Dokument ma'lumotlari

Narxi 24000UZS
Hajmi 80.5KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 13 May 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Jismoniy tarbiya

Sotuvchi

Bahrom

Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024

166 Sotish

Sogʻlom avlod tarbiyasida jismoniy tarbiya mashgʻulotlarining oʻrni

Sotib olish
Sog lom avlod tarbiyasida jismoniy tarbiya mashg ulotlarining o rniʻ ʻ ʻ 1 MUNDARIJA KIRISH…………………………………………………………………………..3 I BOB.SOG‘LOM AVLOD TARBIYASIDA JISMONIY TARBIYA TUSHUNCHASI VA AHAMIYATI 1.1. Jismoniy tarbiya va uning sog‘lom avlod tarbiyasidagi roli………………...5 1.2. Jismoniy tarbiyaning asosiy maqsad va vazifalari………………………......9 1.3. Sog‘lom turmush tarzini shakllantirishda jismoniy tarbiyaning o‘rni……...11 I I BOB. YOSH SPORTCHILARNI JISMONIY TAYYORLASH VA UNING AHAMIYATI 2.1. Yosh sportchilarni jismoniy tayyorlash tushunchasi, turlari, vazifalari va vositalari………………………………………………………………………...13 2.2. Jismoniy qobiliyatlarningumumiy tavsifi………………………………….15 2.3. Jismoniy qobiliyatlar rivojlanishining asosiy qonuniyatlari ………………18 III BOB JISMONIY TARBIYA MASHG‘ULOTLARINING BOLALAR RIVOJLANISHIGA TA’SIRI 3.1 Jismoniy tarbiya vositalariga umumiy xarakt е ristika: jismoniy mashqlar, tabiatning sog’lomlashtirish kuchlari, gigi е nik omillar……………………......25 3.2 Jismoniy mashqlar- jismoniy tarbiyaning asosiy vositasi………………….29 3.3 Jismoniy mashqlarning shakli va mazmuni………………………………..34 XULOSA………………………………………………………………………42 ADABIYOTLAR RO`YXATI……………………………………………….44 3 KIRISH Bugungi kunda sog lom avlod tarbiyasi har qanday jamiyatning dolzarb vaʻ ustuvor vazifalaridan biri hisoblanadi. Sog lom avlod deganda nafaqat jismonan ʻ baquvvat va chiniqqan, balki ma’nan barkamol, axloqiy pok va vatanparvar yoshlarni tarbiyalash tushuniladi. Shu jihatdan olganda, jismoniy tarbiya mashg ulotlari sog lom avlodni shakllantirishda muhim o rin tutadi. Ushbu kurs ʻ ʻ ʻ ishida jismoniy tarbiya mashg ulotlarining sog lom avlod tarbiyasidagi o rni, ʻ ʻ ʻ ahamiyati va istiqbolli yo nalishlari yoritiladi. ʻ Mavzuning dolzarbligi: Hozirgi globallashuv jarayonida yosh avlodning sog lom va barkamol bo lib voyaga yetishi davlat va jamiyatning barqaror ʻ ʻ taraqqiyotida hal qiluvchi omillardan biri bo lib qolmoqda. Jismoniy tarbiya ʻ mashg ulotlari bolalar va o smirlarning salomatligini mustahkamlash, ularni ʻ ʻ chiniqtirish, irodaviy sifatlarini rivojlantirish bilan birga ularning ijtimoiy faolligini oshirishda ham katta ahamiyatga ega. Ayniqsa, zamonaviy texnologiyalar taraqqiy etgan hozirgi kunda bolalar orasida jismoniy harakatsizlik, ortiqcha vazn, umurtqa pog onasi va ko rish qobiliyati bilan bog liq muammolar kuchaymoqda. Shunday ʻ ʻ ʻ ekan, sog lom avlodni tarbiyalashda jismoniy tarbiya va sport mashg ulotlariga ʻ ʻ katta e tibor qaratish kun tartibidagi muhim masalalardan biriga aylanmoqda. ʻ Ishning maqsadi va vazifalari Ushbu kurs ishining asosiy maqsadi — jismoniy tarbiya mashg ulotlarining ʻ sog lom avlod tarbiyasidagi o rnini ilmiy-amaliy jihatdan asoslash va ularning ʻ ʻ samaradorligini oshirish yo llarini aniqlashdan iborat. ʻ Mazkur maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar belgilandi: 1. Jismoniy tarbiyaning sog lom avlod tarbiyasidagi o rnini nazariy jihatdan ʻ ʻ o rganish. ʻ 3 2. Jismoniy mashg ulotlarning bolalar va o smirlarning jismoniy hamdaʻ ʻ ma’naviy rivojlanishiga ta’sirini tahlil qilish. 3. Sog lom turmush tarzini shakllantirishda jismoniy tarbiya vositalarining ʻ o rnini ochib berish. ʻ 4. O quvchilarning jismoniy faolligini oshirish bo yicha samarali metod va ʻ ʻ vositalarni ishlab chiqish. 5. Jismoniy tarbiya mashg ulotlarini tashkil etish jarayonida innovatsion ʻ texnologiyalardan foydalanish imkoniyatlarini aniqlash. 6. Maktab va maktabdan tashqari sport to garaklari hamda sog lomlashtirish ʻ ʻ tizimining bolalar sog lomligini ta’minlashdagi o rnini o rganish. ʻ ʻ ʻ Shunday qilib, kurs ishi davomida jismoniy tarbiya mashg ulotlarining sog lom ʻ ʻ avlod tarbiyasidagi ahamiyati har tomonlama ochib beriladi va amaliy tavsiyalar ishlab chiqiladi. Bu esa o z navbatida yosh avlodning sog lom, barkamol va ʻ ʻ vatanparvar bo lib voyaga yetishiga xizmat qiladi. ʻ 4 I BOB.SOG‘LOM AVLOD TARBIYASIDA JISMONIY TARBIYA TUSHUNCHASI VA AHAMIYATI 1.1. Jismoniy tarbiya va uning sog‘lom avlod tarbiyasidagi roli Sog‘lom avlod – jamiyat taraqqiyotining eng muhim sharti hisoblanadi. Kelajak avlodning jismoniy va ma’naviy jihatdan sog‘lom bo‘lishi ta’lim-tarbiya jarayonining asosiy maqsadlaridan biridir. Shu nuqtai nazardan, jismoniy tarbiya sog‘lom avlod tarbiyasining ajralmas qismi hisoblanadi. Jismoniy tarbiya tushunchasi Jismoniy tarbiya – inson organizmini jismoniy jihatdan rivojlantirish va uning harakat faoliyatini takomillashtirishga qaratilgan pedagogik jarayondir. Bu tushuncha faqatgina mashqlar va sport bilan cheklanib qolmay, balki inson hayoti davomida muntazam amalga oshiriladigan jismoniy faoliyatni ham o‘z ichiga oladi 1 . Jismoniy tarbiya quyidagi asosiy yo‘nalishlarni o‘z ichiga oladi: Harakat madaniyatini shakllantirish – insonning to‘g‘ri yurishi, yugurishi, harakat muvozanatini saqlashi va boshqa asosiy jismoniy ko‘nikmalarga ega bo‘lishi; Organizmni chiniqtirish – badantarbiya va jismoniy mashg‘ulotlar orqali organizmning tashqi muhitga moslashuvchanligini oshirish; Jismoniy sifatlarni rivojlantirish – chidamlilik, tezkorlik, kuch, epchillik va moslashuvchanlik kabi sifatlarni takomillashtirish; Sog‘lom turmush tarzini shakllantirish – jismoniy faollik, to‘g‘ri ovqatlanish, zararli odatlardan voz kechish va sanitariya-gigiyena qoidalariga rioya qilish. Jismoniy tarbiya va sog‘lom avlod tarbiyasidagi o‘rni Jismoniy tarbiya bolalar va o‘smirlarning nafaqat jismoniy rivojlanishiga, 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni “sog‘lom avlod uchun” 1993-yil 4-mart. 5 balki ularning ma’naviy va axloqiy tarbiyasiga ham katta ta’sir ko‘rsatadi. Quyidagi jihatlar jismoniy tarbiyaning sog‘lom avlod tarbiyasidagi o‘rni va ahamiyatini ko‘rsatadi: Jismoniy rivojlanish – muntazam jismoniy mashg‘ulotlar bolalar va yoshlarning mushaklari, suyak tizimi va yurak-qon tomir tizimining sog‘lom rivojlanishiga yordam beradi. Immunitetni mustahkamlash – jismoniy tarbiya bilan shug‘ullanuvchi bolalar turli kasalliklarga kamroq chalinadi, organizmning himoya kuchlari oshadi. Intellektual rivojlanishga ta’siri – jismoniy faollik miyadagi qon aylanishini yaxshilaydi, bu esa fikrlash, diqqat va xotiraning rivojlanishiga yordam beradi. Irodaviy sifatlarni shakllantirish – jismoniy mashg‘ulotlar insonda bardoshlilik, qat’iyatlilik va intizomlilik kabi fazilatlarni shakllantiradi. Psixologik barqarorlikni ta’minlash – sport va jismoniy faollik stressni kamaytiradi, ruhiy holatni barqarorlashtiradi va depressiyaga qarshi kurashishda yordam beradi. Ijtimoiy moslashuv – jismoniy tarbiya mashg‘ulotlari bolalarda jamoa bilan ishlash, o‘zaro hamkorlik qilish, hurmat va do‘stlik kabi fazilatlarni rivojlantiradi. Sog‘lom turmush tarzini shakllantirishda jismoniy tarbiyaning o‘rni Sog‘lom turmush tarzi – insonning umumiy sog‘lig‘ini saqlash va uzoq umr ko‘rishining asosiy omillaridan biridir. Jismoniy tarbiya sog‘lom turmush tarzining ajralmas qismi bo‘lib, quyidagilarni o‘z ichiga oladi: Muntazam jismoniy faollik – har kuni kamida 30-60 daqiqa jismoniy mashqlar bajarish; To‘g‘ri ovqatlanish – organizm uchun zarur bo‘lgan vitamin va minerallarni o‘z ichiga olgan muvozanatli ovqatlanish rejimiga rioya qilish; Charchoq va stressni kamaytirish – jismoniy faollik inson kayfiyatini 6 ko‘taradi, asab tizimini tinchlantiradi; Zararli odatlardan voz kechish – jismoniy tarbiya bilan shug‘ullanuvchilar odatda chekish, alkogol va boshqa zararli odatlardan uzoq bo‘ladilar. Sog‘lom avlod tarbiyasida jismoniy tarbiya juda katta ahamiyatga ega. U nafaqat jismoniy rivojlanish, balki bolalar va yoshlarning ma’naviy, ijtimoiy va intellektual rivojlanishiga ham bevosita ta’sir qiladi. Shuning uchun ham ta’lim muassasalari, oilalar va jamiyat a’zolari jismoniy tarbiyaning ahamiyatini chuqur anglab, uni bolalar hayotining ajralmas qismiga aylantirishlari zarur. Jismoniy tarbiya – insonning jismoniy rivojlanishi, salomatligini mustahkamlash va harakat faolligini oshirishga qaratilgan pedagogik jarayondir. U bolalar va o‘smirlarning sog‘lom o‘sishi, harakat koordinatsiyasini yaxshilash va organizmning umumiy chiniqishiga xizmat qiladi. Jismoniy tarbiya nafaqat sport mashg‘ulotlarini, balki to‘g‘ri ovqatlanish, sog‘lom turmush tarzi va gigiyenik qoidalarga rioya qilishni ham o‘z ichiga oladi. Jismoniy tarbiya sog‘lom avlod tarbiyasining asosiy omili sifatida Sog‘lom avlodni shakllantirishda jismoniy tarbiya muhim o‘rin tutadi. Chunki u bolalar va yoshlarning jismoniy, aqliy va ma’naviy rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Quyidagi jihatlar jismoniy tarbiyaning sog‘lom avlod tarbiyasidagi o‘rnini ko‘rsatib beradi: 1. Jismoniy rivojlanish va salomatlikni mustahkamlash Jismoniy mashg‘ulotlar mushak va suyak tizimining to‘g‘ri rivojlanishiga yordam beradi. Yurak-qon tomir tizimi, nafas olish organlari faoliyatini yaxshilaydi. Immunitetni mustahkamlab, kasalliklarga chidamlilikni oshiradi. Bolalarda semizlik, qandli diabet kabi kasalliklarning oldini oladi. 2. Ruhiy va psixologik barqarorlikni ta’minlash Jismoniy faollik stressni kamaytiradi, asab tizimini mustahkamlaydi. Bolalarda o‘ziga bo‘lgan ishonchni oshiradi, ruhiy bardoshlilikni shakllantiradi. 7 Sport mashg‘ulotlari intizom, qat’iyat va o‘zini nazorat qilish kabi fazilatlarni rivojlantiradi. 3. Intellektual rivojlanishga ta’siri Jismoniy faollik miyadagi qon aylanishini yaxshilaydi, bu esa diqqat, xotira va fikrlash jarayonini rivojlantiradi. Tadqiqotlarga ko‘ra, sport bilan shug‘ullanuvchi bolalar maktabda yaxshiroq o‘qiydi va tezroq fikrlaydi. Muntazam mashqlar miyaning faoliyatini kuchaytirib, stress va charchoqni kamaytiradi. 4. Ijtimoiy ko‘nikmalarni rivojlantirish Sport va jismoniy mashg‘ulotlar bolalarda jamoaviy ishlash ko‘nikmalarini shakllantiradi. O‘zaro hurmat, do‘stlik, rahbarlik va mas’uliyat hissini rivojlantiradi. Raqobatbardoshlik va g‘alabaga intilish kabi fazilatlarni shakllantiradi. 5. Sog‘lom turmush tarzini shakllantirish Bolalar orasida noto‘g‘ri ovqatlanish va passiv hayot tarzining oldini oladi. Jismoniy tarbiya zararli odatlardan voz kechish (chekish, ichkilikbozlik) uchun samarali vosita bo‘lib xizmat qiladi. Sog‘lom turmush tarziga rioya qilishni o‘rgatadi va bu ko‘nikmalar umrbod davom etadi. Jismoniy tarbiya sog‘lom avlod tarbiyasida hal qiluvchi ahamiyatga ega. U bolalar va yoshlarning jismoniy, ruhiy va ijtimoiy rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun ham maktablarda, oilada va jamiyatda jismoniy tarbiya mashg‘ulotlariga yetarlicha e’tibor berish lozim. Sog‘lom avlod – bu mustahkam kelajak garovi! 8 9 1.2. Jismoniy tarbiyaning asosiy maqsad va vazifalari Jismoniy tarbiyaning maqsadi yoshiarni jismonan sog’lom, baquvvat; Vatan mudofaasiga , hayotga va mehnatga tayyorlashdir. Bu maqsad mamlakatimizda kishilarning jismoniy tarbiyasini amalga oshiruvchi hamma muassasa va tashkilotlar uchun yagonadir. Ko'rsatilgan maqsad asosida 1) sog’lomlashtirish; 2) ta'limiy; 3) tarbiyaviy vazifalar hal etiladi. Suyak, bo‘gin tizimi, tana holati, shuningdek , tarkibiy qismlarining turli yo‘nalishlarda harakatlanish imkoniyatini ta’minlaydi. Suyak apparati bog’lam va bolg ‘inlarini to4g ‘ri va vaqtida rivojlantirish tanani me’yorda ushlab turishni hamda hamma organ va tizimlar rivojlanishini ta’minlaydi. Umurtqa pogconasining qiyshayishi, bukirlik, yassioyoqlik muhim organlarning faoliyat jarayonini buzadi, bu esa kelajakda kasallikka olib keladi. Bolalarda suyak tizimi nisbatan bo‘sh, chunki unda bir qancha nayhujayralari bo’ladi: bo‘g’lnlar ancha harakatchan, bog’lash apparati oson cho‘ziladi, paylari kattalarnikiga qaraganda bo‘sh va kalta. Shu munosabat bilan suyakning qotishi , umurtqa pog‘onasi egiluvchanligi, bo'gin apparati oson cho‘zilishi va mustahkamlanishi uchun to‘gri va o ‘z vaqtida yordam berish zaruriyati kelib chiqadi. Undan tashqari, tana qismlari nisbatini to‘g ‘ri rivojlantirishga, bo‘yi va tana massasini boshqarishga imkon berish zarur. Muskul tizimi tananing ayrim qismlarini ma’lum holatda mustahkamlaydi va bu holatni o‘zgartiradi, ya’ni muvozanatni saqlagan holda harakatni bajaradi, shuningdek, himoya vazifasini bajaradi — suyak tizimini ichki organlar urilishlaridan, sovuq oldirishdan saqlaydi. Bolalarda muskullar nisbatan bo‘sh rivojlangan va tana massasining 20- 22- %ini tashkil etadi. Ayniqsa, yangi tug’lIganlarda qo’l va oyoq muskullari bo‘sh, sekin qisqarib, uzoq vaqt to‘grilana olmaydi. Chaqaloqning birinchi oylarida muskullarning egilish tonusi tocgrilanish tonusidan yuqori bo’ladi. Bolalar 10 muskullarida suv ko‘p bo’lib, oqsil moddalari va yog‘ kam bo’ladi. Ayrim muskullarning rivojlanishi bir tekisda bo’lmaydi. Maktabgacha yoshdagi bolalarda muskullarning hamma guruhlarini rivojlantirish zarur. Muskullarning sust rivojlangan guruhlarini mustahkamlashga alohida e ’tibor berish zarur. Yurak- tomir tizimi boshqa tizimlarga nisbatan oldinroq faoliyat ko‘rsata boshlaydi. Bola tug’llishida yurak-tomir tizimi ancha yetuk boMadi. Bolalarda qon tomirlari kattalarnikiga qaraganda ancha kengroq. Shuning uchun qon bosimi kamroq, lekin u yurak qisqarish tezligi bilan moslashib boradi. Yurak qisqarish ritmi oson buziladi. Yurak kuchlanishli ishdan tez charchaydi va tez o ‘zgaruvchan faoliyatga birdan moslasha olmaydi. Kichkina bolalarda puls juda tez, daqiqasiga 140-160 marta uradi. Asta-sekin u kamayib boradi, 7 yoshga kelganda daqiqasiga 95-85 ga yetadi. Bularni hisobga olgan holda yurak muskullarini, shuningdek, butun tomirlar , jumladan, miya tomirlarini ham mustahkamlashga harakat qilish kerak. Yurakka qon oqishini kuchaytirib, uning qisqarish ritmini yaxshilash, birdan o ‘zgarib qoluvchi yuklamaga tezda moslashuv qobiliyatini rivojlantirish zarur. Nafas olish tizimi. Bolalarda yuqori nafas olish yo’llari nisbatan tor, uning shilimshiq qobig’ limfatik va qon tomirlariga boy, noqulay sharoitlarda shishib, nafas olishni keskin buzadi. 0 ‘pka hujayralari juda nozik. Ko‘krak qafasining harakatchanligi cheklangan. Qovurgalarning orizontal joylashuvi va nafas olish muskullari sust rivojlangan. Sayoz nafas olishda o‘pkaning yaxshi havo almashtirishi bo’lmaydigan qismida havo turib qolishi ro‘y beradi. Ko‘rsatilgan xususiyatlarga bog’liq holda ko‘krak qafasi chuqur nafas olishi, nafas olish ritmini muqarrar etish , o ‘pka hajmini oshirish zarur bo’lib qoladi. Bundan tashqari, bolalarni burun orqali nafas olishga o‘rgatish zarur. Burun orqali nafas olganda havo biroz isiydi va namlanadi. Burun Yo’llaridan o ‘tadigan havo maxsus asbob nuqtalariga ta’sir etadi, natijada nafas olish markazi qo‘zgalishi yaxshilanadi, 11 chuqurroq nafas olinadi. Og’lz orqali nafas olganda sovuq havo nafas olishning shilimshiq qobig’lga ta’sir etib, uning kasallanishi, natijada organizmga og‘riq beruvchi bakteriyalai lushibhi mumkin. Agar bola burin orqali nafas olsa, shilimshiq qobiqdagi qilchalar havodagi changni ushlab qoladi, shunday qilib havo tozalanadi. Bolalarda, ayniqsa, yosh bolalarda ovqat hazm qilish organlari yetarlicha rivojlangan. Muskul qobig’lning kuchsizligi natijasida ichak harakat faoliyati tez buziladi. Ichakning tekis muskul to‘qimalarini mustahkamlash, uning to‘g‘ri ishlashini ta’minlashi zarur. Teri ichki organlarni va to‘qimalarni ularga mikroorganizmlar kirishidan saqlaydi, ter chiqarish organi hisoblanadi, issiqni boshqarish va nafas olishda qatnashadi. 1.3. Sog‘lom turmush tarzini shakllantirishda jismoniy tarbiyaning o‘rni U sezgir asab oxiriga boy bo’lib, ular tashqi muhit ta’sirini qabul qiladi va markaziy asab tizimiga uzatadi, yuborilayotgan signallarga javob reaksiyasi bo’ladi. Bolalar terisi juda nozik va tez yaralanadi. Shuning uchun bola terisini jarohatlanishdan saqlash va uning funksiyasini to‘g‘ri rivojlantirishga imkon berish zarur. Bola tug’llganda uning asab tizimi o ‘zining bir qancha funksiyalarini bajarishga tayyor bo’lmaydi. Vegitativ asab tizimi rivojlangan. Bolalarga qo‘zg‘alish va tormozlanish uchun tekis bo’lmagan jarayonlari, kam harakatchanlik, tormozlanishga ko‘ra qo‘zg‘alish yuqoriroq ekanligi xosdir. Shu bois maktabgacha yoshda asab jarayonini takomillashtirishga, faol tormozlanishni, shuningdek, harakat analizatorlari, sezgi organlarini rivojlantirishga imkon berish zarur. Maktabgacha yoshdagi bolalarda issiqni boshqarish kam rivojlangan bo’lgani uchun organizmni tashqi muhitning noqulay sharoitlariga, ya’ni chiniqishni tavsiya etadi. O‘zbekistonda maktabgacha tarbiya konsepsiyasida 12 ko‘rsatilganiga ko‘ra maktabgacha tarbiyani maqsadi bolani shaxs sifatida oyoqqa turg‘azishdir. Oldindan tuzilgan dasturga asosan jamoa maktabgacha tarbiya tizimi oilaviy tarbiya bilan bog’liq holda olib borilganidagina bolalarga ham jismoniy, ham tarbiyaviy yordam berish mumkin. Maktabgacha yoshdagi bolalarni tarbiyalashda etnik va etnopsixologik xususiyatlarni hisobga olish zarur. Bolaning psixik va shaxsiy rivojlanishida oiladagi tarbiya o‘zining ahamiyati jihatidan yuqori bo’lishi kerak. Oilada bola birinchi marta o ‘z xalqining madaniyati va turmushi bilan to ‘qnashadi, milliy odatlarni o ‘zlashtira boradi. Oiladagi tarbiya bola himoyasini amalga oshiradi - jismoniy va hissiy qulayliklar yaratadi. Shu narsani ta’kidlash kerakki, sobiq umumittifoq dasturi 0 ‘zbekiston sharoitida oqlanmadi. Mintaqaviy xususiyatlar (Jo‘grofiya, yil fasllarining davomiyligi), jismoniy tarbiya tizimiga original yondashishni talab etadi, uning muvaffaqiyatli bo’lishiga bolaning psixologik sog’ligi ko‘p jihatdan bog’liq bo’ladi. Iqlim sharoiti bolalar faoliyatining ko‘p qismini ochiq havoda tashkil etishga imkoniyat yaratadi (bunga barcha amaliy mashg‘ulotlar kiradi). Bolalar faoliyatini mumkin qadar tabiiy shakllarga yaqinlashtirish bolaning harakatga bo’lgan talabini hisobga olishdir. Bolalarni o ‘z kuchiga qarab ishga jalb etish har doim ham emotsional hissiyotini hosil qiladi hamda faollikdagi bolalar talabini amalga oshiradi. Maktabgacha tarbiya muassasalarida yoshlardan boshlab sog’liqni saqlash an’anaviy tus olish lozim. Ta’limiy vazifalar. Maktabgacha ta’lim va boshlang’lch ta’lim yoshidagi bolalarni jismoniy tarbiyalash jarayonida ta’limiy vazifalarni: harakat malaka va ko‘nikmalarini shakllantirish, jismoniy sifatlarni rivojlantirish, to‘g‘ri qaddi- qomat, gigiyena ko‘nikmalarini singdirib borish, maxsus bilimlami egallash, mustaqillik ko‘nikmasini singdirish kabilarni ham hal etib borish zarur. Asab tezligining elastikligi tufayli harakat malaka va ko‘nikmalari ancha oson 13 shakllanadi. Ko‘pgina harakatlar (emaklab yurish, yugurish, velosiped uchish va boshqalar) oddiy hayotda bolalar tomonidan ko‘p foydalaniladi, bu esa atrof-muhit bilan aloqani yengillashtiradi va uni bilish imkonini beradi. Emaklay boshlagan bolaning o‘zi uni qiziqtirayotgan buyum oldiga kelib kuzata boshlaydi. Velosipedda uchuvchi bola havoning, suzishni biluvchi bola esa suv xossalarini yaxshi bilib oladi. Mustahkam harakat ko‘nikma va malakalari jismoniy kuchni tejashga imkon beradi. Chunki harakatlar oson, kuchlanish katta bo’lmagan holda bajariladi. Mashq bajarishga asab-muskul energiyasi kam sarflanadi. Mustahkam shakllangan harakat malaka va ko‘nikmalaridan foydalanish harakat jarayonida, ayniqsa, o‘yin faoliyatidagi ko‘nikmagan holatlarda vujudga keladigan vazifalarni tushunib olishga imkon beradi. 7 yoshgacha bolalarda shakllangan harakat malaka va ko‘nikmalari maktabda uni takomillashtirib borish uchun fundament bo’ladi, murakkabroq harakatlarni egallashni yengillashtiradi va kelajakda sport sohasida yuqoriroq natijaga erishishga imkon beradi. II BOB. YOSH SPORTCHILARNI JISMONIY TAYYORLASH VA UNING AHAMIYATI 2 .1. Yosh sportchilarni jismoniy tayyorlash tushunchasi, turlari, vazifalari va vositalari Yosh sportchilarni jismoniy tayyorlash sport mashg’ulotlarining eng muhim tarkibiy qismlaridan hisoblanib, organizmni har tomonlama rivojlantirish, sog’liqni mustahkamlash, jismoniy qobiliyatlarni takomillashtirish va tayyorgarlikning barcha boshqa turlari uchun mustahkam funksional baza yaratishga yo’naltirilgan jarayon sifatida tushuniladi [10] . Zamonaviy sport sportchilarning jismoniy tayyorgarligiga yuksak talablar 14 qo’yadi. Buni quyidagi omillar bilan izohlash mumkin 2 : 1) Sportdagi yutuqlarning o’sib borishi har doim sportchidan jismoniy qobiliyatlar rivojining yangi darajasini talab qiladi; 2) Jismoniy tayyorgarlikning yuqori darajasi mashg’ulot va musobaqa yuklamalarini oshirishning zaruriy sharti [8] . Qo’llaniladigan vositalarning ta`sir ko’rsatish xususiyati va yo’nalishiga ko’ra jismoniy tayyorgarlikni umumiy jismoniy tayyorgarlik (UJT), yordamchi hamda maxsus jismoniy tayyorgarlik (MJT) gurlariga bo’lib o’rganiladi. Yosh sportchilarning umumiy jismoniy tayyorgarligi (UJT) yuksak natijalarga erishish uchun poydevor, zarur asos hisoblanadi. U quyidagi vazifalarni hal etishga qaratilgan: 1) yosh sportchilar organizmining funksional imkoniyatlarini oshirish; 2) jismoniy sifatlar – kuch, tezkorlik, chidamkorlik, epchillik va egiluvchanlikni rivojlantirish; 3) yosh sportchilar organizmining jismoniy rivojlanishidagi nuqsonlarni yo’q qilish. UJT tarkibiga nihoyatda turli-tuman vositalar kiradi; ular sirasida snaryadlar bilan bajariladigan, sheriklikda, maxsus qurilmalarda amalga oshiriladigan mashqlar, har xil sport turlari – akrobatika, engil atletika, sport o’yinlari, suzish va boshqalarga xos umumrivojlantiruvchi mashqlar bor [8] . Yosh sportchilarning yordamchi jismoniy tayyorgarligi maxsus jismoniy qobiliyatlarni rivojlantirishga yo’naltirilgan samarali faoliyat uchun zarur bo’lgan funksional asosni yuzaga keltirishga mo’ljallanadi. U maxsus yo’nalishga ega bo’lib, quyidagi vazifalarni hal etishga qaratilgan: 2 “jismoniy tarbiya va sport to‘g‘risidagi respublika g‘onuni, xalq so‘zi ro‘znomasi 4-sentiyabir 2015-yil yangi taxriri ostida. 15 3) sportchining tanlangan sport turiga xos harakat faoliyatlarida namoyon bo’ladigan funksional imkoniyatlarini rivojlantirish; 4) organizmning yuqori darajadagi maxsus yuklamalarga chidamliligi qobiliyatini takomillashtirish; 5) tiklanish jarayonlarining kechish shiddatini orttirish [11] . Yosh sportchilarning maxsus jismoniy tayyorgarligi (MJT) tanlangan sport turi bo’yicha musobaqa faoliyatining xususiyatlari qo’yadigan talablarga qatiy rioya qilgan holda jismoniy qobiliyatlarni rivojlantirishga qaratilgan. Yosh sportchilarni maxsus jismoniy tayyorlash quyidagi vazifalarni hal etadi: 1) tanlangan sport turi uchun xos bo’lgan jismoniy qobiliyatlarni takomillashtirish; 2) tanlangan sport turi bo’yicha muvaffaqiyatli texnik-taktik takomillashuv uchun zarur bo’lgan harakat ko’nikmalarini chuqurlashtirib rivojlantirish; 3) ixtisoslashtirilgan mashqlarni bajarishda ko’proq qatnashadigan alohida mushak guruhlarini tanlab rivojlantirish. Yosh sportchilarning MJT harakat ko’nikmalari tizimidagi eng muhim harakat sifatlarini rivojlantirishga yo’naltiriladi. Shuning uchun maxsus jismoniy tayyorgarlikning asosiy vositalari sifatida musobaqa mashqlari ularning sportchi organizmiga ta`sirini kuchaytiruvchi har turli murakkablashtiruvchi unsurlar bilan birgalikda qo’llaniladi [7] . Jismoniy tayyorgarlikning barcha turlari muayyan o’xshashliklarga ega. Yosh sportchilarning jismoniy tayyorgarligi sport ixtisosligi bilan chambarchas bog’liq. Mashq jarayonida jismoniy tayyorgarlikning biror turiga etarlicha baho bermaslik oxir-oqibat sport mahoratining kuchayishiga to’sqinlik qiladi. Yosh sportchilarning mashg’ulotlarida UJT va MJT vositalari nisbati qo’yiladigan 16 vazifalar, sportchilarning yoshi, malakasi, ularning alohida xususiyatlari, mashg’ulot jarayonining bosqich va davrlari, organizmning ayni paytdagi holatidan kelib chiqib o’zgartiriladi. Sportchining malakasi oshib borar ekan, MJT vositalarining hissasi ortib, UJT vositalarining xajmi shunga muvofiq tarzda kamayib boradi [8] . 2 .2. Jismoniy qobiliyatlarningumumiy tavsifi Shaxsning jismoniy madaniyatini shakllantirish jarayonida shug’ullanuvchilar harakatlarni va ular bilan bog’liq bilimlarni o’zlashtiribgina qolmay, o’z jismoniy qobiliyatlarini ham rivojlantiradilar [18] . Hozirgi vaqtda insonning harakat imkoniyatlarini tavsiflash uchun “jismoniy qobiliyatlar” va “jismoniy sifatlar” atamalaridan foydalaniladi. Bu tushunchalar ma`lum ma`noda o’xshash bo’lsalarda, lekin bir xil emaslar. Afsuski, adabiyotlarda mazkur tushunchalarning ta`rifi va o’zaro aloqasi haqida birmuncha qarama-qarshi fikrlarni uchratish mumkin. Masalan, bir holatda jismoniy qobiliyatlar organizmning harakat faoliyatida ishtirok etayotgan hamda uning ta`sirini belgilaydigan funksional tizimlar layoqatining namoyon bo’lish shakllari sifatida tushuniladi, boshqasida hayotda, ayniqsa, harakat faoliyatida amalga oshiriladigan va asosini jismoniy sifatlar tashkil etadigan insonga xos imkoniyatlar nazarda tutiladi; uchinchisida qobiliyatlar deganda, organizmning ruhiy-fiziologik va morfologik xususiyatlariga asoslanuvchi rivojlangan tug’ma qobiliyat nishonalari tushuniladi [10] . Jismoniy qobiliyatlar insonning u yoki bu mushak faoliyati talablariga javob beradigan va uning samarali bajarilishini ta`minlaydigan ruhiy-fiziologik hamda morfologik xususiyatlari majmuasidir [8] . Inson harakat imkoniyatlarining alohida jihatlarini ifodalash uchun uzoq 17 vaqt "jismoniy (harakatlantiruvchi) sifatlar" degan atama qo’llanilgan. Hozir ayrim mualliflar uni "jismoniy sifatlar" tushunchasining sodda formalastik mazmuni tufayli ilmiy muomaladan chiqarib yuborishni va ularning o’rniga faqat "jismoniy qobiliyatlar" atamasini qo’llashni taklif qilmoqdalar. Shunga qaramay, kundalik nutqda va ilmiy-usuliy adabiyotlarda mazkur atama ancha keng tarqalgan. Shuning uchun, ehtimol, bu ikki tushuncha orasidagi o’xshash va farqli tomonlarni aniqlash, ulardan foydalanish vaziyatlarini belgilab olish o’rinlidir [11] . Eng avvalo, qayd etib o’tish kerakki, "sifat" tushunchasi har doim biron-bir narsaga nisbatan qo’llanilib, uning boshqa narsalardan farqlab turadigan, mohiyatiga xos belgisini ifodalaydi, xususan, buyum, xom-ashyo, oziq-ovqat mahsuloti, hayot sifatlari, shaxsning, bilimning sifati va hokazo haqida shunday gapiriladi. Jismoniy tarbiya sohasida ham bu atamadan xuddi shu ma`noda foydalanish lozim [18] . Demak, insonning jismoniy sifatlarini uning harakat imkoniyatlariga xos ba`zi xususiyatlar singari jismoniy qobiliyatlar namoyon bo’ladigan u yoki bu shakllarga nisbatan qo’llab tekshirish, ya`ni ular to’g’risida amalga oshirib bo’lingan qobiliyatlar asosida fikr yuritish mumkin [11] . Inson sifat jihatidan bir-biridan farq kiluvchi turli-tuman qobiliyatlar egasi bo’lishi mumkin. Aynan shu turli jismoniy qobiliyatlarning sifatiy o’ziga xosligi uning jismoniy sifatlari to’g’risida guvohlik beradi. Turmushda, jismoniy tarbiya va sportda inson qobiliyatlarining sifatiga xos xususiyatlar "kuchli", "tezkor", "chakqon", "egiluvchan" degan iboralarda o’z aksini topgan. Bu sifatlarning hayotdagi ahamiyati ularni ayirib ko’rsatish mezoni hisoblangan. Aslida, jismoniy sifatlar alohida jismoniy qobiliyatlarning erishilgan darajasi, ularning aniqligi, o’ziga xosligi, ahamiyati ifodasi sanaladi. Masalan, insonning kuch qobiliyatlarini 18 olaylik. Ular mushaklarning zo’riqish darajasi yuqori, qisqarish tezligi esa nisbatan uncha katta bo’lmagan kuch mashqlarida namoyon bo’ladi. Asli kuch qobiliyatlari "sust kuch'', "siquvchi kuch", "statik kuch" kabi kuch sifatlarini tavsiflaydi. Tezlik-kuch qobiliyatlari mushaklarning jiddiy zo’riqishi va ularning yuqori qisqarish tezligini talab etuvchi mashqlarda yuzaga chiqadi. Tezlik-kuch qobiliyatlarining rivojlanishi, eng avvalo "portlovchi" kuch deb ataladigan sifatda aks etadi [8] . Yuqorida tilga olingan kuch sifatlari insonning kuch qobiliyatlarini yaxlit tarzda aniqlash va farqlashga imkon beradi. Xuddi shunday boshqa jismoniy qobiliyatlarning ham sifat tafovutlarini ifodalash mumkin. Jismoniy qobiliyatlar va sifatlar orasida ko’p ma`noli bog’liqlik bor. Bir xil qobiliyat turli jismoniy sifatlarni namoyon qilishi, turli qobiliyatlar esa ulardan faqat bittasini tavsiflashi mumkin. Masalan, «epchil» sifati asosida ko’pgina qobiliyatlar: muvofiqlash, tezkorlik , kuch va boshqalar yotadi. Tezlik-kuch qobiliyatlari faqat «kuch» emas, «tezkorlik» sifatida ham o’z aksini topadi [11] . Shunday qilib, insonning jismoniy sifatlari jismoniy qobiliyatlari bilan uzviy bog’liq bo’lib, turli harakatlar chog’ida ularning namoyon bo’lish xususiyatlari bilan belgilanadi, jismoniy qobiliyatlarning rivojlanish va namoyon bo’lish darajasiga bir tomondan atrof-muhit omillari (turmushning ijtimoiy- maishiy sharoitlari, iqlimiy va geografik sharoit mashg’ulot o’tkaziladigan joylarning moddiy ta`minlanganligi, ularni rivojlantirish uslubiyati va h.k.), ikkinchi tomondan esa organizmning turli ta`sirlarga o’ziga xos reaksiyasi bilan bog’liq bo’lgan irsiy omillar («motor» qobiliyat nishonalari) ta`sir o’tkazadi, jismoniy qobiliyat nishonalari sifatida inson organizmining anatomik, fiziologik va ruhiy xususiyatlari yuzaga chiqadi. Biror-bir faoliyatni bajarish jarayonida "motor nishonalar" organizmning moslashish o’zgarishlari asosida takomillashib, 19 tegishli jismoniy qobiliyatlarga aylanadi [10] . Ta`kidlash zarurki, "motor nishonalar" ko’p funksiyali bo’lib, mushak faoliyati sharoitlariga qarab u yoki bu yo’nalishda rivojlanishi va u yoki bu shakldagi jismoniy qobiliyatlar rivojini ta`minlashi mumkin. Bunday shakllar harakat faoliyati turlari qancha bo’lsa, shuncha ko’p bo’lishi mumkin, chunki ularning har biriga o’ziga xos tuzilish, harakatlarning maqsadli yo’naltirilganligi, mushaklar muvofiqlashi, organizm faoliyati rejimi hamda uning quvvat bilan ta`minlanishi kabi xususiyatlar xosdir. Shu sababli ham organizmdan chidamlilik yoki harakatlar tezkorligini rivojlantirishga javobgar bo’lgan qandaydir alohida mexanizmlarni izlash befoyda. Ularning takomillashuvi asosida inson organizmining morfofunksional ixtisoslashuviga olib keladigan moslashtiruvchi ta`sir, butun bir adaptiv reaksiya yotadi. Morfofunksional qayta qurishlar organizmni to’laligicha qamrab oladi. Biroq bu eng ko’p darajada va birinchi navbatda asosiy ish yuklamasini ko’taradigan mushak guruhlari hamda ularning ish qobiliyatini ta`minlovchi fiziologik tizimlarga taalluqlidir. Funksional ixtisoslashuvning bunday tanlash xususiyati, asosan, organizmning ma`lum faoliyat sharoitidagi ish rejimiga, uning yaqqol namoyon bo’lish darajasi esa jismoniy yuklamalarning shiddati va hajmiga bog’liq [8] . Hozirgi vaqtda jismoniy qobiliyatlarni besh asosiy turga ajratish qabul qilingan: kuch, tezkorlik va muvofiqlash qobiliyatlari, chidamkorlik va egiluvchanlik. Ularning har biri harakat faoliyatining har xil turlarida xilma xil shakllarda namoyon bo’ladi. 2 .3. Jismoniy qobiliyatlar rivojlanishining asosiy qonuniyatlari Barcha jismoniy qobiliyatlarning yo’naltirib rivojlantirilishiga xos qator qonuniyatlar mavjud. Ular tarkibiga quyidagilar kiradi: 20 I. Harakat – jismoniy qobiliyatlar rivojlanishining y etakchi omili. Qobiliyatlarning shakllanishida ham tug’ma, ham atrof muhit omillari katta ahamiyatga ega. Biroq teng sharoitlarda jismoniy qobiliyatlarning rivojlanishida insonning ruhiy-fiziologik tabiatini takomillashtirishga qaratilgan harakat faolligi hal qiluvchi rol o’ynaydi. Shuning uchun ham jismoniy mashqlar bilan shug’ullangan kishilarda turli a`zolar va tizimlarning morfologik hamda funksional ko’rsatkichlari, harakat tayyorgarligi umuman yuqori bo’ladi. Organizmning funksional va morfologik takomillashuvi uchun zarur omil sifatida faoliyat, mashqning ahamiyatini birinchi bor Jan Lamark ko’rsatib bergan edi. O’zining "Birinchi qonuni" bo’lmish "mashq qonunini" tuzar ekan, u yozgan edi: "Biron-bir a`zodan tez-tez va susaytirmay foydalanish asta-sekin shu a`zoni mustahkamlaydi, rivojlantiradi, yiriklashtiradi va unga qancha muddat foydalanilsa, shuncha uzoqqa etadigan kuch ato etadi, a`zodan muntazam foydalanmaslik esa uni sezdirmay zaiflashtirib qo’yadi, tanazzulga olib keladi, izchil ravishda qobiliyatlarni toraytirib, oxir-oqibat uning yo’qolib ketishiga sabab bo’ladi". Shu tariqa Jan Lamark tirik tabiatning umumiy qonunlaridan birini ifodalab berdi. Bu qonunning yana ham chuqurroq o’rganilishiga keyinchalik P.A. Lesgaft, A.A. Uxtomskiy, I.P.Pavlov, G.F.Folbort, N.N. Yakovlev va boshqalar katta hissa qo’shdilar [11] . II. Qobiliyatlar rivojining harakat faoliyati rejimiga bog’liqligi. Jismoniy qobiliyatlar ularning namoyon bo’lishinigina emas, ularni bajarishning muayyan rejimini ham talab qiladigan faoliyat jarayonida rivojlanadi. Rejim deganda, bir mashg’ulot yoki mashg’ulotlar tizimi doirasida qandaydir jismoniy mashqlarning bajarilishi va ular orasidagi dam olish tushuniladi. Kerakli tartibni o’rnatishda, eng avvalo, insonning ish qobiliyatidagi bosqichlar tebranishi muhim ahamiyatga ega. Jismoniy mashqlarni bajarish jarayonida organizmning quvvat va 21 funksional zahiralari sarfi bilan bog’liq holda ishchanlik qobiliyati darajasi pasayadi. Dam olish chog’ida (mashq tugatilgach) ishchanlik qobiliyatining tiklanishi yuz beradi. Inson organizmi bu vaqtda bir necha holatlarni: ishchanlik qobiliyati susaygan bosqichni; ishchanlik qobiliyati to’la tiklangan bosqichni va, nihoyat, o’ta tiklangan, ya`ni ishchanlik qobiliyati kuchaygan bosqichni bosib o’tadi. Sanab o’tilgan bosqichlarning har biri boshqa sharoitlardan tashqari, bajarilgan ishning xususiyatlari, shiddati va davomiyligiga bog’liq bo’lgan muayyan uzunlikka ega bo’ladi. Har bir keyingi mashq dam olishning qaysi bosqichida takrorlanishiga qarab, harakat faolligining uch asosiy rejimini ajratib ko’rsatish mumkinki, ular jismoniy sifatlarning rivojlanishiga har xil ta`sir ko’rsatadi: 1-rejim: bunda darsdagi har bir keyingi mashq qisqa muddatli dam olish oraliqlari bilan, ya`ni ishchanlik qobiliyati to’la tiklanmagan bosqichda takrorlanadi. Ishchanlik qobiliyatining barcha ko’rsatkichlari muntazam pasayib boradi. Ish va dam olishning bunday navbatlashish rejimi chidamlilikning rivojlanishiga mosdir. 2-rejim: ha r bir keyingi mashq organizmning bir qancha funksional ko’rsatkichlarini faoliyat ko’rsatishdan avvalgi darajaga qaytaradigan dam olish oraliqlari bilan, ya`ni ishchanlik qobiliyati to’la tiklangan bosqichda takrorlanadi. Bunday rejim tezkorlik, kuch va muvofiqlash imkoniyatlarini rivojlantirishga yo’naltirilgan darslarga xos bo’ladi. 3-rejim: bunda har bir keyingi mashq ishchanlik qobiliyati ortig’i bilan tiklangan bosqichga mos keluvchi ancha uzoq muddatli dam olish oraliqlari bilan takrorlanadi. Bunday rejimda mashq takrorlangani sayin insonning harakat imkoniyatlarida xar tomonlama o’zgarishlar kuzatiladi – mushak kuchi va 22 tezkorlik oshib, chidamlilik pasayadi. III. Jismoniy qobiliyatlar rivojlanishining bosqichliligi. Jismoniy qobiliyatlarni rivojlantirish dinamikasida– bir xil yuklamalarni uzoq muddat davomida, ko’p marotaba bajarishda – uchta nisbatan mustaqil bosqichni shartli ravishda ayirib ko’rsatish mumkin: Birinchi – qobiliyatlarning rivojlanish darajasini oshirish; Ikkinchi – qobiliyatlarni rivojlantirishda maksimal ko’rsatkichlarga erishish; Uchinchi - jismoniy qobiliyatlarni rivojlantirshi ko’rsatkichlarining pasayishi. Birinchi bosqichda yuklama qo’llash natijasida organizmda har tomonlama moslashtiruvchi o’zgarishlar yuz beradi, ular harakat faoliyati xususiyatlari bilan bog’liq jismoniy qobiliyatlarning o’sishiga va funksional imkoniyatlarning asta- sekin kengayishiga sabab bo’ladi. Ikkinchi bosqichda moslashtiruvchi o’zgarishlar o’sib borgani sayin standart yuklama organizmda tobora kamroq funksional siljishlarga sabab bo’ladi. Bu moslashtiruvchi jarayonlarning turg’un adaptasiya bosqichiga o’tganligidan darak beruvchi bir belgidir. Tegishli qobiliyatlarning namoyon bo’lishi asosida yotuvchi tana a`zolari va tizimlarining imkoniyatlari jiddiy tarzda kengayib boradi. Ularning faoliyatida tejamlilik va o’zaro muvofiqlashuv kuchayadi. Bularning barchasi qobiliyatlarning maksimal darajada namoyon bo’lishi uchun sharoit yaratadi. Uchinchi bosqichda mazkur yuklama organizmdagi funksional imkoniyatlarning kengayishi tufayli moslashtiruvchi siljishlarni yuzaga keltirmay qo’yadi, ya`ni uning rivojlantiruvchi ta`siri yo pasayadi, yoki umuman yo’qoladi. Qobiliyatlar rivoji yana davom etishi uchun qo’llaniladigan yuklamalarning xususiyatlari va mazmunini o’zgartirish (boshqa mashqlar tanlash, ish shiddatini 23 oshirish, uning davomiyligi yoki mashqlarni bajarish sharoitlarini o’zgartirish), shu tariqa jismoniy qobiliyatlar uchun yangi, yuqoriroq talablar ko’yish zarur. Boshqacha aytganda, qobiliyatlar rivojini go’yoki birinchi bosqichga o’tkazish kerak. IV. Qobiliyatlar rivojining notekis va geteroxronligi (turli vaqtga mansubligi). Rivojlanishning notekisligi bir bosqichdagi jismoniy qobiliyat ko’rsatkichlarining o’sish darajasi boshqalardagiga qaraganda ancha jiddiy bo’lishi mumkinligini bildiradi. Bu uncha katta bo’lmagan vaqt kesmalari (masalan, bir necha hafta, oylik darslar) uchun ham, umuman rivojlantirish jarayoni uchun ham (aytaylik, bir necha yillik mashg’ulotlar uchun) to’g’ri bo’la oladi. Odatda, jismoniy qobiliyatlarning eng ko’p o’sishi jismoniy mashqlar bilan shug’ullanishning boshlang’ich davrida kuzatiladi. Biron-bir qobiliyatning rivojlanish darajasi ko’tarila borar ekan, uning o’sish sur`ati pasayadi. Jismoniy qobiliyatlar rivoji ularning o’sish sur`ati pasayishi bilan bog’liq ekan, zarur siljishlarga erishish uchun rivojlanishning har bir keyingi bosqichida tobora ko’p vaqt kerak bo’laveradi. Jismoniy qobiliyatlarning rivojlanish ko’rsatkichlari o’zgarishlarida (o’sishida) geteroxronlik (turli vaqtga mansublik) hodisasi kuzatiladi. U alohida jismoniy qobiliyatlarning shiddatli o’sa boshlashiga mos keladigan lahzalarning vaqt nuqtai nazaridan o’zaro muvofiq kelmasligida namoyon bo’ladi. Maxsus tadqiqotlar va amaliy tajriba shuni ko’rsatadiki, inson hayotining muayyan yosh davrida qobiliyatlar rivojiga ta`sir ko’rsatadigan qulay imkoniyatlar mavjud bo’ladi, chunki ulardan ayrimlarining o’sish sur`atlari boshqa yosh davrlaridagiga nisbatan ancha yuqori bo’ladi. Bu davrlarni odatda sensitiv (hissiy) yoki kritik deb ataydilar, chunki ular organizmning rivojlanishida alohida ahamiyatga ega. Ayrim qobiliyatlarning rivojlanishida jismoniy tarbiyaning eng kuchli ta`siri 24 ularning jadal sur`atda tabiiy rivojlanishi davriga mos kelishi aniqlangan. Boshqa yosh davrlarida mazkur qobiliyatga pedagogik ta`sir ko’rsatishning samaradorligi neytral yoki hatto salbiy bo’lishi ham mumkin. Shuning uchun muayyan jismoniy qobiliyatlarni takomillashtirishda eng qulay yosh davrlarini o’tkazib yubormaslik juda muhim, chunki keyinroq buni amalga oshirish ancha qiyin kechadi. Bolalarda alohida jismoniy qobiliyatlarning jadal rivojlanish davrlari rasmda ko’rsatilgan. Ko’rinib turibdiki, ularning xar biri o’z sensitiv davriga ega. Bu davrlarning vaqt chegaralari o’g’il va qiz bolalarda bir xil emas. Odatda, ko’pgina qobiliyatlarning jadal rivojlana boshlashi vaqti nuqtai nazaridan qizlar o’smir bolalardan 1-2 yilga oldinda boradilar. Ta`kidlash zarurki, turli mualliflarning ilmiy-usuliy adabiyotlarida u yoki bu qobiliyat rivojlanishining har xil sentitiv davrlari ko’rsatilganligiga duch kelish mumkin. Bunday tafovutlarning bir necha sababi bo’ladi: 1. Biron-bir qobiliyatni o’lchash uchun bir xil bo’lmagan testlardan foydalanish. 2. Jismoniy qobiliyatlar ko’rsatkichlarining o’sish sur`atlarini aniqlash uchun turli yondashuv va formulalarni qo’llash. 3. Tekshirish uchun tanlab olingan sinaluvchilarning bir turli emasligi (tekshirilayotgan kishilar sonining turlichaligi, ularning jismoniy rivojlanishi, tayyorgarlik darajasi, umumiy faoliyat rejimi va boshqalarning bir xil emasligi). V. Qobiliyatlar rivojlanish ko’rsatkichlarining qaytariluvchanligi. Jismoniy mashqlar bilan muntazam shug’ullanish natijasida erishiladigan funksional va tuzilishga xos o’zgarishlar qaytariluvchan bo’lib, ular teskari rivojlanishi ham mumkin. Shug’ullanishda nisbatan qisqagina uzilish bo’lsa kifoya, shu zahoti funksional imkoniyatlar darajasi pasaya boshlaydi, tuzilishga xos belgilar teskari tomonga rivojlana boradi va oqibatda jismoniy 25 qobiliyatlarning ko’rsatkichlari ham pasayadi. Birinchi navbatda, tezlik qobiliyatlari, keyinroq kuch va oxirida uzoq muddatli faoliyatga chidamlilik qobiliyatlari susayadi. Sportchilarni kuzatish shuni ko’rsatadiki, 5 oy davom etgan mashg’ulotlarni to’xtatish harakatlar maksimal sur`atining dastlabki darajasiga 4-6 oydan so’ng, mushak kuchi maksimal sur`atining dastlabki darajasiga 18 oydan so’ng, chidamlilikning xuddi shunday ko’rsatkichiga esa 2-3 yildan so’ng olib keladi. VI. Jismoniy qobiliyatlarning ko’chishi. Turli jismoniy qobiliyatlar bir- birlari bilan chambarchas aloqada rivojlanadi. Bir qobiliyatning rivojlanish darajasidagi yo’naltirilgan o’zgarish boshqasining rivojlanish darajasida o’zgarishlar sodir bo’lishiga olib keladi. Bu hodisa “ jismoniy qobiliyatlarning ko’chishi” deb ataladi. Ko’chish ijobiy va salbiy bo’lishi mumkin. Ijobiy ko’chishda bir qobiliyatning rivojlanishi boshqasining takomillashuviga ta`sir ko’rsatadi. Masalan, "portlovchi" kuchning ortishi – harakatlar tezligiga. Salbiy ko’chishning xususiyati shuki, bir qobiliyatning rivojlanishi ikkinchisining o’sishini sekinlashtiradi yoki uning rivojlanish darajasini pasaytiradi. Ko’chish bir tarkibli va har xil tarkibli bo’ladi. Bir tarkibli ko’chishda bir xil qobiliyat darajasining qo’llanilayotgan va qo’llanilmayotgan mashqlar orqali ortishi kuzatiladi. Masalan, osilib turgan holda qo’llarni bukib-yozish orqali kuch chidamliligi ortadi; xuddi shu qobiliyat qo’lga tayangan holda ularni bukib-yozish chog’ida xam rivojlanadi. Har xil tarkibli ko’chishda bir qobiliyatning rivojlanishiga olib keladigan mashg’ulot xuddi shu qatori boshqa jismoniy qobiliyatlar darajasining ham o’zgarishiga olib keladi. Masalan, blokli qurilmada shug’ullanganda qo’l bukuvchilarining izometrik kuchi ortar ekan, bu kuch chidamliligining ham oshishini ta`minlaydi. 26 Ko’chish yana ikki tomonlama (masalan, agar kuch qobiliyatlari rivojlantirilganda, tezlik qobiliyatlari ham takomillashsa, tezlik qobiliyatlari takomillashtirilganda esa kuch qobiliyatlari ham rivojlanib boradi) va bir tomonlama (masalan, harakat tezkorligi rivojlantirilganda, reaksiya vaqti ham takomillashadi, lekin reaksiya vaqtini yaxshilashga yo’naltirilgan mashqlar harakat tezkorligi rivojiga mutlaqo ta`sir ko’rsatmaydi) bo’ladi. Nihoyat to’g’ridan to’g’ri va bilvosita ko’chish turlari ajratiladi. To’g’ridan- to’g’ri ko’chishda bir qobiliyatning rivojlanish darajasi ko’tarilsa, bu boshqa qobiliyatning rivojida bevosita aks etadi. Masalan, qisqa masofalarga yuguruvchilar oyoq mushaklarining tezlik-kuch tayyorgarligi darajasi ortsa, yugurish tezligi ham kuchayadi. Bilvosita ko’chishda qobiliyatning takomillashuvi uchun faqat sharoit yaratiladi. Masalan, sprinter oyoqlarining maksimal kuchi tezkor yugurish iatijasi bilan hech qanday to’g’ridan -to’g’ri aloqaga ega emas. Lekin uning sakrash mashqlari bilan bog’liqligi borki, ularning natijalari, o’z navbatida, tezkor yugurish bilan ancha mustahkam aloqada hisoblanadi. Shuning uchun oyoqlarning maksimal kuchini rivojlantirishga yo’naltirilgan darslar tezlik-kuch qobiliyatlari uchun funksional baza yaratishga yordam beradi, ular esa pirovard natijada yugurish tezligini belgilaydi. Ko’chish turlarining ta`siri ko’pgina sport turlarida maxsus va umumiy jismoniy rivojlantirish vazifalarini hal etishda qo’llaniladi. Bir xil qobiliyatlarning boshqalariga ko’rsatadigan ta`sir kuchi va xususiyatlari ko’p jihatdan quyidagi omillarga bog’liq: 1. Pedagogik ta`sirotning ustun yo’nalishlari va ularni rivojlantirib navbatlashga (masalan, tezlik va kuch, chidamlilik qobiliyatlarini barobar talab qiluvchi mashqlardan iborat dars ulardan faqat bittasini hatto ikki barobar oshirilgan yuklama bilan rivojlantirishga qaratilgan mashg’ulotdan ko’ra yaxshiroq natija beradi). 27 2. Shug’ullanuvchilarning jismoniy tayyorlik darajasiga (jismoniy tayyorlik darajasi past bo’lganda, bir qobiliyatning rivojlanishi odatda boshqalarining ham rivojlanish darajasi ortishiga olib keladi, biroq keyinchalik qobiliyatlarning bunday muvoziy tarzda o’sishi to’xtab qoladi). Jismoniy qobiliyatlarning "ko’chishi" jiddiy pedagogik ahamiyatga ega. Shu hodisa tufayli jismoniy mashqlarning nisbatan tor doirasi bilan shug’ullangan holda harakat faoliyatining har qanday turini muvaffaqiyatli o’zlashtirib olish mumkin. Bu imkoniyat jismoniy tarbiya amaliyotida kishilarni mehnat, sport faoliyatiga, harbiy ishga tayyorlashda qo’llaniladi. VII. Harakat malakalari va jismoniy qobiliyatlarning o’zaro aloqasi va birligi. Jismoniy qobiliyatlar faoliyat chog’ida namoyon bo’lar ekan, ularni harakat malaka va ko’nikmalaridan ayri holda tasavvur etib bo’lmaydi. Insonning u yoki bu harakat faoliyatini qay darajada o’zlashtirib olganiga qarab tegishli jismoniy qobiliyatlarini yuzaga chiqarish darajasi ham o’zgaradi. 28 III BOB JISMONIY TARBIYA MASHG‘ULOTLARINING BOLALAR RIVOJLANISHIGA TA’SIRI 3.1 Jismoniy tarbiya vositalariga umumiy xaraktеristika: jismoniy mashqlar, tabiatning sog’lomlashtirish kuchlari, gigiеnik omillar. ismoniy tarbiya vositalariga umumiy xarakt е ristika. XX asrning t е xnika taraqqiyot davrida jismoniy tarbiya va sportga katta o’rin ajratilmoqda. Ayniqsa, oxirgi yillarda (17 yanvar 1996 y.). «Futbol» turini rivojlantirishga haratilgan O’zb е kiston Pr е z е d е ntining farmoni hammani quvontiradi. Inson salomatligi jismoniy tarbiya va sportning rivojlanishidan ajralmagan hol bo’lib qoldi. Chunki, t е xnik taraqqiyotdavrida insoniyat jismoniy mehnatdan ozod bo’lib, eng xavfli kasallikka «Gipodinamiya»ga uchramoqda, ya'ni harakatsizlik. Bu esa XX asrning juda xavfli qon-tomir tizimining kasalligiga olib k е ladi. Shuning uchun, ayniqsa, oxirgi yillarda s е vimli mustaqil r е spublikamizda davlatimiz raqbarlari tomonidan «Jismoniy tarbiya va sport» bo’yicha chiharilgan qonun va «Sog’lom avlod uchun» farmon bolalarning ma'naviy va jismoniy rivojlanishi, ularning Sog’lom, mehnats е var, baxtli bo’lishlari to’g’risidagi hamkorlikni ko’rsatadi. Shunday bo’lar ekan, aholining, ayniqsa bolalarni jismoniy, har tomonlama garmonik rivojlanishi uchun qanday jismoniy tarbiya vositalardan foydalanishimiz mumkin. Ma'lumki, jismoniy tarbiya qadimdan mavjud bo’lib inson hayoti bilan rivojlanib k е lgan. Inson jismoniy tarbiya uchun vositalarni asta-s е kin tanlab borib, hayotida jismoniy tarbiya vositalarini vujudga k е ltirgan bular jismoniy mashqlar gigi е nik omillar, tarbiyaning sog’lomlashtirish kuchlari. Insonning jismoniy rivojlanishiga turli harakatlar ham ta'sir etadi (mehnat, rasm solish, kiyinish va boshqalar), shartsiz r е fl е ks, massaj va boshqalar. Ular sog’liqni mustahkamlash, organizmni har tomonlama va gormonik rivojlantirish, hayotga zarur bo’lgan harakat, ko’nikma va malakalarni oshirish jismoniy takomillashtirishuvini yuqori 29 pog’onaga ko’tarish maqsadida foydalaniladi. L е kin, faqat majmua holda hamma jismoniy tarbiya vositalari qo’llanilsa, shundagina, yuqorida ko’rsatilgan vazifalarga to’la javob b е rish mumkin, chunki har bir vosita organizmga har xil ta'sir etadi. Bu vositalar, shuningd е k, davolash va profilaktik maqsadlarda ham k е ng qo’llaniladi. Jismoniy mashqlar tasnifi. Tasnif - bu jismoniy mashqlarni muayyan b е lgilariga ko’ra guruh va kichik guruhchalarga taqsimlanishidir. Turli jismoniy mashqlar ko’plab o’xshash b е lgilarga ega. Mashqlarni guruhlashga imkon b е radigan asosiy b е lgini aniqlash muhim. Bu b е lgi p е logogik jiqatdan axamiyatli bo’lishi lozim. Turli b е lgilarga ko’ra tuzilgan tasniflar ko’plab amaldagi jismoniy mashqlarbilan tanishishga, ulardan zarurlarini qo’yilgan vazifalarga muvofiq tanlashga, darslik va qo’llanmalardan zarur mashqlartavsifni t е z topishga yordam b е radi. Ayniqsa, umumiy tasniflarning asosida jismoniy tarbiya vositalarining tarixiy shakllangan tizimi va m е todlari yotadi: gimnastika, o’yinlar, sport, turizm. Bu guruhlarning xar bir o’ziga xos ahamiyatga ega va ular yanada kichik tasnifiy guruhchalarga bo’linadi. Gimnastika jismoniy tarbiya tizimida katta o’rin tutadi. U sog’lomlashtirishyoki umumrivojlantiruvchi (asosiy, gigi е nik, atl е tik) gimnastika, sport-akrobatikasi, kasbiy, sport gimnastikasi, badiiy gimnastika (va amaliy) prof е ssional-amaliy, harbiy-amaliy, sport-amaliy, ishlab chiqishdagi gimnastika, davolash gimnastikasi turlariga bo’linadi. Gimnastikaning quyidagi o’ziga xos xususiyatlari mavjud gavdani turli qismlari, ayrim, bo’qimlar va ular faoliyatining turli tomonlari va holatiga talab ta'sir etish (mushaklarning bo’shashga, cho’zilish va boshqalar): jismoniy 30 yuklanishni taqsimlash imkoniyati: sport anjomlari va sport inshoatlaridan foydalanish: mashqlarni musiqa jurligida o’tkazish: mashklarning rang-barangligi. Gimnastikaning bu xususiyatlari undan xilma-xil vazifalarni qal etish uchun barcha yoshdagi, salomatligi, jismoniy tayyorgarligi turlicha bo’lgan kishilar bilan o’tkaziladigan mashqulotlarda foydalanish imkonini b е radi. Xarakatli o’yinlar. Bu turli emotsional harakatlardan iborat murakkab faoliyatdir. Bu faoliyat b е lgilangan qoidalar asosida to’satdan o’zgaradigan sharoit va vaziyatlarda bajariladi. Gimnastikadan farkli ularok, o’yinlarni o’tkazishda jismoniy nagruzkalarni taqsimlash qiyin bo’ladi. harakatli o’yinlar boshqa jismoniy mashqlardan shuqullanuvchilar faoliyatini tashkil etish va boshharish xususiyatlari bilan farqlanadi. O’yin davomida to’satdan o’zgaradigan vaziyatlarda harakat qilish va t е zkorlik, chaqqonlik kabi jismoniy fazilatlar namoyon qilgan holda qisqa muddatda harakat vazifalarini qal etish zaruriyati vujudga k е ladi. Bu harakatlar ko’nikmalarini mustaqkamlaydi. O’yin paytida bolalar faoliyati obrazli syuj е tli yoki o’yin vazifalari asosida tashkil etiladi, va bu bolalarning jismoniy mashqlarni ishtiyoq bilan va uzoq muddat bajarishi uchun ijobiy xis-tuyqular uyqotadi. Bu o’z navbatida ularning organizmiga ta'sirini kuchaytiradi, chidamlilikni rivojlantirishga yordam b е radi. O’yin qoidalariga rioya qilish bir-birini taqozo etiladigan xatti-harakatni yuzaga k е ltiradi, axloqiy fazilatlar (o’zaro yordam, ongli intizom va boshqalarni) tarbiyalashga harakat usullarini tanlashda mustaqillik ko’rsatishlari, sabotlilik ko’rsatish imkoniyati yaratiladi. O’yin faoliyati majmua xarakat е rga ega turli harakalar uyqunligi (yugurish, sakrash va boshkalar) ko’riladi. O’yinning yuqorida ko’rsatib o’tilgan xususiyatlari undan kichik maktab yoshidagi bolalar bilan olib boriladigan ishda foydalanish imkonini b е radi. Sport jismoniy mashqlarning biror turida yukori natijaga erishishga 31 haratilganligi bilan tavsiflanadi, kishining ma'naviy va jismoniy kuchlariga yuksak talablar qo’yadi. Shuning uchun u muayan yosh bosqichning rivojlanish darajasidagina qo’llash mumkin. Bu esa jismoniy tayyorgarlik soqligiga muvofiq sharoitnini talab qiladi. Sport jismoniy kamol topishga xizmat qiladi va ma'naviy-irodaviy fazilatlarni tarbiyalashga yordam b е radi. Shuning uchun sport bilan shuqullanish ayniqsa, kishi organizmining hamda inson shaxsining shakllanish davrida foydalidir. Jismoniy maqorati shakllantirish va jismoniy tarbiyaning xilma-xil vazifalarini qal etish maqsadida o’quvchilar bilan ishlashda turli gimnastika mashqlari (sarflanish umumrivojlantiruvchi mashqlar). Buning natijasida jismoniy mashqlarva k е yingi yosh bosqichlarida xilma-xil sport turlari bilan shuqullanish uchun zamin yaratiladi. Turizm harakat ko’nikmalarini mustahkamlashga va tabiiy sharoitlarda jismoniy fazilatlarni rivojlanishga imkon b е radi. Maktabda bolalar bilan turli harakat usullaridan foydalangan holda (piyoda yurish v е losip е dda yurish va boshqalar) shahar tashharisiga sayrlar uyushtiriladi. Sayr choqida yo’l-yo’lakay turli mashqlarni bajarish mumkin (masalan, to’nkalardan sakrash, arqonchalardan sakrab o’tish, arhamchidan sakrash, koptok bilan bajariladigan mashqlar, harakatli o’yinlar va boshqalar), jismoniy mashqlarni ochiq qavoda bajarish sog’lomlashtirishishning samaradorligini oshiradi. Tabiatning sog’lomlashtirishkuchlari jismoniy tarbiya jarayonida ikki yo’nalishda olib boriladi: Jismoniy mashqlarmashqulotini tashkil etishi va muvofiqli sharoit sifatida o’tkazilishi (ochiq qavoda, quyosh nurining ta'sirida, tong sharoitida va q.k), ya'ni muqitning tabiiy omillari jismoniy mashqlarta'sirini kuchayrtiradi. Ikki yo’nalish organizmni chiniqtirishga nisbatan mustaqil vosita sifatida 32 foydaniladi (quyosh, qavo vannasi, suv tadbirlari, artinish, chiniqtirish va q.k.). Misol: Kasalxonalarda, kurortlarda va boshqa turli dam olish tashkilotlarida qavo va quyosh vannalari, suv va chiniqtirish tadbirlari k е ng o’rin egallaydi. Jismoniy mashqlarmashqulotida. Tabiatning sog’lomlashtirishkuchlarini to’g’ri ishlata bilish kishi organizmiga jismoniy mashqlarni ijobiy ta'sirini oshiradi. Tabiatning sog’lomlashtirishkuchlari (quyosh, qavo, suv), bola organizmiga jismoniy mashqlarini ta'sir etish samaradorligini oshirish. Ochiq qavoda. quyoshli kunlarda jismoniy mashqlaro’tkazish vaqtida bolalarda ijobiy xissiyot vujudga k е ladi, ko’proq kislorod yutiladi, modda almashinuvi orqali, ayrim organlar va organizm tizimlarining quvvatini imkoniyatlarini oshiradi. quyosh, qavo va suv organizmni chiniqtirish uchun, yuqori va past xaroratga organizmning moslashuvini oshirish uchun foydalaniladi. Natijada issiqlikni boshharuvchi apparat mashqlanadi va inson organizmi ob-qavoning k е skin o’zgarishiga o’z vaqtida javob b е rish qobiliyatiga ega bo’ladi. Bunda tabiatning tabiiy omillaridan jismoniy mashqlarmoslanishi chiniqish samarasini oshiradi. Tabiatning tabiiy kuchlaridan mustaqil vositalar sifatida foydalaniladi. Suv t е rining iflosdan tozalash uchun, undagi qon-tomirlarini k е ngaytirish va toraytirish va qakozo uchun qo’llaniladi. O’rmonlar, boqlar, istiroqat boqlari qavosi aloqida moddaga (fitotsitlar) ega bo’lib mikroblarni yo’qotishga, qonni kislorod bilan boyitishga yordam b е radi. quyosh nurlari t е ri ostida «S» vitamini qosil qilishga yordam b е radi. 3.2 Jismoniy mashqlar- jismoniy tarbiyaning asosiy vositasi. Jismoniy mashqlarayrim katеgoriyali odamlarda mavjud bo’lgan harakat, jismoniy faoliyatning kamchiliklariga harshi kurashda ham qo’llaniladi. Bunda ular «kompеnsatsiyalashgan» funktsiyani bajaradi. Ishlab chiharishda jamoatda va 33 boshqa joylarda harakatlarni chеgaralash natijasida jismoniy еtishmaslik kеlib chiqadi. Bu esa ko’pgina organ va tizimlarning funktsiyasini pasaytiradi, tashqi salbiy ta'siri ostida turqunlik pasayadi. Shunday qilib hayot o’rgatgan shart-sharoitlar va organizni to’liq morfologik va funktsional rivojlantirishga zarur bo’lgan vositalar orasidagi harama-harshiliklar mavjud bo’ladi. Bu salbiy qodisalarga harshi kurashda insonning jismoniy va psixologik qobiliyatini oshirishda qo’llaniladigan jismoniy mashqlarmuhim axamiyatga ega. Jismoniy tarbiya jarayonida hamma vositalar ishtirok etsada, jismoniy mashqlartarbiyalash va o’rgatishda o’ziga xos axamiyatga egadirlar. Buning sabablari quyidagilar: Jismoniy mashqlarinsonning atrof-muqitga nisbatan harakat tizimini ifodalaydi. Jismoniy mashqlarijtimoiy-tarixiy jarayonida jismoniy tarbiya soxasidagi takrorlanish, qaytarilishdir. Jismoniy mashqlarshuqullanuvchilarning tanasiga ta'sir qilib holmay, shaxs sifatida shakllanishida ham axamiyalaridir. Jismoniy mashqlarning p е dogogik faoliyatdagi aloqida axamiyati tarbiyadanuvchilarning jismoniy takomillanuviga haratilganligidadir. Jismoniy mashqlarkishining harakatga bo’lgan talabini qondiruvchi vositadir. Jismoniy mashqlarqa е rdan k е lib chiqqanq Mashqlarjismoniy tarbiya vositasi bo’lib chiqishi qadim zamonlarga boqliq. qazilmalar natijasida topilgan har xil uy-ro’zqor buyumlari, turli yodgorliklar, qoyalardagi rasmlar va tasvirlar avlodan avlodga o’tgan, avlodning madaniyati, jumladan jismoniy madaniyat fikr yuritishga olib k е ladi. 34 Jismoniy mashqlarmehnat orqali vujudga k е lgan. Jismoniy mashqlarni rivojlanishiga san'at, harbiy ish, hamda din o’zining salmoqli ta'sirini ko’rsatadi. Masalan, milliy kurash. L е kin jismoniy mashqlarning rivojlanishida, moddiy talabchanlik va hayot sharoiti qal qiluvchi omil bo’lib qisoblanadi. Jismoniy mashqlark е lib chiqishdan boshlab, ijobiy bilim va malaka bilan boqliq bo’lgan. Jamiyatni va jismoniy tarbiyani rivojlanishi, jismoniy mashqlarni mehnat va harbiy bilan o’zaro boqlikligi yo’qotilib bordi. Jismoniy mashqlarmehnat yoki harbiy ishga boqliq bo’lmay hola boshladi. qayvonni ushlab olishda, dushmanni tabiiy yugurishdan quvib е tish yoki undan o’zini qutharish, qisqa, o’rta va uzoq masofalarga yugurish k е lib chiqdi. Shunga o’xshash nishonga otadigan bo’ldilar va q.k. Mashqlarni aloqida bo’lib, ajralib chiqishi endi kishilarni mehnatga va harbiy ishga tayyorlay boshladi va bu ularni jismoniy va ruqiy rivojlanishlarini ta'minladi. Jimoniy mashqlarbu erkin harakatlardir. Ularni bajarish, to’xtatish, o’zgartirish kishi ixtiyori bilan amalga oshiriladi. Erkin harakatlar qaqida buyuk olimlar I.M.S е ch е nov va I.P.Pavlov ko’p ishlar bajarganlar. I.M.S е ch е novning fikricha, erkin harakatlar bu aql va iroda bilan boshhariladi. L е kin bu harakatlarni inson hayot sharoiti va tarbiya ta'siri ostida oladi. I.P.Pavlov erkin harakatlarni fiziologik m е xnizmlarini ochib b е rdi. Uning fikricha erkin harakatlar bosh mirya yarim sharlarning umumlashgan harakatlarning natijasidir. Bunda ko’pgina analizatorlar, birinchi va ikkinchi signal tizimi ishtirok etadi. L е kin asosiy o’yinni ikkinchi signal tizimi qal etadi. Misol: inson va qayvon. Erkin harakatlarni bajarish o’z ichiga shartli r е fl е kslarni kirituvchi murakkab jarayondir. Jismoniy mashqlarni organizmiga ta'siri. 35 Yukorida aytilgand е k, jismoniy mashqlarodam organizmiga chuqur va har tomonlama ta'sir ko’rsatadi. Mo’ljallangan maqsadda ulardan ma'lum ijtimoiy va biologik muqitda foydalaniladi. Shuning uchun ham jismoniy mashqlarmashqulotlarining optimal samaradorligini oshirish maqsadida quyidagi omillarni e'tiborga olish k е rak: a) mashqulotda qatnashuvchilarining individual holatlari: yoshi, jinsi, salomatlik, jismoniy rivojlanish, tayyorgarlik saviyasi (urov е n), aqliy, jismoniy, xissiy (emotsiya) va boshqa xususiyatlari: b) jismoniy mashqlarning xususiyatlari (murakkabligi, yangiligi, t е xnik xarakt е ristikasi). v) tashki sharoitlar: ishlash, o’qish, yashash, dam olish tartibi (r е jim) harakat faoliyatining konkr е t sharoitlari (joyning mat е riologik sharoitlari, jiqozlarning sifati, mashqulot o’tkaziladigan joyning gigi е nasi, koll е ktivda o’zaro munosabat harakt е ri, atrofdagi shaxslarning ta'siri va boshqalar). Tarixiy rivojlanish jarayonida jismoniy tarbiya tizimining muhim tomonini tashkil etuvchi jismoniy mashqlarturli majmua va tizimi yaratilib borildi. Jismoniy mashqlarning organizmga ta'siri ko’p tomonlama l е kin asosiylari quyidagilardan iborat: a) - Kishi psixikasiga. b) - Tana shakliga. v) - Organizmni fiziologik funktsiyasiga. g) - Sog’lomlashtirishaxamiyati. d) - Tarbiyaviy ta'sir. Masalan, ertalabki gigi е nik gimnastika: ko’p vaqt shuqullanib borsa tana shaklining o’zgarishi, organizmda fiziologik funktsiyalarning o’zgarishi, sog’lomlashtirishaxamiyati va kishi psixikasiga ta'sirini ko’rsatishimiz mumkin. 36 Tabiiy va p е dogogik fanlar soxasida ilmiy bilimlarni k е ngaytirib borishi natijasida jismoniy qobiliyatni rivojlantirishna har tomonlama ta'sir etuvchi jismoniy mashqlartizimi yaratildi. Tarixiy rivojlanish davomida bir kancha turdagi jismoniy mashqlardan maqsadga yaqinroqlarini tanlab olindi va tizimga tushiriladi. Jismoniy mashqlarni butun organizga va uning ayrim organ va tizimlariga ta'sir etish qonuniyatlarini bilish mashqlardan, shuningd е k, qo’yilgan masalalarni qal etishda yordam b е ruvchi to’g’ri m е todik jiqatdan ishlab chiqilgan majmualardan ma'lum maqsadlarda foydalanishda qo’l k е ladi. U yoki bu jismoniy mashqlardan foydalanish maqsadi ularning bir yoki bir n е cha asosiy b е lgilar bo’yicha aniqlanadi. Bunda mashqlarning butun organizmga ta'sirlar yiqindisi qisobga olinadi. Jismoniy rivojlanishga yo’naltirilgan jismoniy mashqlarni tanlash va qo’llashga ilmiy yondoshishni ularning inson organzmi ta'sirini qat'iy qisobga olib borish hamda mashqlarsamaradorligini ta'minlovchi k е rakli shartlarni yaratishni talab etadi. Bu е rda to’g’ri tashkil etilgan m е todika qal qiluvchi axamiyatga ega. Jismoniy mashqlarta'sirini aniqlaydigan omillar. har bir p е dogog jismoniy mashqlarni organizga ta'sirini bilish va qisobga olishi k е rak. Bundan u kishi organizmining bir butunligini unutmasligi lozim. Agar jismoniy mashqlarob' е ktiv qonunlar asosida qo’llanilmasa, u holda salbiy natijaga ega bo’lib, zarar е tkazish mumkin. Misol: tayyorgarliksiz uzoq masofaga yugurish. Jismoniy mashqlarni maqsadga muvofiq ta'sirini aniqlovchi umumiy omillarga: 1. Mashqulotlar ustidan to’g’ri p е dogogik raqbarlik; 2. O’rgatish va tarbiyalashda maqsadga muvofiq m е todlardan foydalanish 37 kiradi. Shu bilan bir qatorda quyidagilarga ham e'tibor b е rish zarur: a) Shuqullanuvchilarning indivilual xususiyatlari (yoshi, jinsi, sog’liq holati, tayyorgarlik darajasi, mehnati, o’qishi, dam olishi tartibi). b) Jinsmoniy mashqlari xususiyatlari: uni murakkabligi, yangililigi, jismoniy harakat ish qajmi , qis-xayajonligi (emotsional holati). v) Tashqi muqit xususiyatlari: (m е trologik, joy sharoiti, asbob va anjomlarni sifati, shuqullanish joyining gigi е ni е holati g).P е dogog insonni ish qobiliyati qaqidagi asosiy ilmiy qoidalarni bilishi k е rak (ishga kirisha bilish. Dam olish va jismoniy harakat ish qajmini (jismoniy yuklanish) organizga ta'siri, mashq oqibatlari va boshqalar). Jismoniy mashqlarni shakli va mazmuni. hamma xodisa va jarayonlar o’xshash jismoniy mashqlarham o’zining mazmuni va shakliga ega. Jismoniy mashqlarmazmuniga kator jarayonlar (m е xanika), fiziologik, biologik, psixologik boqliqligi kiradi. Ularning ta'sirida harakt faoliyatiga bo’lgan kobiliyat o’sadi. Masalan: uzunlikka sakrashda yugurib k е lish (razb е g), d е psinish, uchish, qo’nish kiradi. Jismoniy mashqlarshakli-ularni ichki va tashqi tuzilishdan iborat. Ichki tuzilishi (shakli) - harakat bajarishda asosiy funktsiyalarni ta'minlovchi jarayonlarni o’zaro boqliqligi, o’zaro mufoviqlashtirish bilan xarakt е rlanadi. Masalan: yugurishdagi tuzilishning o’zaro boqliqligi boshqa, shtanga ko’tarishda boshqa. Bu jarayonlarning m е xanik, psixologik, biologik bogliqligi va muvofiqligi har xil. Tashqi shakli - Mashqni tashqi ko’rinishi. U harakat jarayonida fazoviy, 38 vaqt va kuch munosabati bilan xaratk е rlanadi. Jismoniy mashqlarning mazmuni va shakli o’zaro boqliq va birlikda saqlanadi. Bu birlik harama-harshilikni ham o’z ichiga oladi.Mazmun-shaklini o’zgartirish mumkin. Masalan: 10 marta sakrash, t е xnikasini o’zgartirgan. Balandlikka sakrash. Masalan: harakat sifatlarini yaxshilash natijasida mashq shaklini uzgartirdi. Shakl ham mazmunni o’zgartira oladi. Masalan: balandlikka sakrashda-sakrash usuli o’zgarib, uning mazmunini ham o’zgartiradi. 3.3 Jismoniy mashqlarning shakli va mazmuni. Jismoniy mashqlar tеxnikasi harakat vazifalari maqsadga muvofiq holda qal etilishga yordam bеradigan harakat faoliyatining usullari jismoniy mashqlartеxnikasi dеyiladi. Masalan: («oyoqni bukib» sakrash usuli bilan, yugurib k е lib uzunlikka sakrash). a) T е xnika tushunchasi bu harakatlarning tashki shaklidir. Jismoniy mashqlart е xnikasi b е to’xtov o’zgaradi va takomillashadi. b) T е xnikaning asosi. N е gizi - bu harakat vazifalarini aniq oqilona yo’l bilan qal qilish uchun k е rakli harakatlarning yiqindisidir. Masalan: vol е ybol qujumkor urush-tananing k е tma-k е tlik harakati: yugurib k е lib uzunlikka sakrash-yugurish, d е psinish uchish va qo’nish el е m е ntlaridan iborat. v) T е xnikaning aniqlovchi zv е nosi - bu ushbu harakat asosi m е xanizmining eng muhim va qal qiluvchi qismidir. Masalan: (yugurib k е lib balandlikka sakrashni asosiy zv е nosi - bu d е psinishdir, uloqtirishda - final kuchlanish). g) T е xnik d е tallari - harakatning asosiy m е xanizmiga qalaqit b е rmaydigan, 39 uning ikkinchi darajali xususiyatidir. Bu sportchining individual xususiyatiga boqliq. Masalan, uch sakrashda uchish fazalarining o’ziga xos munosabati. Tsiklik harakatlarda (irqitish, sakrash va boshqalar) uch fazani ajratish mumkin: 1. Tayyorlov fazasi. Masalan, irqitish qo’lni va tanani orqaga t е bratish; 2. Asosiy faza. Masalan, irqitishda buyumni qo’yib yuborish; Yakuniy faza. Masalan irqitish muvozanatni saqlab holish, o’qini to’xtatish. Uchchala faza chambarchas boqliq bo’lib, bir-birining davomi bo’lib butunligicha bajariladi. Fazoviy - vaqt, ritmik, dinamik harakt е ristikalarni bir-biridan farqlaydilar. Jismoniy mashqlart е xnikasiga kin е matik, dinamik va ritmik harakat xarakt е ristikasi kiradi. Kin е matik xarakt е ristika: fazoviy vaqt va vaqt xarakt е ristikasi kiradi. Bu harakat xarakt е ristikalari bir-biridan farqlaydilar. Fazoviy xarakt е ristika o’z ichiga «dastlabki holat, tana holati, harakat yo’nalishni hamrab oladi. Dastlabki holat (D.X.) - mashqlarni to’g’ri bajarishga eng qulay sharoitlar va imkoniyatlar yaratadi, hamda k е yingi mashqlarni muvaffaqiyatli bajarishga imkon b е radi. Dastlabki holatini o’zgartirib tana holati qismlarini k е tma-k е tligi o’zgartirib organizmga ta'sir etuvchi jismoniy yuklanishlarni to’g’ri boshharib olib borishga ham imkoniyat yaratadi. Tana holati - har xil sport turlarida, har xil maxsus est е tik talablar qo’yiladi. Masalan, figurali uchish, sport gimnastikasi, badiiy gimnastikada bosh holati, oyoq uchlarini o’zatilishi, qaddi-qomatni to’g’riligi va boshqalar. Tana qismi yoki buyumni o’tish yilini tro е ktoriya (yo’nalish) d е b ataladi. Tro е ktoriyada shakl, yo’nalish va amplirudalar mavjud. a) Shakli bo’yicha hamma harakatlar to’g’ri chiziqli va egri chiziqli 40 yo’nalishda bo’ladi. Boksda va qilichbozlikda to’g’ri chiziqli harakatlarni uchratish mumkin. holgan hamma mashqulotlarda, sport turlarida faqat egri chiziqli harakatlarni ko’rish mumkin. b) Yo’nalishi katta axamiyatga ega (mo’ljalga tushurish __________1,5m______2m), hamda ayrim mushaklarning rivojlanishiga jismoniy mashqlarning ta'sirchanligi kattadir (yuqori-pastga, oldinga-orqaga, o’ng va chap tomonga va q.k). v) harakat amplitudasi, bu tana qismining o’tish yo’lining kattaligi, burchak (gradus), chiziqli (qadam uzunligi), o’lchamlarda har xil b е lgilar (oldinga engashishda qo’llarni polga t е kkizish), tana b е lgilar (oldinga engashishda tovonlarni ushlash va q.k) bilan b е lgilanish mumkin. Fazoviy - vaqt xarakt е ristikasiga - t е zlik va t е zlanishlar kiradi. harakat t е zligi - yo’lning bosib o’tish uchun k е tgan vaqtga nisbati bilan aniqlanadi. Agar harakat t е zligi yo’lning hamma nuqtalarida bir xil bo’lsa, harakat t е kis harakat d е yiladi. Vaqt xarakt е ristikasi. Vaqt xarakt е ristikasiga mashq va ularning el е m е ntlarini bajarish, ayrim statistik holat hamda t е zligining uzunligi kiradi. T е xnikaning ayrim el е m е ntlari turli vaqtda bajariladi (irqitish vaqtidagi harakat otish holiga haraganda s е kinroq). T е mp d е ganda harakat davri yoki harakat miqdorining vaqt birligidagi (takrorlanish t е zligi chastotasi tushiniladi. Masalan: yurish t е mpi minutiga 120-140 qadam). Ritmik xarakt е ristika. Ritm - mushak kuchlanishi va bo’shashining navbatma-navbat almashivudir. O’zlashtirilgan harakatlarda ritm turgun xarakt е rga ega. Ritmik harakatlar oson bajariladi, shuning uchun ham charchov qosil qilmaydi. Dinamik xarat е ristika. Jismoniy mashqlarni bajarishga juda ko’p omillar, 41 jumladan ichki va tashqi kuchlar ta'sir etadi. Ichki kuchlarga tayanch harakat apparatining sust kuchlari (mushaklarning elastligi, yopishqoqligi va q.k.), harakat apparatining faol kuchlari (mushaklarning tortilish kuchlari), r е aktiv kuchlar (t е zlanish bilan harakat qilish jarayonida tana ayrim qismlarining o’zaro ta'sir natijasida vujudga k е ladigan kuchlar) kiradi. Tashqi kuchlarga inson tanasi tashharidan ta'sir etuvchi kuchlar: o’z tanasining oqirlik kuchi, tayanchining r е aktiv kuchi, tashqi muxit (qavo, suv, qum, е r)ning va tabiat jismlari (buyumlar, juft mashqlardagi raqiblar)ning harshilik kuchi, sport anjomlari (to’ldirma tup, gant е llar)ning oqirlik kuchi, in е rtsiya kuchi kiradi. Jismoniy tarbiya nazariyasining tadqiqot m е todikalari. Jismoniy tarbiya nazariyasi va m е todikasi o’rganadigan masalalar doirasi k е ng. Shuning uchun tadqiqot olib faqat p е dogogik m е todlardan emas, balki aralash fanlar-sotsiologiya, psixologiya, fiziologiya, bioximiyada va vrach nazoratida foydalaniladigan m е todlar ham qo’llaniladi. Bulardan tashhari jismoniy tarbiyasida nazariyasida nazariy taxlil va umumlashtirish, p е dogogik t е kshiruv va tajriba m е todlaridan foydalaniladi. Nazariy taxlil va umumlashtirish m е todlari. har qanday tadqiqot adabiy manbalarini o’rganish, taxlil va umumlashtirishdan boshlanadi. Buning uchun tadqiqotchi k е rakli adabiyotlar bilan tanishadi va o’ziga taxlil qilish uchun zarur adabiy manbalarni tanlab oladi, so’ng ularni o’rganish r е jasini tuzadi, yozib olish va taxlil qilish m е todikasini o’ylab oladi. Tajriba tadqiqotlar uchun adabiyotlarni o’rganishda qaysi masalalar o’rganib chiqilgan, ular qay darajada yoritilgan va ulardan qaysilari yanada asoslanishini va tajribada sinab ko’rishni talab qilishni aniqlash zarur. Kuzatish m е todi. U maxsus tashkil etiladi, aniq b е lgilangan kuzatish 42 pr е dm е tiga, shuningd е k, kuzatiladigan faktlarni qisobga olish tartibga ega bo’ladi. Bunda tadqiqotchi p е dogogik jarayonning borishga aralashmaydi. U kuzatishni r е jasini oldindan ishlab chiqadi. Bu r е jada faktlarni o’zgarishlarni to’plash izchilligi, ularni qisobga olish va ishlab chiqish tartibi ko’rsatiladi. Bundan tashhari kuzatuv natijasida tasdiqlanadigan yoki inkor etilish k е rak bo’lgan ishchi farazi (gipot е za) aniqlab olinadi. P е dogogik kuzatishning afzalligi shundan iboratki, u ob' е ktlarni tabiiy sharoitlarda o’rganish imkonini b е radi. Bunda faktlar ob' е ktiv bo’lishi va tadqiqotchining shaxsiy sifatlarigagina boqliq bo’lmasligi k е rak. Kuzatishlar jarayonida kuzatiladigan narsani aniq, qayd etish zarur. Tajriba sinov m е todlar. Tipik sharoitlarning o’zgarish darajasiga ko’ra tabiiy va labaratoriya tajribalari bir-biridan farq qilinadi. Fanning vazifasi – Jismoniy tarbiya nazaryasi va metodikasi fanini o‘qitishda bo‘lajak mutaxassislarga gimnastikaning mashq elementlarini o‘rgatish, harakatli o‘yinlarni tashkil qilish va o‘tkazish, o‘yinlarni tahlil qilish, harakatli o‘yinlarni bolalarning yoshiga mos holda tanlash, maktabgacha ta’lim muassasalarida jismoniy tarbiya ishlarini rejalashtirish hamda tashkil etishni o‘rgatish, gimnastika, harakatli o‘yinlarni kelib chiqishi, qisqacha tarixi, turkumlari, rivojlanish bosqichlari, pedagogik ahamiyatini anglatish, gimnastika mashqlari va harakatli o‘yinlarni tasnifini anglatish, uning tarixiy qonuniyatlari, vositalari, o‘qitish metodlari, o‘rgatish bosqichlari, jismoniy tarbiya darslarini tashkil qilish usullari bo‘yicha nazariy bilimlarni o‘rgatish, jismoniy sifatlarni tarbiyalash va rivojlantirish yo‘llarini o‘rgatishdan iborat. Jismoniy tarbiya nazaryasi va metodikasi fanini o‘zlashtirish jarayonida amalga oshiriladigan masalalar doirasiga - maktabgacha yoshdagi bolalarga jismoniy tarbiya asoslarini, maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishining yosh 43 xususiyatlarini, jismoniy tarbiya vazifalari va vositalari, metodlarini, yosh bosqichlariga qarab o‘quv ishlarini rejalashtira olishni, har bir yosh bosqichlariga qarab jismoniy tarbiya mashg‘ulotlarini tashkil qilish va o‘tkaza olish, guruhdan tashqari olib boriladigan jismoniy tarbiya shakllarini bilish va ularni farqlay olishni, jismoniy tarbiya bo‘yicha mashg‘ulotlarda qo‘llaniladigan harakatli o‘yinlar haqida keraklicha tasavvurlarga ega bo‘lishlarini ta’minlashi kerak. Bundan tashqari - Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasining tarixiy qonuniyatlari, vositalari, o‘qitish metodlari, o‘rgatish bosqichlari, jismoniy tarbiya darslarini tashkil qilish usullarini; ertalabki badan tarbiya va jismoniy tarbiya dastur bo‘limlari bo‘yicha mashg‘ulot jarayonlarga rahbarlik qilish haqida ham keraklicha ko‘nikmalarga ega bo‘lishlari lozim.Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi fanining bo‘limlarida jismoniy madaniyatning umumiy o‘rta ta’lim hamda amaliy - kasbiy tayyorgarlik shuningdek, kundalik turmushda ahamiyat kasb etuvchi harakat ko‘nikmalariga o‘rganib boradi. Bundan tashqari sport, jismoniy tarbiyaning asosiy komponentlaridan biri hamda sport faoliyatining maxsus shakli sifatida sport musobaqalari taxlil qilishni ham o‘rganadilar.Shunday qilib, Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi fani jismoniy madaniyat va sport bo‘yicha mutaxassislar uchun professional ta’limotning ilmiy fundamentiga kirituvchi kengaytirilgan bo‘limlari majmuasini o‘z ichiga oladi. Uning ahamiyati faqat bu bilimlar qiymati bilan ifodalanmaydi, u bo‘lg‘usi mutaxassisga jismoniy madaniyatning butun sohalarida kasbiy - faoliyat mazmunini to‘liq tushinishga imkoniyat yaratadi, o‘quvchilarning dunyo qarashlarini o‘zgartiradi, jamiyatning boshqa sohalaridagi mutaxassisliklarning umumiy ish faoliyatlari bilan bog‘laydi va yangi ko‘rinishdagi bilim, usul va metodlarini egallashni, zarur bo‘lgan yuqori darajali professional dunyoqarashini shakllantirishga yordam beradi. Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi bu inson jismoniy kamolatini boshqarishning 44 umumiy qonuniyatlari haqidagi fan bo‘lganligi uchun bu fanni egallash jismoniy tarbiyaning barcha bo‘g‘inlariga tegishli masalalarini hal qilishga to‘g‘ri yondoshish imkonini beradi. Guruh ma щ g’ulatlarida jismoniy tarbiya buyicha o’quv ishlarini rejallashtirish o’rganiladi. Rejalashtirish xujjatlari hech qaysi kitobda to’la bayon etilmagan.. SHuning uchun birorta seminar mashg’uloti qoldirilsa umumiy rejalashtirish ishlarini tushunish qiyin bo’ladi, hamda xar bir gurux mashg’ulotida o’quv ishlarini rejalapptirish to’g’risida uyga vazifa beriladi. Maktab yoshidagi jismoniy tarbiya umuman jismoniy tarbiya tizimida eng asosiy zvenolarining biridir. CHunki maktabdan so’ng akademik litsey va kasb-xunar kollejlarda davom etib bolalar tarbiya oladilar, xayotda, amaliyotda kerakli ko’nikma va malakalar xosil bo’ladi. IIIaxsini har tomonlama yangi jismoniy, aqliy, ahloqiy rivojlanishga qaratilgan bo’ladi. Albatta hayotda, mehnatda va Vatanni mudofaa qilishda ahamiyati juda kattadir. Xo’sh, maktabda jismoniy tarbiyaning maqsadi nima? O’zbekiston jismoniy tarbiya tizimining umumiy maqsadlariga binoan maktab devrida har bir yosh bosqichlarida jismoniy tarbiya kamolotni ketma ketlikda amalga oshirib, by bilan o’rta maktab bitiruvchi sinflarda jismoniy tarbiyaga tayyorgarlikning kerakli darajada saviyasini ta’minlash zarur. Bu maqsad yoshni hisobga olgan holda konkretlashtiriladi hamda bu munosabat bilan 3 ta yirik bosqichlariga bo’linadi. I bosqich 6-9 yosh (boshlang’ich sinf ) -1-4 sinf II bocqich 10-15 yosh (o’rta yoshli sinflar) – 5 - 9 sinf III bocqich 16-18 yosh (o’rta umumta ь lim maktab ) - 10-11 sinf Har bir bosqichning vazifalari qo’ydagichadir ta’limiy, sog’lomlashtirish va tarbiyaviylardan mavjud. 45 Birinchi guruh vazifalari - jismoniy tarbiyaning ta’limiy vazifalari. Bunda qo’ydagilar hal qilinadi a) o’quvchilarga jismoniy tarbiya sport sohasidagi oson tushunarli bilimlarni berish va ular tomonidan bu bilimlarni o’zlashtirish, jumladan: uchun ishlab chiqilgan o’quv qo’llanmalarda berilgan nazariy bilimlarni egallash talabalarni o’zlashtirishi. - kichik yoshda jismoniy tarbiya mashqlarning ahamiyati, ularni bajarish usullari shaxsiy gigiena qoidalari haqida maktabgacha bo’lgan davrda olingan elementlar ma’lumotlari kengaytirish va to’ldirish: hamda 1 – 4 sinf o’quvchilari. - o’rta maktab yoshida talablarga mos bo’lgan, shuningdek maktab dasturi bo’yicha bilamlarni to’ldiruvchi va chuqurlashtiruv, bilimlarni berish va mustahkam o’zlashtirish va 5 – 6: 7 – 9 sinf o’quvchilari uchun ishlab chiqilgan o’quv qo’llanmalarida keltirilgan nazariy bilimlarini o’zlashtirish. - Katta maktab yoshida talablarga javob beruvchi shuning maktab dasturida ko’rsatilgan jismoniy tarbiya mohiyati, uning turi vosita va metodlarining amaliy foydasi hamda jismoniy tarbiya va sport to’g’risida nazariy va amaliy bilimlarida hayotda mustaqil foydalanish xaqidagi bilimlarni berish va mustaqil o’zlashtirish. b) Hayotda zarur bo’lgan harakat ko’nikma va malakalarning asosiy fundamentini - poydevorini shakllantirish, ular mustahkamlash va takomillashtirish. Bunda: - kichik maktab yoshida, maktabgacha davrida olingan va ko’nikmalarni mustahkamlash va takomillashtirish, ularni ayrim harakatlarni boshqarish o’rgtuvchi gimnastik mashqlar asosida to’ldirish, amaliy mashqlar texnikasining ayrim shakllarini va ayrim sport turlarini o’zlashtirish; - o’rta maktab yoshida, oldingi bosqichlarda olingan harakat malakalarini takomillashtirish natijasida organizmning funktsional imkoniyatlarini hisobga 46 olganda maktab dasturida ko’zda tutilgan yengil xarakat faoliyatlarini boyitib borish; - katta maktab yoshida, jismoniy tarbiya o’rta maktab dasturiga. kiritilgan xarakat faoliyatlari texnikasini chuqur o’zshtirish, xarakat ko’nikmalarining sport va bevosita qo’llanish fondini kengaytirish, ularni murakkab hollarda qullayolish o’rta maktab uchun zarur bo’lgan ko’nikma va malakalarni o’zlashtirish: v) gigienik ko’nikmalarni shakllantirish va mustahkamlash (shaxsiy va jamoat gigienasining talablari). Ikkinchi guruh vazifalari - o’sayotgan organizmning garmoni rivojlanishiga, sog’likni mustahkamlashga, jismoniy qobiliyatlarni har tomonlama tarbiyalashga qaratilgan vazifalar. Yosh xususiyatlariga qarab qo’yidagilar amalga oshiriladi: a) organizmni chiniqtirish, jumladan jismoniy charchash, tashqi muhitning harorati ta’siri, quyosh radiatsiyasi kabi faktorlarga qarshi kurashishni oshirish; b) jismoniy qobiliyatlarni tarbiyalash, jumladan: - kichik maktab yoshida jismoniy tarbiya sifatlarini har tomonlama rivojlanishini ta’minlash. Unda ko’proq koordinatsiyalash va tezkorlik xususiyatlarni ta’minlash: - o’rta maktab yoshida ayrim tezkorlik? kuch qobiliyatlariga aerobli xarakter chidamlilikka yordam beruvchi ta’sirlarni kengaytirish, ish qobiliyatini yuqoriga ko’tarish, dastur talablariga binoan «Alpomish» va «Barchinoy» me’yor talablar majmuasini bajarish. - Katta maktab yoshida, jismoniy tarbiya qobiliyatlarini (koordinatsiyalash, tezkorlik, tezkor-kuch, kuch, chidamlikni) yuqori darajasini ta’minlash, shuningdek qiziqishga bog’liq holda sportning biror bir tur V bo’yicha normativlarni - ta’minlash va umumiy ish qobiliyatlarini rivojlantirish. 47 XULOSA Xulosa qilib aytganda, sog lom avlod tarbiyasida jismoniy tarbiyaʻ mashg ulotlarining o rni beqiyosdir. Jismoniy tarbiya nafaqat bolalar va ʻ ʻ o smirlarning jismoniy holatini yaxshilash, balki ularning ma’naviy va axloqiy ʻ jihatdan kamol topishida ham muhim ahamiyatga ega. Bugungi kunda yoshlar orasida sog lom turmush tarzini targ iya qilish, ularni sportga jalb etish, jismoniy ʻ ʻ faollikni oshirish orqali sog lom avlodni shakllantirish ustuvor vazifa bo lib ʻ ʻ qolmoqda. Shu boisdan, maktablarda va maktabdan tashqari ta’lim muassasalarida jismoniy tarbiya mashg ulotlarini zamonaviy talablar asosida tashkil etish, ʻ innovatsion pedagogik texnologiyalarni tatbiq etish lozim. O quvchilarda sportga ʻ bo lgan qiziqishni kuchaytirish, ular orasida sog lom raqobat muhitini yaratish, ʻ ʻ 48 turli sport musobaqalari va tadbirlarni muntazam o tkazish bolalar jismoniy vaʻ ma’naviy salomatligini mustahkamlashga xizmat qiladi. Jismoniy tarbiya bolalar organizmini chiniqtirish, immunitetini kuchaytirish, hayotga bo lgan qiziqishini oshirish bilan birga ularning psixologik holatini ham ʻ ijobiy tomonga o zgartiradi. Muntazam jismoniy mashg ulotlar bilan shug langan ʻ ʻ ʻ bolalar o z oldiga aniq maqsadlar qo yishni, iroda kuchiga ega bo lishni va hayotiy ʻ ʻ ʻ qiyinchiliklarni yengib o tishni o rganadilar. ʻ ʻ Xulosa qilib aytganda, sog lom avlod tarbiyasi nafaqat davlat siyosatining ʻ ustuvor yo nalishi, balki butun jamiyatning farovonligi va kelajagi uchun muhim ʻ ahamiyat kasb etadi. Shunday ekan, har bir pedagog, ota-ona va jamiyatning har bir a’zosi yosh avlodning sog lom va barkamol bo lib voyaga yetishiga o z ʻ ʻ ʻ hissasini qoz hissasini qo\u02bshishi zarur. Faqat jismoniy tarbiya va sportning kuchi bilan biz sog lom, kuchli va vatanparvar avlodni tarbiyalay olamiz. ʻ Ushbu kurs ishi davomida olib borilgan tadqiqotlar va tahlillar shuni ko rsatdiki, jismoniy tarbiya mashg ulotlarini samarali tashkil etish orqali nafaqat ʻ ʻ bolalar va o smirlarning sog ligini yaxshilash, balki ularning intellektual va ʻ ʻ ma’naviy rivojlanishiga ham keng yo l ochiladi. Bu esa jamiyatimizning barqaror ʻ va taraqqiy etgan kelajagini ta’minlaydi. Shunday ekan, sog lom avlod tarbiyasida jismoniy tarbiya mashg ulotlariga ʻ ʻ alohida e tibor qaratish, bu jarayonda zamonaviy va innovatsion yondashuvlardan ʻ foydalanish jamiyat oldida turgan eng muhim vazifalardan biri bo lib qoladi. Faqat ʻ shundagina biz kelajak avlodni sog lom, baxtli va barkamol shaxs sifatida voyaga ʻ yetkazishimiz mumkin. 49 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR Prezident asarlari, huquqiy-meyoriy hujjatlar 50 1. O‘zbekiston Respublikasining “Jismoniy tarbiya va sport to‘g‘risida”gi Qonuni (Yangi taxriri). -T.: 2015 yil 4-sentabr. 2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 7-fevraldagi “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlatirish bo‘yicha haraktlar strategiyasi to‘g‘risida” gi PF-4947-sonli farmon // “Xalq so‘zi” gazetasi 2017 yil., 8 fevral №28. 3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yil 5-martdagi “Jismoniy tarbiya va sport sohasini davlat boshqaruvi tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-5368-sonli farmoni. 4. Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birgalikda quramiz. Toshkent. 2017-yil. Manba va adabiyotlar : 1. “jismoniy tarbiya va sport to‘g‘risidagi respublika g‘onuni, xalq so‘zi ro‘znomasi 4-sentiyabir 2015-yil yangi taxriri ostida. 2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni “sog‘lom avlod uchun” 1993-yil 4-mart. 3. K.Maxkamjonov, metodik qullanma boshlang‘ich siniflarda jismoniy tarbiya. Toshkent 2006. 4. K.M.Makkamjonov, R.Salomov, T.rasulov jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi fani bo‘yicha maruzalar. TDPU, 1-qism toshket, 2003-yil 5. K.M.Makkamjonov, F.Xo‘jaev. Jismoniy tarbiya 1- sinif darslik, 2003-yil 6. K.M.Makkamjonov, F.Xo‘jaev. Jismoniy tarbiya 2- sinif darslik, 2003-yil 51 7. Axmedov F.Q. Jismoniy ta’limda milliy an’analardan foydalanishning o‘rni. Monografiya “Fan” nashriyoti. Toshkent-2010 yil. 95 b. 8. Axmedov F.Q., Atamurodov Sh.O‘ va boshqalar., Boshlang‘ich sinflarda jismoniy tarbiya. Uslubiy qo‘llanma. Toshkent -2013 yil. 111 b. 9. Axmedov F.Q., Atamurodov Sh.O‘. Boshlang‘ich sinflarda jismoniy madaniyat darslari. Uslubiy qo‘llanma. Toshkent -2017 yil. 139 b. 10. Axmedov F.Q., Atamurodov Sh.O‘. Boshlang‘ich sinflarda jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi. O‘quv qo‘llanma. Toshkent -2019 yil. 180 b. 11. J.Eshnazarov Jismoniy tarbiya tarixi Toshkent -2008 yil. 180 b. Internet saytlari 1. http :// www.google/uz/ 2. http// www.ZiyoNET.uz/ 52

Sogʻlom avlod tarbiyasida jismoniy tarbiya mashgʻulotlarining oʻrni


 

MUNDARIJA

 

KIRISH…………………………………………………………………………..3  

I BOB.SOG‘LOM AVLOD TARBIYASIDA JISMONIY TARBIYA TUSHUNCHASI VA AHAMIYATI

1.1. Jismoniy tarbiya va uning sog‘lom avlod tarbiyasidagi roli………………...5

1.2. Jismoniy tarbiyaning asosiy maqsad va vazifalari………………………......9

1.3. Sog‘lom turmush tarzini shakllantirishda jismoniy tarbiyaning o‘rni……...11

II BOB. YOSH SPORTCHILARNI JISMONIY TAYYORLASH VA UNING AHAMIYATI 

2.1. Yosh sportchilarni jismoniy tayyorlash tushunchasi, turlari, vazifalari va vositalari………………………………………………………………………...13  

2.2. Jismoniy qobiliyatlarningumumiy tavsifi………………………………….15  

2.3. Jismoniy qobiliyatlar rivojlanishining asosiy qonuniyatlari ………………18

III BOB JISMONIY TARBIYA MASHG‘ULOTLARINING BOLALAR RIVOJLANISHIGA TA’SIRI
3.1 Jismoniy tarbiya vositalariga umumiy xaraktеristika: jismoniy mashqlar, tabiatning sog’lomlashtirish kuchlari, gigiеnik omillar……………………......25
3.2 Jismoniy mashqlar- jismoniy tarbiyaning asosiy vositasi………………….29
3.3 Jismoniy mashqlarning shakli va mazmuni………………………………..34

XULOSA………………………………………………………………………42

ADABIYOTLAR RO`YXATI……………………………………………….44


 

KIRISH

Bugungi kunda sogʻlom avlod tarbiyasi har qanday jamiyatning dolzarb va ustuvor vazifalaridan biri hisoblanadi. Sogʻlom avlod deganda nafaqat jismonan baquvvat va chiniqqan, balki ma’nan barkamol, axloqiy pok va vatanparvar yoshlarni tarbiyalash tushuniladi. Shu jihatdan olganda, jismoniy tarbiya mashgʻulotlari sogʻlom avlodni shakllantirishda muhim oʻrin tutadi. Ushbu kurs ishida jismoniy tarbiya mashgʻulotlarining sogʻlom avlod tarbiyasidagi oʻrni, ahamiyati va istiqbolli yoʻnalishlari yoritiladi.

Mavzuning dolzarbligi: Hozirgi globallashuv jarayonida yosh avlodning sogʻlom va barkamol boʻlib voyaga yetishi davlat va jamiyatning barqaror taraqqiyotida hal qiluvchi omillardan biri boʻlib qolmoqda. Jismoniy tarbiya mashgʻulotlari bolalar va oʻsmirlarning salomatligini mustahkamlash, ularni chiniqtirish, irodaviy sifatlarini rivojlantirish bilan birga ularning ijtimoiy faolligini oshirishda ham katta ahamiyatga ega. Ayniqsa, zamonaviy texnologiyalar taraqqiy etgan hozirgi kunda bolalar orasida jismoniy harakatsizlik, ortiqcha vazn, umurtqa pogʻonasi va koʻrish qobiliyati bilan bogʻliq muammolar kuchaymoqda. Shunday ekan, sogʻlom avlodni tarbiyalashda jismoniy tarbiya va sport mashgʻulotlariga katta eʻtibor qaratish kun tartibidagi muhim masalalardan biriga aylanmoqda.

Ishning maqsadi va vazifalari

Ushbu kurs ishining asosiy maqsadi — jismoniy tarbiya mashgʻulotlarining sogʻlom avlod tarbiyasidagi oʻrnini ilmiy-amaliy jihatdan asoslash va ularning samaradorligini oshirish yoʻllarini aniqlashdan iborat.

Mazkur maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar belgilandi:

  1. Jismoniy tarbiyaning sogʻlom avlod tarbiyasidagi oʻrnini nazariy jihatdan oʻrganish.
  2. Jismoniy mashgʻulotlarning bolalar va oʻsmirlarning jismoniy hamda ma’naviy rivojlanishiga ta’sirini tahlil qilish.
  3. Sogʻlom turmush tarzini shakllantirishda jismoniy tarbiya vositalarining oʻrnini ochib berish.
  4. Oʻquvchilarning jismoniy faolligini oshirish boʻyicha samarali metod va vositalarni ishlab chiqish.
  5. Jismoniy tarbiya mashgʻulotlarini tashkil etish jarayonida innovatsion texnologiyalardan foydalanish imkoniyatlarini aniqlash.
  6. Maktab va maktabdan tashqari sport toʻgaraklari hamda sogʻlomlashtirish tizimining bolalar sogʻlomligini ta’minlashdagi oʻrnini oʻrganish.

Shunday qilib, kurs ishi davomida jismoniy tarbiya mashgʻulotlarining sogʻlom avlod tarbiyasidagi ahamiyati har tomonlama ochib beriladi va amaliy tavsiyalar ishlab chiqiladi. Bu esa oʻz navbatida yosh avlodning sogʻlom, barkamol va vatanparvar boʻlib voyaga yetishiga xizmat qiladi.

 


 

I BOB.SOG‘LOM AVLOD TARBIYASIDA JISMONIY TARBIYA TUSHUNCHASI VA AHAMIYATI

1.1. Jismoniy tarbiya va uning sog‘lom avlod tarbiyasidagi roli

Sog‘lom avlod – jamiyat taraqqiyotining eng muhim sharti hisoblanadi. Kelajak avlodning jismoniy va ma’naviy jihatdan sog‘lom bo‘lishi ta’lim-tarbiya jarayonining asosiy maqsadlaridan biridir. Shu nuqtai nazardan, jismoniy tarbiya sog‘lom avlod tarbiyasining ajralmas qismi hisoblanadi.

Jismoniy tarbiya tushunchasi

Jismoniy tarbiya – inson organizmini jismoniy jihatdan rivojlantirish va uning harakat faoliyatini takomillashtirishga qaratilgan pedagogik jarayondir. Bu tushuncha faqatgina mashqlar va sport bilan cheklanib qolmay, balki inson hayoti davomida muntazam amalga oshiriladigan jismoniy faoliyatni ham o‘z ichiga oladi[1].

Jismoniy tarbiya quyidagi asosiy yo‘nalishlarni o‘z ichiga oladi:

Harakat madaniyatini shakllantirish – insonning to‘g‘ri yurishi, yugurishi, harakat muvozanatini saqlashi va boshqa asosiy jismoniy ko‘nikmalarga ega bo‘lishi;

Organizmni chiniqtirish – badantarbiya va jismoniy mashg‘ulotlar orqali organizmning tashqi muhitga moslashuvchanligini oshirish;

Jismoniy sifatlarni rivojlantirish – chidamlilik, tezkorlik, kuch, epchillik va moslashuvchanlik kabi sifatlarni takomillashtirish;

Sog‘lom turmush tarzini shakllantirish – jismoniy faollik, to‘g‘ri ovqatlanish, zararli odatlardan voz kechish va sanitariya-gigiyena qoidalariga rioya qilish.

Jismoniy tarbiya va sog‘lom avlod tarbiyasidagi o‘rni

Jismoniy tarbiya bolalar va o‘smirlarning nafaqat jismoniy rivojlanishiga, balki ularning ma’naviy va axloqiy tarbiyasiga ham katta ta’sir ko‘rsatadi. Quyidagi jihatlar jismoniy tarbiyaning sog‘lom avlod tarbiyasidagi o‘rni va ahamiyatini ko‘rsatadi:

Jismoniy rivojlanish – muntazam jismoniy mashg‘ulotlar bolalar va yoshlarning mushaklari, suyak tizimi va yurak-qon tomir tizimining sog‘lom rivojlanishiga yordam beradi.

Immunitetni mustahkamlash – jismoniy tarbiya bilan shug‘ullanuvchi bolalar turli kasalliklarga kamroq chalinadi, organizmning himoya kuchlari oshadi.

Intellektual rivojlanishga ta’siri – jismoniy faollik miyadagi qon aylanishini yaxshilaydi, bu esa fikrlash, diqqat va xotiraning rivojlanishiga yordam beradi.

Irodaviy sifatlarni shakllantirish – jismoniy mashg‘ulotlar insonda bardoshlilik, qat’iyatlilik va intizomlilik kabi fazilatlarni shakllantiradi.

Psixologik barqarorlikni ta’minlash – sport va jismoniy faollik stressni kamaytiradi, ruhiy holatni barqarorlashtiradi va depressiyaga qarshi kurashishda yordam beradi.


 

[1] O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni “sog‘lom avlod uchun” 1993-yil 4-mart.

Sotib olish