakati hali oyoqlarning faol bukilish holati hamda barcha tana bosimi o’ng va chap oyoqlar tagiga to’la o’tkazishidan nisbatan ilgari boshlanadi. Bunda tananing markazdan qochuvchi kuchi tegishli bo’g’imlarning to’piq, tizza va bel qismlaridan bukilishi hisobiga yuqoriga tayan funktsiyasiga olib chiqilishidan oldin pastga yo’naltiriladi. 15 23-rasm Markazdan qochuvchi tana vaznining quyiga siljishi, qo’l hamda mavjud barcha mushak va bo’g’imlarning hamjihatlikdagi kuchli harakatlanishi asosida gavdani vertikal holatda yuqoriga katta kuch bilan olib chiqishga yaqindan yordam beradi. Oyoqlarning tizza, bel bo’g’imlaridan faol, shuningdek, kaftlarning keskin bukilishi bu bo’g’imlardagi mushaklarning yuqori kuchlanish asosida ishlashi hisobiga yuz beradi va kaftlarning maydon yuzasidan silkinib uzilishi bilan tugallanadi (23-rasm). Tayanchsiz holatning avvalida o’yinchining oyoq va tanasi to’g’ri holatini saqlaydi, chap qo’li siltanishdan so’ng old-yuqori tomonga siljishidan to’xtaydi, o’ng qo’li esa tirsak bo’g’imlaridan bukilgan tarzda orqaga siljishda davom etadi. 16 Voleybolchining tanasi yugurishning gorizontal yo’nalishi kuchi va siltanish kuchlari inertsiyasi ta’sirida yuqoriga ko’tarilishni boshlaydi. Yuqori ko’tarilishining keyingi bosqichida o’yinchining gavdasi umurtqa pog’onisining bel qismidan bukiladi, o’ng va yelka bilan birgalikda orqa-yon tomonga, chap qo’l tirsakdan bukilgan tarzda pastga olinadi, oyoqlar tizza bo’g’imidan bukiladi. Bu harakatlar natijasida qo’l, yelka, ko’krak va qorin mushaklari yaxshi cho’zilgan holatda zarbaning kuchli chiqishi uchun zarur kuchlarning munosib harakatiga mos sharoit yaratib beradi. To’pga zarba sakrashning eng yuqori nuqtasida amalga oshiriladi. Qo’l, yelka, qorin va ko’krak sohasidagi ko’plab mushaklarining keskin qisqarishi natijasida voleybolchi tanasi umurtqa pog’onisining bel qismidan, oyoqlar tizza bo’g’imidan bukiladi, o’ng yelka yuqori -old tomonga siljiydi, o’ng qo’l tirsak bo’g’imidan bukilgan holatda katta amplituda bilan to’pga qarab harakatlanadi. Zarba paytida panjalar kaftlarni, kaft qo’llarni, qo’llar esa yelkani bir muddat ortda qoldirib ketadi. Yelka bilan yelkaoldi a’zolari o’rtasidagi burchak zarba paytida taxminan 140-150°ni tashkil qiladi. E’tirof etilayotgan tananing bukilishi, qo’llarning siltanishga asolangan aylanma hamda o’ng yelkaning ilgarilama harakatlari o’zaro uyg’unlikda to’pga juda katta zarba kuchini berish imkonini yaratadi. To’pga zarba berilgandan keyin (yakuniy bosqich) o’yinchining tanasi qiyayo’nalish asosida old-past tomonga tushadi. Voleybolchi yuqoriga ko’tarilgan joyidan 1-1,5 metr uzoq maofaga oyolari bukilgan, qo’llari tirsagidan bukilgan holatda yerga tushadi. 17 To’g’ridan beriladigan hujum zarbasi yo’nalishini o’ng tarafga o’zgartirish texnikasi 24-rasmda taqdim etilgan. Zarba o’rtacha yuqorilikdagi uzatmadan amalga oshiriladi, yugurib kelish va sakrash odatiy. Qo’llarini havoda muallaq holatda siltashi uning zarbani yugurib kelgan tarzda amalga oshirishidan dalolat beradi ( 2 4-rasm, a holat). Hujumchining mahorati aynan so’nggi vaziyatda yelka hamda bo’g’imlarning keskin harakati yordamida to’pni blokka chiqqan qo’llardan chap yoki o’ng tomonga yo’naltira bilish layoqati bilan belgilanadi. a b c 24-rasm a b 18 25-rasm To’p yo’nalishini samarali o’zgartirishning yana bir muhim jihati o’yinchining eng yuqori sakrash nuqtasida turib zarbani amalga oshira olish qobiliyatiga ham bog’liq. Bunda qo’lning bo’g’imi to’pning yon yuzasiga tegadi (24-rasm, b holat ). To’pga zarba qo’lning panja qismi bilan amalga oshirilshi natijasida tegish qattiqligi bartaraf etiladi, yo’nalish esa kerakli tomonga o’zgaradi. Zarbadan keyin o’ng qo’l chap-quyi tomonga yoysimon harakatda inertsiya bilan siljiydi (24-rasm c holat). To’g’ridan beriladigan hujum zarbasi yo’nalishini o’ng tarafga o’zgartirish texnikasi 25-rasmda aks ettirilgan. Mazkur zarbani amalga oshirishda o’yinchi yerdan yuqoriga tanasini ko’tarish paytida gavdasini chap tomonga buradi. Zarba bosqichida voleybolchi qo’llarini bir qadar tashqi tarafga og’diradi va bo’g’imlarining keskin harakati yordamida to’pni shu yo’nalish bo’ylab o’ng tomonga o’zgartiradi. To’pga zarba berish kuchi tanaga yerdan uzilish paytida oyoqlar yordamida berilgan aylanma harakati bilan gavdaning old-chap tomonga og’dirilishi qo’shilishi natijasida bir necha bor ortadi. Panjalar to’pning yuqori chap tomoniga zarba kuchini aniq yo’naltiradi. Gorizontal tekislik bo’ylab to’p yo’nalishini o’zgartirishda tegish burchagining kattalashishi uchun to’pning odatdagidan nisbatan pastroq qismiga zarba berish talab etiladi. Biroq to’p yo’nalishining gorizontal tekislik bo’ylab bu kabi siljitilishi hujum burchagining qisqarishiga olib keladi va to’pning maydon tashqarisiga chiqib ketish xavfini oshiradi. SHu bois ham o’yinchining to’pga aniq zarba berishdagi texnik maqorati hujum samarasini belgilab beradi. 19 Yondan hujum zarbasini bajarish texnikasi Yondan hujum zarbasini bajarish texnikasi (yugurish) birinchi bosqichi to’g’ridan beriladigan hujum zarbasiga aynan o’xshash bo’ladi. Ikkinchi bosqich (tayanch holatidan siltanib chiqish) da oyoq kaftlari har doim setkaga parallel tarzda joylashgan bo’lishi bilan xarakterlanadi. 26-rasmdan ko’rinib turibdiki, o’yinchining chap qo’li to’g’ridan beriladingan hujumdagi harakatga nisbatan juda katta ampliutidadagi siltatma harkatni amalga oshirmoqda. Shuningdek, bu qo’l boshdan ham yuqoriroq holatda to’g’irlanishni boshlaydi. Chap qo’l siltanma harakati amplitudasining bu kabi ortishi mazkur o’rinda o’ng qo’l siltanma harakatining to’g’ridan beriladingan hujumdagi harakatga nisbatan qisqaligi bilan izohlanadi. 26 -rasm Chap qo’lning yuqori-old tomonga siljish harakati tugash paytida tirsak bo’g’imlaridan bukilgan o’ng qo’l bir vaqtning o’zida to’g’irlanish bilan birga past tomonga siljiy boshlaydi va chap qo’l bilan deyarli bir holatga kelib qoladi. Tayanchsiz holatning aynan shu bosqichida o’ng yelka va qo’llarning tortilishi, oyoqlarning tizza bo’g’imlaridan bukilishi natijasida sonoldi mushaklari 20 tortiladi hamda o’yinchi to’pga bevosita hal qiluvchi yakuniy zarbani berishga tayyorlanadi. Zarba harakati o’ngelka va butun gavda yuqori qismini o’ng tomonga og’dirish bilan bir vaqtning o’zida qo’lning yuqoridan oldinga qarab keskin yoysimon aylana ballistik harakati bilan boshlanadi. Chap qo’l tirsak qismidan bukilgan tarzda quyiga siljishda davom etadi. Zarba paytida tana chap qismi mushaklarining keskin qisqarishi natijasida to’pga yo’naltiriladigan zarba kuchini oshirish imkoniyati yuzaga keladi. To’g’ridan beriladigan hujum zarbasini amalga oshirishdan farqli o’laroq mazkur holatda o’yinchi bevosita oldida turgan to’pga emas, balki zarbani tananing vertikal o’qi bo’ylab yuqoridan bajaradi. Yelka bilan tana vertikal o’qi orasidagi burchak taxminan 170°ni tashkil qiladi. Bu o’rinda ham qo’l kaftlari yuzasi to’pga zarbani yuqoridan qoplab olgan tarzda bajaradi va qo’ldan, qo’llar esa yelkalardan bir muddat oldinga qarab inertsiyali harakat yo’lini bosib o’tadi. To’siq qo’yish Voleybolda blok qo’yish kuchli hujum zarbalaridan himoyalanishning asosiy vositasi hisoblanadi. Voleybolda qo’llarni setka uzar raqib maydoni tomonga o’tkazishga ruxsat berish to’g’risidagi yangi qoidaning joriy etilishi natijasi blok qo’yish o’yinchilarning qudratli quroliga aylandi. Natijada raqib jamoa o’yinchilarining qo’llarini setka uzra bir-birlari tomonga o’tkazishi asosida to’pga yaqinlashish imkoni ortdi va o’yin jozibasi va tezligi ham o’zgacha qiziqarli tus oldi. Biroq blokka chiqish paytida o’yinchilarning qo’llarini raqib tomonga o’tkazishlari himoyalanayotgan voleybolchilarning blokka chiqish paytidagi 21 haraktlarining murakkablashuviga ham sabab bo’ldi. Blokdagi o’yinchilar o’zlarining asosiy vazifalaridan tashqari, blokdan qaytgan to’pni sherigiga uzatib berish bilan bog’liq harakatlarni ham bajarishlari uchun o’yinga tezda kirishib ketish holatiga qaytishlari ham talab qilinadi. Bundan tashqari, o’yinni samarali tashkil qilish uchun qayta blokka chiqish yoki tasodifan kelib qolgan to’pni hujumchiga zarba berish uchun qulay tarzda uzatib berish ham talab qilinadi. Voleybol o’yini o’zining sportchi oldiga qo’yadigan xilma-xil vazifalarini samarali amalga oshirish o’yinchidan turli vaziyatlarga tayyor turish, to’pning yo’nalishini oldindan ilg’ay olish, chidam, sherigi fikrlarini o’qiy olish, kuch va tezlik, sakrash, chaqqonlik, tafakkur bilan bog’lik aksariyat o’ziga xos jihatlarga ega bo’lishni taqozo etadi. Shunday qilib, blok texnikasi xususida fikr yuritganda o’yinchining raqib tomonidan amalga oshirilgan aldamchi harakatlarni oldindan ko’ra bilishi va unga munosabat bildirish, to’pni olib qo’yish, qayta blokka chiqish, sherigini ixota qilish kabi texnik harakatlariga xos ko’nikmalarini rivojlantirishni nazardan qochirmaslik lozim. Bundan tashqari, blok texnikasi raqib hujumchisining harakatlari va fikrlari bilan chambarchas bog’liq bo’lishini unutmaslik kerak. Bu jihatlar u yoki bu hujum zarbasini amalga oshirish vaqti bilan ham bog’liq. Ya’ni hujumchi qanchalik tez zarbani bajarsa, blokka chiqayotgan o’yinchi shunchalik tez sakrash harakatini amalga oshirishi talab qilinadi. Yakka to’siq qo’yish texnikasi Odatiy balandlikdan berilayotgan zarbalarga individual blokka chiqish texnikasi quyidagi tartibda amalga oshiriladi. Voleybolchi o’yin to’pga kiritilib raqib tomoniga o’tgach (yoki o’yin jarayonida) maydon uzra kerakli o’rinni 22 egallash yoki dastlabki holatga qaytish kabi harakatlarni amalga oshirish uchunt tayyorgarlik holatini egallaydi 27-rasm 28-rasm Mazkur holatda o’yinchining oyoqlari tizza bo’g’imidan bir oz bukilgan, Qo’llar ham tirsak qismidan bir oz tushirilgan tarzda pastda, butun e’tibor birinchi to’pni uzatayotgan o’yinchi, boshqa o’yinchilar hamda to’pning harakatiga qaratilgan bo’ladi (27-rasm). 23 29-rasm O’yinchi hujum zarbasining yo’nalishi, balandligini aniq chamalab olgach, bir-ikki yengil qadam bilan hujum uyushtirilayotgan tomonga borib (28-rasm) dastlabki holatni egallaydi va blokka chiqadi(29-rasm). Dastlabki holatda turgan tarzda o’yinchi oyoqlarini tizza qismidan oldingisiga nisbatan ko’proq bukadi, yelkalar oldinda, tirsakdan bukilgan qo’llar bel darajasida, oyoqlar yelka kengligida, tananing butun vazni oyoqning barcha qismiga teng taqsimlangan. O’yinchining nigohlari to’pga qadalgan. To’pni o’yinga kiritish O’yinni endi o’rganayotganlar uchun to’pni o’yinga kiritishda asosiy maqsad uni setkadan raqib maydoniga oshirish bo’lsa, professionallar uchun bu hujum zarbasi hisoblanadi. To’pni o’yinga kiritish texnikasi dastlabki holat hamda muayyan ketma- ketlikda amalga oshiriladigan uch harkat bosqichni o’z ichiga oladi. Dastlabki holatda voleybolchi keyingi bosqichlarda amalga oshiriladigan harkatlarni bajarish uchun qulay holatni tanlaydi. Birinchi bosqich to’pni qo’ldan uzish bilan boshlanib unga mukammal zarba berish uchun qo’llarni kerakli darajasida tisarish bilan tugallanadi. Ikkinchi ish bosqichi to’pga zarba berish. Uchinchisi, zarba paytida oldingi oyoqlarga o’tkaziilgan tana vazni va zarba bergan qo’l harakatlarini o’zaro muvofiqlashtirish bilan tugallanadi. Hozirgi paytda pastdan hamda yondan amalga oshiriladigan to’pni o’yinga kiritish usullaridan havaskor sportchilar foydalanadilar. Haqiqiy professional 24 voleybolchilar esa to’pni o’yinga kiritishda yuqoridan to’g’ri berilgan hamda yondan maxsusaylanma harkat asosidagi traektoriyaga ega usullarni qo’llaydilar. To’pni o’yinga kiritish usullari texnikasi o’yinchilar tomonidan bir xil planda amalga oshirilishga qaramasdan, ularning har biri o’ziga xos kuchga, dinamikaga va to’pning harakat traetoriyasiga egaligi bilan ajralib turadi. To’pni o’yinga kiritishdan oldin hujumchi ikki masaddan birini , ya’ni raqib maydonining to’rdan olis yoki unga yaqin joyiga yo’naltirishni rejalashtiradi. Olis masofaga to’pni uzatishda zarba harakati katta amplitudada amalga oshirilsa, ikkinchisida zarba oldidan qo’llarning qisqa tormozlanish harakati bajariladi. Yuqoridan to’pni o’yinga kiritish To’plar to’g’ri va yuqoridan kuchsiz, lekin aniq zarba bilan, o’ta aniqlikka ega bo’lmasa ham katta kuch yordamida, shuningdek, to’pni aniqligi zarba kuchi bilan belgilanadigan traektoriya asosida harkatlanishga bo’ysindirilgan rejalashtirilgan va boshqa bir necha usullar yordamida o’yinga kiritiladi:. Sanab o’tilgan to’pni o’yinga kiritishning yuqoridan amalga oshiriladigan usullarida dastlabki holat bir xil bo’lishiga qaramasdan tayyorgarlik hamda asosiy ishchi bosqichlari bir-biridan tubdan farq qiladi. 25 a b c d e f 34-rasm To’pni o’yinga kiritishning yuqoridan amalga oshiriladigan usullarining barchasida dastlabki holatda o’yinchi yuzi bilan setkaga to’g’ri yoki yarim yonlama qaragan vaziyatni egallaydi. To’pni chap qo’l bilan bel badandligida tutib turgan holda o’yinchi butun tana vaznini ikkala oyoqlariga barobar taqsimlaydi, o’ng qo’l tirsakdan qaytilgan holatda tisarilishga tayyorlanadi, nigohlar raqib jamoa maydoniga qaratilgan. 26 II.BOB. VOLEYBOL O’YININING TEXNIKASI VA UNING TASNIFI . 2.1. VOLEYBOL O’YINI TEXNIKASI VA UNING TASNIFI . Voleybol o‘z mohiyati, mazmuni va xususiyati bilan boshqa sporto‘yinlaridan farq qiladi. Voleybol o‘yini nisbatan kichik bo‘lgan, ya’ni o‘rtasidanteng ikkiga bo‘lingan 18x9 metrli to‘g‘ri burchakli to‘rtburchak shaklidagimaydonchada amalga oshiriladi. Zamonaviy voleybol turli o‘yin malakalari vataktik kombinatsiyalarga nihoyatda boy bo‘lib, o‘ta katta shiddat va tezlikdao‘tadi. Binobarin, voleybolning yuqorida zikr etilgan o‘ziga xos xususiyatlario‘yinchilardan mukammal takomillashgan texnik mahorat talab qiladi.Musobaqa o‘yinlarida texnik mahorat qanchalik keng va tashqi ta’sirlarganisbatan mukammal shakllangan bo‘lsa, shunchalik g‘alabani qo‘lga kiritish imkoni ko‘p bo‘ladi.O‘yin texnikasi – bu bir vaqtning o‘zida ketma-ket va muayyanmaqsadli tartibda ijro etiladigan ixtisoslashgan harakat yoki harakatlarmajmuasidir. O‘yin texnikasi – harakatni aniq, tez, engil, vaziyatga muvofiq,kam kuch sarf etib yuqori samarada bajarishga mo‘ljallangan bo‘lishi lozim. «Texnika» atamasi yunoncha (tehnus) so‘z bo‘lib, juda keng ma’nodafoydalaniladi va o‘zbek tilida «san’at» tushunchasini anglatadi. Miloddanavvalgi 776-yildan boshlab har 4 yilda Yunonistondagi Olimp tog‘lariningetagida joylashgan Olimp qishlog‘ida Xudo Zevs sharafiga o‘tkaziladiganumumyunon bayram musobaqalari ishtirokchilari 2 g‘ildirakli aravachadapoyga, mushtlashish, beshkurash sporti bo‘yicha o‘z san’atlarini (texnikasini)namoyish etganlar. Qizig‘i shundaki, har bir ishtirokchi musobaqadan oldin o‘zqaddi-qomatini, mushaklarini shakllanganligi va boshqa shu sportga oidxislatlarni namoyish qilishi mazkur musobaqaning shartlaridan biri bo‘lgan. 27 Demak, muayyan sport turi bilan shug‘ullanish natijasida odamning qaddi4 73qomati, mushaklari va organizmning jamiyki barcha organlari shakllanadi,binobarin sportchining texnik mahorati, san’atini takomillashishi ta’minlanadi.Texnikaga oid barcha vositalar borki (samolyot, avtomobil, raketa,televizor, sovutgich, soat va hokazo), ularning texnik pasporti mavjud bo‘lib,unda mazkur vositaning texnik ko‘rsatkichlari va o‘lchamlari berilgan bo‘ladi.Sportda ham muayyan harakat malakasining o‘ziga xos texnik ko‘rsatkichlari,o‘lchamlari va uni ijro etishda shakllangan texnik tartibi mavjuddir.Voleybol o‘yini texnikasi o‘yinni olib borish uchun zarur bo‘lgan harakatusullari majmuasidan iboratdir. Harakatlar texnikasi turli vaziyatlardamaqsadga muvofiq, samarali harakat qilish bilan baholanadi. O‘yindagi har birtexnik usulni bajarish bir-biri bilan uzviy bog‘langan harakatlanish tizimidan tashkil topadi. Harakat texnikasi harakat vazifalarini muayyan usul bilan hal qilish uchun zarur va yetarli bo‘lgan harakatning dinamik va kinematik xususiyatlaridir (kuchlarning muayyan izchilligi, gavdaning ayrim qismlari o‘rtasidagi muvofiqlik va shu kabilar). Texnikaning asosiy qismi – ma’lum bir harakatdagi asosiy mexanizmning eng muhim va hal qiluvchi qismidir. Texnikaning asosiy qismini bajarish nisbatan qisqa vaqt oralig‘ida katta kuch sarflanishi bilan ifodalanadi. Texnikaning detallari – harakatning asosiy mexanizmini buzmaydigan ikkinchi darajali xususiyatdir. Texnika detallari turli sportchilarda turlicha bo‘lib, bu ularning morfologik va funksional imkoniyatlariga bog‘liq bo‘ladi.Texnik harakatlarni bajarishda harakatlarning vaqt jihatidan ma’lum birfazalari farqlanadi. Odatda, harakatlarning uch fazasi: tayyorgarlik, asosiy vayakunlovchi fazalarini belgilab qo‘yish mumkin.Tayyorgarlik 28 fazasining ahamiyati harakatni bosh fazada bajarishuchun qulay sharoit yaratishdan iborat. Bu sharoitlar yugurib kelish, sakrash, aylanma harakatlarni (to‘siq qo‘yganda, koptokni o‘yinga kiritganda, hujumzarbasini berishda) bajarish bilan yaratiladi. Asosiy fazadagi harakatlarbevosita asosiy harakat vazifalarini hal qilishga qaratiladi. Biodinamik nuqtayi8nazardan bu fazadagi eng muhim narsa harakatlantiruvchi kuchlardan tegishlivaziyatda, tegishli yo‘nalishda samarali foydalanishdan iboratdir.Yakunlovchi fazadagi harakatlar gavda muvozanatini saqlashmaqsadida so‘nib boradi yoki keskin tormozlanadi. Voleybol juda dinamiko‘yin bo‘lganligi sababli voleybolchi turli texnik usullarni egallashi, o‘yin vaziyatidan kelib chiqqan holda ularni tanlay olishi va uni tez, aniq bajarishilozim. Bu esa o‘yinchining texnik mahoratini belgilaydi.Yuqori texnik mahorat belgilari quyidagilar bilan ifodalanadi: - harakat usullarining aniq va samarali bajarilishi; - xalal beruvchi omillar (charchash, tashqi sharoitning salbiy ta’sirlari) mavjudligida harakatlarning bajarilish barqarorligi; - raqib harakatlariga qarab javob harakatlarini tanlash, ularni qayta qurish va bunda harakat qismlarini boshqara olish; - usullarning bajarilish ishonchliligi. Voleybol taraqqiyotining har xil davrlarida texnik harakatlarni bajarishusullari, talablari, shakli, mazmuni o‘zgaradi va takomillashib boradi. Texnikusullarning o‘zgarishiga o‘yin qoidalarining o‘zgarishi, taktik harakatlarningtakomillashuvi, o‘yinchilar jismoniy tayyorgarligi darajasining o‘sib borishiasosiy sabab bo‘ladi. Hujum va himoyadagi o‘yin dinamikasining o‘sishi,harakatlar potensialining oshib borishi, hujum va himoyadagi 29 kombinatsiyalararsenalining kengayishi ham texnik usullarni yangilashga yoki qayta qurishgaturtki bo‘ladi. Shunday bo‘lsa-da, o‘yin texnikasida foydalaniladigan usullarningbundan-da samaraliroq imkoniyatlari yo‘q deb bo‘lmaydi. Malakalisportchilarning funksional va jismoniy imkoniyatlari o‘yin texnikasiga yangi, ilg‘or usullarni kiritish va uni ro‘yobga chiqarish uchun imkoniyat yaratadi.O‘yin texnikasini tasniflash – ularni shakli, mazmuni, qo‘llaniladiganusullarning nimaga mo‘ljallanganligi, harakatlarning bir-biriga bog‘liqligi,harakatlarning kinematik va dinamik tuzilishiga qarab ma’lum guruhlar vabo‘limlarga ajratishdir.9Voleybol texnikasi ikkita katta bo‘lim: hujum va himoya texnikalarigabo‘linadi. O‘z navbatida, yuqoridagi bo‘limlar ham texnik usullarning shakli vamazmuniga ko‘ra bir qancha guruhlarga bo‘linadi. Har bir guruhda texnikharakatlarning o‘ziga xos bajarish usullari mavjud bo‘lad 2.2. Voleybol o’yini texnikasini o’rgatishda harakatli o’yinlardan foydalanish Voleybol sport o’yinlari turlariga mansub bo’lib o‘z mohiyati va mazmuni xususiyati bilan ulardan farq qiladi. Voleybol o’yini nisbatan kichik bo’lgan ya’ni o'rtasidan teng ikkiga bo'lingan 18 x 9 metrli to'g'ri burchakli to'rtburchak shaklidagi maydonchada amalga oshiriladi. 5 Uzatish texnikasi.To‘p uzatish voleybolda asosiy o'yin malakalaridan biri bo'lib shu o'yin bilan bog'liq bo'lgan barcha texnik taktik faoliyatni amalga oshirishga imkon yaratuvchi yagona vositadir. Uzatish hujum texnikasiga mansub bo'lib uni ma’lum vaziyatda taktik mahorat bilan to'g'ridan to'g'ri ijro etish ochko olish imkonini berish mumkin. Uzatish bir necha turlardan iborat bo'ladi. Tayanch 5 Jeleznyak Y.D., Slupskiy L.N. Voleybol maktabda.T., 1998. 123 bet. 30 holatda ikki qo'llab yuqoridan uzatish ikki qo'llab pastdan uzatish, bir qo'l bilan yuqoridan va pastdan uzatish, sakragan holatda ikki qo'l yoki bir qo'l bilan yuqoridan uzatish. Uzatish vertikal gorizontal yoki diagonal ravishda baland past uzoq yoki yaqin yo'nalishlarda ijro etilishi mumkin. Himoya texnikasi, to'pni qabul qilish texnikasi. To'pni qabul qilish texnikasi bu o'yinchining o'z maydonchasida to'pni qoidaga binoan yerga tushishiga qarshi qo'llaydigan harakat malakasidir. To'pni qabul qilish turli usullarda va o'ziga xos texnik tartibda ijro etiladi. Pastdan ikki qo'l bilan qabul qilish zamonaviy voleybolda asosiy himoya vositalaridan biri bo'lib dastlab tez va aniq to'pni yo'nalishiga qarshi chiqish tana og'irlik markazini pastroq tushirib ikki qo'lni to'g'ri yozilgan holatda bir-biriga qulf tarzida amalga oshiriladi. Pastdan ikki qo'l bilan to'pni qabul qilish texnikasi ya’ni mazkur malakani ijro etishda tana og'irlik markazini baland pasligi, oyoqlarning tizza qismini bukilishi burchagini katta kichikligi gavdani biroz oldinga egilishi yoki vertikal ravishda bo'lishi yiqilib qabul qilishlar o'yin vaziyatiga o'yinga kiritilgan to'pni yoki hujum zarbasining kuch tezligiga va boshqa sharoitlarga bog'liq bo'ladi. To’siq qo’yish texnikasi to’siq qo’yish bu raqib o’yinchisi tomonidan uzatilgan yoki zarba berilgan to‘p yo’nablishini to’sish unga qarama-qarshi “Jonli devor” tashkil qilishdir.To’siq qo’yuvchi o’yinchi dastlab oyoqlarini yelka kengligida joylashtiradi.Oyoqlar tizza qismidan ozgina bukilgan bo’ladi, qo’llar yelka qismidan bukilgan bo’lib panjalar yoyilgan shaklda bo’ladi. To’pni yo’nalish joyiga qarab harakatlantirgandan so’ng oyoqlar tizza qismidan birozgina bukilib 31 shiddat bilan yoziladi va qo’llarning faol harakati bilan sakrab to‘p kengligida to’siq qo’yiladi. Holatlar. Voleybol o’yinida o’yinchilar to‘p bilan qisqa vaqt ichida harakat qilishlari lozim.Shu sababli u yoki bu o’yin sharoitida o’yinchi to‘p bilan o’ynashi uchun yuqori tayyorgarlik ko’rishi talab etiladi.Shu maqsadda turli harakat usullarini bajarish uchun turlicha holatlarni egallashi kerak. Hujum zarbasini berish va to’siq qo’yishda - baland (1 a-rasm), o’yinga kiritilgan to’pni qabul qilishda - o’rta (1 b-rasm), hujum zarbasini yoki to’siqdan pastlab qaytgan to’pni qabul qilishda - past (1 v-rasm) holatlar egallanadi. Bunda UOM (umumiy og’irlik markazi)ning holati navbatdagi harakatning xususiyatiga bog’liq bo’ladi. Shuni ham ta’kidlash o'rinliki, o'yinchining bo'yi va uning koordinatsion qobiliyati UOMga sezilarli ta’sir ko'rsatadi. Shuning uchun ham samarali turish holati shunday bo'lishi kerakki bunda UOM tezda tayanch chegarasidan chiqarilib, zarur harakatlanish va faoliyat ko'rsatish imkoniyatini bera olsin. Turish holatlari navbatdagi harakatlarning qo‘llani-lish xususiyatiga qarab statik (o’yinchining harakatsiz) yoki dinamik (asosiy tayanchni bir oyoqdan ikkinchisiga o’tkazish bilan to’pni qabul qilish, hujum zarbasini berish yoki to’siq qo’yishni kutishda) holatlarda bo’ladi.Bu turish holatlarida qo’llar bel barobarida, barmoqlar kaftlarga qaragan, gavda esa bir oz oldinga egilgan bo’ladi.Gavda erkin holatda bo’lishi kerak. Harakatlanish .O’yinchi ma’lum bir texnik usulni bajarish uchun maydon bo’ylab harakatlanadi. Bunda usul va o’yinning vaziyatiga bog’liq holda, qadam tashlab (oldinga, orqaga, yon tomonga), sapchib, sakrab, yugurib, yiqilib 32 turliharakatlarni amalga oshiradi. Qadam tashlash va yugurish bilan qilinadigan harakatlar birmuncha yumshoq (UOM tebranishining sustligi sababli) bo’ladi. Yon tomonga qadamlashdan ko‘p hollarda katta bo’lmagan masofani bosib o’tish bilan to’siq qo’yganda, hujum zarbasini qabul qilganda yoki to’siqdan o‘z yo’nalishini o’zgartirib qaytgan to’pni qabul qilishda foydalaniladi. Harakat doimo kerakli harakat yo’nalishiga yaqin bo’lgan oyoqdan boshlanadi.Sapchib, sakrab, yugurish bilan bo’ladigan harakatlardan tez javob harakatlarini amalga oshirishda qo’llaniladi. Ko’rib chiqilgan harakatlardan ko‘p hollarda umumiy birlikda ham foydalaniladi. Dastlabki holatlar .Dastlabki holatlar u yoki bu texnik usullarni bajarishga tayyorgarlik fazasini belgilaydi. Dastlabki holatlarni egallashning bajarilishi kutilayotgan harakatni bajarish uchun qulay sharoitni va harakatlanishni ta’minlashi darkor. Texnik usulning bajarilishidan qat’i nazar, dastlabki holatlar birmuncha statikligi bilan farqlanadi: to'pni uzatishdan oldinpastdan, to'pni qabul qilishda, to'siq qo'yishda va hujum zarbasini berishda. O'yinchi dastlabki holatni soniyaning bir qancha bo'laklariga teng muddatgagina egallaydi. To‘p uzatish - bu texnik usul orqali hujumni tashkil qilish va amalga oshirish uchun qulay sharoit yuzaga keltiriladi. To'pni: tayanch holatdan ikki qo'llab, sakrab ikki qo'llab, sakrab bir qo'llab, orqaga yiqilib turib ikki qo'llab uzatish mumkin. Oxirgi usuldan voleybolda kamdan-kam, keskin holat yuzaga kelganda foydalaniladi. Yo'nalishi bo'yicha to'p uzatishlar (to'p uzatuvchiga nisbatan) quyidagicha bo'ladi: oldinga, o'z ustiga, orqaga. Uzunligi bo'yicha: uzun - zonalar osha; qisqa - zonadan zonaga; qisqartirilgan 33 - zona doirasida. Balandligi bo'yicha: baland - 2 m dan yuqori, o'rtacha - 2 m gacha, past - 1 m gacha. Yuqoridagi ko'rsatkichlarga bog'liq holda to'pga sekin, tez va katta tezlanish beriladi. To'pni to'rga yaqin - 0,5 m gacha va uzoq - 0,5 m dan ortiq masofada berish mumkin. To'pni uzatish texnikasi dastlabki holat, qo'lning to'pga qarama-qarshi harakati, amortizatsiya va to'pni yo'naltirishdan iborat bo'ladi. Dastlabki holatdan to'p tomon harakatlangan-dan so'ng voleybolchi vertikal holatda, oyoqlarining bukilish darajasi to‘p yo’nalishining balandligiga va uchish tezligiga bog’liq holda, oyoq kaftlari parallel yoki bir oyoq (asosiy qo’lga nisbatan qarama-qarshi) bir oz oldinda bo’ladi. Qo’llar oldinga chiqariladi, barmoqlar oval shaklini hosil qilgan bo’ladi. Qo’llar to‘p bilan yuz tepasida to’qnashadi.Bunda bosh barmoq asosiy nagruzkani qabul qiladi, ko’rsatkich barmoqlar esa zarba berishda asosiy bo’ladi. O’rta barmoq kamroq ravishda, nomsiz va jimjiloq asosan to’pni yon tomondan ushlab turishga xizmat qiladi. To’pga yo’nalish berishda qo‘l, oyoq va gavda mushaklarini kuchlanishi o’zaro birgalikdagi yaxlitlik bilan izohlanadi. Bunda gavdaning UOM birmuncha yuqoriga-oldinga ko’chadi va gavda massasining og’irligi ikki oyoqning uchiga tushadi. Qo’llar to’pni uzatish oxirida to’liq to’g’irlangan holatda bo’ladi. Murakkab hujum kombinatsiyalarini tashkil qilishda, to’p baland berilganda yoki to’pning uchish vaqtini kamaytirish maqsadida sakrab to’p uzatish usulidan foydalaniladi. Bu holatda qo’llar bosh ustidan birmuncha baland ko’tariladi va qo’llarning faol ishlashi hisobiga sakrashning yuqori nuqtasidan to’p uzatiladi. 34 Huddi shu holatda qisqa to’p uzatishda asosiy harakat qo’l barmoqlarining faol ishlashi hisobiga amalga oshiriladi. To’pni orqa tomonga (mo’ljalga orqa tomon bilan turganda) uzatishda o’yinchi to’pning tagiga kirib boradi.Bunda qo’lning orqa kaft qismi bosh orqasigacha ko’tariladi. To’p uzatish qo’llarni tirsak qismida bukib-yozish hisobiga bajariladi, gavda orqaga-yuqoriga harakatlanadi, bunda harakat umurtqa pog’onasi ko’krak va bel qismlarining bukilishi hisobiga bo’ladi (5-rasm). Sakrab orqaga to’p uzatish huddi tayanch holatda orqaga to’p uzatish kabi bajariladi.To’p uzatishning eng murakkab usuli bu sakrab bir qo’l bilan to’p uzatishdir.Bu usul to’p to’r ustiga kelib qolgandagi murakkab sharoitda bajariladi.Bu holda qo’l tirsaklarida bukilib, oldinga chiqariladi (6-rasm).Kaftlar oldinga qaratiladi, barmoqlar bukilib, tarang holga keltiriladi.To’p uzatish tirsak bo’g’inining bukib- yozilishi hisobiga bajariladi. Yuqoridan yon tomon bilan to‘p kiritish . Yuqoridan yon tomon bilan to’p kiritish usulida o’yinchi to’rga nisbatan yon tomon bilan oyoqlarini tizzadan bukkan holda turadi.To’p 1 m gacha balandlikda yelka ustiga tashlanadi.O’ng qo’l bilan zarba berilganda, u pastdan orqaga harakatlanadi, bunda yelka pastga tushirilib, gavdaning og’irligi o‘ng oyoqqa o’tkaziladi.Zarba zarba beruvchi qo‘l orqadan- yuqoriga yoy bo’yicha harakatlantirilib, zarba amalga oshiriladi. Gavda chapga buriladi va og’irlik kuchi chap oyoqqa ko’chiriladi. Bu harakat zarbaning kuchini oshirishga xizmat qiladi. Sakrab to‘p kiritish . Hozirda sakrab to’p kiritish usuli keng qo’llanilmoqda.Bu usulning asosi orqa (himoya) zonadan hujum zarbasini berishga o’xshashligi sababli uning mohiyati quyiroqda yoritiladi. 35 Hujum zarbalari. Hujum zarbasi - jamoaning hujum harakatini yakunlovchi samarali usul hisoblanadi.Bu harakatlar to’rning yuqori qirg’og’idan balandda amalga oshiriladi.Chunki undan pastroqda amalga oshirilgan hujum harakatlarining samarasi ham juda pastdir. Hujum zarbalari yo’nalishiga ko’ra quyidagicha farqlanadi: to’g’ri yo’nalish bo’yicha (bunda zarba berilgan to’p yo’nalishi hujumchining yugurib kelish yo’nalishiga mos tushadi) va yo’nalishni o’zgartirib (bunda zarba berilgan to’p yo’nalishi hujumning yugurib kelish yo’nalishiga mos tushmaydi). Jismoniy tayyorgarlik - tayyorgarlik turlarining biri bo’lib, voleybolchining organizmini rivojlantirish, uning jismoniy sifat va qobiliyatlarini takomillashtirishga hamda o’yin faoliyatini samarali amalga oshirishni ta’minovchi mustahkam poydevor yaratishga qaratilgandir. 36 Xulosa Umuman olganda, ideal murabbiy qiyofasi yaratildi, biroq buni real hayotda kamdan-kam hollardagina uchratish mumkun. Har bir murabbiy, ayniqsa, yosh murabbiylar yetishmayotgan sifat va qobiliyatlarini rivojlantirgan holda, bunday modelga mos bo‘lishga intilishlari zarur. Murabbiyning qobiliyati qanchalik darajada idealga yaqinlashsa, uning salohiyati shunchalik yuqori bo‘ladi, u shunchalik muvaffaqiyatli ishlay oladi. Qobiliyatlarning aksariyati individual rivojlanish va o‘z ustida ishlash jarayonida shakllanadi. Biroq murabbiyning ayrim qobiliyatlari asosini tug‘ma qobiliyatlar tashkil etib, ular maqsadli shakllantirishga bo‘ysunmaydi. Ularning o‘rnini ma’lum darajada boshqalari bilan to‘ldirilish mumkin, biroq, bunday to‘ldirish mexanizmlari ham cheklangan. Murabbiyning kasbiy faoliyati uchun barcha qobiliyatlar va maxsus sifatlar bir xil ahamiyatga ega bo‘lmasa-da, kasbda e’tibor talab qilmaydigan jihatlar ham bo‘lmaydi. Kasbiy faoliyatda har bir qobiliyat muvaffaqiyatga erishishga o‘z hissasini qo‘shadi. likka e’tibor bergan holda qarasak, unda bir qator xususiyatlarni eslatish lozim. Odatda barcha muvaffaqiyatli murabbiylar – aqlli va yuqori bilimli bo‘ladilar. Biroq, hamma narsani bilishni ta’kidlovchi (eng kamida kasbi bo‘yicha) ayrim murabbiylar mavjud bo‘lib, ular siyosiy bilimlarga yetarlicha ega bo‘lishmaydi. Aksariyat murabbiylarda ishga, yangilikka va ixtirochilikka ijodiy yondashuv yuqori bo‘lib, ular mashhur kishilar ta’siriga tushushmaydi. Bu borada murabbiylarning yuqori darajaga da’vogarliklarini, shaxsini tanitishga intilishlari 37 va o‘zlariga yuqori baho berishlarini ham ta’kidlash mumkin. Dastlabki qarashda murabbiylarning yuqori darajaga intilishlarining hech qanday salbiy jihati yo‘q, ular murabbiyning shaxsiy va kasbiy o‘sishiga yordam beradi. Biroq, o‘z-o‘zini yuqori baholash haqiqatda o‘z faoliyatidan kutilayotgan natijani murabbiyning da’vogarlik darajasiga mos kelmay qolish holatlari shaxsni tushkunlik girdobida qoldirishi mumkun. ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. Sh . Mirziyoyev Mahallalarda yoshlarni ommaviy sportga jalb qilishni yangi bosqichga olib chiqish chora - tadbirlari to ‘ g ‘ risida Toshkent -2022 2. Sog‘lom turmush tarzini keng tatbiq etish va ommaviy sportni yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida Toshkent sh., 2020-yil 3. Sh. Mirziyoyev Jismoniy tarbiya va ommaviy sportni yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida Toshkent sh-2017 4. http://lex.uz. Madaniyat va sport sohasida boshqaruv tizimini yana da takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida O’zbekiston Respublikasi Prezidenti farmoni Toshkent 2021 5. Sh.M.Mirziyoyev Sport-ta’lim muassasalari faoliyatini 2025-yilgacha rivojlantirish dasturi to‘g‘risida Toshkent sh., 2021-yil 6. Kurbanova M.A. 500 mashq va harakatli o’yinlar. II qism. T.: 1999. - 60 b. 7. Nasriddinov F.N. O’zbek xalq milliy o’yinlari. T.: 1993. - 27 b. 8. Rasulev A.T., Pulatov A.A., Qosimova M.U. O’zbek xalq o’yinlari ularning tasnifi va tavsifi. O’quv qo’llanma. T.: 1996. - 98 b. 9. Usmonxo‘jayev T.S., Xo’jayev F. 1001 o’yin. T.: Ibn-Sino, 1990. - 350 b. 10. Usmonxo‘jayev T.S., Xo’jayev F. Harakatli o’yinlar. T. O’qituvchi, 1992. - 80 b. 11. Usmonxo‘jayev T.S., Qosimova M.U. 500 mashq va harakatli o’yinlar. T. 1999. - 38 60 b. 12. Ayrapetyans L.R., Kleshev Y.N. Voleybol. O’quv qo’llanma.Toshkent., 1995 yil. 36 -43 bet. 13. Ayrapetyans L.R., Godik M.A. Sport o’yinlari va uni o’qitish uslubiyti. Toshkent., 1991yil. 58 - 62 bet. 14. Ayrapetyans L.R., Pulatov A. Yuqori malakali voleybolchilarni tayyorlashda tanlovning o’rni. «JT, sport va ma’naviyat» to'plami. T., 1995. 15. Jeleznyak Y.D., Slupskiy L.N. Voleybol maktabda.T., 1998. 123 bet. 16. Kleshev Y.N., Ayrapetyans L.R., Patkin V.L. Voleybol. Murabbiy kundaligi. T., 1995yil. 134 bet. 17. Po'latov A.A. Voleybol. JTI talabalariga mo'ljallangan dastur. Ixtisoslik kursi. T., 1993 yil. 76 bet. 39

Voleybol o’yinining vujudga kelishi va rivojlanish tarixi 

MUNDARIJA:

KIRISH ……………………………………………………………………..……..3

I BOB VOLEYBOL O'YINI TEXNIKASI

  1. O’yin texnikasi asosiy tushunchalar va Maydon bo’ylab harakatlanish………5
  2. To’g’ri hujum zarbasi texnikasi va to’pni o’yinga kiritish…………..………12

II.BOB. VOLEYBOL O’YININING TEXNIKASI VA UNING TASNIFI

2.1. Voleybol o’yinining texnikasi va uning tasnifi………………………………22

2.2. Voleybol o’yini texnikasini o’rgatishda harakatli o’yinlardan
foydalanish………………………………………………………………………..24

Xulosa…………………………………………………………………………….30

Adabiyotlar …………………………………………………………………..….31

Sotib olish