Dokument ma'lumotlari

Narxi 25000UZS
Hajmi 78.9KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 14 Fevral 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

80 Sotish

Aydogdi Kurbanovning asarlarida eftaliylar davlati tarixining o’rganilishi

Sotib olish
AYDOGDI KURBANOVNING ASARLARIDA EFTALIYLAR DAVLATI TARIXINING O‘RGANILISHI MUNDARIJA KIRISH .......................................................................................................... . 4-5 I BOB. AYDOGDI KURBANOVNING “The History and Archaeology of the Hephthalites” (Eftalitlar tarixi va arxeologiyasi) ASARIDA EFTALIYLAR TO‘G‘RISIDA KELTIRILGAN MA’LUMOTLAR TAVSIFI. ……………………………………………………………….……….. 6-17 1.1. Eftaliylar davri tarixshunosligi…...…………………………………… 6-11 1.2. Aydogdi Kurbanovning “The history and archaeology of the hephthalites” (Eftalitlar tarixi va arxeologiyasi) asari Eftaliylar davriga oid muhim manba ……………. ……..………………………………………………………… 11-17 II BOB. AYDOGDI KURBANOVNING “State Building by the Hephthalites (White Huns) in the Fourth Through Sixth Centuries” (IV-VI asrlarda eftalitlar (Oq xunlar) tomonidan davlat qurilishi) ASARIDA EFTALIYLAR DAVLATI TARIXSHUNOSLIGI ………………….…….. … 18-29 2.1. A ydogdi Kurbanovning “State building by the hephthalites (white huns) in the fourth through sixth centuries” (IV-VI asrlarda Eftalitlar (oq xunlar) tomonidan davlat qurilishi) asarida Eftaliylar davri davlat boshqaruvi haqidagi tarixiy ma’lumotlar tahlili………………. …………………………...…. 18-23 2.2. Eftaliylar davrida ijtimoiy va iqtisodiy hayot. Pul muomalasi va Eftaliylarning moddiy va ma naviy madaniyati‟ .…………. ……..………... 23-29 XULOSA ..................................................................................................... 30-31 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI. ............................. ..... 32 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Aydogdi Kurbanov 1976-yil Turkmanistonning Ashxobod shahrida tug‘ilgan arxeolog va tarixchi olim hisoblanadi. Shuningdek, uning asosiy yo‘nalishi O’rta Osiyoni miloddan avvalgi va milodiy asr boshlari tarixini tadqiq etish bo’lganiligi bois Eftaliylar tarixiga oid ko’plab kitoblar va ilmiy ishlar yozgan. Bugungi kunda Aydogdi Kurbanov taniqli Eftaliyshunos tarixchi olim sifatida mashxurdir. Uning: 1. "State Building by the Hephthalites (White Huns) in the Fourth Through Sixth Centuries" (I V-VI asrlarda eftalitlar (Oq xunlar) tomonidan davlat qurilishi; 2. “The History and Archaeology of the Hephthalites” (Eftalitlar tarixi va arxeologiyasi; 3. “The Hephthalites” (in Russian) ( Eftalitlar); 4. "The Hephthalites Disappeared or Not?” (Eftalitlar yo’qolganmi, Yo’qmi?); 5. "The Hephthalite Numismatics" (Eftalitlar numizmatikasi); 6. "Genesis of the Hephthalites. Historiography of the Problem" (Eftalitlar genetikasi va tarixshunosligi muammolari) va bu davrga oid hamda ko’plab adabiyotlar va ilmiy ishlari mashxur hisoblanadi. Aslini olganda, Eftaliylar tarixi O’rta Osiyo xalqlari tarixi va genetikasida muhim hisoblanadi. Mavzuning dolzarbligi ham shundaki, Eftaliylar butun O’rta Osiyo xalqlarining tarixiga ta’sir o’tkazgan va shuning uchun ham bu mavzuni o’rganish dolzarb masala hisoblanadi. Biz bu Eftaliylar tarixini yoritishda Aydogdi Kurbanovning yuqorida keltirilgan asarlari va ilmiy maqolalaridan foydalandik. Kurs ishining maqsad va vazifalari. Mazkur ishning asosiy maqsadi Aydogdi Kurbanovning Eftaliylar davlati tarixi tarixshunosligiga oid asarlari va ilmiy maqolalaridan foydalangan holda Eftallar tarixini yoritib berishni maqsad qildik va bu ish davomida quyidagi vazifalarni maqsad qildik: - Eftaliylar davlati tarixi tarixshunosligini yoritish; - Ularning kelib chiqish tarixini yoritish; - Davlatining siyosiy va boshqaruv tarixshunosligini ochib berish; - Ijtimoiy-iqtisodiy va diniy masalalarini yoritib berish. Kurs ishining davriy chegarasi. Kurs ishining davriy chegarasi IV-VI asrlarni qamrab oladi. Kurs ishining tarkibiy tuzilishi: Kurs ishi: kirish, ikki bob, to‘rt ichki qism, xulosa, foydalanilgan manbalar va adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. I BOB. AYDOGDI KURBANOVNING “ The History and Archaeology of the Hephthalites ” (Eftalitlar tarixi va arxeologiyasi) ASARIDA EFTALIYLAR TO‘G‘RISIDA KELTIRILGAN MA’LUMOTLAR TAVSIFI. 1.1. Eftaliylar davri tarixshunosligi . O‘rta Osiyo ilk o‘rta asrlar davrida tashkil topgan yirik davlatlardan biri Eftaliylar davlatidir. Eftaliylarning etnik jihatdan qaysi qabila-xalqqa mansubligi va qaysi tilda so‘zlashganliklari to‘g‘risida fan olamida har xil fikrlar bor. Ammo aksariyat ko‘pchilik olimlar Eftaliylarni mil. avv. I asr bilan milodiy IV asr o‘rtalarida Ettisuvdan va yanada sharqroqdagi tumanlardan Orol dengizi bo‘ylariga kelib qolgan xunnlar bilan aralashib ketgan holda Xun qabilalaridan turkiy tilini qabul qilgan Orol bo‘yi sak-massaget qabilalarining avlodlaridirlar, degan g‘oyani ilgari suradilar. V asrga kelib siyosiy maydonga eftaliylar sulolasi chiqadi. Ular to VI asrning ikkkinchi yarmiga qadar mintaqa siyosiy hayotida yetakchilik qiladilar. Eftaliylar tarixiga oid ma'lumotlar rimlik tarixchi Ammian Martsellin (IV asr), vizantiyalik tarixchi Prisk Paniyskiy (V asr), Prokopiy Kesariyskiy (VI asr), Feofan Vizantiyskiy (VI asr), suriyalik yozuvchi Zenob Glak (VII-VIII asrlar), armanistonlik tarixchilar Lazar Parbsksh (V asr), Favsto Buzanda (IV asr), Yerishe (V asr) asarlarida berilgan. Birmuncha keyinroq yozilgan Xitoy solnomalari “Vey-Shu” (VI asr) va “Man-shu” (IX-X asr) da ham Eftaliylar to‘g‘risida qimmatli manbalar bor. Eftaliylar turli manbalarda turlicha nomlanadilar. Misol uchun, xitoy manbalarida ular “ida, yeda, idan, idyan” deb, suriya va lotin manbalarida esa “eptal, abdal; arman yozuvlarida idal, tetal, xeptal; arab va fors mualliflari nazdida “haytal, yaftal, hetal, hind manbalarida huna degan nomlar bilan eslatiladi. Bundan tashqari “Eftaliylar” degan nomning o‘zi V asrning ikkinchi yarmidan e'tiboran paydo bo‘lganligini ko‘rishimiz mumkin. Feofan Vizantiyskiyning ma'lumotlariga qaraganda Eftalitlar shohi Vaxshunvor Eftalin deb nomlangan. Arman tarixchilaridan biri esa Eftaliylar degan nom “xaft” (yetti), ya’ni massagetlarning yettinchi qabilasi nomidan olingan deb hisoblaydi. Ammo IV asrning o‘rtalarida kushon, eftaliy va yana bir massaget qabilalari boshqa bir qabila bilan birlashgan. Arman tarixchilari bu qabilani “Xonlar”, vizantiyalik tarixchilar esa “Xioniylar” deb ataganlar. Arman va suriyalik tarixchilar “Xonlar”ni kushonlar bilan bir xil bilishgan, vizantiyaliklar esa ularni “Oq xunlar” deb atashgan. Bu yerda xionitlar badanining oqligi, o‘troq turmush sharoiti va boshqa ko‘chmanchi xunlarga nisbatan ancha yuqori madaniyat darajasiga egaligi e’tiborga olingan. Prokopiy Kesarskiy eftaliylar haqida shunday ma’lumot beradi: “eftaliylar xun xalqlari qabilasi bo‘lib, barcha xunlar ichida ular yagona oq tanlidir. Turmush tarzi jihatidan ham ular boshqa xunlarga o‘xshamaydilar va boshqa xunlarga o‘xshab hayvonlardek yashamaydilar. Ular bitta podsho boshqaruvida turadilar. Bu podsho rimliklar yoki boshqalardan qolishmaydigan holda aholiga g‘amxo‘rlik ko‘rsatadi, o‘zaro va qo‘shnilar bilan bo‘lgan munosabatlarda adolat mezonlariga amal qiladi”. V asrda yashagan Lazar Parbskiy eftaliylarni yeti qabiladan iborat massagetlarning yetakchi urug‘laridan biri ekanligi haqida ma’lumot beradi. Xitoy manbalarida eftaliylar yuechjilarning boshqa bir ko‘rinishi yoki gaogyuy qabilasining tarmog‘i yoki ularning qang‘lilarning avlodlari sifatida talqin qilinadi. Undan tashqari, o‘zlarini alxonlar deb atagan eftalitlar Baqtriya-Toxariston yerlarida yashab o‘tgan azaliy baqtr qabilalaridan chiqqan etnik guruh ekanligi haqidagi fikrlar ham bor. Umuman olganda eftalitlarning turkiy xalqlar ekanligi hamda ularning haqiqiy vatani Baqtriya- Toxariston ekanligini e’tirof etuvchi olimlar ko‘pchilikni tashkil etadi. Eftaliylarning qaysi hududlarda yashganliklari haqida tarixchilarning bir qancha fikrlari bor: S.P. Tolstov, A.N. Bernshtom, K.V. Trever kabi olimlar eftaliylarning ilk vatani Sirdaryoning quyi oqimi deb hisoblasalar, A. Mandelshtam, R. Grishman, L. Gumilyov, K. Enoki kabi olimlar esa eftaliylar vatanini Badaxshon deb hisoblaydilar. B. Litvinskiy va K. Inostransevlar eftalitlarning ilk vatani Farg‘onaning tog‘ oldi hududlari bo‘lganligi haqidagi fikrni ilgari suradilar. Xitoy manbalari eftaliylarni turklar (tukyue) bilan bog‘liq ravishda ta’riflaydilar. Vizantiyalik tarixchilar, masalan, Prokopiy (VI asr) eftaliylarni xunlardan deb ko‘rsatar ekan, “ular (ya’ni eftaliylar) xunlardandir, tanalari esa oq” deb eslatadi. Eftaliylarning kuchaygan davri V asrning o‘rtalariga (456-457) yillarda To‘ramon va uning vorisi Mixirakula davriga to‘g‘ri keladi. Ya’ni ular Xitoyga birinchi marta elchi yuborganliklari bilan bog‘liq. Ma’lumotlarga ko‘ra, shu davrdan to 531-yilga qadar eftalitlar Xitoyga 13 marta elchi jo‘natadilar. Kuch- qudrat jihatdan mustahkamlanib olgan eftaliylar O‘rta Osiyo va Shimoliy Hindistondagi kata yerlarni ishg‘ol etishga kirishadilar. Eftaliylarning tobora kuchayib borayotgan qudrati Sosoniylar Eronini cho‘chitib qo‘ygan. Natijada Sosoniylar shahanshohi Peroz eftallarga qarshi 3 marta yurish qiladi. Ikki kurashda mag‘lubiytga uchragan Pero‘z uchinchi kurashda Vizantiya yordamida Eftaliylar ustiga yurish qiladi. Eftalitlar va sosoniylar o‘rtasidagi kurash 484-yilda Marv yaqinida bo‘lib o‘tadi, jangda sosoniylar mag‘lubiyatga uchraydilar. Bu yurishda Eftaliylar chegarasidan o‘tgan Pero‘z o‘z askarlari bilan ular uchun maxsus, ataylab tayyorlab qo‘yilgan bo‘ri uyalariga tushib qoladi va halok bo‘ladi. Perozni tor-mor keltirgan Eftaliylar Eronga juda katta o‘lpon soliqlar soladilar va Marvni egallaydilar. So‘g‘dni esa ular allaqachon o‘zlariga qaratgan edilar. Eftalitlar 467-473- yillarda Sug‘dda mustahkam o‘rnashib olgan bo‘lsalar, 477-520-yillar mobaynida Gandxarni ishg‘ol etib, u yerdan kidariylarni siqib chiqaradilar. 490-yilda eftaliylar Urumchini, 494-496-yillarda Junjanlar va teleutlarni, 490-500-yillarda Hindistonni, 497-509-yillar orasida Qashg‘arni bosib, deyarli butun Sharqiy Turkistonda o‘z hukmronliklarini o‘rnatadilar. So‘ngra Eftalitlar Qobul va Panjob vodiysini, Qarashar, Kuchu, Qoshg‘ar va Xo‘tonni ham zabt etadilar. Umumiy xulosa shundan iboratki, Eftaliylar massagetlar avlodidir, ular kushonlar siyosatini davom ettiradilar va O‘rta Osiyoda yagona markazlashgan davlatni barpo etdilar. Eftaliylar qo‘li ostida tarbiyalangan Pero‘zning o‘g‘li Kubod davrida Eron Eftaliylarga hiroj to‘lashda davom etdi, Kubod hukmronligi davridagi (488-551) tengsizlik va ekspluatasiya zulmiga qarshi xalq ommasi o‘rtasida norozilik qo‘zg‘olonlari bo‘lgan. Bu davrda barcha yerlar jamoa qo‘lidan tortib olinib “dehqon mulki”ga aylantirilgan. Barcha boy shaharlar va hokimiyat boylar qo‘lida bo‘lgan. Shuning uchun ham ayrim tadqiqotchilar ularni ko‘chmanchilar deb hisoblasa, ayrimlari ularni shahar va qishloqlarda yashaganligini ta’kidlaydilar. Eftaliylarning poytaxti Balx shahri edi. Ko‘pchilik tadqiqotchilarninng e’tirof etishlaricha, eftaliylar davlati unchalik ham mustahkam emas edi va shuning uchun ham uzoq yashamadi. Ta’kidlash joizki, eftaliylar o‘zlariga tobe bo‘lgan xalqlar hayotiga juda chuqur ta’sir etmasdan, o‘lpon va soliqlar undirish bilan cheklanganlar. Eftaliylarning O‘rta Osiyodagi hukumronligi asosan harbiy kuchlarga tayanar edi. Shuning uchun ham O‘rta Osiyo xalqlari ularning turklar bilan bo‘lgan kurashda qo‘llab-quvvatlamaganlar. Eftaliylar davlati yarim asrga yaqin yashagan bo‘lsada O‘rta Osiyo xalqlari tarixida muhim rol o‘ynadi. O‘rta Osiyodagi Eftaliylar davlat boshqaruv tizimi xuddi Kushonlar davridagi kabi saltanat yakka hukmdor tomonidan boshqarilgan. Davlatning boshida podsho turgan. Xitoy manbalariga ko‘ra taxt otadan bolaga qolmay, shu suloladan kim loyiq deb topilsa o‘sha taxtga o‘tirgan. Demak, ana shu nomzodni aniqlab taqdim etilgan qandaydir bir kengash ham mavjud bo‘lgan. Bu kengash mo‘tabar namoyondalari hamda saltanat arkonlaridan iborat bo‘lgan bo‘lsa ham ehtimoldan holi emas. Eng muhimi eftaliylar davrida davlatimiz qonunlar asosida boshqarilganligini alohida ta’kidlash lozim deb ko‘rsatiladi. Eftaliylar davlati podsholari deb yozadi yana tarixchi Prokopiy (VI asr) so‘zlariga qaraganda vizantiyaliklar bilan forslar orasida mavjud bo‘lgan adolatdan zarracha bo‘lsada kam bo‘lmagan adolatga suyanib faoliyat ko‘rsatganlar. Odamlar asosan shaharlarda yashaganlar. Shuni ham yoddan chiqarmaslik kerakki, bunday ulkan saltanatni boshqarishda yuksak darajada faoliyat ko‘rsatuvchi markaziy hokimyatga erishish qiyin edi. Shuning uchun Shimoliy Xindiston, Sharqiy Turkiston hududlarida va ehtimol boshqa ba’zi viloyatlarda ham boshqaruv eftaliylar nomidan mahalliy xonadon (sulola) tomonidan olib borilgan. Fikrimizcha, mintaqa davlatchilik tarixida istifoda etib kelingan satrapiyalik boshqaruvi, ya’ni markaziy hokimyat noiblari orqali idora etish usuli ham bu vaqtda o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan bo‘lishi kerak. Eftaliylar hukmronligi davrida asta-sekinlik bilan yerga bo‘lgan egalik munosabatlari qaror topa boshlaganligining guvohi bo‘lamiz. Bu davrda olib borilgan to‘xtovsiz urushlar ishlab chiqarish kuchlarining inqirozga uchrashiga ham sabab bo‘ldi, sug‘oriladigan yer maydonlari qisqardi, shaharlar son jihatdan kamaydi. Eftaliylardan oldingi kushonlar davridayoq yer va qo‘rg‘onlarga ega bo‘lgan aslzodalar ajralib chiqa boshlagan, dehqonlar mahalliy zodagonlarga ko‘prok tobe bo‘la borgan. Bu hol feodal munosabatlarning shakllana boshlashi uchun shart-sharoit yetila borganligini ko‘rsatadi. Aholining asosiy qismi dehqonchilik bilan mashg‘ul bo‘lgan, ayrim qismigina ko‘chmanchilik asosida yashagan, o‘tovlarda istiqomat qilishgan. Eftaliylar davrida aholi soning o‘sishi natijasida obikor yerlarga bo‘lgan talab ortib bordi. Eftaliylarda poliandriya (ko‘p erlik) ham tarqalgan edi. Bir necha aka- ukada umumiy bitti xotin bo‘lib, ayolning boshidagi qalpog‘ining burchaklari soniga ko‘ra aka-ukalar nechtaligini bilish mumkin edi. Oliy tabaqa vakillari ichida ko‘p xotinlilik odati ham keng tarqalgan. Eng boy zodagonlar doimiy hamroh sifatida 20 va undan ortiq xotinlarga ega bo‘lishgan. Zodagon vafot etganda, qoida bo‘yicha uning xotinlari ham tirikligidayoq qabrga qo‘yilgan. Jinoyatchilik yuzasidan jazo nihoyatda qattiq bo‘lgan. O‘g‘rilik qilgan shaxs kim bo‘lishidan qat’iy nazar boshi kesilgan. O‘g‘irlangan mol-mulk miqdoridan qat’iy nazar o‘n barobar qilib undirib olgan. Eftallar o‘z tashqi siyosatlarida harbiy kuchga suyanganlar. Ularning juda kuchli qo‘shini bo‘lgan. Uning asosiy qismini suvorilar tashkil etgan. Eftal suvorilari gurzi va qilich (shamshir) bilan qurollangan. Ular kamondan o‘q uzishda mohir mergan bo‘lishgan. Xitoyliklar ularni mohir kamonboz deb ham ta’riflashgan. Bu davrda otliq qo‘shin asosiy ahamiyat kasb etgan. 1.2. Aydogdi Kurbanovning “The history and archaeology of the hephthalites” (Eftalitlar tarixi va arxeologiyasi) asari Eftaliylar davriga oid muhim manba. Jamiyatda yerga bo‘lgan egalik munosabatlar paydo bo‘la borishiga qaramasdan, antik xo‘jalik elementlari va hatto ibtidoiy jamiyatning qoldiq sarqitlari ham saqlanib qolgan. Qular mehnatidan foydalanish davom etgan. Xalqning urf-odat va turmush tarzida eski tuzum davrining sarqitlari keng qo‘llanilgan. Oddiy eftaliy vafot etganda tuproqqqa qo‘yilgan, boylarning murdasini esa maxsus tayyorlangan tosh dahma (yodgorlik toshi, maqbara) ga ko‘mishgan. Yangi o‘zlashtirilgan yerlarda zodagon dehqonlarning qalin va katta-katta xom g‘ishtdan urib chiqilgan hamda mustahkam asos “fundament” ustiga qurilgan qo‘rg‘onlari, istehkomlari yuzaga kela boshlagan. Istehkomlarning to‘rt burchagi baland minoralar bilan mustahkamlanib, devor-u yo‘llari bir necha qator kamondan o‘q uzgich nishon tuynuklari bilan ta’minlangan. Qalin mudofaa qo‘rg‘onlar ilk o‘rta asrning o‘ziga xos me’morchilik namunalaridan bo‘lib, Naxshab vohasidagi Zahoki-Moron qal’asi, Buxorodagi Shahri Vayron, Xorazmdagi Fir qal’si shular qatoridandir. Vohalarni tashqi dushmandan himoya qilish maqsadida bir necha chaqirimlab uzunlikdan qalin devorlar barpo etilgan. Samarqand vohasidagi 12 ta darvozaga ega bo‘lgan “Devori qiyomat”, Buxoro vohasidagi uzunligi 336 kilometrli “Kampirak”, Toshkent vohasidagi “Kampirdevor” istehkom devorlari shular jumlasidandir. Bu davr me’morchiligida qasrlar qurilishi ayniqsa ahamiyatli bo‘lgan. Qasrlar odatda 2 qavatli, shipi tekis, gumbazsimon va ravoqsimon yopilgan bir necha xonadan iborat bo‘lgan. Arxeologik qazishmalarda eftallar davri qatlamlarida sosoniylar tangalarining tez-tez qayd etilishi buning yorqin dalilidir. Keyinchalik eftallar sosoniylar shohi Varaxran V tangalariga taqlidan old tomonida qulog‘iga halqa taqqan tojdor podshox, orqa tomonida esa markazda otashdon va ikki atrabon tasvirlari so‘qilgan kumush tangalar zarb qiladilar. Bulardan tashqari, Buxoro, Poykand, Vardana, Naxshab, Samarqand va Xorazmda mahalliy hokimliklar tomonidan chiqarilgan chaqa tangalar mamlakat ichki savdosida keng muomalada bo‘lgan. Bu shubhasiz, mamlakatning ijtimoiy va iqtisodiy hayotida mahalliy hokimliklar katta nufuzga ega ekanidan dalolat beradi. Ammo keyinchalik markaziy hokimiyatning zaiflashuvi va kichik-kichik mayda hukmdorlarning raqobatlari natijasida VI asrning o‘rtalariga kelib Eftalitlar davlati asta-sekin yemirila boshladi. 565-yilda Naxshab (hozirgi Qarshi) shahri yaqinida bo‘lib o‘tgan jangda Eftaliylar armiyasi Turk xoqonligi kuchlari tomonidan tor-mor qilinadi. Eftaliylar davlati hududi Eron va Turk xoqonligi tomonidan bo‘lib olinadi. Amudaryo chegara bo‘lib qoladi. Eftallarning kelib chiqishi ko‘chmanchi qabilalarga mansubligi tufayli ilk o‘rta asr Xitoy manbalarida ularning yurtida shaharlarning yo‘qligi, o‘zlari esa o‘tloqlarga boy yaylovlarda kigiz o‘tovlarda yashashi ta’riflanadi. VI asr Vizantiya muarrixlarining asarlarida, aksincha, ularning “shaharlik” ekani ta’kidlanadi. Biri ikkinchisiga zid bunday ma’lumotlarning har ikkisida ham ma’lum darajada asos bor albatta. Chunki O‘rta Osiyo, Xuroson, Sharqiy Turkiston va Shimoli-G‘arbiy Hindiston yerlarini zabt etgach, ko‘chmanchi chorvador eftallar, shubhasiz, bu viloyatlardagi obod dehqonchilik vohalariga, hunarmandchilik, ichki va tashqi savdo rivoj topgan katta-kichik shaharlarga ega bo‘ladilar. Yillar o‘tishi bilan omilkor mahalliy aholi bilan qon-qarindosh bo‘lib, qorishib ketadilar. Natijada ularning bevosita vorisiga aylanadilar. Ilk o‘rta asrlar davri ijtimoiy-iqtisodiy hayotda muhim ahamiyatga ega bo‘lgan yirik markazlardan biri Buxoro edi. To‘g‘ri to‘rtburchak shakldagi ushbu shaharning asosi 21 gektar bo‘lib, bu yerda mustahkam himoya inshootlari, hukmdor saroyi, mafkuraviy inshootlar, turar-joy qoldiqlari ochib o‘rganilgan. Topilgan moddiy madaniyat buyumlari Buxoro ilk o‘rta asrlardan boshlab O‘rta Osiyoning yirik madaniy va iqtisodiy markazlaridan biri bo‘lganligidan dalolat beradi. Shuningdek bu davrda shaharning yettita darvozasi bo‘lib, bu holat uning muhim savdo-tranzit yo‘li ustida joylashganligidan dalolat beradi. Eftaliylar davrida hunarmandchilik ham rivojlangan. Ayniqsa, kulolchilik, shishasozlik, chilangarlik, bo‘zchilik, zargarlik, qurolsozlik kasb-hunarlari ravnaq topgan. Chochda yasalgan o‘q va yoy “kamoni chochiy” nomi bilan mashhur bo‘lgan. Katta-kichik shaharlar soni ko‘paygan. Birgina Zarafshon vohasida Rivdad, Kushoniya, Xariman, Arqud, Romitan, Varaxsha, Poykand kabi savdo-hunarmandchilik shaharlari mavjud edi. Ayrim ma’lumotlarga ko‘ra Poykand shahri eftaliylarning poytaxti bo‘lgan. Eftaliylar davrida dehqonchilik asosan sug‘orma dehqonchilikka asoslangan edi. Qadimgi ziroatkorlar katta va kichik daryolar, jilg‘alar suvlaridan foydalanganlar. Bunday sharoitda kanallar qazish va ularni mavsumiy tozalab turish muhim ahamiyat kasb etgan. Vaxsh vohasidan, Ustrushonadan, Sug‘ddan, Xorazmdan va Toshkent vohalaridan shunday kanallarning izlari topib o‘rganilgan. Bu davrda tog‘oldi mintaqalarida joylashgan adr yerlarga suv chiqarib, obod etishda o‘q, gupchak va tishli g‘ildirakka asoslangan va o‘z davri uchun ancha-muncha murakkab gidrotexnikainshootlari: charxparrak, chig‘ir va boshqalardan foydalaniladi. Yangidan o‘zlashtirilgan yerlarda zodagon dehqonlarning qalin va ulkan xom g‘ishtlardan urib chiqilgan baland tagkursi ustiga bino qilingan ko‘shklari, atrofi baland devorlar bilan o‘ralgan istehkomli qo‘rg‘onlar-u hashamatli qasrlar bilan bir qatorda mehnatkash qo‘shchilarning ko‘pdan-ko‘p istehkomsiz qishloqlari va mayda turar joylari qad ko‘targan edi. Qashqadaryo va Zarafshon vodiylarida g‘alladan tashqari sholi ham yetishtirilgan. Xitoy manbalarida qayd etilishicha, V-VI asrlarda Sharqiy Turkiston va O‘rta Osiyo yerlarida ko‘plab g‘o‘za ekilar edi. O‘rta Osiyo paxta tolasi Xitoyda ham mashhur bo‘lgan. Tog‘ va tog‘ oldi yerlaridagi aholi yilqichilik bilan shug‘ullangan. Farg‘ona vodiysida zotdor arg‘umoqlar ko‘paytirilar edi. Yangi yer egaligi munosabatlarining tarkib topa boshlashi bilan sug‘oriladigan yer maydonlarining ma’lum bir qismi mulkdor zodagon tabaqa vakillari “dehqonlar” qo‘lida to‘plana boshlagan edi. Buning natijasida qishloq jamoasining erkin qo‘shchilari ma’lum darajada zodagon dehqonlar asoratiga tushib, ularga qaram kadivarlarga aylanib boradi. IV-V asrlar O‘rta Osiyoning pul muomalasida sezilarli o‘zgarishlar bo‘lib o‘tadi. Bu o‘zgarishlar tangalar zarb etishning markazlashuvi hamda mintaqaning turli hududlarida zarbxonalarning paydo bo‘lishi bilan bog‘liq edi. Bu davrning boshlarida E. Rtveladzening tadqiqotlariga ko‘ra, shimoliy Toxaristonda kushon tangalari va ularga taqlid qilib zarb etilgan tangalar muomalada bo‘lgan. Butun V asr davomida Termizda mahalliy hukmdor tasviri tushirilgan mis tangalar zarb etilgan. Chag‘aniyonda shaxanshoh Pero‘z (459- 448) yillar davridan boshlab juda ko‘plab sosoniylarning kumush tangalari kirib keladi. Buxoro Sug‘dida o‘ng tomonida soqoldor hukmdorlar tasviri tushirilgan kumush va mis tangalar zarb etilgan bo‘lsa, Samarqand Sug‘dida V-VI asrlarda ters tomonida tik turgan kamonchi tasviri tushirilgan kumush tangalar zarb etilgan. Qarshi vohasida o‘ng tomonida podsho boshini tasviri tushirilgan mahalliy kumush va mis tangalar muomalada bo‘lgan. Xorazmda esa o‘ng tomonida hukmdor boshi, ters tomonida otliq chavandoz tasviri tushirilgan kumush va mis tangalar zarb etilgan. Bu davrda O‘rta Osiyo shahar va qishloqlarida oltin, kumush, Badaxshon lalisi, hunarmandchilik buyumlari, harbiy qurol-yaroqlar, turli taqinchoqlar, rangli shisha va shisha buyumlar, turli xil mevalar, ip-gazlama, qorako‘l teri, zotdor otlar bilan savdo qilinardi. Termiz, Naxshab, Kesh Samarqand, Poykand, Buxoro, Choch, Varaxsha kabilar o‘sha davrdagi yirik savdo-sotiq markazlari edi. Eftaliylar podsholigida sug‘d tilining keng qo‘llanilganligi to‘g‘risida manbalar yetarli darajada ma’lumot berib o‘tilganligini ko‘rishimiz mumkin. So‘gd yozuvidan tashqari, undan bir oz farq qiluvchi buxor yozuvi, xorazmiy va eftaliy yozuvi keng tarqalgan. Eftaliylar davri xalq qo‘shiqlari va eposlari Firdavsiy “Shoxnoma” sida tasvirlangan. Eftaliylar podsholigida har xil diniy g‘oyalarga e’tiqod qilish davom etgan. Bunga asosiy sabab Eftaliylarning juda ko‘p xalqlarni siyosiy birlashtirganligidir. Bu yerda Zardushtiylik Erondagiga nisbatan boshqacharoq shaklga ega bo‘lgan. U Anaxit va Siyovushga ehtirom ko‘rsatish bilan qo‘shilib ketgan. IV asrda Navro‘z (Yangi yil) kuni Zardo‘shtiylar erta tongda Siyovushning Buxorodagi qabriga kelib xo‘roz so‘yib qurbonlik qilganlar. Bundan tashqari Vaxsh, Mitra, Anaxit (quyosh)ga sig‘inish ham mavjud bo‘lgan. Manixeizm, Mazdak ta’limoti (Eronda), buddizmning yoyilishi o‘z yo‘lida davom etganligini ko‘rishimiz mumkin. Bu davrdagi madaniy hayot dastavval antik davr madaniy ananalari asosida rivojlangan bo‘lsada, Kushon davlati xarobalarida bir nechta mustaqil davlatlar va mulklarning paydo bo‘lishi o‘ziga xos mahalliy madaniyatlarning paydo bo‘lishiga imkon yaratgan edi. Ilk o‘rta asrlarda madaniyatining shakllanishiga shuningdek, qo‘shni davlatlar avvalo, Hindiston, Eron, Afg‘oniston, Xitoy bilan hamda ko‘chmanchi chorvadorlar bilan bo‘lgan aloqalar ham muhim ahamiyatga ega bo‘lgan edi. Bu davr me’morchiligi O‘rta Osiyo xalqlari ijtimoiy hayotidagi o‘zgarishlarni o‘zida aks ettiradi. Shakllanayotgan mulkdorlar toifasi O‘rta Osiyoning turli hududlarida yirik qal’alar qurib, ular atrofini himoya inshootlari bilan o‘rab oladilar. Bunday qal’alar vohalarda ko‘pincha tabiiy tepaliklar ustiga bunyod etilgan. Bunday qal’alar Xorazm, Toxariston, Sug‘d, Ustrushona, Marv hududlaridan topib o‘rganilgan. Me’morchilikda asosan tosh, paxsa, xom g‘isht va yog‘och qurilish materiali sifatida ishlatiladi. Olib borilgan arxeologik tadqiqotlar ilk o‘rta asrlar O‘rta Osiyoda shahar madaniyati taraqqiy etganligidan dalolat beradi. Jumladan, V asrda Panjikentda nisbatan qadimgiroq bo‘lgan qishloq o‘rniga yangi shahar barpo etiladi. Yanada qadimiyroq davrda asos solingan ushbu ko‘hna shahar ilk o‘rta asrlar davriga kelib kengayib boradi va V-VI asrning boshlariga kelganda uch qismli yirik markazga aylanadi hamda umumiy maydoni 18 gektarga yetadi. Poykand qazishmalarida ilk o‘rta asrlarga oid ko‘plab moddiy madaniyat buyumlari topilgan bo‘lib, ular haqiqatdan ham Poykand bu davrda arab manbalarida ta’riflanganidek , “Madina-at-tujjor”, - “Savdogarlar shahri” bo‘lganligidan dalolat beradi. Shu davr moddiy madaniyat yodgorligi sifatida Xorazmdagi Tuproqqal’a xarobasini ham ko‘rsatish mumkin. Bu qal’a o‘zining istehkom devoriga ega bo‘lib, qal’a ichidagi to‘g‘ri yo‘naltirilgan ko‘chalar shaharni 10 ta mavzega bo‘lib turgan. Shaharning shimoliy-g‘arbiy qismida ko‘tarma supa ustiga xom g‘ishtdan saroy qurilgan. Uning yonida ark binosi bo‘lgan. Shuningdek, 100 ga yaqin turar joy, xo‘jalik binolari, 8 ta saroy zali xarobalari, qadimgi xorazmiy yozuvidagi 80 tadan ortiq hujjatlar topilgan. Eftaliylar me’morchiligining ajoyib namunalaridan biri Buxoro yaqinidagi Varaxsha saroyidir. Bu qo‘rg‘on ulkan kvadrat shakldagi tepa ustiga qurilgan. Devorlari ganch qilinib, devoriy suratlar bilan bezatilgan. Xonalar keng-keng bo‘lib qalin devorlar bilan bir-biridan ajralib turgan. Tadqiqotchilarning fikricha, bu davrda zardo‘shtiylik diniga O‘rta Osiyoning markaziy va shimoliy hududlarida sig‘inishgan bo‘lsa, mintaqaning janubiy hududlarida buddaviylik dini tarqalgan edi. Buddaviylik dinining ibodatxonalari Qoratepa, Fayoztepa (Termiz), Ushturmullo (Kobadiyon), Ajinatepa, G‘ishttepa, Qalaikofirnihon (Toxariston), Marv kabilardan topib tadqiq etilgan. Govurqaladan xristianlik ibodatxonasi qoldiqlari va xristianlar dafn etilgan qabriston ochib o‘rganilgan. Sug‘dning ayrim hududlarida (Samarqand va Panjikent) ham xristianlik tarqalganligi haqida malumotlar bor. III asrning ikkinchi yarmidan boshlab O‘rta Osiyoda moniylik dini tarqala boshlaydi. Ayrim tadqiqotchilarning fikricha, Moniylik diniga asosan Sharqiy Turkiston va qisman Chag‘aniyon hamda Sug‘d aholisi e’tiqod qilgan. Chorvador aholi turkiycha so‘zlashar, turkiy til tobora ko‘proq yoyila boshlagan edi. O‘troq aholining katta qismi sug‘diy tilida so‘zlashar edilar. Sug‘diy tili va yozuvi Ettisuv Farg‘onadan o‘tib Sharqiy Turkistonga qadar yetib boradi. Bundan tashqari xorazm, kxaroshtiy, buxoro yozuvlari ham mavjud bo‘lgan. So‘g‘d yozuvi eftalitlar yozuvi asosida paydo bo‘lgan. Syuan Szyanning yozishicha u 25 ta harfdan iborat bo‘lib xat chapdan o‘ngga qarab ko‘ndalangiga yozilgan. Bunday yozuv namunalari Zangtepa, Qoratepa, Afrosiyob xarobalaridan, Kofirqal’adan topilgan. Ilk o‘rta asrlarda O‘rta Osiyo xalqlari san’ati devoriy sur’atlar, haykaltaroshlik, turli taqinchoq buyumlari orqali izohlanadi. Devoriy suratlar Dulbarjin (Avg‘oniston), Varaxsha, Afrosiyob, Panjikentdan topib o‘rganilgan bo‘lsa, Quyovqo‘rg‘on, Vaxshi vohasi, Afg‘onistondagi Chaqaloqtepa, Yerqo‘rg‘ondan turli hajmdagi haykallar, zargarlik buyumlari topib o‘rganilgan. Umuman olganda, boy bezaklar, sopol, metall idishlar, devoriy suratlar, hatto kiyimlardagi tasvirlar bu davrda O‘rta Osiyodagi tasviriy san’atning rivojidan dalolat beradi. Hunarmandchilikning kulolchilik sohasi mahsulotlari odmilashadi va dag‘allashadi. Bunday holat garchi Xorazm, Buxoro va Qashqadaryo vohalarida yaqqol kuzatilsada, ammo u asriy madaniy an’analari kuchli bo‘lgan Toxariston va Sug‘dda deyarli sezilmaydi. Aksincha, bunday vohalarda ko‘chmanchilar tez orada o‘troqlashib, mahalliy aholi bilan qorishadi va uning ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotida faol ishtirok etadi. II BOB. AYDOGDI QURBONOVNING “State Building by the Hephthalites (White Huns) in the Fourth Through Sixth Centuries” (IV-VI asrlarda eftalitlar (Oq xunlar) tomonidan davlat qurilishi) ASARIDA EFTALIYLAR DAVLATI TARIXSHUNOSLIGI. 2.1. Aydogdi Kurbanovning “State building by the hephthalites (white huns) in the fourth through sixth centuries” (IV-VI asrlarda Eftalitlar (oq xunlar) tomonidan davlat qurilishi) asarida Eftaliylar davri davlat boshqaruvi haqidagi tarixiy ma’lumotlar tahlili. Markaziy Osiyo hududida turli davrlarda turli xalqlar yashab o‘tib, tarixda o‘ziga xos iz qoldirib ketganlar. Markaziy Osiyo jumladan, O‘zbekistonning ilk o‘rta asrlar davriga oid bo‘lgan davlatchilik tarixiga nazar solsak bu davrda ko‘plab mayda va yirik davlatlarning shakllanishi hamda ularning tarix sahnasidan ketishi, shu bilan birga o‘ziga xos iz qoldirib ketganligini guvohi bo‘lamiz. O‘rta Osiyo, jumladan O‘zbekistonning ilk o‘rta asrlar davrida bu hududga turli xalqlarning kirib kelishi davom etdi. V asrning birinchi choragida Sharqdan Sirdaryo va Orol bo‘ylari orqali ko‘chmanchi aholi – kidariylar ( yuechji yoki toharlarning avlodi) kirib keladi. Kidar ismli hukmdor yo‘lboshchilik qilgani uchun ular kidariylar nomi bilan tilga olinadi. Kidariylar bilan sosoniylar o‘rtasida ziddiyatlar kuchayib, ular o‘rtasida bir necha marta qurolli to‘qnashuvlar bo‘ladi. 456-yilda bo‘lgan navbatdagi jangda kidariylar sosoniylardan qaqshatgich zarbaga uchradilar. Ayni paytda, shimoldan janubga siljib kelayotgan eftaliylar bosimiga uchrab, shimoliy Hindiston tomon chekinishga majbur bo‘ladilar va u yerda 75 yilcha hukmronlik qiladilar. Eftaliylarning etnik tarkibi, davlat tashkil etishlari xususida tarixiy manbalarda turli xil qarashlar mavjud. Ular eramizning V-VI asrlarida katta hududni qamrab olgan ulkan davlatga asos soladilar. Eftaliylar davlatining eng yuqori cho‘qqiga ko‘tarilgan davrida davlat chegaralari sharqdan g‘arbga tomon – Xo‘tandan (Sharqiy Turkiston) Eron chegaralarigacha, shimoldan janubga tomon – hozirgi Qozog‘iston cho‘llaridan shimoliy g‘arbiy Hindistonga, ya’ni Markaziy Osiyoning katta qismi, Afg‘oniston, Pokiston Hindiston va Xitoygacha bo‘lgan yerlargacha bo‘lgan hududlarga yetib borgan. Eftaliylar turli manbalarda turlicha, jumladan arman manbalarida “heptal”, “hettal”, “tetal”; yunon manbalarida “eftalit”, “abdel”, “eftal”, “oq xunlar”, arab manbalarida “xaytal”, “xetal” kabi nomlar bilan tilga olinadilar. Hind manbalarida “xuna”, arab manbalarida garchi xaytal nomi bilan tilga olinsalarda, ba zi hollarda ularni turklar deb ham tilga olingan. Arman‟ manbalarida esa ular kushonlarning avlodi deb ta kidlanadilar. ‟ Xitoy manbalarida eftaliylar “e-da”, “e-diyen”, “i-dan”, “e-ta-i-lito” deb tilga olinadilar. Yuqorida tilga olingan nomlardan eftalit nomi ilmiy muomalaga qabul qilingan. Markaziy Osiyoning IV-V asrlar tarixi deyarli chuqur o‘rganilmagan. Buning asosiy sababi bu davrga oid manbalarning kamligi va ma lumotlarning to‘liq emasligi bilan izohlanadi. Arxeologik materiallar esa ‟ kam va ba zi hollarda aniq davrni ko‘rsatmaydi. Numizmatik dalillar 7 esa‟ ma lum miqdorda tarixni yoritib bersada, ular asosan pul muomalasiga ‟ tegishlidir. O‘rta asr tarixchilarining asarlari orqali bizgacha eftaliylar haqida qiziqarli ma lumotlar yetib kelgan. VI asr Vizantiya tarixchisi Prokopiy ‟ Kesarskiy eftaliylarni xun xalqlari deb yuritsada lekin tashqi ko‘rinish jihatdan katta farq borligini ta’kidlaydi. Boshqa yana bir VI asr Vizantiya tarixchisi Agafiy Mirinskiy “Eftaliylar – bu xunlardir” deb ta’kidlaydi. Eftaliylar to‘g‘risidagi ma’lumotlar boshqa Vizantiya mualliflari, jumladan Prisk Paniyskiy (V asr), Menandr Protektor (VI asr), Zaxariy Ritor (VI asr), Kozma Indikoplava (VI asr), Feofilat Simokatta (VII asr) asarlarida uchraydi. Feofan Vizantiyskiyning ma lumot berishicha eftaliylarning hukmdori Vahshunvor ‟ Eftalon bo‘lib, xalq uning nomi bilan yuritilgan. Ammian Martsellin o‘zining “Rim tarixi” asarida eftaliylarning tashqi ko‘rinishi, ularning ko‘mish marosimlari, sosonoiylar bilan aloqalari haqida qimmatli ma lumotlarni keltirib o‘tadi. Xitoy manbalarida esa eftaliylarning ‟ kelib chiqishi haqida turli qarashlar mavjud. Ularning birida eftaliylar gaogyuy- turk qabilalarining bir tarmog‘i, boshqa bir manbada esa yuechjilarning bir avlodi, yana bir manbada esa kangyuylarning avlodi deb talqin etiladi. VII asr xitoy muarrixi VeyChiye o‘zining “Si-fan-chi” asarida, – “Eftaliylarning kelib chiqishini aniqlash ular haqidagi ma lumotlarning uzoq mamlakatlardan ‟ keltirilgani va boshqa tillarda ularning buzib talaffuz etilishi va qadimiyligi tufayli ancha qiyin va imkoni yo‘qligini” ta’kidlaydi. VII asr boshlarida Li Yanshou tomonidan yozilgan xitoy solnomasi “Beyshi”da, – “Yeda xonadoni Katta Yuechjilarning bir avlodidan kelib chiqqan” deb ta kidlanadi. Ular ‟ haqidagi ma lumotlarni 518-yilda eftaliylar shohi Mihirakul dargohiga elchi ‟ bo‘lib kelgan, sayyoh Sun Yun hamda 629-645 yillarda Hindiston budda ibodathonalari ziyoratiga kelgan budda kohini Syuan Tszyan asarlarida ham uchratishmumkin. Syuan Szyanning asosiy maqsadi buddaviylik ziyorati bo‘lsada uning Xitoyga qaytgach yozib qoldirgan “Da Tan Siyuy Szi” (Buyuk Tan davri g‘arbiy o‘lkalari haqidagi yozishmalar) nomli asarida o‘nlab o‘sha davr davlatlari haqida ma lumotlar keltiradi. Markaziy Osiyo davlatlari haqidagi‟ qiziqarli lekin uzuq yuluq ma lumotlarni 727-yilda Shimoliy Hindistonga ‟ sayohat qilgan Vey Sze hamda Xey Chao yozishmalarida ham uchratish mumkin. Eftaliylar davrining ijtimoiy-iqtisodiy munosbatlarining o‘ziga xos tomonlaridan biri bu, yangi ijtimoiy munosabatlarning shakllanishidir. Arxeologik materiallarning guvohlik berishicha bu davrga kelib davlatda siyosiy tarqoqlik va markazga bo‘ysunmaslik yuz bergan. Eftaliylarning bosqinchilik harakatlari, so‘ngra ularning birlashgan dushman kuchlariga qarshi olib borgan janglari – ishlab chiqarish kuchlarining pasayishiga, sug‘orma maydonlarining hamda shaharlarning qisqarishiga sabab bo‘ldi. S.P. Tolstov hamda K.V. Treverning ta kidlashicha eftaliylar orol bo‘yi massagetlarining avlodlari bo‘lib, ‟ ularda boshqalarga nisbatan jamoaviy – demokratik an analar saqlanib qolib, ‟ oilaviy turmushda poliandriya (ko‘p erlik) mavjud bo‘lgan. Xitoy manbalaridan biri “Beyshi”da “Aka-ukalar bitta xotinga ega bo‘lganlar 1 . Aka-ukasi bo‘lmagan erning xotini bir uchli qalpoq kiyib yurgan, ko‘p erliklar esa ularrning soniga qarab qalpoqlarining uchini ko‘paytirganlar, kiyimlarida ham shuncha yeng bo‘lgan”. Shunga o‘xshash ma lumotlar “Suyshu” da ham bo‘lib, bu kabi ‟ odatlar K.V. Treverning ta kidlashicha massagetlar orasidagi bo‘lgan odatlar ‟ eftaliylar jamoasi orasida ham saqlangan. “Beyshi”da aytilishicha eftaliylarning yuqori qatlamida ko‘p xotinlik mavjud bo‘lgan. “Lyanshu” da esa zodagonlarning oltin va qimmatbaho toshlar bilan bezatilgan kiyimlar kiyganliklari aytiladi. Manbalardan ma lumki eftaliylarda sochlarini qirib yengi ‟ kalta uzun ko‘ylak kiyish odat bo‘lgan. Eftaliylarning ana shunday kiyinish madaniyatlaridan guvohlik beruvchi ma lumotlar Sharqiy Turkiston hududidan ‟ topilgan va V-VI asrlarga oid bo‘lgan devoriy suratlarda aks etgan. Ilk o‘rta asr So‘g‘d va Toharistondagi ayollar kiyimlari esa devoriy suratlar, terrakota va haykalchalardagi tasvirlardan eftaliylarga xos tunik shakldagi keng va tor qilib 1 Kurbanov, A. The History and Archaeology of the Hephthalites. Bonn, Germany: Habelt Verlag. 2013. tasvirlangan ust kiyim va ularning ustida kamzulchalar, bosh kiyimlari, shalvarlari turlari ma lum. “Beyshi” da aytilishicha taxt otadan o‘g‘ilga‟ o‘tmagan, aksincha taxtga avlodning munosib kishisi o‘tirgan. Turli manbalarda eftaliylarning hayot tarzi turlicha talqin etiladi, jumladan, Xitoy manbalarida ularni ko‘chib yuruvchi qabilalar deyilsa, vizantiya va arman manbalarida ularning bir qator yirik shaharlarni boshqarganliklari qayd etiladi. Agar tadqiqotchilarning xulosalariga tayansak eftaliylarning janubiy Amudaryo hududlaridagi qismi avvalgidek ko‘chmanchilik hayot tarzida qolgan bo‘lsalar, O‘rta Osiyodagi qismi esa o‘troq bo‘lib, hatto mahalliy aholi bilan birikib ketganlar. Eftaliylarning boshqaruvga oid turli unvon va mansablari kushonlardan o‘tib, so‘ngra ularning ayrimlari, hatto sosoniylar tomonidan ham qabul qilingan. Jumladan “kanurang” (chegara qo‘riqchisi) unvoni dastlab kushonlar, so‘ngra eftaliylar va sosoniylarda ham joriy etilgan. V-VI asrlarda O‘rta Osiyoda shahar qurilishi rivojlana boshlaydi. S.P. Tolstovga ko‘ra Xorazmdagi Xonqa-qala, Ko‘hna – uays, Baroqtom kabi bir qator yodgorliklar xioniy-eftaliylar qabilalari tomonidan saqlanib qolgan. Ular orasida uchta qal adan iborat bo‘lgan Baroq-tom yodgorligidir. Baroq-tom I yodgorligida ikki ‟ qavatli bino saqlangan. Ikkinchi qavatdagi marosimlar xonasida xattoki gilam izlari saqlanib qolgan. Tarixiy manbalar va ularning tadqiq etilishi natijasida olimlarning xulosalariga ko‘ra eftaliylar davlatining poytaxti turlicha keltiriladi. B.G‘. G‘ofurov ularning poytaxti Poykend desa, V.V. Bartold esa Badaxshon bo‘lgan degan fikrni ilgari surgan. S.P. Tolstov esa Poykend poytaxt sifatida mashhur bo‘lganini ta’kidlaydi. Bu davrda yangi tipdagi ko‘rkam va gavjum shahar-qal’alar vujudga keladi. Xorazmdagi Berkutqal’a, Bozorqal’a, Toshkentdago oqtepa shular jumlasidandir. Bir necha oilalardan tashkil topgan mazkur manzilgohlar qalin paxsa devorlar bilan o‘ralgan. Eftaliylar davri madaniyati xususida gap borganda shuni qayd etish lozimki, bu paytlarda o‘lkada juda ko‘p moddiy va ma’naviy yodgorliklar bunyod etiladi. Bu davrning moddiy madaniyatiga oid yodgorlik sifatida Xorazmdagi Tuproqal’a to‘g‘risida ma’lumot keltirib o‘tish joizdir. Uning tuzilishi to‘g‘ri burchakli bo‘lib (500 x 360m), gumbazsimon yo‘lakli va burjli mudofaa bilan o‘ralgan 2 . Shuningdek, Eftaliylar davri qo‘shiqlari va epolari Firdavsiyning mashhur «Shohnoma»sida ham o‘z ifodasini topgan. Eftaliylarda kishilar turli dinlarga e’tiqod qilganlar. Eng keng tarqalagan din – zardushtiylik bilan bir qatorda budda dini ham ancha rasm bo‘lgan. Xullas Eftaliyla davrida o‘lkamiz odamlari o‘ziga xos boy madaniy va ma’naviy turmush tarzini yaratib, undan bahramand bo‘lishga harakat etganlar. Ayni chog‘da ular o‘zlaridan keyingi avlodlari uchun ham munosib iz qoldirganlarki, bunga ularning davriga oid turli hududlardan topilgan ko‘plab noyob topilmalar, asori atiqalar guvohdir. 2.2.Eftaliylar davrida ijtimoiy va iqtisodiy hayot. Pul muomalasi va Eftaliylarning moddiy va ma naviy madaniyati.‟ Ilk o‘rta asrlardayoq ijtimoiy-iqtisodiy hayotda muhim o‘zgarishlar yuz berdi. Vohalarda yirik sug‘orish inshootlari barpo etilib, yangi yerlar o‘zlashtirish ishlari kengayib bordi. Yangi yerlarni o‘zlashtirish ishlariga urug‘ boshliqlari, qishloq oqsoqollari boshchilik qiladi. Shu bois ular o‘zlashtirilgan yerlarni katta qismini, sug‘orish inshootlari yonidagi yerlarni egallaydilar. Shu tariqa katta yer egaligiga asoslangan mulkdorlar tabaqasi shakllanadi, ular bora- bora ziroatkor aholi ustidan hukmronlik qila boshlaydilar. O‘sha zamonda ular dehqonlar deb atalgan. Dehqonlarning shaharlarda hashamatli uylari, qishloqlarda esa qo‘rg‘onlari bo‘lib, xizmatkor-cho‘rilarga, qo‘riqlovchi choparlarga ega bo‘lgan. V asrlarda obikor yerlarning asosiy qismi hali qishloq jamoalarining qaramog‘ida edi. Qishloq jamoalarida yashab, yer va suvdan iborat umumiy mulkda o‘ziga tegishli yerlari bo‘lgan erkin ziroatchilar kashovarzlar deyilar edi. Ularning bir qismi o‘ziga tegishli yerlaridan mahrum bo‘lib, bora-bora kadivarlarga aylanib borganlar. Kadivarlar dehqonlar yerini 2 Kurbanov, A. "The Hephthalite Numismatics". M.: - 369–380. 2013. ijaraga olib ishlashga majbur bo‘ladi va dehqonlarga qaram tabaqaga aylanadilar. Shu tariqa, qishloq ahli uch tabaqaga bo‘linadi. Eftaliylar davlatiga birlashgan aholining etnik tarkibi xilma-xil bo‘lgan.Ularning ijtimoiy iqtisodiy hayoti esa bir-biridan tubdan farq qilgan. Eftaliylar kelib chiqishiga ko‘ra ko‘chmanchi qabilalarga mansubligi tufayli chorvachilik bilan shug‘ullanib, yaylovlarda kigiz o‘tovlarda yashaganlar 3 . Ular zabt etgan yerlarida obod dehqonchilik vohalariga hamda savdosi rivojlangan shaharlarga ega bo‘ldilar. Yillar o‘tishi bilan ular mahalliy aholi bilan qorishib ketadilar. Tohariston va So‘g‘d rivojlangan dehqonchilik va bog‘dorchilik markazi hisoblanardi. Qashqadaryo va Zarafshon vohalarida g‘alladan tashqari sholi ham yetishtirilar edi. Xitoy manbalarida qayd etilishicha, V-VI asrlarda Sharqiy Turkiston va O‘rta Osiyo yerlarida paxta ekilar edi. Uning tolasidan oppoq va nihoyatda mayin mato to‘qilgan. Xitoy bozorlarida bunday matoga talab katta bo‘lgan. Chunki o‘sha davrlarda Xitoyda hali paxta ekilmas edi. Aholining dashtlarda yashovchi yarim ko‘chmanchi 22 qismi esa chorvachilik, hususan mayda va yirik shohli hayvonlar boqish, tuyachilik, tog‘li va tog‘ oldi mintaqalarida esa yilqichilik bilan shug‘ullanganlar. Farg‘ona vodiysi hamon o‘zining zotdor arg‘umoqlari bilan mashhur bo‘lganlar. Ziroatkor yerlarning kattagina qismi hali ham qishloq jamoalari tasarrufida bo‘lsa-da, ammo mamlakatdagi yer maydonlarining ma lum bir qismi dehqonlar qo‘lida to‘plana borgan. Buning‟ natijasida qishloq jamoasining kashovarz (erkin qo‘shchi) lari ma’lum darajada dehqonlar asoratiga tushib ularga qaram kadivarlarga aylana borgan. Yirik mulkdorlar, zodagonlar zulmi va asoratining ortishi, aholi quyi tabaqalari huquqining poymol etilishi, ularning ayovsiz ekspluatatsiya qilinishi pirovardida ijtimoiy adolat va haqqoniyat yo‘lidagi xalq harakatlari, g‘alayonlarining yuzaga kelishiga sabab bo‘ldi. VI asr birinchi choragida Eronda boshlanib, O‘rta Osiyo hududida ham keng tarqalgan Mazdak qo‘zg‘oloni buning yaqqol namunasidir. Mazdakchilar “Z” harfi bilan boshlanadigan 4 narsaning aholi o‘rtasida teng 3 Kurbanov, A. The History and Archaeology of the Hephthalites. Bonn, Germany: Habelt Verlag. 2013. baham ko‘rilishini yoqlab chiqqandilar. Zamin (yer), Zar (oltin), Zo‘rlik (kuch, hokimiyat) va Zan (xotin). Mazdakchilar ilgari surgan bu xil g‘oyalardan shini anglash mumkinki, ular ijtimoiy adolat tushunchasini birinchi o‘ringa qo‘yib, bunda yer-mulk, boyliklarni aholi o‘rtasida barobar taqsimlashni talab qilganlar. Ular davlat hokimiyati tomonidan fuqarolarning dahlsizligi va qonuniy huquqlarini himoya qilinishini, ayollar tengligini yoqlaganlar 4 . Biroq o‘sha davrda, sinfiy tabaqalanish tobora kuchayib, mulkiy tengsizlik avj olayotgan bir paytda mazdakchilik g‘oyalarining tantana qilishi yohud hayiotga tadbiq qilinishi mumkin emas edi. Shu bois ham, Mazdak qo‘zg‘oloni tez orada hukmron tuzum kuchlari tomonidan bostirildi. Mazdak va uning ko‘plab tarafdorlari qo‘lga olinib qatl etildi. Shunga qaramay Eron va Turon aholisining keng qatlamlari orasida Mazdak g‘oyalari saqlanib, ularning haq, adolat yo‘lidagi kurashlariga xizmat qildi. Eftaliylar davriga kelib Buyuk ipak yo‘li ustidan ularning nazorati o‘rnatilgach, xalqaro savdoda faol ishtirok eta boshlaydilar. Ayniqsa ularga tobe bo‘lgan so‘g‘d savdogarlari Xitoy va Vizantiya o‘rtasidagi savdoda vositachilik qilganlar. Qadimda Xitoy, Hindiston va Baqtriya bilan So‘g‘d orasida to‘g‘lar orqali so‘qmoqlar o‘tkazilib, daralar ustidan yengil osma ko‘priklar tashlangan. Shunday so‘qmoqlar o‘tgan Qorququmda bir necha o‘n ming tog‘ tasvirlari va 17 tilda 1,5 mingdan ortiq yozuvlar topilib, ularning salmoqli qismini so‘g‘d yozuvlari va tasvirlari tashkil etadi. So‘g‘dliklarning ismlari orasida “Anaxit izdoshi”, “oy ilohasi xodimi” yozuvlari uchrab, yonida Samarqand tangalaridagi ramzlarni takrorlovchi ramz va tamg‘alar chizilgan 5 . Shunga ko‘ra olimlar quyidagicha xulosa qiladilar: eramizning boshidanoq so‘g‘dliklar bu yerda savdo rabotlarini barpo etganlar. Shu bilan birga so‘g‘dliklar bu so‘qmoqlar orqali nafaqat mahsulotlar, balki madaniy va diniy dunyoqarashlarini ham tarqatganlar. Chilas ko‘prigi yonidagi 4 Kurbanov, A. "The Hephthalite Numismatics". M.: - 369–380. 2013. 5 Kurbanov, A. The History and Archaeology of the Hephthalites. Bonn, Germany: Habelt Verlag. 2013. tog‘dagi rasmlardan birida bayramona kiyingan so‘g‘dlikning tasviri Afrosiyob va Panjikent devor tasvirlariga o‘xshab, qo‘lida ushlab turgan isiriqdon ustida afsonaviy qanotli mavjudot parvoz etmoqda, yonida esa buddaviylik stupasi turibdi. Shuningdek, rasmlarda V-VI asrlarga mansub So‘g‘d matolari, muhrlari va tangalaridan yaxshi ma lum bo‘lgan ot, tasmalar bilan o‘ralgan qanotli‟ echkilar, hamla qilayotgan sherlar ifodalangan. So‘g‘dlar eftalitlar imperiyasiga kumush kirimining ko‘payishidan foydalanib, Choch va Semirechyega savdogarlar yubo-radilar va yangi koloniyalar tashkil etadilar. So‘g‘dning Semirechye va Sintszyan sari yo‘naltirilgan kolonizatsiyasi III asrda boshlanib, mazkur harakat VI-VIII asrlarda avjiga chiqadi. Natijada, Buyuk ipak yo‘li rivojlanib, so‘g‘dliklar Xitoyga kirib 24 keladilar. Ular ipak yo‘lining ham janubiy, ham shimoliy tarmoqlaridan foydalanib u yerlarda deyarli hamma katta vohalarni egallab yuqori darajada rivojlangan tizimli jamoa barpo etishadi.Uning tarkibiga o‘sha paytda mavjud bo‘lgan barcha hunar egalari, kohinlar, rohiblar, askarlar va boshqalar kirgan. Natijada, so‘g‘dliklar o‘z yurtlaridan 1500 km uzoqlikda bo‘lgan Shimoliy Xitoyda ham savdo sohasida yakka hukmronga aylanadilar va o‘z ta sirlarini hatto Tibetga ham tarqatadilar. ‟ Albatta, bunday keng qamrovli kolonizatsiya o‘lkamiz madaniyati va diniy e’tiqodlarini ham o‘zga xalqlarga singdirmasdan iloji yo‘q edi. Fransuz olimlarining fikricha, bunday muvaffaqiyatga turkiyso‘g‘diy muhit asos yaratadi. Yozma manbalar asosida Buyuk ipak yo‘li rivojining cho‘qqisiga turkiy-so‘g‘diy madaniyat namoyondalari vositasida erishiladi. Qurama oilalar ilk So‘g‘d koloniyalari Semirechyega chiqishi va turkiy xoqonlik o‘rnatilishidan oldinroq vujudga keladi va Ipak yo‘lining avji turkiy va o‘zga qabilalar quramasi rivojining mahsuli sifatida yuzaga keladi. Eftaliylar davlatining Xitoyning Vey imperiyasi bilan elchilik aloqalari o‘rnatilgani manbalardan ma lum. Sung Yun va Xuey Sheng bir necha rohiblar hamrohligida Ida ‟ (eftaliylar) davlatining xoni qabulida bo‘lib, unga o‘zlari bilan olib kelgan yorliqni topshirganlar. Shundan so‘ng Ida davlati bilan Vey davlati o‘rtasida rasmiy aloqalar o‘rnatilgan. Umuman olganda so‘g‘d tili o‘sha paytdagi savdo yo‘llarida xalaqaro muomala tili bo‘lgan. Vizantiya, Suriya va Xitoy manbalarida savdodagi muhim ashyo bu – ipak, shisha, shirinliklar, qimmatbaho toshlar hamda bo‘yoqlar bo‘lgan. Yaylovlarning asosiy qismi esa qabila va urug‘ jamoalari hamda ularning oqsoqollari – xvabulari tasarrufida edi. Hozirgi vaqtda ham Toshkent vohasi va Janubiy Qozog‘iston yerlarining bir qismini suv bilan ta minlab turgan Zog‘ariq va Bo‘zsuv, Samarqand viloyati janubiy‟ tumanlarining asosiy suv manbai Darg‘om kanali V asrda barpo etilgan eng yirik sug‘orish tarmoqlaridan hisoblanadi. Bu davrda tog‘ oldi mintaqalarida joylashgan adir yerlarga suv chiqarib obod etishda o‘q va o‘z davri uchun ancha- muncha murakkab bo‘lgan suv inshootlaricharxpalak, chig‘ir va boshqalardan foydalaniladi. Yangitdan o‘zlashtirilgan yerlarda mulkdor dehqonlarning yirik qo‘rg‘onlari hashamatli qasrlari, mehnatkash qo‘shchilarning ko‘plab qishloqlari mayda turar joylari qad ko‘taradi 6 . Huddi shu davrda Chag‘oniyon (Surxondaryo), Samarqand, Buxoro, Kesh (Shaxrisabz), 25 Naxshab (Qarshi) va Toshkent atroflari to‘la o‘zlashtirilib, alohida-alohida dehqonchilik vohalari shakllanadi. Bu davrda yangi tipdagi ko‘rkam va gavjum shahar – qal’a ko‘rinishidagi aholi manzilgohlari vujudga keladi. Xorazmdagi Berkutqal’a, Toshkentdagi oqtepa mavzelari shular jumlasidandir. Bir necha oilalardan tashkil topgan mazkur manzilgohlar qo‘rg‘onlar, qalin paxsa devorlar bilan o‘ralgan. Ularda hukmron tabaqa kishilariga xos hashamatli, bezak ark-qasrlar, ko‘p xonali binolar bilan birga oddiy fuqarolarga mos qilib qurilgan sodda ko‘rinishdagi turar joylar ham o‘rin olgan. Eftaliylar poytaxti Poykand o‘z davrining eng ko‘rkam, obod shaharlaridan sanalgan. Bu yerda hunarmandchilik, savdo-sotiq, qurilish ishlari ancha rivojlangan. Shahar Buyuk Ipak yo‘lida joylashganligidan, unda turli mamlakatlarning savdo karvonlarni xilma-xil mollari bilan kelib savdo qilganlar. Buning uchun shaharda ko‘plab bozoru rastalar, karvonsaroylar mavjud bo‘lgan. Eftaliylar davlati iqtisodiy hayotida pul muomalasi alohida 6 https://www.nationalmuseum.md/en/press_releases/journal_tyragetia/the_hephthalite_numismatics/ o‘rin tutadi. Mamlakatning savdo-sotiq ishlarida Eronning tanga pullari bilan bir qatorda buxorxudotlar tangasi, So‘g‘diy va Xorazm tangalari keng muomalada yurgan. Eftaliylar davlati tarkibiga kirgan har bir hudud o‘z tangalarini zarb etgan. Bu holat esa eftaliylar davlatining siyosiy jihatdan tarqoqligini ko‘rsatadi. Mutaxassislar tomonidan eftaliylar davriga oid tangalarning tadqiq etilishi shuni ko‘rsatadiki, tangalar asosan Eronda eftaliylarga o‘lpon to‘lash maqsadida zarb etilgan va ularga eftaliycha yozuvlar bosilgan. O‘rta Osiyo ikki daryo oralig‘idagi yodgorliklardan topilgan qimmati past bo‘lgan bu tangalar eftaliylar davrida keng muomalada bo‘lganligini ko‘rsatadi. Bu tangalarning aversida (old tomoni), toj kiygan shohning boshi, reversida (orqa tomoni) esa otashdon hamda uning ikki tomonida esa uni qo‘riqlovchi kohinlar tasvirlangan.Tanganing diametri – 30 mm, og‘irligi esa 2,81 g. Eftaliylar davriga oid bo‘lgan Xorazmning Qora tepa yodgorligidan topilgan tangadagi tasvir mutaxassislarda juda katta qiziqish uyg‘otgan. Tanganing old qismidagi uch to‘pbargning yurakcha tasviri ichida joylashtirib tasvirlanishi, hamda shoh tasviridagi ba zi‟ bir elementlar, ya ni boshining shaklan buzilgan holda tasvirlanishi ‟ eftaliylarning kelib chiqishi mahalliy aholiga tegishli ekanligi yoki, ularning Xorazm bilan aloqasi bo‘lganligini ko‘rsatadi. 26 Eftaliylarning Chog‘aniyonda zarb etilgan tangalaridagi baqtriycha yozuv “xono”, “xiono”, va “alxon” E.V. Rtveladzening fikricha eftaliylarning o‘zlarining nomidir. Eftaliylar qo‘l ostidagi hududlar uchun yagona pul namunasi bo‘lmaganligi sababli ular turlicha zarb etilgan. Jumladan, bu davrda So‘g‘dda tangalar xitoycha usulda – yumaloq o‘rtasida esa kvadrat shaklida teshik bilan zarb etilgan. Buxoroda esa sosoniy podsho Varaxran V tangalariga taqlidan, Chog‘aniyonda esa Pero‘z tangalari kabi, ba zida Vizantiya tangalari kabi shoh va malikaning bosh qismi ‟ tasvirlangan. Buxoroda yana mis tangalar ham uchrab uning bir tomonida zardushtiylikdagi urush xudosi Veretragnaning zoomorfik tasviri bo‘lgan ikki o‘rkachli tuya tasviri mavjud. Shu bilan birga Buxoro vohasida bu davrda muomalada yurgan va “Turon” seriyasi nomi bilan tanilgantangalarda otashgoh tasviri yonida “kavi” so‘zi yozilgan. Bu davrga mansub Buxorxudotlarning tangalatida mavjud k w” yozuvini, odatda olimlar “Buxoro hukmroni-shoh”,‟ deb tarjima qiladilar. Bu yozuvda “k w” – shoh, degani. E.V. Rtveladze ‟ xulosasiga binoan, “kavi” unvoni – mahalliy, O‘rta Osiyo zaminida vujudga kelib, ayrim mintaqalarda salkam bir yarim ming yil davomida xalq orasida muomalada bo‘lgan. O‘lkamiz afsonalarida qahramonlik ko‘rsatgan ajdodlarimiz shoh deb nomlanib, Shahristoniy ma’lumotlariga binoan Samarqand qurilishini Kovus o‘g‘li Siyovush nihoyasioga yetkazgan. Uning o‘g‘li Kayxusrav samarqandda tug‘ilib, o‘sha yerda Varaxran sha niga atab ‟ Olov uyi bunyod etgan. Samarqandning VI-VIII asrlarga mansub sopol haykalchalari va buyumlarida ilohlardan keyin tojdor shohlarning tasviri ikkinchi o‘rinda turadi. Tojida qush qanotlari va boshi tepasida sayyora ramzi ifodalangan. Shu davrga oid eftaliy-turk hukmdorlaridan Badgis Nizak Tarxonning tangalari ham ma lum. Eftaliy hukmdorlar Toraman va Mihirakullar ‟ esa asosan kumush va mis tangalar zarb etganlar. Toramanning kumush tangalari uch variantda zarb etilgan. Ularning birida brahmi tilida “Shri Toraman Deva – yengilmas fotih” degan yozuv bitilgan. Mis tangalari esa ikki variantda bo‘lib ular kushon va sosoniy tangalari kabi bo‘lgan. Mixirakul tangalaridagi yozuvlarda esa “Shahi Mihirakul” yoki “Jaytu Mihirakul” bitiklarini uchratish mumkin. Mihirakuldan so‘ng tahtga Pravarasen II o‘tirgach uning tangalariga brahmi tilida aversda “Shri Pravarasen”, reversda “Kidar” yozuvi uchraydi. XULOSA Xulosa qilib aytganda, Eftaliylarning ma’naviy madaniyatiga doir ma’lumotlar juda kam. Shu bilan birga ularning qaysi tilda muloqot qilganliklari ham olimlar tomonidan juda kam o‘rganilgan. Shu davrga oid saqlanib qolgan manbalarga ko‘ra eftaliylar tili turk, eron tillaridan yoki qandaydir noma’lum bir tildan shakllanganligi olimlar tomonidan e’tirof etilgan. Eftaliylar davlati tarkibiga kirgan turli hududlarda eftaliy tili bilan birgalikda, yana turli tillarda so‘zlashganlar. Jumladan so‘g‘d tili keng muomalada bo‘lib, unga oid xujjatlar Sharqiy Turkistondan ham topilgan. So‘g‘d tilidan tashqari xorazm yozuvi keng qo‘llanilgan. Tohariston va shimoliy-g‘arbiy Hindistonda kxaroshti, sosoniylarga chegaradosh bo‘lgan hududlarda esa pahlaviy yozuvi ishlatilgan. Baqtriycha alfavit mutahassislarning fikricha IV asrda eftaliylar tomonidan qabul qilingan bo‘lib, aslida yunon yozuvi asosida rivojlangan va Yunon-Baqtriya davlati davrida butun Baqtriya hamda unga yondosh hududlarda keng qo‘llanilgan. Keyinchalik bu yozuv Kushon davlatining rasmiy yozuvi bo‘lib, undan eftaliylarga o‘tgan. Lekin eftaliy yozuvlari kushon va baqtriy yozuviga ko‘ra o‘zining kursivligi jihatidan farqlanib turadi, bu esa mutaxassislar uchun uni o‘qishda qiyinchilik tug‘diradi. Eftaliylar yozuvining kushon yozuvi bilan aloqadorligi Avreliy Steynning Lou-Landa (Sharqiy Turkiston) topgan qo‘lyozma parchalarini kushon va eftaliy tangalarining bir-biriga solishtirib ko‘rishi natijasida isbotlandi. Eftaliylar yozuvi haqida VII asrda Markaziy Osiyoda bo‘lgan Syuan Szyan ham ma’lumot berib, bu yozuv 25 harfdan iborat bo‘lganligi va gorizontal holda chapdan o‘ngga qarab o‘qilishini aytib o‘tgan. Eftaliylar davriga oid qo‘lyozma parchalari hamda tangalardagi bitiklardan tashqari yana o‘sha davrga oid sopol parchalari hamda devoriy suratlardagi qisman saqlanib qolgan yozuvlarni ham keltirish mumkin. Jumladan, Zangtepadan (Termiz)topilgan sopol parchasidagi oltita harfdan iborat yozuv, Qora-tepadan (Eski Termiz) topilgan sopol parchasidagi yozuv, Afrosiobdagi (Samarqand) ikki qator kursiv yozuvidagi hujjat parchasi kabi bir qator ashyoviy dallillar bunga misol bo‘ladi. Hozirgi kunda olib borilayotgan arxeologik tafqiqotlar va keyingi izlanishlar eftaliylar davriga oid yozma ma’lumotlarni yanada to‘ldirish imkonini berishi shubhasiz. Yangi ma’lumotlar sirasiga Shimoliy Afg‘onistondan topilgan baqtriy tilida bitilgan qo‘lyozma hujjatlarini kiritish mumkin. Unda kushon davridan boshlab to VIII asrgacha bo‘lgan “Hukmdor Robning arxivi” deb nomlangan hujjatlar saqlangan. Bu arxiv asosan yuridik hujjatlardan tashkil topib N.Smis Uilyams tomonidan tarjima qilingan va nashr ettirilgan. Bu hujjatlar qatorida uchtasi o‘ziga hosdir. Ularning birida eftaliy hukmdorlarga to‘lanadigan soliqlar haqida ma’lumotlar bitilgan hamda 492-527 yillar bilan belgilangan. Yana birida esa mazmuni jihatidan qiziqarli, o‘ziga hos ma’lumotlar keltirilgan. Jumladan, “Sartga, Hvade-band o‘g‘li, taraqqiy etayotgan eftaliy halqi yabg‘usi xar Robaga, eftaliy hukmdori kotibi, Tohariston va Gurchiston sudyasiga” degan bitiklardir. Eftaliylar tilining kelib chiqishi haqida turlicha fikrlar mavjud bo‘lib, bir guruh olimlar uni sharqiy eron tillariga mansub desalar, bir qator olimlar turkiy til oilasiga mansub degan fikrni ilgari suradilar. Umuman olganda, eftaliylar davlati o‘z tarkibiga turli qabilalarni, turli tilda so‘zlashuvchi xalqlarni kiritgan bo‘lsada hukmdor sulolalar ma’lum bir qabiladan kelib chiqqan, bu esa eftaliylarning tili va o‘zlarining etnik jihatdan kelib chiqishiga ko‘ra mutaxassislar o‘rtasida turli munozaralarga sabab bo‘lmoqda. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI I. Ilmiy tadqiqotlar va adabiyotlar 1. Kurbanov, A. The History and Archaeology of the Hephthalites. Bonn, Germany: Habelt Verlag. 2013. 2. Kurbanov, A. "The Hephthalites Disappeared or Not? Studia et Documenta Turciologica". Journal of the Institute of Turkology and Central Asian Studies. Cluj-Napoca, Romania: Babe -Bolyaiș University: 87–94. 2013. 3. Kurbanov, A. "The Hephthalite Numismatics". M.: - 369–380. 2013. 4. Kurbanov, A. "Genesis of the Hephthalites. Historiography of the Problem". Cultural Values (International Annual) (in Russian): 45– 55. 2004. 5. Kurbanov, A. The Hephthalites (in Russian). St. Petersburg, Russia. 2006. 6. Kurbanov, A. "State Building by the Hephthalites (White Huns) in the Fourth Through Sixth Centuries" 2007. 7. Gundogdiyev, O.; Hojaniyazov, T.; Kurbanov, A. Akdepe – The Ancient Archaeological Site of Turkmenistan (in English, Russian, and Turkmen). Ashgabat, Turkmenistan. 2010. II. Internet saytlari. 8. https://www.geschkult.fu-berlin.de/en/e/vaa/vaa/mitarbeiter/ mitarbeiter_drittmittel/Kurbanov.html 9. https://cies.org/grantee/aydogdy-kurbanov 10. https://www.nationalmuseum.md/en/press_releases/ journal_tyragetia/the_hephthalite_numismatics/

AYDOGDI KURBANOVNING ASARLARIDA EFTALIYLAR DAVLATI TARIXINING O‘RGANILISHI

Sotib olish