Axsikent yodgorligining arxeologik o‘rganilishi tarixi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	143.2KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

122 Sotish

Axsikent yodgorligining arxeologik o‘rganilishi tarixi

Sotib olish

Axsikent yodgorligining arxeologik
o‘rganilishi tarixi
mavzusidagi
Mundarija
Kirish …………………………………………………………………….4-6
1-bob. Shimoliy Farg‘onaning arxeologik o‘rganilishi tarixi ………..7-24
1.1. Shimoliy Farg‘onaning arxeologik o‘rganilishi tarixi ……………....7-15
1.2. XX asrning birinchi yarmidagi ilk arxeologik izlanishlar ………….16-24
2-bob. Axsikent yodgorligida olib borilgan arxeologik izlanishlar va
uning umumiy natijalari …………………………………………………….25-43
2.1. Axsikent stratigrafiyasini o‘rganilishi ……………………………....25-33
2.2. Shahar strukturasininig o‘rganilishi ………………………………...33-42
Xulosa …………………………………………………………………...43-44
Foydalanilgan adabiyotlar …………………………………………….45-46

Kirish
Mustaqillik yillarida tarix faniga e’tibor nihoyat darajada oshdi va bu hol tarix
fanining bir qismi bo‘lgan arxeologiya fanida ancha samarali ishlarni amalga
oshirilishiga to‘rtaki bo‘ldi. Ma’lumki, bugungi kunda shaharlar yoshini aniqlashga
doir masalalar bo‘yicha juda ko‘plab tadqiqotlar olib borildiki 1
, nafaqat
yurtdoshlarimiz, balki, xorijlik olimlar hamda tadqiqotchilar uchun bu
izlanishlarning natijalaridan foydalanish, qolaversa, mamlakatimizda joylashgan
shaharlarning naqadar qadimiy ekanligi va bu dunyo sivilizatsiyasida
O‘zbekistonning o‘ziga xos o‘rni bor ekanligining isboti bo‘ldi.
Prezidentimizning “...eramizgacha va undan keyingi davrlarda barpo etilgan
murakkab suv inshootlari, shu kungacha ko‘rku fayzini, mahobatini yo‘qotmagan
osori atiqalarimiz qadim-qadimdan yurtimizda dehqonchilik, hunarmandchilik
madaniyati, me’morchilik va shaharsozlik san’ati yuksak bo‘lganidan dalolat
beradi” 2
– degan fikrlari alohida ahamiyat kasb etadi.
Yurtimizning huddi shunday o‘lkalaridan biri bu Farg‘ona vodiysidir.
O‘zbek davlatchiligi tarixida Farg‘ona vodiysi tarixining o‘rni va ahamiyati
qanchalar muhim ekanligini bu hududda eng qadimgi odam makonlari topilganligi,
qo‘shni hududlar bilan savdo va madaniy aloqalarning rivojlanganligi hamda
urbanizatsiya jarayonlarida ko‘rishimiz mumkin 3

O‘rta Osiyodagi tog‘lar orasida joylashgan ushbu vodiy yirik tog‘ tizmalari
botiqlaridan biri bo‘lib, u shimolda Tyanshan, janubda Hisor-Oloy va Turkiston
tog‘ tizmalari bilan o‘ralgan. Asosan, Farg‘ona vodiysi O‘zbekiston, qisman
Qirg‘iziston va Tojikiston Respublikalari hududida joylashgan. Vodiyning keng
qismi Turkiston va Oloy tizmalarining shimoliy yon bag‘irlariga borib taqaladigan
uchburchak shaklidagi ko‘rinishda bo‘lib, shimoli-g‘arbdan Qurama va Chatqol
tizmalari, shimoli-sharqdan esa Farg‘ona tizmasi bilan o‘ralgan. G‘arbda tor yo‘lak
1
Shaxrisabz 2700 naslediy tisyachaletiy. – T.: Sharq, 2002; Samarqand 2750. – T.: Sharq, 2007; T.SH.Shirinov,
M.H.Isomiddinov. Ko‘hna Samarqand arxeologiyasi. YUNESKO moliyaviy yordamida 375158 02UZB raqamli
“Samarqand shahrining 2750 yilligi” nomli Qatnashuv dasturi doirasida nashr etilgan. 2007.; O‘zbekiston poytaxti
Toshkent 2200 yoshda. Toshkent shahrining 2200 yillik yubleyiga bag ‘ ishlangan xalqaro konferensiya materiallari .
– T .: Fan , 2009 .
2
Islom Karimov. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. – T.: Sharq, 1998. 3-bet.
3
А.Anorboyev, U.Islomov, B.Matboboyev. O‘zbekiston tarixida qadimgi Farg‘ona. Fan, 2001. 5-65-b.
2

(eni 8-10 km) “Xo‘jand darvozasi” orqali Toshkent-Mirzacho‘l botig‘i bilan
tutashib ketgan. Farg‘ona vodiysining uzunligi 300 km, eni 60-120 km, eng keng
joyi esa 170 km hisoblanib, maydoni 22 ming km 2
ni tashkil etadi.
Vodiydagi eng katta daryo Sirdaryo bo‘lib, u vodiyni 2 ta asimmetrik qismga
(shimoliy va janubiy qismlarga) bo‘lib turadi. Biz tanlagan mavzu aynan ana shu
daryoning o‘nga qirg‘og‘i bo‘ylab, tabiiy-geografik jihatdan Farg‘ona vodiysining
shimoliy qismi hisoblangan Axsiket shahar harobasidir. Shuni aytish lozimki,
bugunga qadar shimoliy Farg‘onaning qadimgi va ilk o‘rta asrlar tarixi bo‘yicha bir
nechta katta maqola yoki xabarlar mavjud edi xolos. Ushbu izlanishlarni
umumlashtiruvchi tadqiqotlar shu kungacha yaratilgani yo‘q edi. Keyingi
paytlardagi izlanishlar natijasida bir necha yodgorliklarda arxeologik komplekslar
ochildi va ularni o‘rganishda ma’lum yutuqlarga erishildi. Bularga Munchoqtepa
va Balandtepa, Axsiket, Mug‘tepa (Namangan viloyati), Tudai Kalon (Sug‘d
viloyati, Tojikiston), Oqtepa, Quva, Ko‘ktosh (Farg‘ona viloyati), Andijon,
Sho‘rtepa, Qo‘rg‘ontepa (Andijon viloyati), Oqbo‘ra (O‘sh viloyati, Qirg‘iziston)
kabi yodgorliklaridagi ilmiy yangiliklarni kiritish mumkin. Lekin, oxirgi davr
arxeologiya yo‘nalishida bir qancha ko‘p yillik izlanishlarni umumlashtiruvchi
fundamental tadqiqotlar yaratildiki, buni o‘z navbatida biz o‘rganayotgan mavzu
doirasida ham ko‘rish mumkin 4
.
Ammo amalga oshirilgan tadqiqotlar hududning aynan Axsikent shahar
harobasi bo‘yicha amalga oshirilib, uning shimoliy yoinki, u yoki bu tomonlaridagi
arxeologik yodgorliklar tizimi to‘g‘risida umumiy xulosalarni bermaydi.
Shuningdek, fikrimizcha Axsikentning hududdagi boshqa yodgorliklardan farqli
ravishda poytaxt shahar sifatidagi o‘rni va ahamiyati muallif tomonidan bir oz
yuqori darajada nufuzi oshirib yuborilganga o‘xshaydi. Yuqoridagi keltirilgan
mulohazalardan kelib chiqib, ta’kidlash lozimki, qadimgi Farg‘onaning poytaxt
shaharlardan biri bo‘lmish Axsiket tarixini chuqur va har tomonlama o‘rganish
bugungi kunning dolzarb vazifalaridan biri. Biz tanlagan mavzuning dolzarbligi
ham mana shunda.
4
A.Anorboyev, U.Islomov, B.Matboboyev. O‘zbekiston tarixida qadimgi Farg‘ona. – T.: Fan, 2001.
3

Kurs ishining maqsadi va vazifalari. Asosiy maqsad O‘zbekiston, xususan
shimoliy Farg‘ona hududlarida vujudga kelgan shaharlar tarixi madaniyatining
uzviy bo‘g‘ini bo‘lmish qadimgi va ilk o‘rta asr davlatchiligi jarayonlarini, shu
asosda mintaqadagi Axsikent shahrida qadimgi va keyingi davrlarda madaniy
hayotni qanday kechganilgini tadqiq qilishdir.
Bu maqsadni amalga oshirish uchun quyidagi vazifalarni belgiladik:
 Ko‘hna Axsikentni Farg‘onaning poytaxt shahri bo‘lganligi
to‘g‘risidagi ma’lumotlarni yoritish ;
 Axsikentni vodiy shaharlari ichida o‘ziga xos o‘ringa ega bo‘lgan
yirik tarixiy markazlardan biri ekanligini ko‘rsatish;
 Axsient, Axsiket, Axsi, Eski Axsi kabi so‘zlarni etimologiyasi, hudud
etnografiyasi, tarixi hamda Kosonsoyning quyilish havzasida topib
o‘rganilgan Axsiket arxeologik yodgorligi haqidagi ma’lumotlarni
qazishmalar jarayonida topilgan materiallar aossida yoritib berish.
4

1 - BOB. SHIMOLIY FARG‘ONANING ARXEOLOGIK
O‘RGANILISHI TARIXI.
1.1. XX asrning birinchi yarmidagi arxeologik izlanishlar.
Farg‘ona vodiysi o‘zining geografik joylanishi va tabiiy sharoitini qulayligi
bilan qadimda dehqonchilik va chorvachilik keng rivojlangan o‘lka bo‘lgan. Bu
erda Markaziy Farg‘onaning qum barxanlaridan tortib to Pomiru Tyanshan
(Tangirtog‘) 5
tog‘laridagi alp o‘tloqlargacha uchratish mumkin. Norin va
Qoradaryo suvlarining qo‘shilishidan hosil bo‘lgan Sirdaryo sharqdan g‘arbga
qarab Xo‘jand “darvozasi” tomon yo‘nalib, vodiyni ikkiga, janubiy hamda
shimoliy Farg‘onaga ajratgandek bo‘ladi.
Janubda Turkiston-Oloy tog‘laridan, shimolda esa Chotqol-Qurama
tog‘laridan bir necha o‘nlab katta-kichik soylar Sirdaryo tomon yo‘nalib, ba’zilari
Sirdaryoga qo‘shilib ketsa, boshqalari bo‘lsa suvining ozligidan unga etolmay
adirlar orasida yo‘qolib ketadi. Bu o‘z navbatida o‘ziga xos tabiiy sharoitga
(mikroiqlimga) ega bo‘lgan vohalar va vohachalarni vujudga keltiradi.
Bu erda Qoradaryo va uning havzasini alohida ko‘rsatib o‘tish kerak.
Qoradaryo Tyanshan tog‘larining sharqiy tizmalaridan boshlanib, yassi tog‘lik va
adirliklarni oralab o‘tib, O‘zgan vohasiga chiqadi. O‘zgan vohasidan to Norin
daryosiga qo‘shilguncha bo‘lgan 100 km.dan ziyod masofada Qoradaryo havzasida
bir necha so‘lim vohachalarni ko‘zatish mumkin. Shu vohachalarni birida, hozirgi
Andijon viloyati Oyim qishlog‘i yonida, Farg‘onaning ilk shaharlaridan biri
Dalvarzinni 30 gektarga yaqin harobalari yotibdi. Uning arki a’losi, mudofaa
devorlar bilan o‘rab olingan «shahristoni» yaqol ko‘zga tashlanib turadi 6
.
Keyingi 30 yil ichida olib borilgan arxeologik izlanishlar O‘zbekistan
hududida quyi bronza va ilk temir (miloddan avvalgi II minginchi yillarning
ikkinchi yarmi – I minginchi yillarni boshi) davridanoq kichik-kichik ilk davlatlar
shakllanganligi haqida yangi materiallar berdi. Bunday kichik davlatlarning
markazi sifatida Jarqo‘ton (Surxondaryo), Dalvarzin (Farg‘ona), Ko‘zaliqir
5
A.Xo‘jayev. Farg‘ona tarixiga oid ma’lumotlar (Qadimiy va ilk o‘rta asr Xitoy manbalaridan tarjimalar va ularga
sharhlar). – Farg‘ona, 2013. 26, 37, 129-b.
6
A.Anorboyev, U.Islomov, B.Matboboyev. O‘zbekiston tarixida qadimgi Farg‘ona. – T.: Fan, 2001. 5-b.
5

(Xorazm), Ko‘ktepa, keyinroq Afrosiyob (Samarqand) kabi ilk shaharlar
dexqonchilikka asoslangan qapopgohlap orasidan ajralib chiqadilar. Bunday ilk
shaharlarning arki a’losi, mudofaa devor bilan o‘rab olingan «shahristoni» bo‘lgan.
Farg‘ona vodiysi O‘rta Osiyoning boshqa hududlarida bo‘lgani kabi
arxeologik yodgorliklarga boy hudud hisoblanadi. Vodiyda olib borilgan
tadqiqotlar natijasida ilk paleolit davridan tortib to o‘rta asrlargacha bo‘lgan
davrlarga oid bir necha yuzlab arxeologik yodgorliklar topib o‘rganilgan 7
. Bronza
davri va uning so‘nggi bosqichlariga kelib Farg‘ona vodiysi qadimgi aholisi o‘ziga
xos madaniyatlar yaratib, tarixiy-madaniy jarayonlarni yanada faollashtiradi.
Ushbu o‘ziga xoslikni shaharsozlik madaniyati belgilarining paydo bo‘lishida,
o‘troq va dasht aholisining o‘zaro aloqalarida, moddiy madaniyat buyumlarida,
turar-joylarning qurilish uslublarida, ayniqsa, ko‘proq kuzatish mumkin.
Bugunga qadar olib borilgan arxeologik ma’lumotlarni solishtirib va tahlil
qilib xulosa chiqaradigan bo‘lsak, Farg‘ona vodiysida qadimgi dehqonchilik
madaniyati mil. avv. II ming yillikning so‘nggi choragidan boshlanadi. Asosan
dehqonchilik bilan shug‘ullangan CHust madaniyatiga oid manzilgohlardan
dehqonchilik bilan bog‘liq ko‘plab ashyolar topilgan. Bu madaniyat aholisi bronza
davrida asosan dehqonchilik uchun qulay erlarni o‘zlashtiradilar. Farg‘ona
vodiysida bu davrdagi aholining suv bo‘yidagi unumdor hududlarni
o‘zlashtirganliklariga qarab B.Eshov o‘z kitobida voha-rayonlarga ajratilishini
quyidagi tartibda keltiradi:
- G‘ovasoy vohasi va Ko‘ksaraksoy bo‘ylari
- Ko s onsoy vohasi
- Qoradaryoning chap qirg‘og‘i
- Xo‘jaobod va uning yaqin atrofidagi hudud
- Aravonsoy vohasi
- Oqburasoy vohasi
7
Б.Абдулгазиева. Восточная Фергана в древности и раннем средневековье (система расселения,
районирование и типология). Автореф. дисс . ... канд. ист ор . наук. – Самарканд, ИА АН УзССР, 1988;
Н.Г.Горбунова. Итоги исследования археологических памятников Ферганской области (к истории культуры
Ферганы) // Советская ареология. Вып. №3, 1979. – С. 16-34; М.Х.Исамиддинов. Материалы к Своду
археологических памятников Наманганской области. Архив Института Археологии имени Я.Гулямова АН
РУз. Самарканд, 1982 , 1984.
6

- Toldiqsoy va uning irmoqlari bo‘ylari
- Qoradaryo va YAssi orlig‘idagi voha
- Aravonsoyning yuqori oqimi va Qirg‘iz-Otasoy bo‘ylari 8
.
Bu hududning o‘ziga xos tabiiy-geografik vohalarga bo‘linishi o‘z paytida,
ya’ni XX asrning 80-yillarida M.H.Isomiddinovning Namangan viloyatining
arxeologik yodgorliklarini o‘rganish borasida amalga oshirigan ishlari
hisobotlarida ham keltirilgan. Aytish kerakki tadqiqotlar davomida ustoz Shimoliy
Farg‘onaning yuqorida keltirilgan vohalarida katta izlanishlar olib borgan va bu
hudud arxeologik yodgorliklarini davrlashtirish masalasida bir qancha xulosalar
chiqargan 9
. Afsuski, bugungi kunda M.H.Isomiddinovning ushbu tadqiqotlari,
ya’ni Namangan viloyatining arxeologik yodgorliklari majmuasi nashr yuzini
ko‘rmadi. O‘ylaymizki ustozning arxeologik yodgorliklarni qayd qilish va ularni
davrlashtirish borasidagi ishlari davom ettirlib, yangi ilmiy xulosa hamda
fundamental tadqiqotlar keyingi avlod tomonidan amala oshiriladi.
Bundan ko‘rinadiki demak, Farg‘ona dehqonlari ko‘p hollarda suv manbalari
atroflarida o‘z makonlarini bunyod etganlar. Xususan, Farg‘ona tog‘ tizmalaridagi
Soymalitosh va So‘x yaqinidagi YAngiariqsoy qoyatosh suratlarida qo‘sh
haydayotgan inson tasviri aniqlangan 10
. Qadimgi dehqonlar tabiiy suv bo‘ylarini
o‘zlashtiribgina qolmasdan balki, obihayot chiqarish oson bo‘lgan daryo va soy
bo‘ylaridan kichkina kanallar chiqarish yo‘li bilan ham xo‘jalik yuritganlar.
Farg‘ona vodiysining arxeologik yodgorliklarini o‘rganilishi tarixi XIX asr
oxirida rus tabiatshunos olimlari A.P.Fedchenko, N.A.Seversov va
A.F.Middendorflar tomonidan boshlab berilgan 11
. Shuningdek, bu izlanishlar
keyingi davrda bevosita Farg‘onaning shimoliy qismida ham olib borildi.
Umuman olganda Farg‘ona vodiysining qadimgi shaharlarini arxeologik
jihadan o‘rganilishi XIX asrning ikkinchi yarmida, aniqrog‘i 1885 yilda bu erga
8
B.Eshov. O‘rta Osiyoning qadimgi shaharlari tarixi. Oliy o‘quv yurti talabalari uchun darslik. – T.: Fan va
texnologiya, 2008. 59-b; B.Eshov. O‘zbekistonda davlat va mahalliy boshqaruv tarixi. – T.: Yangi asr avlodi, 2012.
29-30-b.
9
М.Х.Исамиддинов. Материалы к Своду археологических памятников Наманганской области. Архив
Института Археологии имени Я.Гулямова АН РУз. Самарканд, 1982 , 1984.
10
B.Eshov. O‘rta Osiyoning qadimgi shaharlari tarixi. Oliy o‘quv yurti talabalari uchun darslik. – T.: Fan va
texnologiya, 2008. 89-b.
11
Batafsil ma’lumot uchun qarang: Федченко А.П. Путешествие в Туркестан. – М., 1950. – 96 с.
7

Rossiya imperiyasining arxeologik komissiyasi topshirig‘i bilan mahalliy aholi
tomonidan aniqlangan Eski Axsi (Axsiket, Axsikent) shahar harobasini o‘rganish
uchun kelgan taniqli sharqshunos va arxeolog olim N.I.Veselovskiy faoliyati bilan
bog‘liq. U yodgorlik bilan tahminiy holatda tanishib olgandan so‘ng bu erda kichik
qazishmalar o‘tkazadi. Ammo, olingan natijalar faqat o‘rta asrlarga oid kulolchilik
buyumlaridangini iborat edi, xolos 12
.
Tadqiqotchi O‘rta Osiyo va Farg‘onaga qilgan safari chog‘ida vodiy
tarixining qadimgi davriga oid bir qancha yodgorliklarda qazishmalar olib bordi
hamda qazishma ishlarini Kosonda ham davom ettirdi 13
.
Fikrimizcha bu o‘rganishlar o‘sha davr uchun katta ish bo‘lsa-da, lekin oxirgi
xulosalarni bermadi.
Bu tadqiqotlardan tashqari 1894 yili qo‘lga kiritilgan Xok xazinasi
Farg‘onada dehqonchilik madaniyatining ilk davrlari haqida ma’lumot beradi.
Ammo uzoq yillar mobaynida tadqiqotchilar bu bebaho topilmaga e’tibor
bermaganlar. Faqatgina o‘tgan asrning 50-60-yillariga kelib Xok xazinasi haqida
to‘liq ma’lumotlar paydo bo‘ldi. Tadqiqotchilar fikricha, bu topilma o‘z belgilariga
ko‘ra Erondagi Hisor III va Janubiy Turkmaniston topilmalariga ko‘p jihatdan
o‘xshashlik kasb etadi hamda u mil. avv. II ming yillikning birinchi yarmi bilan
sanalandi 14
.
1895 yili esa Ulug‘ degan joy va Rinjitom daryolari oralig‘idagi hududdan
ikkita bronza buyum topilgan 15
. Shu o‘rinda ta’kidlash joizki, 1895 yil 15
dekabrda Toshkentda Turkiston arxeologiya havaskorlari to‘garagining ochilishi
O‘rta Osiyo, jumladan, Farg‘ona vodiysi qadimgi tarixini o‘rganishda muhim
ahamiyatga ega bo‘ldi 16
.
So‘nggi bronza davriga oid yodgorliklarni o‘rganishda 1924 yili
Itoqarsoyning Qalunchat darasidan topilgan ikkinchi bronza buyumlar xazinasi
12
А.Анарбаев. Ахсикет – столица древний Ферга ны. – Т.: Tafakkur , 2013. С. 11.
13
Лунин Б.В. Средняя Азия в научном наследие отечественного востоковедения. – Т ашкент : Фан, 1979. – С.
46-50.
14
Заднепровский Ю.А. Древнеземледельческая культура Ферганы // МИА. – М., – Л., 1962. – № 118. – С. 52-
55; Литвинский Б.А. Археологический сборник Исфаринского района // Тр. АН ТаджССР. – Душанбе, 1955.
Т. 35 . – С. 55.
15
Заднепровский Ю.А. Древнеземледельческая культура… – С. 58.
16
M.H.Isomiddinov. O‘zbekistonda arxeologiya fanining paydo bo‘lishi va rivojlanishi tarixi. Farg‘ona, 2012. 34-b.
8

ham ma’lum qiziqish uyg‘otadi 17
. Shuningdek, 1926 yili gidrogeolog I.A.Anboev
tomonidan tasodifan topib olingan narsalar ham e’tiborga molik. Mazkur
topilmalar orasida sirtiga bo‘yoq bilan gul solingan kosa alohida ajralib turadi va u,
so‘zsiz, qadimgi davrga oid ekanligi mutaxassislar tomonidan e’tirof etilgan 18
.
Demak, Farg‘ona tarixining bronza davridan guvohlik beruvchi topilmalar
XIX asrning oxiri – XX asr boshlaridanoq ma’lum edi, biroq ular umumiy
xususiyatga ega bo‘lib, bulardan aynan qadimgi shaharlar haqida to‘liq
ma’lumotlar olinmagan.
Farg‘ona vodiysining arxeologik yodgorliklarini maxsus o‘rganilishining
birinchi davri sifatida (chunonchi, Shimoliy Farg‘onaning ham) XX asrning
birinchi yarmi, aniqrog‘i, 1933-34 yillarda Norin daryosida gidrelektrostansiya
qurilishi natijasida boshlandi.
Farg‘ona vodiysi qadimgi tarixini o‘rgangan yirik arxeologlardan biri
V.A.Latыnin bo‘lib, u ekspeditsiyaning asosiy yo‘nalishi sifatida quyidagi ikki
vazifani oldiga maqsad qilib qo‘ydi:
1) Farg‘ona vodiysi arxeologik yodgorliklarini o‘rganish va hisobga
olish;
2) Farg‘ona vodiysining qadimgi davri sug‘orilishi (irrigatsiyasi) tizimini
o‘rganish 19
B.A.Latыnin boshchiligidagi maxsus ekspeditsiya Kultepa, Eylaton shahar
xarobasida va Norin bo‘yidagi bir necha yodgorliklarda izlanishlar olib bordi 20
.
B.A.Latыninning Norin va Qoradaryo oralig‘idagi ishlari Farg‘ona vodiysidagi
arxeologik tadqiqot ishlarining boshlanishiga zamin yaratdi. Olimning olib borgan
arxeologik tadqiqot ishlari natijasida Farg‘ona vodiysining moddiy madaniyati
tarixini davrlashtirish jadvali ishlab chiqildi. Unda davrlashtirishning to‘rtta
bosqichi ajratib ko‘rsatildi. Mazkur rivojlanish davrlari ichida birinchi bosqich,
17
Заднепровский Ю.А. Древнеземледельческая культура ... – С. 66-56.
18
Латынин Б.А . Эйлатанская расписная чаша // КСИИМК. – М., 1960. – Вып. 80. – С. 90-92.
19
М.Х.Исамиддинов. Материалы к Своду археологических памятников Наманганской области. Архив
Института Археологии имени Я.Гулямова АН РУз. Самарканд, 1982.
20
Ўша жойда .
9

ya’ni mil. avv. II mingyillikni o‘z ichiga olgan davr materiallari bugungi kun
arxeologiyasi uchun muhimdir.
Demak, B.A.Latыnin birinchi bor Farg‘ona vodiysi tarixida qadimgi
madaniyat qoldiqlarini aniqlashga erishdi va ularni sodda sug‘orish tizimlari bilan
bog‘ladi. Aynan shu muallif Farg‘ona vodiysining qadimgi tarixini davrlashtirish
masalasini ham taklif etdi.
Keyingi yirik arxeologik izlanishlar XX asrning 30 yillari oxiriga to‘g‘ri
keladi. Bunda ilk temir va bronza davrini o‘rganish uchun materiallar Katta
Farg‘ona kanali (KFK), Shimoliy Farg‘ona kanali (SHFK), Janubiy Farg‘ona
kanali (JFK) qurilishi davrida M.E.Masson, V.D.Jukov, T.G.Obolduevalar olib
borgan ishlari tufayli fan olamiga ma’lum bo‘ldi 21
.
Aynan, M.E.Masson boshchiligidagi arxeologlar jamoasi tomonidan birinchi
bor bronza davriga oid topilmalar, turli xil sopol komplekslarining o‘zaro
bog‘liqligi hamda ko‘plab tura-joy makonlari aniqlandi. Bu o‘z navbatida ushubu
hududda madaniyatlar almashinuvi, turar-joy makonlarining bosqichma-bosqich
paydo bo‘lishi va alohida rayonlarning bo‘shab qolishi yoki tashlab ketilishi kabi
masallarga oydinlik kiritdi.
1939 yili M.E.Masson Eski Axsi shahar harobasini o‘rganishi natijasida bu
erda 2 ming yillar muqaddam yirik shahar markazi mavjud bo‘lgan degan fikrni
berdi 22
.
Shuningdek, bu kanallar qurilishi davridagi arxeologik kuzatuvlar ichida
T.G.Obolduevaning olib borgan ishlari muhimdir. Bu muallif qo‘lda yasalgan va
sirtiga to‘q qizil bo‘yoq bilan gul solingan sopol parchalari, tosh cho‘qmor va
bronza pichoqni aniqladi hamda ularni Turkmanistondagi Anov I madaniyati
yodgorliklari bilan qiyosiy o‘rgandi. Uning tadqiqotlari natijasida ushbu hududda
arxaik davrdan to o‘rta asrlargacha bo‘lgan davrga oid 50 taga yaqin arxeologik
yodgorliklar o‘rganildi. O‘rganilgan yodgorliklar ichida eng ahamiyatlisi bu
Kaynovot shahrsitoni bo‘lib, u Uchqo‘rg‘on temir yo‘l stansiyasidan 3 km
21
M.H.Isomiddinov. Farg‘ona vodiysi ilk dehqon va chorvadorlari madaniyatini o‘rganilishi tarixi va ayrim
muammolari // Farg‘ona vodiysi tarixi muammolari. Respublika ilmiy anjumani materiallari. Namangan, 2012. 5-b.
22
А.Анарбаев. Ахсикет – столица древний Ферганы. . – Т.: Tafakkur, 2013. С. 12.
10

masofada topilgan 23
. YOdgorlik yon-verida turar-joy maskani va bir qabr ochib
o‘rganilgan. Tadqiqotlar davridagi topilmalar ichida eng qimmatlisi – bu qizil
angob yuritilgan sopol uchraydigan yodgorliklarni davrlashtirish uchun asos bo‘lib
xizmat qilgan Yunon-Baqtriya hukmdori Geliokolga tegishli mis tanga
hisoblanadi 24
.
Farg‘ona vodiysining arxeologik o‘rganilishida A.N.Bernshtam boshchiligida
1946-1948 yillarda Pomir-Oloy va 1950-1952 yillarda Pomir-Farg‘ona
ekspeditsiyalari tomonidan amalga oshirgan ishlar va muhim kashfiyotlar ayniqsa
diqqatga sazovordir. Mazkur ekspeditsiyalar faoliyati vodiyning barcha
hududlarini, qolaversa, Chotqol, Oloy, Pomir, Tyan-Shanni ham qamrab olgan
bo‘lib, mazkur tadqiqotlar muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. CHunonchi,
A.N.Bernshtam O‘sh vohasida bo‘yoq bilan gul solingan va qo‘lda yasalgan
sopollarni aniqladi hamda ularni Farg‘onadagi ilk dehqonchilik madaniyatiga
taalluqli degan xulosaga qeldi 25
. Shuningdek, olim O‘sh yaqinidan “bronza davri
dasht madaniyati”ga oid sopollarni ham topishga muyassar bo‘ldi. Aynan shu kam
sonli topilmalar A.N.Bernshtamga Farg‘ona vodiysi qadimgi moddiy madaniyatida
ikki xil xo‘jalik turlariga asoslangan madaniyatlar mavjudligi haqidagi fikrni ilgari
surish imkonini berdi. Bular qadimgi dehqonchilik bilan shug‘ullangan o‘troq aholi
madaniyati va cho‘l-dasht zonasiga taalluqli ko‘chmanchilar madaniyatlaridir 26
.
Keyingi olib borilgan arxeologik tadqiqotlar mazkur xulosaning to‘g‘ri ekanligini
isbotladi.
A.N.Bernshtam boshchiligidagi ekspeditsiya tomonidan vodiyning turli
hududlaridagi turar-joy makonlari va qabrlar ochib o‘rganildi. Olingan natijalarga
asoslanib, olim tomonidan O‘rta Osiyoning shimoliy-sharqiy hududlari uchun
tarixiy-madaniy davrlashtirish taklif etildi. Bu davrlashtirishni A.Anorboev o‘z
tadqiqotlarida quyidagicha keltirgan:
- bronza davri – mil. avv. II ming yillik;
23
М.Х.Исамиддинов. Материалы к Своду археологических памятников Наманганской области. Архив
Института Археологии имени Я.Гулямова АН РУз. Самарканд, 1982. 3-б .
24
O‘sha joyda. 3-b .
25
Бернштам А.Н. Историко-археологические очерки Центрального Тянь-Шаня и Памиро-Алая // МИА. – М.
– Л., 1952. – № 26. – С. 186.
26
Бернштам А.Н. Историко-археологические очерки … – С. 185-186.
11

- sak-usunlar davri – mil. avv. VII-V asrlardan – mil. avv. II-I asrlagacha;
- xun-kushonlar davri – mil. avv. I asrlardan – milodiy II-I asrlargacha;
- turkiy qabilalar davri – VI-VIII asrlar;
- qorluqlar davri – IX-X asrlar;
- qoraxoniylar davri – IX-XII asrlar; 27
Demak, A.N.Bernshtam tomonidan taklif etilgan davrlashtirish masalasi
bugungi kunda ham o‘z ahamiyatini yo‘qotan emas.
1946 yilning yozida Aravon qoyatoshlaridagi otlarning tasvirlari va Marxamat
shahar harobasini kuzatgan A.N.Bernshtam, xitoy sayyohi tomonidan eslatilgan
qadimgi Farg‘onaning bosh shhri bo‘lmish Ershi aynin shu erga to‘g‘ri keladi
degan fikrni ilgari surdi.
A.N.Bernshtam tomonidan 1947-1950 yillarda Marhamat shahri markazida
joylashgan Mingtepa shahar harobasi o‘rganilib, shahar harobasining chizma-tarxi
rejasi chizildi va kichik hajmdagi qazishma ishlari olib borildi. Uning fikriga ko‘ra
shahar ikki qator devor bilan o‘ralgan bo‘lib, tashqi devorning ma’lum bir qismlari
faqat joylardagina saqlanib qolgan. Shaharni gullagan davrini olim mil. avv. II asr
va milodiy II asr bilan davrlashtirgan 28
.
A.N.Bernshtamning vodiy shaharlarini o‘rganish va tadqiq qilish ishlari
davom ettirilib, 1946 yilning o‘zida Shimoliy Farg‘onadagi, hozirgi Namangan
viloyatining Kosonsoy tumanida joylashgan Koson shahar harobalari, 1948 yilda
esa Mugtepa shahristonida, Eski Axsida (Axsiket) bir qancha ishlar amalga
oshirildi. Shu davrning o‘zida u Pop shahar harobasida ham tadqiqotlar olib borib,
bu erda Ayritom, Munchoqtepa, Balandtepa kabi nomdagi 3 ta yirik shahar
harobalari bo‘lganligini eslatib o‘tgan. Izlanishlar davrida olim tomonidan ko‘plab
sopol buyumlari, shlaklar, temirchilik o‘choqlari qoldiqlari va boshqa narsalar
topilgan hamda shu topilmalarga aoslangan holda A.N.Bernshtam bu yirik
hunarmandchilik markazlari Axsiket xomiyligida yashab faoliyat ko‘rsatgan degan
fikrni ilgari surdi 29
.
27
А.Анарбаев. Ахсикет – столица древний Ферганы. . – Т.: Tafakkur , 2013. С. 12.
28
А.Анарбаев. Ахсикет – столица древний Ферганы. . – Т.: Tafakkur , 2013. С. 1 2-13 .
29
O‘sha joyda .
12

Xulosa sifatida shuni aytish mumkinki, Farg‘ona vodiysining chunonchi,
Shimoliy Farg‘onaning ham qadimgi davrlarga oid arxeologik yodgorliklarida olib
borilgan tadqiqotlar yaxshi o‘rganilgan va shaharlar tarixiga doir yangi ilmiy
xulosalar chiqarilgan. Shunga qaramasdan o‘sha davrda aniqlangan ishlarni hali
tugallangan deb, aytib bo‘lmas edi. CHunki o‘sha davr uchun arxeologik
yodgorliklarni davrlashtirish masalasida boshqa hududlardagi yodgorliklar va
ulardan chiqqan materiallar xali fanda noma’lum edi. Shuning uchun ham
B.A.Latыnin, T.G.Obolduevalar va shu kabi tadqiqotchi olimlarning bergan
fikrlarida bir oz noaniqliklar uchraydi. Bu kamchiliklar keyingi davr
tadqiqotchilari tomonidan aniqlanib, tanqidiy xulosalar chiqarildi.
13

1.2. XX asrning ikkinchi yarmidagi arxeologk izlanishlar tarixi.
Mil. avv. II ming yillikning oxiri va I ming yillikning boshlarida ibtidoiy
jamoa tuzumi zaminida tub o‘zgarishlar sodir bo‘ldi. Bir tomondan qadimgi
chorvador aholi yarim ko‘chmanchi va ko‘chmanchi hayot tarziga faol o‘ta
boshlagan bo‘lsa, ikkinchi tomonda, ana shu chorvadorlarning bir qismi
dehqonchilikka qulay, pastqam, zaxkash joylarda, tog‘ bag‘ridan tekislik tomon
hayqirib chiqayotgan kichik-kichik soy bo‘ylarida, tog‘ oldi rayonlarida,
daryolarning irmoqlari etaklarida hosil bo‘lgan taqir joylarda dehqonchilik qila
boshladilar. Ana shunday joylarda qishloqlar qad ko‘tara boshlandi. Bu qishloqlar
atrofida ekinzor dalalar, ularga suv keltiruvchi kanallar va ariqlar tizimi paydo
bo‘ldi. Bu jarayon chorvadorlar hayotida allaqachonlar boshlanib ketgan edi.
Ayniqsa, qadimgi Xorazmda olib borilgan ilmiy izlanishlar bronza davri cho‘l
qabilalari hayotida bu jarayon mil. avv. II ming yillikning o‘rtalaridan boshlanib
ketganligidan dalolat beradi. Mil. avv. II ming yillikning oxirlariga kelganda
kechagi chorvador aholining bir qismi bugunga kelib o‘zlariga o‘troq hayot
ko‘rishni afzal ko‘rganliklarini ko‘ramiz. Xuddi ana shu jarayonning timsoli
sifatida Qadimgi Farg‘ona ilk dehqonchilik madaniyati paydo bo‘ldi 30
.
Shimoliy Farg‘onaning arxeologik o‘rganilishining ikkinchi davrini bevosita
A.N.Bernshtamdan keyin bu hududda 1950 yillarda ilmiy izlanishlar olib borib,
qadimgi Farg‘ona madaniyatini davrlashtirish masalasini qayta ko‘rib chiqqan olim
YU.A.Zadneprovskiy tadqiqotlari bilan bog‘lash mumkin. U o‘z ishlarida ilmiy
muomalaga shu kunga qadar arxeologik tadqiqotlar uchun asos bo‘lib xizmat qilib
kelayotgan “Eylaton madaniyati” tushunchasini kiritdi va Eylaton shahar harobasi
davrini mil. avv. I ming yillikning o‘rtalari bilan davrlashtirdi 31
. Bu
davrlashtirishning isboti keyingi davrlarda arxeolog olim B.X.Matboboevning ham
tadqiqotlarida o‘z ifodasini topdi 32
.
30
А.А.Асқаров. Ўзбекистон тарихи (Энг қадимги даврлардан эрамизнинг V асригача). – Т.: Ўқитувчи, 1995.
85-б.
31
А.Анарбаев. Ахсикет – столица древний Ферганы. . – Т.: Tafakkur , 2013. С. 14 .
32
Б.Х.Матбабаев, З.З.Машрабов. Древний и средневеков ый Андижан (историко-археологическое
исследование). – Т.: Sharq , 2011. – С. 22-23.
14

Bundan tashqari tadqiqotlar davom ettirilib, bobodehqonlarimizning dastlabki
qishloqlaridan biri 1950-51 yillarda M.E.Voronets tomonidan CHust shahri
yaqinidagi Buanamozor deb atalgan buloq yoqasidan topib o‘rganilgan.
M.E.Voronets mazkur yodgorlikda ikki marta tekshiruv ishlari olib bordi. Uncha
ko‘p bo‘lmagan sopol parchalari, bronza buyum bo‘laklariga asoslangan
tadqiqotchi C h ust yodgorligini mil. avv. III – II mingyilliklar bilan belgiladi.
Shundan so‘ng C h ust yodgorligi uzoq yillar maxsus tadqiqotlar maydoniga
aylandi 33
.
M.E.Voronetsdan so‘ng bu yerdagi qazishma ishlarini akademik
YA.G‘.G‘ulomov rahbarligida V.I.Sprishevskiy muvaffaqiyatli davom ettirdi.
1953-1961 yillarda ushbu tadqiqotchi yodgorlikning deyarli barcha joylarida keng
miqyosli arxeologik qazishmalar olib bordi 34
. Mazkur qazishma ishlarining hosilasi
sifatida V.I.Sprishevskiy juda katta miqdordagi moddiy madaniyat namunalarini
aniqlab, ilmiy muomalaga kiritdi. Ta’kidlash joizki, V.I.Sprishevskiyning Chust
yodgorligini o‘rganishdagi xizmatlari beqiyosdir. U Farg‘ona vodiysi qadimgi
madaniyatining o‘rganilayotgan davrga xos xususiyatlarini to‘g‘ri aniqlay bildi.
V.I.Sprishevskiyning Chust qarorgohi haqidagi tadqiqotlarini o‘sha paytdagi
Farg‘ona arxeologiyasida muhim yangilik deb hisoblash mumkin.
1954-1955 yillarda YU.A.Zadneprovskiy tomonidan Shurabashat shahar
harobasi avval tekshirilib, keyin qazishmalar o‘tkazildi. Bu shahar harobasi O‘zgen
shahridan shimoli-g‘arbda 10 km masofada Yassi daryosining o‘ng sohilida
joylashgan va 70 ga yaqin hududni egallagan yodgorlik hisoblanadi hamda
o‘zining tuzilishi jihatidan 3 qismdan iborat (Shurabashat I, Shurabashat II,
Shurabashat III). Topilgan materiallarga asoslanib YU.A.Zadneprovskiy
Shurabashat komplekslarini, ya’ni yozuvli, bo‘yalgan, qizil angob yuritilgan
sopollarga qarab uni mil. avv. IV-I asrlar bilan davrladi.
1951 va 1983 yillarda YU.A.Zadneprovskiy qazishma ishlarini qadimgi
Koson harobasidagi Mug’tepa shahari yodgorligida olib bordi. Qazishmalar
33
M.H.Isomiddinov. A.Aloxunov. Farg‘ona vodiysi ilk dehqon va chorvadorlari madaniyatini o‘rganilish tarixi va
ayrim muammolari // Farg‘ona vodiysi tarixi muammolari. Respublika ilmiy anjumani materiallari. Namangan,
2012. 5-b.
34
O‘sha joyda. 5-b.
15

davomida yuqori qatlamlar orasida XIII-XVI asrga oid qurilish qoldiqlari, ostki
qismida esa VI-VII asrlarga oid uyning bir qismi, shuningdek, quyi qatlamlardan
qizil angob yuritilgan sopol buyumlar topildi.
1954 yili esa YU.A.Zadneprovskiy Farg‘ona vodiysidagi barcha arxeologik
materiallarni, shu jumladan, Eylaton va Dalvarzindagi qazishmalar xulosasi va
materiallarini ham jalb etgan holda, ularni o‘z dissertatsiya ishida umumlashtirdi 35
.
Muallif vodiy moddiy madaniyatini uchta katta tarixiy bosqichga: 1. Eylaton; 2.
Marhamat; 3. Koson bosqichlariga bo‘ldi . O‘z navbatida u Eylaton davrini
quyidagi ikki xronologik guruhga ajratadi:
1. Bo‘yoq bilan gul solingan sopollar topilgan yodgorliklar guruhi
(Dalvarzin, CHust, Gulmiron topilmalari – mil. avv. II mingyillik);
2. Eylaton guruhi yodgorliklari to‘plami (Eylaton, Norin bo‘yidagi tepa,
Katta Farg‘ona kanali va Shimoliy Farg‘ona kanali qurilishi davridagi topilmalar –
mil. avv. II mingyillik oxiri – I ming yillikning birinchi yarmi).
Muhimi, bu ishda Eylaton yodgorligi Dalvarzindan xronologik jihatdan
keyingi davrga to‘g‘ri kelishi haqidagi xulosa ham ilgari surildi 36
.
Pomir-Farg‘ona, Pomir-Oloy ekspeditsiyalarining Farg‘ona vodiysidagi
ko‘plab kashfiyotlaridan so‘ng bu erdagi tadqiqotlar keng ko‘lam kasb etib,
muntazam arxeologik qazishmalar tusini oldi. Jumladan, vodiy arxeologiyasini
o‘rganishda viloyat (Andijon, Farg‘ona, Namangan, O‘sh) o‘lkashunoslik
muzeylari xodimlari faol qatnasha boshladi.
1958-1959 yillarda Namangan viloyat o‘lkashunoslik muzeyi xodimi
YU.G.Chulanov Tergachi, To‘raqo‘rg‘on, Yoztepa kabi ayrim so‘nggi bronza
davriga oid yodgorliklarni o‘rgandi. Shuningdek, u tog‘ yonbag‘irlarida joylashgan
Qoraqo‘rg‘on yodgorligini ham tadqiq etdi. Mutaxassis fikricha, ushbu
yodgorliklardan aniqlangan topilmalar C h ust va Dalvarzindan qo‘lga kiritilgan
topilmalarga aynan o‘xshab ketadi 37
. YU.G.Chulanovning ushbu izlanishlari
vodiyning shimol tomonida joylashgan so‘nggi bronza davri yodgorliklarining
35
Заднепровский Ю.А. Древняя Фергана . ... – С . 19.
36
O‘sha asar. – B. 7-8.
37
Чуланов Ю.Г. Новые памятники эпохы бронзы Ферганы // СА. – М., 1963. – № 4. – С.194-199.
16

tarqalish hududini kengaytirib, ushbu davrda mazkur hududning jadal
o‘zlashtirilganligini isbotlashga xizmat qildi.
Yuqorida keltirilgan ma’lumotlar o‘rganilayotgan davr bo‘yicha muhim
tarixiy-madaniy muammolarni kun tartibiga qo‘yish va ularning echimini topishni
taqozo qilardi. Ana shulardan biri YU.A.Zadneprovskiy tomonidan Chust
madaniyati yodgorliklarining mahalliy, ya’ni hududiy xususiyatlari haqida ilgari
surilgan fikrdir. U C h ust va Dalvarzin arxeologik ma’lumotlarini solishtirib, ular
o‘rtasida ma’lum farqlar borligini ko‘rsatdi. Keyinroq mazkur olim Chust
yodgorliklarini o‘ziga xos hududiy xususiyatlarga asoslangan mahalliy guruhlarga
ajratish mumkinligi to‘g‘risidagi xulosani ilgari surdi 38
.
Shu bilan 60-yillarga kelib Farg‘ona vodiysining so‘nggi bronza davri
yodgorliklarini o‘rganishdagi birinchi bosqich nihoyasiga etdi. Aynan shu paytda
B.A.Lat i nin o‘zining oldingi materiallarini qayta ishlab, yangidan e’lon qildi. U
o‘zining Farg‘ona madaniyatini davrlashtirish haqidagi oldingi fikrlariga
yangiliklar kiritdi, ya’ni u dehqonchilik madaniyati yodgorliklarini dastlab mil.
avv. III mingyillik bilan sanalagan bo‘lsa, keyingi ishlarida ular mil. avv. II
mingyillikning ikkinchi yarmi bilan belgilandi 39
.
1962 yili YU.A.Zadneprovskiyning Farg‘ona vodiysi so‘nggi bronza va ilk
temir davri yodgorliklarini o‘rganishga bag‘ishlangan umumlashtiruvchi
monografiyasi e’lon qilindi 40
. Bu ishda ilk marotaba ushbu davr materiallari
ma’lum bir tizimga solib umumlashtirildi. Monografiyaning asosiy qismini
Dalvarzin va S h o‘robashat yodgorliklaridagi qazishmalar natijalari egallaydi.
Asarda vodiyning so‘nggi bronza davri yodgorliklarini o‘rganish borasida muhim
ilmiy xulosalar qilingan. Masalan, ushbu davrning ijtimoiy tuzilishi, xo‘jaligi,
qo‘shni hududlar (Janubiy Turkmaniston, Xorazm, Eron) bilan aloqalari haqida
muhim fikrlar bildirilib, Chust davri sopollari markaziy Hindiston (Nevaza,
Navdole) materiallari bilan solishtirilgan. Monografiyadagi asosiy natija – qadimgi
38
Заднепровский Ю.А. Даль верзинское селище… – С. 55.
39
Латынин Б.А. Некоторые итоги работы Ферганской экспедиции // АСГЭ. – Л., 1961. – Вып. 3. – С. 119,
128; O‘sha muallif. Вопросы истории ирригации и орошаемого земледелия древней Ферганы: Обобшающий
доклад по работам, представленным как диссертация на соискание уч. степени докт. ист ор .наук. – Л. : ЛОИА
АН СССР, 1962. – С. 9.
40
Заднепровский Ю.А. Древнеземледельческая культура . … – С. 50.
17

Chust dehqonchilik madaniyatining asoslanishi va uning ilmiy muomalaga
kiritilishi bo‘ldi 41
.
1961 yilda N.G.Gorbunova ham o‘z navbatida Farg‘ona vodiysi ilk temir
davri yodgorliklarini o‘rganish natijalarini umumlashtirdi 42
. Ushbu ishda muallif
qadimgi dehqonchilik madaniyatini ketma-ketlik tamoyili asosida davrlashtirdi.
N.G.Gorbunova ilk temir davri yodgorliklarini Eylaton madaniyatiga birlashtirib,
uni mil. avv. VI – IV asrlar bilan sanalaydi va bu davrni bevosita Eylaton-Oqtom
madaniyati deb ataydi.
1963 yili V.I.Sprishevskiy Chust yodgorligida arxeologik qazishmalarini
yakunlab, uning natijalarini dissertatsiya ishida umumlashtirdi 43
.
YU.A.Zadneprovskiy, N.G.Gorbunova, V.I.Sprishevskiy, V.A.Litvinskiy va
boshqalarning ishlari va ulardagi xulosalardan O‘rta Osiyo xalqlari qadimgi davri
tarixini yozishda keng foydalanildi.
XX asrning 60-70-yillarida vodiydagi so‘nggi bronza davri yodgorliklarini
o‘rganishda son va sifat jihatidan jiddiy o‘zgarishlar ro‘y berdi. Agarda 60-yillarda
C h ust va Dalvarzin ma’lum bo‘lgan bo‘lsa, ikkinchi bosqich oxirida
yodgorliklarning soni 80 taga etdi.
Bu borada YA.G‘.G‘ulomovning umumiy rahbarli ostida Shimoliy
Farg‘onadagi eng yirik yodgorligida bo‘lmish Eski Axsi shahar harobasida
S.Raximov, I.A.Axrorovlar tomonidan arxeologik tadqiqotlar o‘tkazildi.
Tadqiqotlar davomida bir vaqtning o‘zida olimlar tomonidan yodgorlikning deyarli
10 joyida shurflar solinib, tozalov ishlari amalga oshirildi. I.Axrorovning
umumlashtirilgan xulosalariga ko‘ra Axsiket harobalari hududiy jihatdan va davr
nuqtai nazardan bir-biridan farq qiluvchi 3 ta katta: 1) antik, 2) mo‘g‘ullar bosini
davrigacha hamda 3) temuriylar davri shahari kabi qismlardan iboratligi
isbotlandi 44
.
41
O‘sha asar . – Б. 101-107.
42
Горбунова Н.Г. Культура Ферганы в эпоху раннего железа . : Автореф. дисс . … канд. ист ор . наук. – Л.:
ЛОИА АН СССР, 1961. – С. 15.
43
Спришевский В.И. Чустское поселение (К истории Ферганы в эпоху бронзы)… – С. 17.
44
А.Анарбаев. Ахсикет – столица древний Ферганы. . – Т.: Tafakkur , 2013. С. 15-16-б.
18

XX asrning 70-yillarida Farg‘ona vodiysining qyadimgi tarixiga oid yangi
ma’lumotlar qo‘lga kiritildi. Fikrimizcha, 60-70-yillarni qamrab olgan ikkinchi
bosqich quyidagi natijalarga olib keldi:
1. Dalvarzinda keng ko‘lamli va Chustda qaytadan qazishma ishlari
o‘tkazildi. Shimoliy Farg‘onada ilk shaharsozlik madaniyati to‘g‘risidagi
konsepsiya turli nashrlarda ilk marotaba o‘z aksini topdi.
2. Yodgorliklardan topilgan arxeologik materiallar asosida Farg‘ona vodiysi
tarixidagi so‘nggi bronza davri dehqonchiligi, chorvachiligi va
hunarmandchiligining o‘ziga xos va umumiy qirralari ochib berildi.
3. C h ust davri mudofaa inshootlarining O‘rta Osiyo mudofaa tizimidagi roli
va o‘rni aniqlandi.
4. Bu davr yodgorliklarining voha-voha bo‘lib joylashish tamoyili ishlab
chiqildi va shunday vohalarning bir nechtasi qayd etildi.
O‘tgan asr 80-yillarining boshlarida O‘zR FA Arxeologiya instituti ilmiy
xodimi M.H.Isomiddinov tomonidan Namangan viloyatining barcha tumanlaridagi
arxeologik yodgorliklar tadqiq etildi va razvedka ishlari vaqtida tepaliklarning
topografik planlari, foto suratlari, yodgorliklardagi mavjud sopol buyumlar
o‘rganilib, ularning davriy chegaralari belgilandi. Ko‘plab yodgorliklarda shurflar
tashlanib, qazishma ishlari ham olib borildi va Farg‘ona vodiysining shimoliy
hududlari uchun yangi ilmiy xulosalar chiqarildi 45
. Lekin ushbu xulosalarning
natijalari afsuski o‘z vaqtida maxsus monografiya yoki kitob tarzida e’lon
qilinmadi.
Bugungi kunda bu yo‘nalishdagi ishlar davom ettirilib, Shimoliy
Farg‘onaning, aniqrog‘i Namangan viloyati hududidagi arxeologik
yodgorliklarning mavjudlari qayta yangi texnologiyalardan foydalanib, GPS tizimi
orqali koordinatlari aniqlandi, raqamli (sifrli) fotoapparatlarda foto suratlari olindi
va Google.Earth (Planeta Zemlya) dasturi asosida yodgorliklarning umumiy
yuqoridan ko‘rinishi hamda xaritalari tuzildi 46
.
45
М.Х.Исамиддинов. Материалы к Своду археологических памятников Наманганской области. Архив
Института Археологии имени Я.Гулямова АН РУз. Самарканд, 1982. , 1984.
46
А.Анорбоев, М.Исомидинов, М.Саидов, З.Рахманов. Отчет о работах по составлению свода
археологических памятников Наманганско й области . Архив Института Археологии имени Я.Гулямова АН
19

B.X.Matboboev C h ust yodgorligida arxeologik qazishmalar olib bordi.
Tadqiqotlar quyidagi natijalarni berdi:
1. Yodgorlikning shimoliy-g‘arb tomonidagi ark qismi devorlarining o‘rni
to‘la aniqlandi.
2. Shahar xarobalarini o‘rganish natijasida uchta tarixiy davr ajratildi va
ulardagi materiallar ilmiy tahlil etildi.
3. Kulolchilik, metalsozlik, toshtaroshlik, to‘qimachilik kabi
hunarmandchilik sohalari bo‘yicha yangi ma’lumotlar to‘plandi 47
.
Chust qadimgi dehqonchilik madaniyati yodgorliklari tabiiy fanlarni har
tomonlama jalb etgan holda o‘rganildi. Xususan, metall buyumlarning kimyoviy
tarkibi, metall va tosh buyumlardagi qadimgi izlar, o‘simliklar qoldig‘i, changlari
maxsus tadqiq qilindi.
C h ust madaniyati materiallari alohida olingan dissertatsiya ishlariga manba
bo‘lib xizmat qildi . Bu dissertatsiya ishlari orasida T.SH.Shirinovning tadqiqotlari
bronza va tosh buyumlardagi qadimgi izlarni o‘rganishga, ya’ni trassologiya ilmi
sirlarini tadqiq etishga bag‘ishlangan bo‘lib, ular muhim xulosalarga ega 48
.
V.D.Ruzanov esa o‘z tadqiqotida metall buyumlarning kimyoviy tarkibi va ular
tipologiyasiga, ya’ni metallurgiya sohasiga to‘xtalgan 49
. Shu davrga oid
tadqiqotlardan yana biri B.X.Matboboevning nomzodlik dissertatsiyasidir. Mazkur
ishda ilk marotaba Chust davri yodgorliklari mahalliy xususiyatlar hamda moddiy
madaniyat ashyolarini o‘rganish asosida ikki guruhga – Chust (shimoliy) va
Dalvarzin (sharqiy) guruhlariga ajratildi 50
.
Aynan shu davrda Chust madaniyati tarixini o‘rganish bo‘yicha yirik
umumlashma monografiya va tahliliy maqolalar paydo bo‘ldi.
РУз . Самарканд, 2014.
47
Матбабаев Б.Х. Уникальный сосуд с Чустского поселения // ОНУ. – Ташкент, 1983. – № 11. – С. 44-46;
Ўша муаллиф. Классификация керамики Чустского поселения // ОНУ. – Ташкент, 1984. – № 7. – С . 34-38;
Ўша муаллиф. Нов ы е исследования на Чустском поселении (Фергана) // СА. – М., 1984. – № 4 . – С . 2 41-245;
Матбабаев Б.Х., Заднепровский Ю.А. Итоги изучения Чустского поселения в Фергане (1950 – 1982) //
ИМКУ. – Ташкент, 1984. – Вып. 19 . – С . 46-47; Матбабаев Б.Х. Локальн ы е вариант ы Чустской культур ы
Ферган ы : Автореф. дисс . … канд. ист ор . наук. – Л.: ЛОИА АН СССР, 1985. – С. 18.
48
Ширинов Т.Ш. Орудия производства и оружие эпохи бронзы Среднеазиатского Междуречья (по данным
экспериментально-трассологического изучения) : Автореф. дисс . … канд. ист ор наук. –Л.: ЛОИА АН СССР,
1980. – 4 8 с.
49
Рузанов В.Д. История древней металлургии и горного дела в Узбекистане в эпоху бронзы и раннего
железа : Автореф. дисс . … канд. ист ор. наук. – М.: ИА АН СССР , 1982. – 22 с.
50
Ма тбабаев Б.Х. Локальные варианты… – С. 15.
20

2003-2005 yillari Dalvarzindagi arxeologik ishlar qayta tiklandi. Bu erda
O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Arxeologiya institutining alohida
guruhi qazishma ishlari o‘tkazdi.
Hozirga qadar davom etayotgan bosqich oldingilaridan farq qiladi, albatta. Bu
farq yodgorliklarning har tomonlama va chuqur o‘rganilishida kuzatiladi.
Shuningdek, bu bosqichda tabiiy fanlar hamda Yevropa va Osiyo arxeologlari
yutuqlaridan keng foydalanish uchun yangi imkoniyatlar paydo bo‘ldi.
Xronologiya va davrlashtirish borasida muhim natijalarga erishildi.
Vodiydagi ilk shahar madaniyati mavjudligi va uning O‘rta Osiyo ijtimoiy-
iqtisodiy taraqqiyotidagi o‘rni hamda ahamiyati boshqa hududlarda ish olib
borayotgan arxeologlar tomonidan ham qo‘llab-quvvatlagan, ammo Farg‘onada ilk
shaharlarning shakllanishi sanasi to‘g‘risida hozirga qadar yagona fikr mavjud
emas.
Shunga qaramasdan, uzoq yillar mobaynida olib borilgan arxeologik
tadqiqotlar natijalaridan chiqarilgan xulosalar Farg‘ona vodiysidagi shaharsozlik
madaniyati va davlatchilikning ilk shakli masalalarini kun tartibiga qo‘yish uchun
etarlidir. Arxeologik tadqiqotlar natijalarining o‘rganilishi quyidagi fikrlarni
aytishga imkon beradi:
- Farg‘ona vodiysi qadimgi tarixiga oid muhim arxeologik
ma’lumotlar to‘plangan, ulardan tarixiy manba sifatida foydalanib,
ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar, madaniyat, shaharsozlik tarixi bo‘yicha
turli dolzarb ilmiy muammolarni tahlil qilish mumkin;
- odiyda topib tekshirilgan yodgorliklarga shahar maqomini
berish uchun arxeologik belgilar dastlab YU.A.Zadneprovskiy tomonidan
ishlab chiqilgan bo‘lib, keyinchalik mavzu B.Matboboev va A.Anorboev
nashrlarida yangi ma’lumotlar asosida rivojlantirilgan 51
;
Xulosa sifatida aytadigan bo‘lsak, Farg‘ona vodiysini arxeologik tomondan
o‘rganilishining har ikki bosqichida yangi o‘ziga xos ilmiy xulosalar olingan va bu
51
Анарбаев А.А. О раннем городе Ферганы // Ош и Фергана в исторической перспективе.– Бишкек, 2000. –
Вып. 3. – С. 70-71; Ўша муаллиф. Ўзбекистонда илк давлатчилик ва унинг ўрганилиши тарихидаги баъзи
бир муаммолар // O’zbekiston tarixi. – Тошкент, 2004. – № 4. – Б. 3-14; Матбобоев Б. Қадимги Фарғонада илк
давлатчилик илдизлари // O’zbekiston tarixi. – Тошкент, 2002. – № 1. – Б. 3-11.
21

tadqiqotlarning natijalari ilmiy jamoatchilik uchun maqola, monografiya,
dokladlar sifatida e’lon qilingan. Shuningdek, tadqiqotchilar tomonidan vodiyni
o‘rganish borasidagi o‘zaro baxsli va dolzarb masalalardan biri bo‘lgan
davrlashtirish borasidagi fiklari tahsinga sazovor. Fikrimizcha, har bir davrda har
qaysi yodgorliklarda olib borilgan arxeologik qazishmalar davomida olingan ilmiy
tadqiqotlar o‘z ifodasini hamda isbotini topgan. Shunga qaramasdan, o‘ylaymizki
bugungi kun nuqtai nazardan bu izlanishlarni davom ettirgan holda, zamonaviy
texnika imkoniyatlaridan foydalanib, tadqiqotlar davomida Shimoliy Farg‘onaning
har bir vohasi tizimida joylashgan katta-kichik arxeologik yodgorliklarda
qazishmalar olib borilishi kerak. Qazishmalar davomida mikrostratigrafiya
usulidan foydalangan holda sopollarni har bir qatlam bo‘yicha ajratib, yangi ilmiy
xulosa va fikrlar, fundamental tadqiqotlarni amalga oshirish esa maqsadga
muvofiq.
22

2-BOB. AXSIKENT YODGORLIGIDA OLIB BORILGAN
ARXEOLOGIK IZLANISHLAR VA UNING UMUMIY NATIJALARI.
2.1. Axsikent stratigrafiyasini o‘rganilishi.
Eski Axsi shahar xarobasi Farg‘ona vodiysining eng yirik arxeologik
yodgorligi hisoblanadi. U Namangan shaxridan janubi-g‘arbga tomon 25 km
masofada hozirgi Gul-qishloq va Shaxand qishloqlari yaqinida Sirdaryoning o‘ng
qirg‘og‘ida joylashgan. Eski Axsi shahar xarobasi Ark (sitadel), shahriston
(shaxristan) va rabod (rabad) qismlaridan iborat bo‘lib, bu o‘z vaqtida
A.Anorboevning tadqiqotlarida o‘z ifodasini topgan (1-rasm) 52
.
Yodgorlikning ark qismi 3 ta ob’ektda ya’ni, qazishma III, qazishma III A,
qazishma III B qismlarga bo‘lib o‘rganilgan. 1979 yilda arkning markaziy qismida
(qazishma III A) 1976 yildagi I.Axrorov tomonidan solingan transheyani tozalash
ko‘rinishida boshlab yuborildi va qazishma ishlari olib borildi hamda 6,3 metrlik
madaniy qatlamni stratigrafik jihatdan aniqlash imkonini berdi. 1980 yilda
qazishma III A dan g‘arbda qazishma III da bir necha xonalar qazib o‘rganildi.
Qazishmalar jarayonida topilgan xonalar kompleksi mudofaa xarakterida ekanligi
aniqlandi 53
.
Sharqiy tepalikda ya’ni, qazishma III B da 1984 yilda dastlab shahar tuzilishi
reja-tarxi ko‘rinishini aniqlash maqsadida qazishmalar davom ettirildi. Shuning
uchun qazishma III B ob’ektining markazida g‘arb-sharq yo‘nalishida
materikkacha katta stratigrafik razrez solindi. Natijada, arkning mudofaa tizimiga
doir butunlay yangi ma’lumotlar aniqlandi.
Qazishma III
Qazishma III da arkning g‘arbdan sharqqa yo‘nalgan shimoliy devori bo‘ylab
bir chiziq tizimida erto‘la shaklidagi xonalar va kazarma ochib o‘rganilgan. to‘liq
stratigrafik holatni aniqlash maqsadida qazishma ishlari qatlamma-qatlam qayd
etilgan. Ayrim xonalarda ikki ba’zan esa uch qurilish davri ham o‘rganilgan.
52
Анорбоев А, Исломов У, Матбобоев Б. Ўзбекистон тарихида қадимги Фарғона. – Т.: Фан, 2001. 8-б;
А.Анарбаев. Ахсикет – столица древний Ферганы. . – Т.: Tafakkur , 2013. С. 31-б.
53
И.Ахроров . Раскопки военной казармы в арке городища Ахсикет // Древняя и средневековая археология
юга Средней Азии (к проблеме истории культуры). – Т.: 1990. – С. 136-145.
23

Shunningdek, qazishmani aniq davrlashtirish uchun yordam bergan 5 ta sopol
koplekslari topilgan.
Qazishmalar jarayonida 11 ta xona qazib o‘rganilgan va bu xonalardagi
topilmalarning aksariyati sirlangan, ayrim xonalarda esa sirlanmagan sopol idishlar
parchalari ham aniqlangan, ular bilan bir paytda pishgan g‘ishtlar ham uchrab
turadi. Barcha xonalarning devorlari somonshuvoq bilan suvalgan bo‘lib, birinchi,
ikkinchi va uchinchi xonalar bir qavatli qolganlari esa ikki qavatli qilib suvab
chiqilganligi aniqlangan 54
.
Kazarmani qazish paytida 70-80 sm chim qatlamidan so‘ng 4-11 xonalar
ustida sirlangan va sirlanmagan sopol buyumlarning katta kolleksiyasi topilgan. Bu
sopollarning asosiy qismi IX - XIII asr boshlariga to‘g‘ri keladi. Shunday qilib,
ko‘plab miqdorda sopol va boshqa buyumlar topilgan bo‘lib, shisha, temir
buyumlar majmuasi stratigrafik joylashuviga ko‘ra 5 kopleksga bo‘linadi:
1) 7-xonaning janubi-sharqiy qismida joylashgan chuqurdan olingan
buyumlar bo‘lib, X-XI asrlar bilan davrlanadi;
2) 5-xona sufasining poydevoridan topilgan aralashgan holdagi sopol
buyumlardan iborat bo‘lib, asosan XI-XII asrlar davri sopollari bilan birgalikda
antik va ilk o‘rta asrlar davri sopollari ham uchraydi;
3) 5-xonaning pol qismidan topilgan sirlangan sopol kompleksi bo‘lib,
XII asrning ikkinchi yarmiga oid;
4) 5-xona polining ustidagi to‘ldirilgan tuproq uyumidan chiqqan sopol
kompleski hisoblanib, XII-XIII asr boshlariga to‘g‘ri keladi.
5) Xonaning eng yuqori qatlamidan (0,50-0,70 m) topilgan XII va XIII
asrning birinchi choragiga tegishli bo‘lgan sopol parchalaridan iborat.
Bu xonalarda olib borilgan tadqiqotlar va arxeologik topilmalarni tahlili
natijasida shunday xulosaga kelish mumkinki, XII asr ikkinchi yarmida akning
shimoliy devorlari bo‘ylab, 53-55x4,4-4,5 m kattalikda va 2,80-3 m kenglikda
poydevor yotqizish uchun chuqur qazilgan (kotlovan). Shundan keyin bu
chuqurning devorlari ustida yuqorida qayd etilgan xonalar qad ko‘targan, ular
54
А.Анарбаев. Ахсикет – столица древний Ферганы. . – Т.: Tafakkur , 2013. С. 33-55.
24

arkning so‘ngi davri bilan bog‘liq xarbiy arsenal – kazarma qoldiqlaridir 55
. Buni
birinchidan, planirovka va ob’ektning intereri, ikkinchidan, mudofaa uchun yadro
sifatida hizmat qilgan chaqirtoshlarning ko‘pligi, uchinchidan, kamon o‘qining
uchlari topilganligi tasdiqlaydi. Jami bir biriga tutash 13 ta xona ochilgan bo‘lib,
ularning ko‘pchiligi (2, 2a, 6, 6a, 10 va 11 xonalardan tashqari) utish joylari bilan
bog‘lik bo‘lmagan va bir biridan yakka holda bo‘lgan. Ular alohida shimolga
chiqish yo‘llariga ega bo‘lgan (1, 8, 10 xonalardan tashqari), bu erlarda xarbiy
maydonga chiqish uchun zinapoyalar topilgan. Ayrim xonalarda (masalan, 8
xonada) chiqish faqat taxta narvonlar orqali bo‘lgan. Devorlar asosan sinchli
bo‘lib, ular ustunlardan tashqari xom va pishgan g‘ishtlardan, shuningdek
lentasimon paxsadan qurilgan. Faqat ayrim hollarda devorlar sinchsiz, xom va
pishgan g‘ishtdan foydalanib paxsadan ko‘tarilgan.
Aniqlanishicha A.Anorboevning tadqiqotlari asosida Axsiket shahar
xarobasining ark qismini davrlashtirish masalasi to‘g‘ri davrlashtirilgan. Aynan
yuqorida keltirilgan yaxshi stratigrafik materiallar asosida xarbiy ob’ektni XII
asrning ikkinchi yarmiga tegishli ekanini aniqlash imkonini beradi.
III a qazishmadagi stratigrafik qazishmada 6x3,5 m katalikdagi 6,3 metr
qalinlikdagi ona (materik) lyosdan to yuqorigacha bo‘lgan madaniy qatlamlar
ochilgan. Bu erdagi yuqori madaniy qatlamlar buzilib ketgan. Qazishma ishlari
natijasida stratigrifiya bo‘yicha arkning asosiy xayot davrini aks etuvchi sakkizta
qatlam aniqlangan. Shuni ta’kidlab o‘tish kerakki ob’ektning g‘arbiy qismida
I.Axrorov tomonidan 1976 yili shurf tashlangan va arkni shahar bilan bog‘lab
turuvchi xom g‘ishtdan qilingan (0,80 m kenglikda, 1,20 m balandlikdagi) er osti
yo‘li topilgan.
Eng pastki 19-20 chi qatlamlar birinchi davr sifatida ajratilgan. Keyingi
sopollar kompleksi 17, 18-qatlamlardan olingan bo‘lib ikkinchi davr sifatida
ajratilgan va bu ikki davr mil.avv. II-I asrlar oxiri va milodiy I asrga tegishli.
Uchinchi sopollar kompleksi 16-11 qatlamlardan olingan bo‘lib uchinchi davr
bilan ajratilgan va milodiy I-II asrlarga tegishli. 11-qatlamning tekislangan ustida
55
Анарбоев А. 1998.174 бет
25

topilgan monumental qurilish qoldiqlari va 9, 10 qatlamlar to‘rtinchi davr bo‘lib II-
III asrlarga tegishli. Beshinchi davr faqat stratigrafiya bo‘yicha ajratilgan, uni
davrlashtiradigan material aniqlanmagan. Oltinchi davrga to‘rtburchak chuqur va 8
qatlam xos bo‘lib, bu chuqurdan X-XI asrga tegishli shisha idishlar kompleksi
topilgan xolos. Ettinchi davr qisman qazishmaga kiruvchi otxona faoliyati bilan
bog‘liq bo‘lib, IX asr ikkinchi yarmi–XII asrning birinchi yarmiga tegishli deb
aytish mumkin. Sakkizinchi davr mudofaa devoridan kazarmaning shimoliy
devorlarigacha bo‘lgan zabutovka, ya’ni bir vaqtlar qulagan devorning ustidan turli
guvala va g‘ishtlar qoldiqlari, shuningdek, xo‘jalikda va turli maqsadlarda
foylalanilgan sopol buyum parchalari bilan to‘ldirilgan joy (zichlashlar) bilan
bog‘liq bo‘lib XII asrning ikkinchi yarmi bilan davrlashtiriladi. Zabutovkalar
lombaz ko‘rinishidagi guvala ishlatilgan lentasimon paxsadan, orasira esa xom
g‘ishtdan iborat. Zabutovkada olib borilgan qazishmada uncha ko‘p bo‘lmagan
sopol buyumlar topilgan. Bu sopol buyumlar orasida XI-XII asr sopl idishlari
ichida ilgarigi davrga oid singan sopol fragmentlari ham uchraydi.
III b qazishma ob’ekti arkning sharqiy qismida joylashgan bo‘lib qisman
yuqori va pastki maydonchalarni egallaydi. Qazishma ishlarida uning markaziy
qismi 30x3,5 m kattalikdagi stratigrafik qazishmaga aylangan. Bu qazishma
mudofaa devorlarni va madaniy qatlamlar bir qismini ko‘ndalangiga kesadi.
Buning natijasida fortifikatsiyaga (mudofaa tizimiga) oid juda qiziq materiallar
olingan. Devorlarni o‘rganish natijasida sakkizta quruvchilik davri aniqlangan,
ularning ettitasi mudofaa devori bo‘lib ishlagan davrga to‘g‘ri keladi. Pastki
maydonchada o‘rta asrlarga oid ikkita qurilish davri aniqlangan. Birinchi
(to‘qqizinchi) davr buzilish va tashlandiqlik bilan qayd qilingan, u naymanlarga
qarshi jazolaydigan yurish bilan bog‘liq bo‘lsa, boshqasi esa mo‘g‘ullar istilosi
davri bilan bog‘liq.
Shunday qilib qazishma ishlarining natijasida aniqlanishicha shaharning ark
qismi ikki qismdan: yuqori va pastki qismdan iborat. Yuqori qism asosiy bo‘lib
katta hududni egallaydi, pastki qism esa yuqori qismga qaraganda kichikroq 30-50
m va nisbatan kechroq o‘zlashtirilgan. Arkning yuqori maydoni qalin mudofaa
26

devor bilan o‘ralgan, pastki maydon X asrdan boshlab o‘zlashtirilganligi
aniqlangan.
Axsikent shahar harobasi yuqorida aytib o‘tganimizdek, ark, shahriston va
rabod qismlardan iborat bo‘lib, uni o‘rganishda asosan O‘zR FA Arxeologiya
institutining A.Anorboev boshchiligidagi Axsiket ekspeditsiyasi faoliyat olib
borgan. Shahar harobasining Ark qism o‘rganilishi bilan bir davrda shahriston
qismida ham strategrafik qazishmalar olib borilgan va shahristonning o‘zi ham ikki
qismga ajratilgan holda, shartli ravishda Axsi IA va Axsi IB deb nomlangan.
Axsi IA – ichki shahriston asosan to‘rta ob’ektda o‘rganilgan: VIII, XI, XVII,
XVIII. Bundan tashqari yuqorida qayd etilgan karerning uzilish joylarida va suv
yuvib ketgan joylarida ko‘plab tozalash ishlari olib borilgan. Barcha tadqiqotlar
qadimgi va o‘rta asr tarixi bo‘yicha katta hajmdagi yangi materiallar to‘plashga
imkon berdi. Xususan, kuzatuv punktiga ega er osti suv quviri (VIII, XVIII
qazishmalari), tagxona (XI qazishma), jome masjidi (XVII qazishma) va b.q.
ochilgan.
1976 yili U.Alimov va I.Axrorovlar tomonidan qazishma VIII da shurf solinib
materikkacha olib borilgan. Natijada 7,5 metrli madaniy qatlamlar qalinligi
ochilgan 56
. Noyob er osti suv quviri topilgan.
1979-80 yillarda stratigrafik qazishmalar yuqorida aytilgan shurfni
keygaytirish yo‘li bilan qatlamlarning joylashuvini va ular bilan aloqador sopol
komplekslarni aniqlash uchun olib borilgan. Qazishmalar natijasida 25 ta 7,5 m
qalinlikdagi madaniy qatlam topilgan, har bir madaniy qatlamda ikkitadan
beshtagacha, ayrim hollarda o‘ntadan oshiq mikroqatlamlar aniqlangan 57
. Barcha
qatlamlar keyingi davr chuqurlari va qurilishlari tomonidan buzilmagan. Axsi IA
ning ushbu hududida stratigrafik qazishma natijasida sakkizta qatlamda odamlar
yashaganligi aniqlangan.
Arxeologik tadqiqotlar bilan bir qatorda bu ob’ektda yana geografik
tadqiqotlar ham olib borilgan. Buning natijasida juda qiziq ma’lumotlar olingan.
Xususan, yuqorida ta’kidlangan madaniy qatlamlar tagida 0,75-0,80 m qalinlikka
56
Юқори қатламлар 1940-1950 йилларда оли борилган ер ишлари давомида бузиб ташланган.
57
Анарбаев А. 1988. 176-178 бет.; Анарбаев А, Иневаткина 1990. 71-86 бет.
27

ega agroirrigatsion qatlam topilgan. Endi madaniy qatlamlar bilan birga
hisoblanganda bu qatlam 8,30 metrni tashkil etgan. Faqat 8,30 metr kunlik
qatlamdan keyin onalik (materik) lyos boshlanadi. Odatda Farg‘ona vodiysida
sug‘orish natijasida bir yilda 1 mm. qatlam, o‘n yillik to‘xtovsiz sug‘orish
natijasida 1 sm. qatlam paydo bo‘ladi 58
. Shu hisobdan kelib chiqib, xulosa qilish
mumkinki 0,75-0,80 m qalinlikdagi agroirrigatsion qatlam Axsikeet shahri paydo
bo‘lishidan oldin 800 yil davomida hosil bo‘lgan. Demak, mil.avv. X-XI asrlardan
kech bo‘lmagan davrda bu erda sug‘orma dehqonchilik paydo bo‘lgan.
Axsiketning o‘ziga kelsak VIII ob’ektning materiallariga ko‘ra u mil. avv. III
asrning ikkinchi yarmida vujudga kelgan degan fikrga kelish mumkin 59
.
Birinchi davr sopol kompleksi mil.avv. III asr ikkinchi yarmi va II asr bilan
davrlashtiriladi. Kompleksda och-fonli eylaton davri tipidagi sopollarning
parchalari mavjud. Bu davr ustuvor shakllari yarimshar va konussimon tog‘oracha
va turlicha chashalar hisoblanadi. Ikkinchi davrda asosan huddi pastki
qatlamdagiday shakllar davom etadi. Lekin tog‘oracha va chashalarda to‘q-
jigarrang deyarli to‘q angob paydo bo‘ladi. Idishlarning tashqi va ichki
tomonlarida chiziq ko‘rinishidagi ikkinchi angoblash paydo bo‘ladi. Keyingi
davrlarda idishlarning umuman yangi shakllari uchraydi, xususan, 15 qatlamda
kubok ko‘rinishidagi chasha yoki kuboklar paydo bo‘ladi. 14-13 qatlamlarda
birinchi marta tog‘orachalarning umuman yangi shakli va ortga qaytarilgan
devorchali chashalar, shuningdek tilingan ornamentli idishlar topilgan.
Axsi IB ikkinchi shahriston to‘rta ob’ektda o‘rganilgan (qazishma IV,
qazishma VII, qazishma IX, qazishma XV). Shuningdek, suv yuvib ketgan
joylarda va o‘yilgan joylarda tozalash ishlari olib borilgan. Barcha tadqiqotlar
shaharning qadimgi va o‘rta asr tarixi bo‘yicha juda ko‘p yangi materiallar berdi.
Muhim topilmalardan biri hunarmandlarning maxallari hisoblanadi (qazishma VII,
qazishma XV, qazishma IV), yirik fortifikatsion (mudofaa inshoot) tizim
(qazishma VII, qazishma IX), turar joy komplekslari (qazishma VII, qazishma IX),
tazor – suv chiqish joyi va shu kabilar.
58
Максудов, 1995. 80-81 бетлар.
59
А.Анарбаев. Ахсикет – столица древней Ферган ы. – Т.: Tafakkur , 2013 . – С. 113.
28

Qazishma IV ob’ekti Axsi IB ning shimoli-g‘arbida gi minorada joylashgan.
Bu erda to‘rta yashash qatlamlari topilgan, ularda XI-XII asrlarga oid temirchilik
va metallurgiya sanoati qoldiqlari va izlari, h amda turar - joy qoldiqlari topilgan.
Birinchi davr uncha katta bo‘lmagan hududda joylashgan (1 xonaning
shimoliy qismi va 3 xonaning janubiy qismi) uch qatlam polda, temirchilik sanoati
izlari va sopol parchalari topilgan va stratigrafik davrlashtirishda X asr oxiri – XI
asrlarga ta’luqliligi aniqlangan.
Ikkinchi davr yaxshiroq holda saqllangan stratigrafik qatlam va sopollar
asosida XI asr bilan davrlashtirilgan. Bu davrda nisbatan katta qayta qurish ishlari
olib borilgan, aniqrog‘i ustaxona yangitdan bunyod etilgan. Endi u besh xonadan
va besh qatlam poldan iborat qilib ta’mirlangan. Lekin ular yaxshi saqlanmagan
chunki pollar va devorlar joylarda asosigacha turli sabablarga ko‘ra vaqt o‘tishi
bilan buzilib ketgan. Ustaxona yuvilib ketgan mudofaa devor ustida joylashgan
shuning uchun devorlarning qoldiqlariga ko‘ra uning xonalari terrasa kurinishida
bo‘lgan.
Uchinchi qurilish davrida ustaxona va unga yaqin joylashgan yashash uchun
mo‘ljallangan xonalar to‘liq kayta tamirlangan: devorlar ichki tomonidan 36-
38x17-18x6 sm xom g‘isht bilan qoplangan, 26-28x14-16x3-3,5 sm pishtgan
g‘ishtdan va 36-38x17-18x6-6,5 sm xom g‘ishtdan yangi devorlar qurilgan,
devorlar sinchlangan. Bu qurilish davri olimlar tomonidan XII asr oxiri – XIII
asrning birinchi choragi bilan davrlashtiriladi.
Oxirgi to‘rtinchi davr juda yirik amorf va alohida badrabli chuqurlar bilan
bog‘liq. Badrablar 7 xonaning janubiy devorini va 6 xonaning shar q iy devorini
kesib tushgan . Qurilmaning o‘ zidan faqat devorlarining ayrim qismlari saqlanib
q olgan.
Qazishma VII dagi stratigrafik tadqiqot natijasida antik va o‘rta asrlarga oid
uchta qurilish davri aniqlangan. Birinchi davrga ikki paralel devorlar kiradi ular
qarama qarshi tomonga egilgan, tashqi devorlar sharqqa ichki devorlar esa g‘arbga;
ikkinchi davrda koridor lentasimon paxsa va xom g‘isht bilan qoplangan ehtimol
undan keyin saqlanib qolmagan minora yoki minorasimon bino qurilgan.
29

Qazishmalarning natijasiga ko‘ra aynan shu davrda monumental koridorsimon
keng o‘tish joyiga ega inshootlar qurila boshlagan.
Shunday qilib, bu VII ob’ektda 8 ta qurilish davrlari topilgan bo‘lib,
davrlashtirish bo‘yicha antik davrdan boshlanib, XIII asrning birinchi choragida
tugaydi. Aniqlanishicha, ulardan uchtasi shahar hayotining nisbatan qadimiyroq
davriga oid, uchtasi o‘rta XI-XII asrlarda faoliyat ko‘rsatgan turar joy
mavzelaridir. Qolgan ikkitasi turar joy mavzelarining ustida bunyod etilgan bo‘lib
XII asr oxiri XIII asr boshlariga oiddir va qorametallurgiya va metallga ishlov
berish sanoati bilan bog‘liqdir.
IX qazishma ikkinchi shahristonnning (Axsi IB) shimoli-sharqiy qismida ikki
minora o‘rtasida joylashgan. Qazishma avvaliga uncha katta bo‘lmagan (10x10 m),
keyinroq shimolga kengaytirilgan. Natijada qazishma maydoni 205 m 2
tashkil etdi.
Ob’ektning shimoliy qismi uzun stratigrafik kesm ko‘rinishiga keldi, bu kesm
mudofaa devorni ko‘ndalangiga kesib tushgan. Ustki qatlamlarda arxitektura
qoldiqlari topilmaganligi sababli ob’ekt to‘liq stratigrafik qazishmaga aylantirilib
materikkacha etkazilgan. Juda qalin sanoat va turmush ag‘darmasi o‘rganilgan, bu
erda sopollarga, kul, hayvon suyaklari va sanoat chiqindilari boy 31 ta madaniy
qatlam aniqlangan.
Topilmalarning tahliliga ko‘ra VIII asrning birinchi yarmida turar joylar
buzila boshlanadi, ularning o‘rnida esa sanoat va turmush chiqindilari to‘plana
boshlanadi (7 davr). Bu uzoq davom etmagan. Juda tez fursatda bu erda sanoat
chiqindilarini avvaliga mis, keyinchalik temirdan ishlangan chiqindilarni
saqlaydigan maxsus joylar tashkil qilingan.
X asrdan boshlab IX ob’ektdagi Axsi IB mudofaa devor asta sekin o‘zining
mudofaa xususiyatini yo‘qotib boradi. Shu davrdan boshlab taxminan XIII
asrgacha IX ob’ekt vaqtinchalik sanoat chiqindilari to‘planadigan joy sifatida
ishlatilgan. Bu qatlamlardan katta sirlangan va sirlanmagan sopol kolleksiyasi
topilgan. XI-XII asrga oid qatlamlarda IX-X asrning ishqorli sopol deb ataluvchi
sirlangan idishlari uchraydi. Bu erda savol tug‘ilishi tabiiy. Nima sababdan XI-XII
asrlarga oid qatlamlarda ishqorli sopollarning parchalari uchraydi? Tadqiqotlar
30

shuni ko‘rsatadiki ular keyingi davrga maxsus olib qo‘yilmagan. Demak,
Axsikentda XI-XII asrlarda ehtimol oldingi davrlarga oid idishlarni ishlab
chiqarish davom etirilgan bo‘lsa kerak.
Xulosa sifatida shuni aytish kerakki Axsiket shahar harobasining o‘rta asrlar
davri shahar topografiyasi nisbatan mukammal o‘rganilgan. Qazishmalar natijasida
jome masjidining joylashish o‘rni va g‘arbiy mehrobli ayvonlar o‘rni aniqlangan.
Bundan tashqari X-XII asrlarga ta’luqli bo‘lgan mukammal er osti suv inshoati
ochilib har tomonlama o‘rganilgan. Qazishmalar shuni ko‘rsatdiki XI-XII asrlarda
shahristonda (Axsi I A, Axsi I B) asosan hunarmandlar yashab faoliyat olib
borganlar.
Axsikent shahar harobasining Rabod qismi IX-X asrlardan boshlab
shaharning eng keng hududini egallagan. Uning umumiy maydoni o‘sha davrda
350 ga dan oshiqroq bo‘lganligi arxeologik tadqiqotlarda isbotlangan. Rabod qismi
ham arxeologik jihatdan uch qismga bo‘lib o‘rganilgan (Axsi II, Axsi III, Axsi IV).
Axsi II Rabodning g‘arbiy tomoni bo‘lib 6 ob’ektda o‘rganilgan (qazishma V , VI ,
X , XIII , XIV ). Bundan tashqari shaharning daryo suvi yuvib ketgan va ko‘chkilar
sodir bo‘lgan joylarida tozalash ishlari olib borilgan. Natijada Axsiketning qadimgi
va o‘rta asrlar tarixiga oid juda ko‘p miqdorda yangi materiallar olingan. Xususan,
topilmalar orasida ahamiyatli bo‘lgan alohida turar-joy va mis erituvchi o‘choq
qoldig‘i aniqlangan. Bu esa o‘z navbatida shaharning shu qismini davrlashtirish
uchun muhim ahamiyat kasb etgan.
Shunday qilib qazishmalar va izlanishlar natijasida Axsi II huddi Eski
Axsining boshqa qismlarida bo‘lgani kabi hayot so‘nggi bronza va ilk temir
davridan boshlanib to XIII asrning birinchi choragiga qadar davom etganligi
ko‘rish mumkin.
31

2.2. Shahar strukturasini o‘rganilishi.
Farg‘ona vodiysi o‘ziga xos tarixiy tarakqiyotga ega bo‘lib, bu hududda
arxaik elementlar uzoq davr mobaynida saqlanib qolgan. Chust madaniyati nomi
bilan ma’lum va mashhur bo‘lgan dehqonchilik madaniyatini goho bronza, ba’zida
esa ilk temir davriga oid deb talqin qilib kelindi. Lekin, tabiiy fanlar yordamida
olib borilgan tadqiqotlar natijasida, jumladan radiokarbon analizlar hamda bronza
buyumlarini spektral analiz qilish yo‘li bilan Chust madaniyati juda uzoq davrni
o‘z ichiga qamrab olib miloddan avvalgi XVI-XV asrlardan to VII asrgacha davom
etganligi aniqlanmoqda 60
.
Shohimardon-Marg‘ilonsoy hamda Kosonsoy havzalarida olib borilgan
keyingi yillardagi arxeologik-paleogeografik izlanishlar Farg‘ona vodiysiniig
sug‘orma dehqonchilik tarixiga bir qator aniqliklar kiritdi. Masalan, Kosonsoyning
quyi oqimida Axsikent oazisining asosiy qismi miloddan av valgi X-IX asrlarda
o‘zlashtirilgan bo‘lib, Eski Axsi yodgorligi hududida dehqonlar qarorgohi
bo‘lganligi aniqlandi. Far g‘o na vodiysidagi bir necha o‘nlab bunday qarorgohlarni
poytaxti Dalvarzin bo‘lganga o‘xshaydi, ya’ni, Dalvarzin ilk shahar sifatida
Farg‘ona vodiysidagi ilk davlatning poytaxti bo‘lsa ajab emas. Olingan
ma’lumotlarga qaraganda, Farg‘ona vodiysining daryo va soy havzalarida
miloddan avvalgi X-IX asrlar dan boshlab, intensiv sun’iy sug‘orma dehqonchilik
keng rivojlana boshlagan. Murakkab relefga ega bo‘lgan Farg‘ona vodiysiniig
daryo va soy havzalarida kanal qazib, dehqonchilik qilish, oddiy dehqon
jamoalarining qo‘lidan kelishi qiyin. Bunday ishlarni boshida albatta, ilk davlat
sohiblari turgan bo‘lishi kerak.
Yevropa bilan Osiyoni bog‘lovchi xalqaro savdo va muloqot yo‘li
hisoblangan Buyuk Ipak yo‘lining tarixi qadim-qadimlarga borib taqaladi.
Miloddan avvalgi II minginchi yillardan boshlangan O‘rta Osiyo, jumladan
O‘zbekiston xalqlarining janubda Xindiston va Eron, janubi-g‘arbda Old Osiyo
xalqla ri bilan o‘zaro aloqalari miloddan avvalgi IX-VIII va VI-V asrlarga kelganda
yanada kengayadi. Farg‘onadan topilgan Xok va Aflotun topilmalari
60
Анорбоев А, Исломов У, Матбобоев Б. Ўзбекистон тарихида қадимги Фарғона. – Т.: Фан, 2001. 6-бет.
32

Farg‘onaliklarning bu davrda janubiy, janubi-sharqiy Osiyo xalqlari bilan yaqindan
aloqada bo‘lganligining guvohidir. Miloddan avvalgi II asrda iste’dodli Xitoy
diplomati Chjan Syanning Farg‘ona orqali O‘rta Osiyoga qilgan sayohatidan so‘ng,
Sharq bilan G’arb orasida Buyuk Ipak yo‘li doimiy muloqot yo‘liga aylanadi. Bu
davrda Buyuk Ipak yo‘lining Markaziy Osiyoda ikki yo‘nalishi mavjud bo‘lib,
birinchisi Farg‘ona orqali o‘tsa, ikkinchisi Hindiqush va Badaxshon bo‘ylab
o‘tgan. Farg‘onadan o‘tgan birinchi yo‘l – asosiy transkontinental yo‘l
hisoblangan. Ikkinchi yo‘l mavsumiy hisoblanib, yilning faqat yoz oylarida
faoliyat ko‘rsatgan xolos.
Buyuk Ipak yo‘lining gullab-yashnashida poytaxt shaharlarning roli katta
bo‘lgan. Bu borada qadimgi Farg‘ona poytaxti Axsikent diqqatga sazovordir.
Uning harobalari To‘raqo’rg‘on va Jomashuy orqali o‘tgan Namangan – Farg‘ona
yo‘lining ikki tomonida, Sirdaryoning o‘ng sohili bo‘ylab cho‘zilib ketgan ba land
tepaliklar ko‘rinishida yotibdi. Xalq orasida uni Eski Axsi deb ataydilar. Bu
yodgorlikning madaniy qatlamlarida Farg‘ona xalqlarining 2,5 ming yilga yaqin
hayoti va madaniyatiga oid bebaho ma’lumotlar beruvchi tarixiy obidalar
yashiringan. Ular tariximizning o‘chmas sahifalari, ajdodlarimizdan qolgan
moddiy yodgorliklarning zaminda qolgan o‘chmas izlari, o‘zbek xalqining
madaniy merosi, o‘z davridagi go‘zallik olamining mezonidir.
Axsikent so‘zi “ Axsining yurt i” degan ma’noni bildiradi. Axsi esa Axzi
so‘zidan olingan. Tarixchi Sharafiddin Ali Yazdiyning “ Zafarnoma ” asarida
yozilishicha, Xusrav I Anushervon Farg‘onani bino qilib, bu erga har bir
xonadondan bittadan kishini ko‘chirgan, o‘sha kishilardan birining ismi Axzi
bo‘lib, barpo etilgan joy uning nomi bilan atala boshla n gan 61
.
Tilshunos olim F.Ishoqov “ Axsi ” so‘zi hakas tilidagi «agis» so‘zining
qisqarishidan kelib chiqqanini, ya’ni “ agis ” – agsi – axsi shakliga kelganini
ta’kidlaydi. Rus olimlari M.N.Bogolyubov va D.I.Smirnovalar esa “ Axsikat ” so‘zi
s o‘ g‘d tilidan tarjima qilganda “ xshikat ” – “ oq shahar ” degan ma’noni anglatadi 62
deb yozganlar. Yozma manbalar va adabiyotlarda Axsikent “Axsi”, “Axsikat”,
61
Қосимов Й. Қадимги Фарғона сирлари. – Наманган, Наманган нашриёти, 1992. – 56-бет.
62
Қораев С. Географик номлар маъноси. –Т.: 1978. 30-бет.
33

“Askatan”, “eski Axsi”, “yangi Axsi” deb yozib kelingan 63
. Axsikent Farg‘ona
vodiysidagi qadimiy shahar bo‘lib, Shahriston daryo sathidan 50 metr 3
balandlikda
joylashgan 300 gektardan ortiq maydonni egallagan. Hududi jihatidan esa uni 3
qismga bo‘lish mumkin; antik davr Axsikenti (“Sharq yulduzi” j.x), mo‘g‘ullar
istilosigacha bo‘lgan davr Axsikenti (O‘zbekiston j.x, Shahand qishlog‘i), XIV-
XVII asrlar davri Axsikenti (Bobur j.x, Axsi qishlog‘i ).
Mashhur sayyoh geograf olim Yoqut Hamaviyning (1179-1229) “Mo‘‘jam al-
buldon” (“Mamlakatlar lug‘ati”) asarida yunon tarixchilari Gerodotning (miloddan
avvalgi V asr) “Tarix” va Ptolomeyning (miloddan avvalgi III asr) “Kundaliklar”
asarlarida Farg‘onaning poytaxti “Askatan” deb tilga olingani eslatilgan 64
.
Akademik YA.G‘ulomov boshchiligida 1960 yildan olib borilgan arxeologik
tadqiqotlar natijasida Jomasho‘ydan Namanganga borish yo‘lining chap tomonida
joylashgan antik davr Axsikenti miloddan avvalgi III-II asrlarga taalluqli ekanligi
aniqlangan. Axsikent yoshi jihatdan “Afrosiyobga tengdosh shahar ekanligi”
ma’lum bo‘lgach, Axsikent “Farg‘ona Afrosiyobi” nomini olgan 65
. Hozirda antik
Axsikentning katta qismi ekinzor qilib o‘zlashtirib yuborilgan, uy-joy qurilgan,
qabriston qilingan, tuprog‘i qurilish ashyosi sifatida (sariq tuproq) tashib ketilgan.
Shahristonning janubi-sharqiy qismida olib borilgan qazishlar natijasida u erdan
naqshli, to‘rtburchak “Davan tipi”ga mansub sopol buyumlar topilgan.
Shahristonning quyi qatlamlari miloddan avvalgi III-II asrlarga taalluqli ekanligi
qadimshunos olimlar I.Ahrorov va A.Anorboevlarning tadqiqotlari natijasida
aniqlangan 66
.
Mo‘g‘ullar istilosigacha bo‘lgan davr Axsakenti haqidagi qimmatli
ma’lumotlar arab sayyohi va geograf olimi Abu Ishoq Istahriyning (840 - 934)
“Kitob al-masolik val-mamolik” (“Yo‘llar va mamlakatlar kitobi”) asarida
keltirilgan. Unda “Farg‘ona keng er, unga qarashli shahar va qishloqlar ham katta,
uning katta shahri Axsakatdir” 67
deyilgan.
63
Қосимов Й.Қадимги Фарғона сирлари. – 52-бет.
64
Ўша асар. – 56-бет.
65
Абдуллаев О. Наманган вилояти . Наманган , Наманган нашриёти, 1995 . – 37 -бет .
66
Қосимов Й.Қадимги Фарғона сирлари. – 64-бет.
67
Ўша асар. – 50-бет.
34

Akademik B.V.Bartold o‘rta asr olimlari ma’lumotlariga tayanib, mo‘g‘ullar
istilosigacha bo‘lgan davr Axsikentini 3 qismdan iborat, ya’ni “Arki a’lo” (o‘rda),
“Shahriston” (ichki shahar) va rabot (tashqi shahar) deb ko‘rsatgan 68
. Ayni vaqtda
shahriston ham ichki va tashqi qismdan iborat bo‘lgan. Har ikki shahriston ham
baland devor va chuqur handaqlar bilan o‘rab olingan. Hozirgi vaqtda tashqi
shahristonning shimoliy qismida 20 ga yaqin minora harobalari saqlanib turibdi.
Lekin ichki shahristonning minoralari saqlanib qolmagan. Arxeologik qazilmalar
natijasida Axsikent ichki shahrining to‘rtta darvozasi borligi haqidagi Yoqut
Hamaviyning ma’lumotlari o‘z tasdig‘ini topgan 69
.
Mo‘g‘ullar istilosigacha bo‘lgan davr Axsikenti xalq tilida eski Axsi deb
yuritiladi. U Jamasho‘y-Shahand yo‘lining Sirdaryo o‘ng sohili bo‘ylab Sharqdan
G‘arbga yastanib, o‘z tadqiqotchilarini kutib yotgan qadimiy shahardir. Eski Axsi
qariyb 120 gektar maydonni egallab turibdi.
Eski Axsi hududida olib borilgan arxeologik qazishmalar shuni ko‘rsatdiki,
Axsikent shahri Markaziy Osiyo, jumladan O‘zbekistan tarixida muhim
ahamiyatga ega.
Ma’lum bo‘lishicha, Markaziy Osiyoning boshqa yirik shaharlari singari
Axsikentning ham o‘z qal’asi, shahristoni (ichki shahar) va rabodi (tashqi shahar)
bo‘lgan. Milodimizning X-XI asrlariga kelib, uning maydoni 400 gektarga etgan.
Dastlab, biz shahar qal’asi haqida aniq ma’lumotga ega emas edik. Uning asosiy
qismini vaqtlar o‘tishi bilan Sirdaryo suvi yuvib ketgan, qolgani qop va yomg‘ir
ta’sirida tekislanib qolgan. Faqat qal’aning shimoliy va shimoli-sharqiy qismi
uncha katta bo‘lmagan do‘nglik shaklida saqlanib qolgan. Bu erda mu dofaa devor
va handaq qoldiqlari ko‘zga tashlanib turardi.
Qazishma ishlaridan so‘ng qal’a mustahkam mudofaa inshootlari bilan o‘rab
olinganligi va uning eng pastki madaniy qatlamlari miloddan avvalgi 3-2 asrlarga
oid ekanligi ma’ lum bo‘ldi. Qal’a devorlari paxsa va xom g‘ishtlardan qurilgan
bo‘lib, ming yillar davomida mudofaa holatini yo‘qotmagan, vaqti-vaqti bilan
tuzatib turilgan, ba’zida esa butunlay qaytadan qurilgan.
68
Қосимов Й.Қадимги Фарғона сирлари. – 52-бет.
69
Ҳасанов Ҳ. Сайёҳ олимлар. – 142-бет.
35

Ayniqsa, bu borada qal’adan shimolda, shimoli-sharqda 35 gektardan
ziyodroq maydonni egallagan shahriston (Axsi I A, Axsi I B) diqqatga sazovordir.
Undan hozirgi kunlarda 25 gektardan ziyodroq joyi saqlanib qolgan. Uning ham
janubiy qismini Sirdaryo yuvib ketgan. Shahriston handaq orqali qal’adan ajralib
turgan.
Shahriston ikki (ichki va tashqi) qismdan iborat bo‘lib, yozma manbalarda
tilga olingan beshta darvoza shu ikkala shahristonga oiddir. Ikkala shahriston ham
balandligi 20 metrga yaqin devorlar va chuqur handaqlar bilan o‘rab olingan. Ichki
shahriston devori harobalarining ikki joyida minora qoldiqlari dunglik shaklida
ko‘rinib turibdi. Tashqi shahristonning shimoliy va shimoli-sharqiy devorlari
qoldig‘ida 20 ga yaqin mino ra harobalari mavjud.
Ma’lum bo‘lishicha, shahristonning ham quyi madaniy qatlamlari miloddan
avvalgi 3-2 asrlarga taalluqli. Shahriston bu davrda qalinligi 5 metrga yaqin
mudofaa devorlar bilan o‘ralgan bo‘lib, vaqti-vaqti bilan ta’mirlab turilgan.
Keyinchalik, 100-150 yil davomida Axsikent mudofaa devorlarining qalinligi 10
metrga, balandli gi 20 metrga yaqinlashadi. Bu davrda Farg‘ona o‘zining
o‘zumchiligi va undan tayyorlangan xilma-xil ichimliklari hamda uchqur –
samoviy tulpor otlari bilan butun Sharq olamiga mashhur bo‘lgan. Xitoy
manbalarining xabar qilishicha, Xitoy imperatori bir juft Farg‘ona tulpori uchun
butun Sinszyan viloyatini berishga rozi bo‘lgan ekan.
Milodning I asrlariga kelib Farg‘ona vodiysining daryo va soy havzalaridan
eng unumdor erlar tuliq o‘zlashtirildi, ya’ni, dehqonchilik keng rivojlanadi. Shu
bilan birga xalqaro savdo aloqalarining kengayishi, ko‘p tarmoqli
hunarmandchilikning jadal rivojlanishi, konchilikning tezkorlik bilan o‘sishi
shahar madaniyatini har tomonlama barq urib, gullab-yashnashiga olib keldi.
Natijada, shahar madaniyati va turmush tarzi ja mi yatning asosiy mezoniga
aylanadi. Bu davrda sha h ar atrofigina emas, balki o‘zo q q ishlo q lar h am sha h arga
ta q lid q ilib yashay boshlaydi. Shuning uchun h am Xitoy manbalarida ka tt a
qi sh loq lar h am sha h ar deb tilga olinadi. Axsikent singari poytaxt sha h arlar esa h ar
tomonlama rivojlanadi. Ayni q sa, milodning V-VII asrlarida shah arda uy-joy
36

q urilishiga katta a h amiyat beriladi. Uylar besh-olti xonali q ilib qu rilgan. Xona
devorlari juda silli q q ilib suvalgan, ba’zi uy l arda suvo q ustidan rangli buyo ql ar
berilgan. h ap bir xonadonda alo h ida yoto qx ona, omborxona, oshxona, bir xillarida
toza suv q udu g‘ i h am bor. Y oto qx onalarda devor b o‘ ylab keng supa, erda esa
sandalga o‘ xshash isitgich o‘ cho ql ar mavjud. Bu davr g a kelib q it’alararo y o‘ l
O‘ zbekist o n, jumladan , Farg‘ona xa lq lri h ayotida juda mu h im rol o‘ ynay
boshlaydi. Ayni q sa, VI-VII asrlarga kelib so‘g‘d-turk savdogarlari shar q da Xitoy
or q ali Koreya va Yaponiyagacha, g‘ arbda o ‘ rta yer dengizi b o‘ yi davlatlarigacha,
janubda H indiston va Seylongacha borib, savdo-soti q ish lari bilan
shu g‘ ullanganlar. Bu esa O‘ zbekistonning q adimgi viloyatlari h isoblangan SHosh
– Ilo q (Toshkent), Farg‘ona (Farg‘ona vodiysi), Ustrushona (Sirdaryo – Jizzax) va
So‘g‘dni (Samar q kand, Q a shq adaryo, Navoiy, Buxoro) iq tisodiy barkamolikka,
ularda yashagan xal q lar turmush tarzining yaxshilanishiga olib keladi. Bu borada
Axsikent va Samar q and singari yirik sha h arlar katta rol o‘ ynagan.
Buyuk Ipak yo‘li orqali xilma-xil tovarlar, jumladan, ipak matolar,
qimmatbaho toshlar, oltin va kumush buyumlar, dori-darmonlar va rang-barang
buyoqlar, samoviy tulporlar, ajoyib q ushlar, jan natiy mevalar va har xil ichimliklar
tashilgan. Afsonalarga boy bu yo‘l bo‘ylab iste’dodli musiqachilar, aktyorlar,
rassomlar, qo‘li gul ustalar va din targ‘i botchilari sayohat q ilganlar, Yozma
manbalarning bergan xabarlariga qaragan da, Xitoy imperatori saroyida Toshkent
va Samarqanddan borgan san’at ustalari doimiy chiqishlar qilib turgan. Xitoy
imperatorlari Farg‘onaning samoviy tulporlarida sayr qilishni hamda saf tortib
turgan harbiy qo‘shinlari oldida paydo bo‘lishni yaxshi ko‘rgan. O‘rta Osiyo
podsholari esa Xitoy ipak matolaridan tikilgan liboslarni yaxshi ko‘rib kiyishgan.
Tili va diniy e’tiqodlari hap xil bo‘lishiga qaramay, O‘rta Osiyo, jumla dan,
Farg‘ona xalqlari yonma-yon, tinch-totuv, hayot kechirganlar. Bu albatta o‘z
navbatida iqtisodiy yuksalishga olib kelgan. Mug‘ tog‘idan topilgan moliyaviy va
xujalik xujjatlari bunga yaqqol misol bo‘la oladi. Bu borada so‘g‘d tilida yozilgan
№ 3 hamda № 4 raqamli xujjatlar diqqatga sazovordir. Bu xujjatlarda so‘g‘d q izi
Dug‘donacha turk yigiti Utteginga turmushga chiqishi aks ettirilgan. Bu kelishuv
37

qog‘ozi tenglik va ittifoq asosida yozil gan bo‘lib, agarda ularni turmushi kelajakda
buzilsa, unda yigit qizni hech qanday kamsitmagan holda o‘z ota-onasnga qaytarib
berishi shart bo‘lgan.
Boshqa bir xujjatda Farg‘ona hukmdori - «ixshid» so‘zi bi lan birga ikkinchi
lavozim Farg‘ona harbiy ma’muriyatining boshlig‘i «tutuq» tilga olinadi (Livshits,
1962). Bu lavozim, albatta, Turk xoqonligining tasarrufida bo‘lgan bulishi kerak.
O‘zbekistondagi, jumladan Farg‘onadagi tinch hamda barqaror hayot arablar
istilosi natijasida buziladi. Lekin, bu uzoqqa bormaydi. VIII asriing oxirlarida
hayot yana avvalgi tinchlik va rivojlanish yo‘liga qaytadi. Axsikent singari poytaxt
shaharlar yangi tashkil topgan Somoniylar davlati rivojida muhim rol o‘ynay
boshlaydi. VIII-IX asrning boshlarida Axsikent arab yilnomalarida “Farg‘ona” deb
nomlangan, ya’ni, poytaxt shahar vodiy nomi bilan atalgan. Ilk arab
yilnomalaridan hisoblangan at-Tabariyning “Payg‘ambarlar va podsholar tarixi”
asarida (VIII asr boshlarida) Farg‘ona vodiysining 5 ta shahari tilga olinadi:
Xo‘jand, Koson, Bob, Qubo, Farg‘ona. At-Tabariyning tarixida Farg‘ona shahri
haqida to‘liq ma’lumot berilmagan bo‘lsa-da, lekin, uni o‘qigan o‘quvchi
“Farg‘ona” shahri vodiyni poygaxti ekan ligini sezishi mumkin (Tabari, 1997) 70
.
Ibn Xordadbex o‘zining “Yo‘llar va davlatlar” asarida, VIII asrning oxiri - IX
asrni boshlarida Bob bilan Qubo shaharlarini orasida “Farg‘ona” shahri
joylashganligini yozib, uning aniq koordinatlarini beradi. Uning yozishicha, Bob
va “Farg‘ona” qal’alarlarining orasidagi masofa 4 farsaxga, undan Qubo
shahrigacha esa 10 farsaxga teng bo‘lgan (Ibn Xor dadbex, 1986). Agar bir farsax 8
km.ga teng deb, olsak unda Bobdan “Farg‘ona” shahrigacha 32 km, “Farg‘ona”dan
Qubogacha 80 km tashkil qiladi. Chunki, hozirgi Pop yodgorligidan Eski Axsi
yodgorligigacha bo‘lgan masofa 32-35 km.ga Eski Axsi yodgorligidan to Quva
shahri harobalarigacha esa 80-85 km.ga teng. Ko‘rinib turibdiki hech
ikkilanmasdan Ibn Xordadbeh asarida ko‘rsatilgan “Farg‘ona” shahri hozirgi Eski
Axsi yodgorligi o‘rnida bo‘lgan, degan xulosaga kelish mumkin (A.Anorboev,
2000). Demak, VIII asrning boshlarida at-Tabariy tarixida tilga olingan “Farg‘ona”
70
Анорбоев А, Исломов У, Матбобоев Б. Ўзбекистон тарихида қадимги Фарғона. Т.: “Фан”, 2001. 14-бет
38

shahri ham Eski Axsi yodgorligi o‘rnida bo‘lgan desak, adashmaymiz. Xulosa qilib
aytganda arablar istilosi arafasidan to 1X asrning o‘rtalarigacha Axsikent shahri
vodiyni nomi bilan “Farg‘ona” deb atalgan ekan. Buni arxeologik materiallar ham
to‘liq tasdiqlamoqda 71
.
Axsikent markazlashgan Somoniylar davlati (IX-X asrlar) davrida Farg‘ona
vodiysining siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy markazi sifatida gullab yashnaydi.
Axsikentda zarb qilingan tanga pullar Somoniylar davlati iqtisodiyotida muhim rol
o‘ynagan. Buni ichki bozor muomalasida bo‘lgan mis tangalar misolida k o‘ rish
mumkin. Masalan, Axsikentda zarb q ilingan mis tangalar O‘ rta Osiyoning
k o‘ pchilik viloyatlaridan topilgan.
VIII asr o‘ rtalaridan boshlab, Axsikent sha hr istonining devorlari mudofaa
h olatini y o‘q ota boshladi. Chunki, bu davrda (IX-X asrlar) markazlashgan
Somoniylar davlati a h olini mudofaa devorlarisiz mu h ofaza q ila olgan.
Bu davrda h am Buyuk Ipak yo‘lining asosiy tarmo q laridan biri Farg‘ona
or q ali o‘ tgan. H indiston, Eron va O‘ rta Er dengizi b o‘ yi davlatlaridan chi qq an
savdo karvonlari Samar q and or q ali o‘ tib, X o‘ jandga kelgan. X o‘ janddan s o‘ ng yo‘l
ikkiga b o‘ linib, biri Pop (Bob), Axsikent or q ali Q uvaga borgan, ikkinchisi esa
S o‘ x, Rishton, Mar g‘ ilon or q ali Q uvada birinchi yo‘l bilan birlashib, O‘ sh tomon
yo‘llangan (Ibn Xordadbe h , Istaxriy, Ibn Xauv q al). O‘ shdan s o‘ ng, bu Buyuk Ipak
savdo yo‘li avvalgidek O‘zgan, Otboshi va Terekdavon or q ali Xitoyga o‘ tgan.
Axsikentning XI-XII asrlarga oid madaniy q atlamlarida bir necha k o‘ cha h am
ani q landi. Ular sha h arning shimoliy va shar q iy darvozalariga, markaziy bozorga
h amda temirchi, misgar, zargar va ba qq ol, savdogarlar ma h allasiga olib boradi.
Y ozma manbalarning bergan xabarlariga k o‘ ra, Axsikent sha h rining bosh
bozori sha hr istonda bo‘lgan. Buni arxeologik izlanishlar tuli q tasd iqlayd i.
XI asrda Axsikentda zarbxona o‘z faoliyatini davom etgiradi; endi bu erda
Qoraxoniylar davlati vakillari nomidan tanga pullar zarb qilinadi (Kochnev, 1975.
129-130-6.; Kochnev, 1979.128-129-b.). XI asrning oxirgi choragidan
qoraxoniylar davlati hududida tanga pullar zarb qilish keskin kamayib ketadi. Shu
71
Анорбоев А, Исломов У, Матбобоев Б. Ўзбекистон тарихида қадимги Фарғона. Т.: “Фан”, 2001. 15-бет
39

davrdan boshlab Axsikentda zarb qilingan tangalar uchramaydi. Lekin, arxeologik
tadqiqotlarga q araganda, Axsikent qoraxoniylar davrida ham vodiyning asosiy
iqtisodiy va madaniy markazi bo‘lib qolavergan.
Xulosa qilib aytganda, Axsikentda X-XII asrlarda hunarmandchilik har
tomonlama rivojlanadi. U metallurglar va temirchi ustalar shahriga aylanadi, ya’ni
tajribali metallurglar temirdan toza sof po‘lat (fulad) ishlab chiqarish sirini
bilganlar. Ustasi farang Axsikent hunarmandlari sof po‘latdan mashhur Damashq
qilichlari nomi bilan mashhur bo‘lgan qurollar ishlab chiqarganlar. Bu qilichlar
toshga ursa kesadigan, egilsa ham sinmaydigan sehrli qurollar hisoblangan 72
. Bu
davrda er osti vodoprovodlari va klassik hammomlar quriladi. XII asrning ikkinchi
yarmi – XIII asrning boshlarida shaharning mudofaa devorlari qaytadan
ta’mirlanadi, jumladan arkda harbiy arsenal – kazarma quriladi. Shahar 1219-1220
yillarda, mug‘ullar istilosi natijasida, butunlay vayron bo‘ladi. Shundan keyin,
Axsikent shahri yangi joyga – Yangi Axsi yodgorligi o‘rniga ko‘chadi.
72
Анарбаев А.А. Жилище раннесредневекового Ахсикента // ИМКУ. Вып. 34. – Самарканд, 2004. - С. 155-
161.
40

XULOSA
Yer yuzida shaharlarni paydo bo‘lish sabablari, ularni tarixiy taraqqiyotdagi
o‘rni masalasi dolzarb muammolardan hisoblanadi. Chunki insoniyat tarixini
ma’lum bir davrlarini rivojlanishini shaharlarsiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Ya’ni,
shaharlar va urbanizatsiya jamiyatda hal qiluvchi ahamiyat kasb eta boshlaydi.
Urbanizatsiya deganda fanda bir tomondan shaharlar pado bo‘lishi va rivojlanishi
tushunilsa, ikkinchi tomondan sanoat rivojlangan shaharlarni jamiyat taraqqiyotiga
ta’siri tushuniladi. Urbanzatsiya yer yuzida bir xil kechmagan. Masalan, eng
dastlabki shaharlar Shumer, Elam, Hindistonda miloddan ilgarigi 4-3 ming yil
oldin, qadimgi Xitoyda miloddan ilgarigi 3-2 ming yil oldin paydo bo‘lgan.
Shimoliy Ye vropada esa bu jarayon ancha kech sodir bo‘lgan, ya’ni milodimizning
bir mingginchi yillarini o‘rtalariga to‘g‘ri keladi.
Shaharlar dunyoni turli rayonlarida turli vaqtlarda bunyod etilishlari, ular har
xil vazifalarni bajargani va bir necha davrlarni boshdan kechirganlari bo‘lishi
tabiiydir. Tarixdan shahar-davlatlar, agrar-shaharlar, savdo-shaharlari va shu
kabilar ma’lum. Y a ’ni har bir tarixiy davrda zamon talabidan kelib chiqib o‘ziga
xos “shahar” tushunchalari bo‘ladi. Masalan: “antik shahar”, “o‘rta asr shahri”,
“sanoatlashgan shahar” va h.k.
Shaharlar paydo bo‘lishi va rivojlanishida iqtisodiy-ijtimoiy, siyosiy omillar
hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Shu bilan birga fizik-jo‘g‘rofiy omillar: foydali qazilma
boyliklari, shaharni joylashgan o‘rni, suv bilan ta’minlanganligi, tashqi dunyo
bilan bog‘langanligi (savdo aloqalari) ham katta ahamiyatga ega. Demak,
shaharda, ma’lum territoriyada odamlarni uyushib yashashi uchun kerak bo‘lgan
dunyoviy, diniy, iqtisodiy tashkilotlarni bir butun organizmi vujudga keltiriladi.
Arxeologik qazib o‘rganilgan qadimgi shaharlar uchun quyidagi belgilar
bo‘lishligi olimlarimiz tomonidan ta’kidlab o‘tilgan bo‘lib, ular quyidagilardan
iborat:
 Yuqori tabaqa vakillari, xokim yashaydigan saroy tizimlari;
 Toat-ibodat qilinadigan joylar – ibodatxona, topinish va
sig‘inish bilan bog‘liq uylar;
41

 Hukmdor va uning yaqinlari yashaydigan joy – arkning bo‘lishi,
uning mustahkam devorlar bilan o‘ralganligi;
 Ishlab chiqarishni hisobga olgan holda turar-joylarning
dahalarga bo‘linishi;
 Alohida joylashgan va rivojlangan hunarmandchilik
sohalarining mavjudligi.
Yuqoridagilardan kelib chiqib kurs ishimizga asos qilib olingan Axsikent
shahar harobalarida ham yuqorida sanab o‘tilgan shahar tipiga xos xususiyatlarning
mavjudligini ko‘rib o‘tdik. Xulosa qilib aytganda, Farg‘ona vodiysida shaharlarni
paydo bo‘lishi, rivojlanishi butun O‘rta Osiyodagi kabi umumiy xususiyatlar bilan
birga o‘ziga xos tomonlarga ham egadir deyish mumkin.
Shuni ham ta’kidlash joizki, qadimgi Farg‘onaning ilk poytaxt shaharlari
bo‘lgan Eylaton va Mingtepa, keyingi poytaxt Axsikent, Popdagi Munchoqtepa va
Balandtepalar, boringki, hamma arxeologik yodgorliklar xalqimizning tarixi,
madaniy va ma’naviy boyligidir.
Tadqiqotlardan ko‘rinib turibdiki Axsiket shahar harobasining arxeologik
o‘rganilishi olimlar tomonidan yaxshi darajada amalga oshirilgan va uni
davrlashtirish masalalariga startegrafik qazishmalar o‘tkazish yo‘li bilan
yondoshilgan. Lekin shu o‘rinda bir narsani aytib o‘tish kerakki Axsiket
yodgorligida yana ko‘p yillar arxeologik qazishma ishlarini olib borish va yana
yangi xulosalarga kelish mumkin.
Tarixiy xotira sifatida saqlanib qolgan arxeologik yodorliklarni asrab-avylash
umumdavlat va umumxalq ishi bo‘lib, oliy hakam – tariximiz uchun hamma teng
javobgardir. Bu javobgarlik hissini hamma sezishi va vijdonan munosabatda
bo‘lish hayrli ishdir.
42

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
I. Normativ huquqiy hujjatlar va metodologik
ahamiyatga molik nashrlar
1. Mirziyoyev Sh.M. Yangi O‘zbekiston strategiyasi. – Toshkent: O‘zbekiston,
2021. – 464 b.
2. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. – Toshkent: Sharq, 1998.
3. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent:
Ma’naviyat, 2008.
II. Ilmiy tadqiqotlar va adabiyotlar
4. Абдуллаев О. Наманган вилояти. Наманган , Наманган нашриёти, 1995 .
5. Азимжанова С.А. К истории Ферганы второй половины 15 в. Т.: 2000.
6. Анарбаев А.А. Ахсикет в древности и средневековье (итоги и
перспективы исследования) // СА. №1. –М., 1988.
7. Анарбаев А.А. Города северной Ферганы в древности и раннем
средневековье. Обьетвенные науки в Узб. 1-2, 2000.
8. Анорбоев А, Исломов У, Матбобоев Б. Ўзбекистон тарихида қадимги
Фарғона. Т.: “Фан”, 2001.
9. Анорбоев А. Ахсикет – столица древней Ферганы. – Т.: Tafakkur , 2013.
10. Бернштам А.Н. Дневник. Архив ИИМК РАН. Ленинград. Ф35 Д158. –
Л, 1948.
11. Бернштам А.Н. Древняя Фергана. ВДИ, 1, 1989.
12. Бернштам А.Н. Отчет о работе по раскопкам Касана в 1948 г. // Архив
ИИМК РАН. – Л. 1948а.
13. Горбунова Н.Г. Керамика поселений Ферганы первых веков нашей
эры // ТГЭ. Том XX. – Л.: Искусство, 1979.
14. Горбунова Н.Г. Культура Ферганы в эпоху раннего железа // АСГЭ.
Вып.5. – Л.: Искусство, 1962.
15. Горбунова Н.Г. Некоторые особенности формирования древних
культур Ферганы // АСГЭ. Вып. 25. – Л.: Искусство, 1984.
16. Горбунова Н.Г. Суфанский могильник // АСГЭ. Вып. 11. – Л.:
Искусство, 1969.
17. Горбунова Н.Г. Фергана по сведениям античных авторов // История и
культура народов Средней Азии (Древность и средние века). - М.:
Наука, 1976.
18. Горбунова Н.Г., Козенкова В.И. Сым-тепе - поселение в Фергане //
АСГЭ. Вып. 16. – Л.: Искусство, 1974.
19. Заднепровский Ю.А. Археологические работы в Южной Киргизии в
1954 г. // ТКАЭЭ. Том 4. –М., 1960.
43

20. Заднепровский Ю.А. Древняя Фергана // История Киргизской ССР.
Том I. Фрунзе.: Кыргызстан, 1984.
21. Заднепровский Ю.А. Основные земледельческие области Средней
Азии в эпоху бронзы - раннего железа // Природа и человек. - М., 1988.
22. Заҳириддин Муҳаммад Бобур. Бобурнома. – Т.: Юлдузча, 1989.
23. Исҳоқхон Ибрат. Фарғона тарихи . – Т .: Камалак , 1991.
24. Қораев С. Географик номлар маъноси. –Т.: 1978.
25. Қ осимов Й. Қ адимги Фар ғ она сирлари . – Н аманган, Наманган
нашриёти, 1992 .
26. Латынин Б.А. Вопросы хронологии земледельческих культур древней
Ферганы // Исследования по археологии СССР. - Л., 1961А.
27. Латынин Б.А. Некоторые итоги работ Ферганской экспедиции 1934 г. //
АСГЭ. Вып. 3. -Л.: Искусство, 1961.
28. Матбабаев Б.Х. Одиночные погребения могильника Мунчактепа ( К
вопросу изучения погребальных сооружений Северной Ферганы
первой половины – середины I тысячелетия н.э.) // ИМКУ. Вып. 27. –
Самарканд: Регистон, 1996.
29. Матбабаев Б. Х. Подземные склепы могильника Мунчактепа (к
вопросу о погребальном обряде) // Фергана в древности и
средневековье. – Самарканд, 1994.
30. Матбабаев Б.Х. К вопросу изучения подземных склепов и погребений в
камышовых гробах Ферганы // ИМКУ. Вып. 29. – Самарканд: Сугдиён,
1998.
31. Саид Муҳаммад Тохир ибн Абдул Қосимнинг “Ажойиб ут-табақот”
(“Минтақа ажойиботлари”) асари ЎзР ФА ШИ қўлёзмалар фондида
4111 рақами билан сақланмоқда. – С. 67.
32. Ҳасанов Ҳ. Сайёҳ олимлар. – Т.: Ўзбекистон, 1981.
I II . Internet saytlar va resurslar
33. https://ru.wikipedia.org/wiki/Ахсикет
34. https://ziyonet.uz/ru/search?
search=Бақтрия+&audios=1&books=2&sites=1&blogs=1&questions=1&us
ers=1
35. www.ziyonet.uz
44

Axsikent yodgorligining arxeologik o‘rganilishi tarixi

Sotib olish