Aydogdi Kurbanovning asarlarida eftaliylar davlati tarixining o’rganilishi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	78.9KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

3 Sotish

Aydogdi Kurbanovning asarlarida eftaliylar davlati tarixining o’rganilishi

Sotib olish

AYDOGDI KURBANOVNING ASARLARIDA EFTALIYLAR DAVLATI
TARIXINING O‘RGANILISHI
MUNDARIJA
KIRISH .......................................................................................................... . 4-5
I BOB. AYDOGDI KURBANOVNING “The History and Archaeology of
the Hephthalites” (Eftalitlar tarixi va arxeologiyasi) ASARIDA
EFTALIYLAR TO‘G‘RISIDA KELTIRILGAN MA’LUMOTLAR
TAVSIFI. ……………………………………………………………….……….. 6-17
1.1. Eftaliylar davri tarixshunosligi…...…………………………………… 6-11
1.2. Aydogdi Kurbanovning “The history and archaeology of the hephthalites”
(Eftalitlar tarixi va arxeologiyasi) asari Eftaliylar davriga oid muhim manba
……………. ……..………………………………………………………… 11-17
II BOB. AYDOGDI KURBANOVNING “State Building by the
Hephthalites (White Huns) in the Fourth Through Sixth Centuries” (IV-VI
asrlarda eftalitlar (Oq xunlar) tomonidan davlat qurilishi) ASARIDA
EFTALIYLAR DAVLATI TARIXSHUNOSLIGI ………………….…….. … 18-29
2.1. A ydogdi Kurbanovning “State building by the hephthalites (white huns) in
the fourth through sixth centuries” (IV-VI asrlarda Eftalitlar (oq xunlar)
tomonidan davlat qurilishi) asarida Eftaliylar davri davlat boshqaruvi haqidagi
tarixiy ma’lumotlar tahlili………………. …………………………...…. 18-23
2.2. Eftaliylar davrida ijtimoiy va iqtisodiy hayot. Pul muomalasi va
Eftaliylarning moddiy va ma naviy madaniyati‟ .…………. ……..………... 23-29
XULOSA ..................................................................................................... 30-31
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI. ............................. ..... 32

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Aydogdi Kurbanov 1976-yil Turkmanistonning
Ashxobod shahrida tug‘ilgan arxeolog va tarixchi olim hisoblanadi. Shuningdek,
uning asosiy yo‘nalishi O’rta Osiyoni miloddan avvalgi va milodiy asr boshlari
tarixini tadqiq etish bo’lganiligi bois Eftaliylar tarixiga oid ko’plab kitoblar va
ilmiy ishlar yozgan. Bugungi kunda Aydogdi Kurbanov taniqli Eftaliyshunos
tarixchi olim sifatida mashxurdir. Uning:
1. "State Building by the Hephthalites (White Huns) in the Fourth
Through Sixth Centuries" (I V-VI asrlarda eftalitlar (Oq xunlar)
tomonidan davlat qurilishi;
2. “The History and Archaeology of the Hephthalites” (Eftalitlar
tarixi va arxeologiyasi;
3. “The Hephthalites” (in Russian) ( Eftalitlar);
4. "The Hephthalites Disappeared or Not?” (Eftalitlar yo’qolganmi,
Yo’qmi?);
5. "The Hephthalite Numismatics" (Eftalitlar numizmatikasi);
6. "Genesis of the Hephthalites. Historiography of the Problem"
(Eftalitlar genetikasi va tarixshunosligi muammolari)
va bu davrga oid hamda ko’plab adabiyotlar va ilmiy ishlari mashxur
hisoblanadi. Aslini olganda, Eftaliylar tarixi O’rta Osiyo xalqlari tarixi va
genetikasida muhim hisoblanadi. Mavzuning dolzarbligi ham shundaki,
Eftaliylar butun O’rta Osiyo xalqlarining tarixiga ta’sir o’tkazgan va shuning
uchun ham bu mavzuni o’rganish dolzarb masala hisoblanadi.
Biz bu Eftaliylar tarixini yoritishda Aydogdi Kurbanovning yuqorida
keltirilgan asarlari va ilmiy maqolalaridan foydalandik.
Kurs ishining maqsad va vazifalari. Mazkur ishning asosiy maqsadi
Aydogdi Kurbanovning Eftaliylar davlati tarixi tarixshunosligiga oid asarlari va

ilmiy maqolalaridan foydalangan holda Eftallar tarixini yoritib berishni maqsad
qildik va bu ish davomida quyidagi vazifalarni maqsad qildik:
- Eftaliylar davlati tarixi tarixshunosligini yoritish;
- Ularning kelib chiqish tarixini yoritish;
- Davlatining siyosiy va boshqaruv tarixshunosligini ochib berish;
- Ijtimoiy-iqtisodiy va diniy masalalarini yoritib berish.
Kurs ishining davriy chegarasi. Kurs ishining davriy chegarasi IV-VI
asrlarni qamrab oladi.
Kurs ishining tarkibiy tuzilishi: Kurs ishi: kirish, ikki bob, to‘rt ichki
qism, xulosa, foydalanilgan manbalar va adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.

I BOB. AYDOGDI KURBANOVNING “ The History and Archaeology
of the Hephthalites ” (Eftalitlar tarixi va arxeologiyasi) ASARIDA
EFTALIYLAR TO‘G‘RISIDA KELTIRILGAN MA’LUMOTLAR
TAVSIFI.
1.1. Eftaliylar davri tarixshunosligi .
O‘rta Osiyo ilk o‘rta asrlar davrida tashkil topgan yirik davlatlardan biri
Eftaliylar davlatidir. Eftaliylarning etnik jihatdan qaysi qabila-xalqqa mansubligi
va qaysi tilda so‘zlashganliklari to‘g‘risida fan olamida har xil fikrlar bor.
Ammo aksariyat ko‘pchilik olimlar Eftaliylarni mil. avv. I asr bilan milodiy IV
asr o‘rtalarida Ettisuvdan va yanada sharqroqdagi tumanlardan Orol dengizi
bo‘ylariga kelib qolgan xunnlar bilan aralashib ketgan holda Xun qabilalaridan
turkiy tilini qabul qilgan Orol bo‘yi sak-massaget qabilalarining avlodlaridirlar,
degan g‘oyani ilgari suradilar. V asrga kelib siyosiy maydonga eftaliylar sulolasi
chiqadi. Ular to VI asrning ikkkinchi yarmiga qadar mintaqa siyosiy hayotida
yetakchilik qiladilar. Eftaliylar tarixiga oid ma'lumotlar rimlik tarixchi Ammian
Martsellin (IV asr), vizantiyalik tarixchi Prisk Paniyskiy (V asr), Prokopiy
Kesariyskiy (VI asr), Feofan Vizantiyskiy (VI asr), suriyalik yozuvchi Zenob
Glak (VII-VIII asrlar), armanistonlik tarixchilar Lazar Parbsksh (V asr), Favsto
Buzanda (IV asr), Yerishe (V asr) asarlarida berilgan. Birmuncha keyinroq
yozilgan Xitoy solnomalari “Vey-Shu” (VI asr) va “Man-shu” (IX-X asr) da
ham Eftaliylar to‘g‘risida qimmatli manbalar bor.
Eftaliylar turli manbalarda turlicha nomlanadilar. Misol uchun, xitoy
manbalarida ular “ida, yeda, idan, idyan” deb, suriya va lotin manbalarida esa
“eptal, abdal; arman yozuvlarida idal, tetal, xeptal; arab va fors mualliflari
nazdida “haytal, yaftal, hetal, hind manbalarida huna degan nomlar bilan
eslatiladi. Bundan tashqari “Eftaliylar” degan nomning o‘zi V asrning ikkinchi
yarmidan e'tiboran paydo bo‘lganligini ko‘rishimiz mumkin. Feofan
Vizantiyskiyning ma'lumotlariga qaraganda Eftalitlar shohi Vaxshunvor Eftalin
deb nomlangan. Arman tarixchilaridan biri esa Eftaliylar degan nom “xaft”

(yetti), ya’ni massagetlarning yettinchi qabilasi nomidan olingan deb hisoblaydi.
Ammo IV asrning o‘rtalarida kushon, eftaliy va yana bir massaget qabilalari
boshqa bir qabila bilan birlashgan. Arman tarixchilari bu qabilani “Xonlar”,
vizantiyalik tarixchilar esa “Xioniylar” deb ataganlar. Arman va suriyalik
tarixchilar “Xonlar”ni kushonlar bilan bir xil bilishgan, vizantiyaliklar esa ularni
“Oq xunlar” deb atashgan. Bu yerda xionitlar badanining oqligi, o‘troq turmush
sharoiti va boshqa ko‘chmanchi xunlarga nisbatan ancha yuqori madaniyat
darajasiga egaligi e’tiborga olingan.
Prokopiy Kesarskiy eftaliylar haqida shunday ma’lumot beradi: “eftaliylar
xun xalqlari qabilasi bo‘lib, barcha xunlar ichida ular yagona oq tanlidir.
Turmush tarzi jihatidan ham ular boshqa xunlarga o‘xshamaydilar va boshqa
xunlarga o‘xshab hayvonlardek yashamaydilar. Ular bitta podsho boshqaruvida
turadilar. Bu podsho rimliklar yoki boshqalardan qolishmaydigan holda aholiga
g‘amxo‘rlik ko‘rsatadi, o‘zaro va qo‘shnilar bilan bo‘lgan munosabatlarda
adolat mezonlariga amal qiladi”. V asrda yashagan Lazar Parbskiy eftaliylarni yeti
qabiladan iborat massagetlarning yetakchi urug‘laridan biri ekanligi haqida
ma’lumot beradi. Xitoy manbalarida eftaliylar yuechjilarning boshqa bir
ko‘rinishi yoki gaogyuy qabilasining tarmog‘i yoki ularning qang‘lilarning
avlodlari sifatida talqin qilinadi. Undan tashqari, o‘zlarini alxonlar deb atagan
eftalitlar Baqtriya-Toxariston yerlarida yashab o‘tgan azaliy baqtr qabilalaridan
chiqqan etnik guruh ekanligi haqidagi fikrlar ham bor. Umuman olganda
eftalitlarning turkiy xalqlar ekanligi hamda ularning haqiqiy vatani Baqtriya-
Toxariston ekanligini e’tirof etuvchi olimlar ko‘pchilikni tashkil etadi.
Eftaliylarning qaysi hududlarda yashganliklari haqida tarixchilarning bir
qancha fikrlari bor: S.P. Tolstov, A.N. Bernshtom, K.V. Trever kabi olimlar
eftaliylarning ilk vatani Sirdaryoning quyi oqimi deb hisoblasalar, A.
Mandelshtam, R. Grishman, L. Gumilyov, K. Enoki kabi olimlar esa eftaliylar
vatanini Badaxshon deb hisoblaydilar. B. Litvinskiy va K. Inostransevlar
eftalitlarning ilk vatani Farg‘onaning tog‘ oldi hududlari bo‘lganligi haqidagi
fikrni ilgari suradilar.

Xitoy manbalari eftaliylarni turklar (tukyue) bilan bog‘liq ravishda ta’riflaydilar.
Vizantiyalik tarixchilar, masalan, Prokopiy (VI asr) eftaliylarni xunlardan deb
ko‘rsatar ekan, “ular (ya’ni eftaliylar) xunlardandir, tanalari esa oq” deb eslatadi.
Eftaliylarning kuchaygan davri V asrning o‘rtalariga (456-457) yillarda
To‘ramon va uning vorisi Mixirakula davriga to‘g‘ri keladi. Ya’ni ular Xitoyga
birinchi marta elchi yuborganliklari bilan bog‘liq. Ma’lumotlarga ko‘ra, shu
davrdan to 531-yilga qadar eftalitlar Xitoyga 13 marta elchi jo‘natadilar. Kuch-
qudrat jihatdan mustahkamlanib olgan eftaliylar O‘rta Osiyo va Shimoliy
Hindistondagi kata yerlarni ishg‘ol etishga kirishadilar.
Eftaliylarning tobora kuchayib borayotgan qudrati Sosoniylar Eronini
cho‘chitib qo‘ygan. Natijada Sosoniylar shahanshohi Peroz eftallarga qarshi 3
marta yurish qiladi. Ikki kurashda mag‘lubiytga uchragan Pero‘z uchinchi
kurashda Vizantiya yordamida Eftaliylar ustiga yurish qiladi. Eftalitlar va
sosoniylar o‘rtasidagi kurash 484-yilda Marv yaqinida bo‘lib o‘tadi, jangda
sosoniylar mag‘lubiyatga uchraydilar. Bu yurishda Eftaliylar chegarasidan
o‘tgan Pero‘z o‘z askarlari bilan ular uchun maxsus, ataylab tayyorlab qo‘yilgan
bo‘ri uyalariga tushib qoladi va halok bo‘ladi. Perozni tor-mor keltirgan
Eftaliylar Eronga juda katta o‘lpon soliqlar soladilar va Marvni egallaydilar.
So‘g‘dni esa ular allaqachon o‘zlariga qaratgan edilar. Eftalitlar 467-473-
yillarda Sug‘dda mustahkam o‘rnashib olgan bo‘lsalar, 477-520-yillar
mobaynida Gandxarni ishg‘ol etib, u yerdan kidariylarni siqib
chiqaradilar. 490-yilda eftaliylar Urumchini, 494-496-yillarda Junjanlar va teleutlarni,
490-500-yillarda Hindistonni, 497-509-yillar orasida Qashg‘arni bosib, deyarli
butun Sharqiy Turkistonda o‘z hukmronliklarini o‘rnatadilar.
So‘ngra Eftalitlar Qobul va Panjob vodiysini, Qarashar, Kuchu, Qoshg‘ar
va Xo‘tonni ham zabt etadilar. Umumiy xulosa shundan iboratki, Eftaliylar
massagetlar avlodidir, ular kushonlar siyosatini davom ettiradilar va O‘rta
Osiyoda yagona markazlashgan davlatni barpo etdilar. Eftaliylar qo‘li ostida
tarbiyalangan Pero‘zning o‘g‘li Kubod davrida Eron Eftaliylarga hiroj to‘lashda
davom etdi, Kubod hukmronligi davridagi (488-551) tengsizlik va ekspluatasiya

zulmiga qarshi xalq ommasi o‘rtasida norozilik qo‘zg‘olonlari bo‘lgan. Bu
davrda barcha yerlar jamoa qo‘lidan tortib olinib “dehqon mulki”ga
aylantirilgan. Barcha boy shaharlar va hokimiyat boylar qo‘lida bo‘lgan.
Shuning uchun ham ayrim tadqiqotchilar ularni ko‘chmanchilar deb hisoblasa,
ayrimlari ularni shahar va qishloqlarda yashaganligini ta’kidlaydilar.
Eftaliylarning poytaxti Balx shahri edi. Ko‘pchilik tadqiqotchilarninng e’tirof
etishlaricha, eftaliylar davlati unchalik ham mustahkam emas edi va shuning
uchun ham uzoq yashamadi.
Ta’kidlash joizki, eftaliylar o‘zlariga tobe bo‘lgan xalqlar hayotiga juda
chuqur ta’sir etmasdan, o‘lpon va soliqlar undirish bilan cheklanganlar.
Eftaliylarning O‘rta Osiyodagi hukumronligi asosan harbiy kuchlarga tayanar
edi. Shuning uchun ham O‘rta Osiyo xalqlari ularning turklar bilan bo‘lgan
kurashda qo‘llab-quvvatlamaganlar. Eftaliylar davlati yarim asrga yaqin
yashagan bo‘lsada O‘rta Osiyo xalqlari tarixida muhim rol o‘ynadi. O‘rta
Osiyodagi Eftaliylar davlat boshqaruv tizimi xuddi Kushonlar davridagi kabi
saltanat yakka hukmdor tomonidan boshqarilgan. Davlatning boshida podsho
turgan. Xitoy manbalariga ko‘ra taxt otadan bolaga qolmay, shu suloladan kim
loyiq deb topilsa o‘sha taxtga o‘tirgan. Demak, ana shu nomzodni aniqlab
taqdim etilgan qandaydir bir kengash ham mavjud bo‘lgan. Bu kengash mo‘tabar
namoyondalari hamda saltanat arkonlaridan iborat bo‘lgan bo‘lsa ham ehtimoldan
holi emas. Eng muhimi eftaliylar davrida davlatimiz qonunlar asosida boshqarilganligini
alohida ta’kidlash lozim deb ko‘rsatiladi.
Eftaliylar davlati podsholari deb yozadi yana tarixchi Prokopiy (VI asr)
so‘zlariga qaraganda vizantiyaliklar bilan forslar orasida mavjud bo‘lgan
adolatdan zarracha bo‘lsada kam bo‘lmagan adolatga suyanib faoliyat
ko‘rsatganlar. Odamlar asosan shaharlarda yashaganlar. Shuni ham yoddan
chiqarmaslik kerakki, bunday ulkan saltanatni boshqarishda yuksak darajada
faoliyat ko‘rsatuvchi markaziy hokimyatga erishish qiyin edi. Shuning uchun
Shimoliy Xindiston, Sharqiy Turkiston hududlarida va ehtimol boshqa ba’zi
viloyatlarda ham boshqaruv eftaliylar nomidan mahalliy xonadon (sulola)

tomonidan olib borilgan. Fikrimizcha, mintaqa davlatchilik tarixida istifoda etib
kelingan satrapiyalik boshqaruvi, ya’ni markaziy hokimyat noiblari orqali idora
etish usuli ham bu vaqtda o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan bo‘lishi kerak. Eftaliylar
hukmronligi davrida asta-sekinlik bilan yerga bo‘lgan egalik munosabatlari
qaror topa boshlaganligining guvohi bo‘lamiz. Bu davrda olib borilgan
to‘xtovsiz urushlar ishlab chiqarish kuchlarining inqirozga uchrashiga ham
sabab bo‘ldi, sug‘oriladigan yer maydonlari qisqardi, shaharlar son jihatdan
kamaydi. Eftaliylardan oldingi kushonlar davridayoq yer va qo‘rg‘onlarga ega
bo‘lgan aslzodalar ajralib chiqa boshlagan, dehqonlar mahalliy zodagonlarga
ko‘prok tobe bo‘la borgan. Bu hol feodal munosabatlarning shakllana boshlashi
uchun shart-sharoit yetila borganligini ko‘rsatadi. Aholining asosiy qismi
dehqonchilik bilan mashg‘ul bo‘lgan, ayrim qismigina ko‘chmanchilik asosida
yashagan, o‘tovlarda istiqomat qilishgan. Eftaliylar davrida aholi soning o‘sishi
natijasida obikor yerlarga bo‘lgan talab ortib bordi.
Eftaliylarda poliandriya (ko‘p erlik) ham tarqalgan edi. Bir necha aka-
ukada umumiy bitti xotin bo‘lib, ayolning boshidagi qalpog‘ining burchaklari
soniga ko‘ra aka-ukalar nechtaligini bilish mumkin edi. Oliy tabaqa vakillari
ichida ko‘p xotinlilik odati ham keng tarqalgan. Eng boy zodagonlar doimiy
hamroh sifatida 20 va undan ortiq xotinlarga ega bo‘lishgan. Zodagon vafot
etganda, qoida bo‘yicha uning xotinlari ham tirikligidayoq qabrga qo‘yilgan.
Jinoyatchilik yuzasidan jazo nihoyatda qattiq bo‘lgan. O‘g‘rilik qilgan shaxs
kim bo‘lishidan qat’iy nazar boshi kesilgan. O‘g‘irlangan mol-mulk miqdoridan
qat’iy nazar o‘n barobar qilib undirib olgan. Eftallar o‘z tashqi siyosatlarida
harbiy kuchga suyanganlar. Ularning juda kuchli qo‘shini bo‘lgan. Uning asosiy
qismini suvorilar tashkil etgan. Eftal suvorilari gurzi va qilich (shamshir) bilan
qurollangan. Ular kamondan o‘q uzishda mohir mergan bo‘lishgan. Xitoyliklar
ularni mohir kamonboz deb ham ta’riflashgan. Bu davrda otliq qo‘shin asosiy
ahamiyat kasb etgan.

1.2. Aydogdi Kurbanovning “The history and archaeology of the
hephthalites” (Eftalitlar tarixi va arxeologiyasi) asari Eftaliylar davriga oid
muhim manba.
Jamiyatda yerga bo‘lgan egalik munosabatlar paydo bo‘la borishiga
qaramasdan, antik xo‘jalik elementlari va hatto ibtidoiy jamiyatning qoldiq
sarqitlari ham saqlanib qolgan. Qular mehnatidan foydalanish davom etgan.
Xalqning urf-odat va turmush tarzida eski tuzum davrining sarqitlari keng
qo‘llanilgan. Oddiy eftaliy vafot etganda tuproqqqa qo‘yilgan, boylarning
murdasini esa maxsus tayyorlangan tosh dahma (yodgorlik toshi, maqbara) ga
ko‘mishgan.
Yangi o‘zlashtirilgan yerlarda zodagon dehqonlarning qalin va katta-katta
xom g‘ishtdan urib chiqilgan hamda mustahkam asos “fundament” ustiga
qurilgan qo‘rg‘onlari, istehkomlari yuzaga kela boshlagan. Istehkomlarning to‘rt
burchagi baland minoralar bilan mustahkamlanib, devor-u yo‘llari bir necha
qator kamondan o‘q uzgich nishon tuynuklari bilan ta’minlangan. Qalin
mudofaa qo‘rg‘onlar ilk o‘rta asrning o‘ziga xos me’morchilik namunalaridan
bo‘lib, Naxshab vohasidagi Zahoki-Moron qal’asi, Buxorodagi Shahri Vayron,
Xorazmdagi Fir qal’si shular qatoridandir.
Vohalarni tashqi dushmandan himoya qilish maqsadida bir necha
chaqirimlab uzunlikdan qalin devorlar barpo etilgan. Samarqand vohasidagi 12
ta darvozaga ega bo‘lgan “Devori qiyomat”, Buxoro vohasidagi uzunligi 336
kilometrli “Kampirak”, Toshkent vohasidagi “Kampirdevor” istehkom devorlari
shular jumlasidandir. Bu davr me’morchiligida qasrlar qurilishi ayniqsa
ahamiyatli bo‘lgan. Qasrlar odatda 2 qavatli, shipi tekis, gumbazsimon va
ravoqsimon yopilgan bir necha xonadan iborat bo‘lgan.
Arxeologik qazishmalarda eftallar davri qatlamlarida sosoniylar
tangalarining tez-tez qayd etilishi buning yorqin dalilidir. Keyinchalik eftallar
sosoniylar shohi Varaxran V tangalariga taqlidan old tomonida qulog‘iga halqa
taqqan tojdor podshox, orqa tomonida esa markazda otashdon va ikki atrabon
tasvirlari so‘qilgan kumush tangalar zarb qiladilar. Bulardan tashqari, Buxoro,

Poykand, Vardana, Naxshab, Samarqand va Xorazmda mahalliy hokimliklar
tomonidan chiqarilgan chaqa tangalar mamlakat ichki savdosida keng
muomalada bo‘lgan. Bu shubhasiz, mamlakatning ijtimoiy va iqtisodiy hayotida
mahalliy hokimliklar katta nufuzga ega ekanidan dalolat beradi.
Ammo keyinchalik markaziy hokimiyatning zaiflashuvi va kichik-kichik
mayda hukmdorlarning raqobatlari natijasida VI asrning o‘rtalariga kelib
Eftalitlar davlati asta-sekin yemirila boshladi. 565-yilda Naxshab (hozirgi
Qarshi) shahri yaqinida bo‘lib o‘tgan jangda Eftaliylar armiyasi Turk xoqonligi
kuchlari tomonidan tor-mor qilinadi. Eftaliylar davlati hududi Eron va Turk
xoqonligi tomonidan bo‘lib olinadi. Amudaryo chegara bo‘lib qoladi.
Eftallarning kelib chiqishi ko‘chmanchi qabilalarga mansubligi tufayli ilk
o‘rta asr Xitoy manbalarida ularning yurtida shaharlarning yo‘qligi, o‘zlari esa
o‘tloqlarga boy yaylovlarda kigiz o‘tovlarda yashashi ta’riflanadi. VI asr
Vizantiya muarrixlarining asarlarida, aksincha, ularning “shaharlik” ekani
ta’kidlanadi. Biri ikkinchisiga zid bunday ma’lumotlarning har ikkisida ham
ma’lum darajada asos bor albatta. Chunki O‘rta Osiyo, Xuroson, Sharqiy
Turkiston va Shimoli-G‘arbiy Hindiston yerlarini zabt etgach, ko‘chmanchi
chorvador eftallar, shubhasiz, bu viloyatlardagi obod dehqonchilik vohalariga,
hunarmandchilik, ichki va tashqi savdo rivoj topgan katta-kichik shaharlarga ega
bo‘ladilar. Yillar o‘tishi bilan omilkor mahalliy aholi bilan qon-qarindosh bo‘lib,
qorishib ketadilar. Natijada ularning bevosita vorisiga aylanadilar.
Ilk o‘rta asrlar davri ijtimoiy-iqtisodiy hayotda muhim ahamiyatga ega
bo‘lgan yirik markazlardan biri Buxoro edi. To‘g‘ri to‘rtburchak shakldagi
ushbu shaharning asosi 21 gektar bo‘lib, bu yerda mustahkam himoya
inshootlari, hukmdor saroyi, mafkuraviy inshootlar, turar-joy qoldiqlari ochib
o‘rganilgan. Topilgan moddiy madaniyat buyumlari Buxoro ilk o‘rta asrlardan
boshlab O‘rta Osiyoning yirik madaniy va iqtisodiy markazlaridan biri
bo‘lganligidan dalolat beradi. Shuningdek bu davrda shaharning yettita
darvozasi bo‘lib, bu holat uning muhim savdo-tranzit yo‘li ustida
joylashganligidan dalolat beradi.

Eftaliylar davrida hunarmandchilik ham rivojlangan. Ayniqsa, kulolchilik,
shishasozlik, chilangarlik, bo‘zchilik, zargarlik, qurolsozlik kasb-hunarlari
ravnaq topgan. Chochda yasalgan o‘q va yoy “kamoni chochiy” nomi bilan
mashhur bo‘lgan. Katta-kichik shaharlar soni ko‘paygan. Birgina Zarafshon
vohasida Rivdad, Kushoniya, Xariman, Arqud, Romitan, Varaxsha, Poykand
kabi savdo-hunarmandchilik shaharlari mavjud edi. Ayrim ma’lumotlarga ko‘ra
Poykand shahri eftaliylarning poytaxti bo‘lgan.
Eftaliylar davrida dehqonchilik asosan sug‘orma dehqonchilikka
asoslangan edi. Qadimgi ziroatkorlar katta va kichik daryolar, jilg‘alar suvlaridan
foydalanganlar. Bunday sharoitda kanallar qazish va ularni mavsumiy tozalab
turish muhim ahamiyat kasb etgan. Vaxsh vohasidan, Ustrushonadan, Sug‘ddan,
Xorazmdan va Toshkent vohalaridan shunday kanallarning izlari topib
o‘rganilgan. Bu davrda tog‘oldi mintaqalarida joylashgan adr yerlarga suv
chiqarib, obod etishda o‘q, gupchak va tishli g‘ildirakka asoslangan va o‘z davri
uchun ancha-muncha murakkab gidrotexnikainshootlari: charxparrak, chig‘ir va
boshqalardan foydalaniladi. Yangidan o‘zlashtirilgan yerlarda zodagon
dehqonlarning qalin va ulkan xom g‘ishtlardan urib chiqilgan baland tagkursi
ustiga bino qilingan ko‘shklari, atrofi baland devorlar bilan o‘ralgan istehkomli
qo‘rg‘onlar-u hashamatli qasrlar bilan bir qatorda mehnatkash qo‘shchilarning
ko‘pdan-ko‘p istehkomsiz qishloqlari va mayda turar joylari qad ko‘targan edi.
Qashqadaryo va Zarafshon vodiylarida g‘alladan tashqari sholi ham
yetishtirilgan. Xitoy manbalarida qayd etilishicha, V-VI asrlarda Sharqiy
Turkiston va O‘rta Osiyo yerlarida ko‘plab g‘o‘za ekilar edi. O‘rta Osiyo paxta
tolasi Xitoyda ham mashhur bo‘lgan. Tog‘ va tog‘ oldi yerlaridagi aholi
yilqichilik bilan shug‘ullangan. Farg‘ona vodiysida zotdor arg‘umoqlar
ko‘paytirilar edi. Yangi yer egaligi munosabatlarining tarkib topa boshlashi
bilan sug‘oriladigan yer maydonlarining ma’lum bir qismi mulkdor zodagon
tabaqa vakillari “dehqonlar” qo‘lida to‘plana boshlagan edi. Buning natijasida
qishloq jamoasining erkin qo‘shchilari ma’lum darajada zodagon dehqonlar
asoratiga tushib, ularga qaram kadivarlarga aylanib boradi.

IV-V asrlar O‘rta Osiyoning pul muomalasida sezilarli o‘zgarishlar bo‘lib
o‘tadi. Bu o‘zgarishlar tangalar zarb etishning markazlashuvi hamda
mintaqaning turli hududlarida zarbxonalarning paydo bo‘lishi bilan bog‘liq edi.
Bu davrning boshlarida E. Rtveladzening tadqiqotlariga ko‘ra, shimoliy
Toxaristonda kushon tangalari va ularga taqlid qilib zarb etilgan tangalar
muomalada bo‘lgan. Butun V asr davomida Termizda mahalliy hukmdor tasviri
tushirilgan mis tangalar zarb etilgan. Chag‘aniyonda shaxanshoh Pero‘z (459-
448) yillar davridan boshlab juda ko‘plab sosoniylarning kumush tangalari kirib
keladi.
Buxoro Sug‘dida o‘ng tomonida soqoldor hukmdorlar tasviri tushirilgan
kumush va mis tangalar zarb etilgan bo‘lsa, Samarqand Sug‘dida V-VI asrlarda
ters tomonida tik turgan kamonchi tasviri tushirilgan kumush tangalar zarb
etilgan. Qarshi vohasida o‘ng tomonida podsho boshini tasviri tushirilgan
mahalliy kumush va mis tangalar muomalada bo‘lgan. Xorazmda esa o‘ng
tomonida hukmdor boshi, ters tomonida otliq chavandoz tasviri tushirilgan
kumush va mis tangalar zarb etilgan.
Bu davrda O‘rta Osiyo shahar va qishloqlarida oltin, kumush, Badaxshon
lalisi, hunarmandchilik buyumlari, harbiy qurol-yaroqlar, turli taqinchoqlar,
rangli shisha va shisha buyumlar, turli xil mevalar, ip-gazlama, qorako‘l teri,
zotdor otlar bilan savdo qilinardi. Termiz, Naxshab, Kesh Samarqand, Poykand,
Buxoro, Choch, Varaxsha kabilar o‘sha davrdagi yirik savdo-sotiq markazlari
edi.
Eftaliylar podsholigida sug‘d tilining keng qo‘llanilganligi to‘g‘risida
manbalar yetarli darajada ma’lumot berib o‘tilganligini ko‘rishimiz mumkin.
So‘gd yozuvidan tashqari, undan bir oz farq qiluvchi buxor yozuvi, xorazmiy va
eftaliy yozuvi keng tarqalgan. Eftaliylar davri xalq qo‘shiqlari va eposlari
Firdavsiy “Shoxnoma” sida tasvirlangan. Eftaliylar podsholigida har xil diniy
g‘oyalarga e’tiqod qilish davom etgan. Bunga asosiy sabab Eftaliylarning juda
ko‘p xalqlarni siyosiy birlashtirganligidir. Bu yerda Zardushtiylik Erondagiga
nisbatan boshqacharoq shaklga ega bo‘lgan. U Anaxit va Siyovushga ehtirom

ko‘rsatish bilan qo‘shilib ketgan. IV asrda Navro‘z (Yangi yil) kuni
Zardo‘shtiylar erta tongda Siyovushning Buxorodagi qabriga kelib xo‘roz so‘yib
qurbonlik qilganlar. Bundan tashqari Vaxsh, Mitra, Anaxit (quyosh)ga sig‘inish
ham mavjud bo‘lgan. Manixeizm, Mazdak ta’limoti (Eronda), buddizmning
yoyilishi o‘z yo‘lida davom etganligini ko‘rishimiz mumkin.
Bu davrdagi madaniy hayot dastavval antik davr madaniy ananalari
asosida rivojlangan bo‘lsada, Kushon davlati xarobalarida bir nechta mustaqil
davlatlar va mulklarning paydo bo‘lishi o‘ziga xos mahalliy madaniyatlarning
paydo bo‘lishiga imkon yaratgan edi. Ilk o‘rta asrlarda madaniyatining
shakllanishiga shuningdek, qo‘shni davlatlar avvalo, Hindiston, Eron,
Afg‘oniston, Xitoy bilan hamda ko‘chmanchi chorvadorlar bilan bo‘lgan
aloqalar ham muhim ahamiyatga ega bo‘lgan edi. Bu davr me’morchiligi O‘rta
Osiyo xalqlari ijtimoiy hayotidagi o‘zgarishlarni o‘zida aks ettiradi.
Shakllanayotgan mulkdorlar toifasi O‘rta Osiyoning turli hududlarida yirik
qal’alar qurib, ular atrofini himoya inshootlari bilan o‘rab oladilar. Bunday
qal’alar vohalarda ko‘pincha tabiiy tepaliklar ustiga bunyod etilgan. Bunday
qal’alar Xorazm, Toxariston, Sug‘d, Ustrushona, Marv hududlaridan topib
o‘rganilgan. Me’morchilikda asosan tosh, paxsa, xom g‘isht va yog‘och qurilish
materiali sifatida ishlatiladi.
Olib borilgan arxeologik tadqiqotlar ilk o‘rta asrlar O‘rta Osiyoda shahar
madaniyati taraqqiy etganligidan dalolat beradi. Jumladan, V asrda Panjikentda
nisbatan qadimgiroq bo‘lgan qishloq o‘rniga yangi shahar barpo etiladi.
Yanada qadimiyroq davrda asos solingan ushbu ko‘hna shahar ilk o‘rta
asrlar davriga kelib kengayib boradi va V-VI asrning boshlariga kelganda uch
qismli yirik markazga aylanadi hamda umumiy maydoni 18 gektarga yetadi.
Poykand qazishmalarida ilk o‘rta asrlarga oid ko‘plab moddiy madaniyat buyumlari
topilgan bo‘lib, ular haqiqatdan ham Poykand bu davrda arab manbalarida
ta’riflanganidek , “Madina-at-tujjor”, - “Savdogarlar shahri” bo‘lganligidan dalolat
beradi.

Shu davr moddiy madaniyat yodgorligi sifatida Xorazmdagi Tuproqqal’a
xarobasini ham ko‘rsatish mumkin. Bu qal’a o‘zining istehkom devoriga ega
bo‘lib, qal’a ichidagi to‘g‘ri yo‘naltirilgan ko‘chalar shaharni 10 ta mavzega
bo‘lib turgan. Shaharning shimoliy-g‘arbiy qismida ko‘tarma supa ustiga xom
g‘ishtdan saroy qurilgan. Uning yonida ark binosi bo‘lgan. Shuningdek, 100 ga
yaqin turar joy, xo‘jalik binolari, 8 ta saroy zali xarobalari, qadimgi xorazmiy
yozuvidagi 80 tadan ortiq hujjatlar topilgan. Eftaliylar me’morchiligining ajoyib
namunalaridan biri Buxoro yaqinidagi Varaxsha saroyidir. Bu qo‘rg‘on ulkan
kvadrat shakldagi tepa ustiga qurilgan. Devorlari ganch qilinib, devoriy suratlar
bilan bezatilgan. Xonalar keng-keng bo‘lib qalin devorlar bilan bir-biridan
ajralib turgan.
Tadqiqotchilarning fikricha, bu davrda zardo‘shtiylik diniga O‘rta
Osiyoning markaziy va shimoliy hududlarida sig‘inishgan bo‘lsa, mintaqaning
janubiy hududlarida buddaviylik dini tarqalgan edi. Buddaviylik dinining
ibodatxonalari Qoratepa, Fayoztepa (Termiz), Ushturmullo (Kobadiyon),
Ajinatepa, G‘ishttepa, Qalaikofirnihon (Toxariston), Marv kabilardan topib
tadqiq etilgan. Govurqaladan xristianlik ibodatxonasi qoldiqlari va xristianlar
dafn etilgan qabriston ochib o‘rganilgan. Sug‘dning ayrim hududlarida
(Samarqand va Panjikent) ham xristianlik tarqalganligi haqida malumotlar bor.
III asrning ikkinchi yarmidan boshlab O‘rta Osiyoda moniylik dini tarqala
boshlaydi. Ayrim tadqiqotchilarning fikricha, Moniylik diniga asosan Sharqiy
Turkiston va qisman Chag‘aniyon hamda Sug‘d aholisi e’tiqod qilgan.
Chorvador aholi turkiycha so‘zlashar, turkiy til tobora ko‘proq yoyila
boshlagan edi. O‘troq aholining katta qismi sug‘diy tilida so‘zlashar edilar.
Sug‘diy tili va yozuvi Ettisuv Farg‘onadan o‘tib Sharqiy Turkistonga qadar yetib
boradi. Bundan tashqari xorazm, kxaroshtiy, buxoro yozuvlari ham mavjud
bo‘lgan. So‘g‘d yozuvi eftalitlar yozuvi asosida paydo bo‘lgan. Syuan
Szyanning yozishicha u 25 ta harfdan iborat bo‘lib xat chapdan o‘ngga qarab
ko‘ndalangiga yozilgan. Bunday yozuv namunalari Zangtepa, Qoratepa,
Afrosiyob xarobalaridan, Kofirqal’adan topilgan. Ilk o‘rta asrlarda O‘rta Osiyo

xalqlari san’ati devoriy sur’atlar, haykaltaroshlik, turli taqinchoq buyumlari
orqali izohlanadi. Devoriy suratlar Dulbarjin (Avg‘oniston), Varaxsha,
Afrosiyob, Panjikentdan topib o‘rganilgan bo‘lsa, Quyovqo‘rg‘on, Vaxshi
vohasi, Afg‘onistondagi Chaqaloqtepa, Yerqo‘rg‘ondan turli hajmdagi
haykallar, zargarlik buyumlari topib o‘rganilgan. Umuman olganda, boy
bezaklar, sopol, metall idishlar, devoriy suratlar, hatto kiyimlardagi tasvirlar bu
davrda O‘rta Osiyodagi tasviriy san’atning rivojidan dalolat beradi.
Hunarmandchilikning kulolchilik sohasi mahsulotlari odmilashadi va
dag‘allashadi. Bunday holat garchi Xorazm, Buxoro va Qashqadaryo vohalarida
yaqqol kuzatilsada, ammo u asriy madaniy an’analari kuchli bo‘lgan Toxariston
va Sug‘dda deyarli sezilmaydi. Aksincha, bunday vohalarda ko‘chmanchilar tez
orada o‘troqlashib, mahalliy aholi bilan qorishadi va uning ijtimoiy-iqtisodiy va
madaniy hayotida faol ishtirok etadi.
II BOB. AYDOGDI QURBONOVNING “State Building by the Hephthalites
(White Huns) in the Fourth Through Sixth Centuries” (IV-VI asrlarda
eftalitlar (Oq xunlar) tomonidan davlat qurilishi) ASARIDA
EFTALIYLAR DAVLATI TARIXSHUNOSLIGI.
2.1. Aydogdi Kurbanovning “State building by the hephthalites
(white huns) in the fourth through sixth centuries” (IV-VI asrlarda
Eftalitlar (oq xunlar) tomonidan davlat qurilishi) asarida Eftaliylar davri
davlat boshqaruvi haqidagi tarixiy ma’lumotlar tahlili.
Markaziy Osiyo hududida turli davrlarda turli xalqlar yashab o‘tib, tarixda
o‘ziga xos iz qoldirib ketganlar.
Markaziy Osiyo jumladan, O‘zbekistonning ilk o‘rta asrlar davriga oid
bo‘lgan davlatchilik tarixiga nazar solsak bu davrda ko‘plab mayda va yirik

davlatlarning shakllanishi hamda ularning tarix sahnasidan ketishi, shu bilan
birga o‘ziga xos iz qoldirib ketganligini guvohi bo‘lamiz. O‘rta Osiyo, jumladan
O‘zbekistonning ilk o‘rta asrlar davrida bu hududga turli xalqlarning kirib
kelishi davom etdi. V asrning birinchi choragida Sharqdan Sirdaryo va Orol
bo‘ylari orqali ko‘chmanchi aholi – kidariylar ( yuechji yoki toharlarning avlodi)
kirib keladi. Kidar ismli hukmdor yo‘lboshchilik qilgani uchun ular kidariylar
nomi bilan tilga olinadi. Kidariylar bilan sosoniylar o‘rtasida ziddiyatlar
kuchayib, ular o‘rtasida bir necha marta qurolli to‘qnashuvlar bo‘ladi. 456-yilda
bo‘lgan navbatdagi jangda kidariylar sosoniylardan qaqshatgich zarbaga
uchradilar. Ayni paytda, shimoldan janubga siljib kelayotgan eftaliylar bosimiga
uchrab, shimoliy Hindiston tomon chekinishga majbur bo‘ladilar va u yerda 75
yilcha hukmronlik qiladilar. Eftaliylarning etnik tarkibi, davlat tashkil etishlari
xususida tarixiy manbalarda turli xil qarashlar mavjud. Ular eramizning V-VI
asrlarida katta hududni qamrab olgan ulkan davlatga asos soladilar.
Eftaliylar davlatining eng yuqori cho‘qqiga ko‘tarilgan davrida davlat
chegaralari sharqdan g‘arbga tomon – Xo‘tandan (Sharqiy Turkiston) Eron
chegaralarigacha, shimoldan janubga tomon – hozirgi Qozog‘iston cho‘llaridan
shimoliy g‘arbiy Hindistonga, ya’ni Markaziy Osiyoning katta qismi,
Afg‘oniston, Pokiston Hindiston va Xitoygacha bo‘lgan yerlargacha bo‘lgan
hududlarga yetib borgan. Eftaliylar turli manbalarda turlicha, jumladan arman
manbalarida “heptal”, “hettal”, “tetal”; yunon manbalarida “eftalit”, “abdel”,
“eftal”, “oq xunlar”, arab manbalarida “xaytal”, “xetal” kabi nomlar bilan tilga
olinadilar. Hind manbalarida “xuna”, arab manbalarida garchi xaytal nomi bilan
tilga olinsalarda, ba zi hollarda ularni turklar deb ham tilga olingan. Arman‟
manbalarida esa ular kushonlarning avlodi deb ta kidlanadilar.
‟
Xitoy manbalarida eftaliylar “e-da”, “e-diyen”, “i-dan”, “e-ta-i-lito” deb
tilga olinadilar. Yuqorida tilga olingan nomlardan eftalit nomi ilmiy muomalaga
qabul qilingan. Markaziy Osiyoning IV-V asrlar tarixi deyarli chuqur
o‘rganilmagan. Buning asosiy sababi bu davrga oid manbalarning kamligi va
ma lumotlarning to‘liq emasligi bilan izohlanadi. Arxeologik materiallar esa
‟

kam va ba zi hollarda aniq davrni ko‘rsatmaydi. Numizmatik dalillar 7 esa‟
ma lum miqdorda tarixni yoritib bersada, ular asosan pul muomalasiga
‟
tegishlidir. O‘rta asr tarixchilarining asarlari orqali bizgacha eftaliylar haqida
qiziqarli ma lumotlar yetib kelgan. VI asr Vizantiya tarixchisi Prokopiy
‟
Kesarskiy eftaliylarni xun xalqlari deb yuritsada lekin tashqi ko‘rinish jihatdan
katta farq borligini ta’kidlaydi. Boshqa yana bir VI asr Vizantiya tarixchisi
Agafiy Mirinskiy “Eftaliylar – bu xunlardir” deb ta’kidlaydi. Eftaliylar
to‘g‘risidagi ma’lumotlar boshqa Vizantiya mualliflari, jumladan Prisk
Paniyskiy (V asr), Menandr Protektor (VI asr), Zaxariy Ritor (VI asr), Kozma
Indikoplava (VI asr), Feofilat Simokatta (VII asr) asarlarida uchraydi. Feofan
Vizantiyskiyning ma lumot berishicha eftaliylarning hukmdori Vahshunvor
‟
Eftalon bo‘lib, xalq uning nomi bilan yuritilgan.
Ammian Martsellin o‘zining “Rim tarixi” asarida eftaliylarning tashqi
ko‘rinishi, ularning ko‘mish marosimlari, sosonoiylar bilan aloqalari haqida
qimmatli ma lumotlarni keltirib o‘tadi. Xitoy manbalarida esa eftaliylarning
‟
kelib chiqishi haqida turli qarashlar mavjud. Ularning birida eftaliylar gaogyuy-
turk qabilalarining bir tarmog‘i, boshqa bir manbada esa yuechjilarning bir
avlodi, yana bir manbada esa kangyuylarning avlodi deb talqin etiladi. VII asr
xitoy muarrixi VeyChiye o‘zining “Si-fan-chi” asarida, – “Eftaliylarning kelib
chiqishini aniqlash ular haqidagi ma lumotlarning uzoq mamlakatlardan
‟
keltirilgani va boshqa tillarda ularning buzib talaffuz etilishi va qadimiyligi
tufayli ancha qiyin va imkoni yo‘qligini” ta’kidlaydi. VII asr boshlarida Li
Yanshou tomonidan yozilgan xitoy solnomasi “Beyshi”da, – “Yeda xonadoni
Katta Yuechjilarning bir avlodidan kelib chiqqan” deb ta kidlanadi. Ular
‟
haqidagi ma lumotlarni 518-yilda eftaliylar shohi Mihirakul dargohiga elchi
‟
bo‘lib kelgan, sayyoh Sun Yun hamda 629-645 yillarda Hindiston budda
ibodathonalari ziyoratiga kelgan budda kohini Syuan Tszyan asarlarida ham
uchratishmumkin. Syuan Szyanning asosiy maqsadi buddaviylik ziyorati
bo‘lsada uning Xitoyga qaytgach yozib qoldirgan “Da Tan Siyuy Szi” (Buyuk
Tan davri g‘arbiy o‘lkalari haqidagi yozishmalar) nomli asarida o‘nlab o‘sha

davr davlatlari haqida ma lumotlar keltiradi. Markaziy Osiyo davlatlari haqidagi‟
qiziqarli lekin uzuq yuluq ma lumotlarni 727-yilda Shimoliy Hindistonga
‟
sayohat qilgan Vey Sze hamda Xey Chao yozishmalarida ham uchratish
mumkin.
Eftaliylar davrining ijtimoiy-iqtisodiy munosbatlarining o‘ziga xos
tomonlaridan biri bu, yangi ijtimoiy munosabatlarning shakllanishidir.
Arxeologik materiallarning guvohlik berishicha bu davrga kelib davlatda siyosiy
tarqoqlik va markazga bo‘ysunmaslik yuz bergan. Eftaliylarning bosqinchilik
harakatlari, so‘ngra ularning birlashgan dushman kuchlariga qarshi olib borgan
janglari – ishlab chiqarish kuchlarining pasayishiga, sug‘orma maydonlarining
hamda shaharlarning qisqarishiga sabab bo‘ldi. S.P. Tolstov hamda K.V.
Treverning ta kidlashicha eftaliylar orol bo‘yi massagetlarining avlodlari bo‘lib,
‟
ularda boshqalarga nisbatan jamoaviy – demokratik an analar saqlanib qolib,
‟
oilaviy turmushda poliandriya (ko‘p erlik) mavjud bo‘lgan. Xitoy manbalaridan
biri “Beyshi”da “Aka-ukalar bitta xotinga ega bo‘lganlar 1
. Aka-ukasi bo‘lmagan
erning xotini bir uchli qalpoq kiyib yurgan, ko‘p erliklar esa ularrning soniga
qarab qalpoqlarining uchini ko‘paytirganlar, kiyimlarida ham shuncha yeng
bo‘lgan”. Shunga o‘xshash ma lumotlar “Suyshu” da ham bo‘lib, bu kabi
‟
odatlar K.V. Treverning ta kidlashicha massagetlar orasidagi bo‘lgan odatlar
‟
eftaliylar jamoasi orasida ham saqlangan. “Beyshi”da aytilishicha eftaliylarning
yuqori qatlamida ko‘p xotinlik mavjud bo‘lgan. “Lyanshu” da esa
zodagonlarning oltin va qimmatbaho toshlar bilan bezatilgan kiyimlar
kiyganliklari aytiladi. Manbalardan ma lumki eftaliylarda sochlarini qirib yengi
‟
kalta uzun ko‘ylak kiyish odat bo‘lgan. Eftaliylarning ana shunday kiyinish
madaniyatlaridan guvohlik beruvchi ma lumotlar Sharqiy Turkiston hududidan
‟
topilgan va V-VI asrlarga oid bo‘lgan devoriy suratlarda aks etgan. Ilk o‘rta asr
So‘g‘d va Toharistondagi ayollar kiyimlari esa devoriy suratlar, terrakota va
haykalchalardagi tasvirlardan eftaliylarga xos tunik shakldagi keng va tor qilib
1
Kurbanov, A. The History and Archaeology of the Hephthalites. Bonn, Germany: Habelt Verlag.
2013.

tasvirlangan ust kiyim va ularning ustida kamzulchalar, bosh kiyimlari,
shalvarlari turlari ma lum. “Beyshi” da aytilishicha taxt otadan o‘g‘ilga‟
o‘tmagan, aksincha taxtga avlodning munosib kishisi o‘tirgan. Turli manbalarda
eftaliylarning hayot tarzi turlicha talqin etiladi, jumladan, Xitoy manbalarida
ularni ko‘chib yuruvchi qabilalar deyilsa, vizantiya va arman manbalarida
ularning bir qator yirik shaharlarni boshqarganliklari qayd etiladi. Agar
tadqiqotchilarning xulosalariga tayansak eftaliylarning janubiy Amudaryo
hududlaridagi qismi avvalgidek ko‘chmanchilik hayot tarzida qolgan bo‘lsalar,
O‘rta Osiyodagi qismi esa o‘troq bo‘lib, hatto mahalliy aholi bilan birikib
ketganlar. Eftaliylarning boshqaruvga oid turli unvon va mansablari
kushonlardan o‘tib, so‘ngra ularning ayrimlari, hatto sosoniylar tomonidan ham
qabul qilingan. Jumladan “kanurang” (chegara qo‘riqchisi) unvoni dastlab
kushonlar, so‘ngra eftaliylar va sosoniylarda ham joriy etilgan. V-VI asrlarda
O‘rta Osiyoda shahar qurilishi rivojlana boshlaydi. S.P. Tolstovga ko‘ra
Xorazmdagi Xonqa-qala, Ko‘hna – uays, Baroqtom kabi bir qator yodgorliklar
xioniy-eftaliylar qabilalari tomonidan saqlanib qolgan. Ular orasida uchta
qal adan iborat bo‘lgan Baroq-tom yodgorligidir. Baroq-tom I yodgorligida ikki
‟
qavatli bino saqlangan. Ikkinchi qavatdagi marosimlar xonasida xattoki gilam
izlari saqlanib qolgan. Tarixiy manbalar va ularning tadqiq etilishi natijasida
olimlarning xulosalariga ko‘ra eftaliylar davlatining poytaxti turlicha keltiriladi.
B.G‘. G‘ofurov ularning poytaxti Poykend desa, V.V. Bartold esa Badaxshon
bo‘lgan degan fikrni ilgari surgan. S.P. Tolstov esa Poykend poytaxt sifatida
mashhur bo‘lganini ta’kidlaydi.
Bu davrda yangi tipdagi ko‘rkam va gavjum shahar-qal’alar vujudga
keladi. Xorazmdagi Berkutqal’a, Bozorqal’a, Toshkentdago oqtepa shular
jumlasidandir. Bir necha oilalardan tashkil topgan mazkur manzilgohlar qalin
paxsa devorlar bilan o‘ralgan.
Eftaliylar davri madaniyati xususida gap borganda shuni qayd etish
lozimki, bu paytlarda o‘lkada juda ko‘p moddiy va ma’naviy yodgorliklar
bunyod etiladi. Bu davrning moddiy madaniyatiga oid yodgorlik sifatida

Xorazmdagi Tuproqal’a to‘g‘risida ma’lumot keltirib o‘tish joizdir. Uning
tuzilishi to‘g‘ri burchakli bo‘lib (500 x 360m), gumbazsimon yo‘lakli va burjli
mudofaa bilan o‘ralgan 2
.
Shuningdek, Eftaliylar davri qo‘shiqlari va epolari Firdavsiyning mashhur
«Shohnoma»sida ham o‘z ifodasini topgan. Eftaliylarda kishilar turli dinlarga
e’tiqod qilganlar. Eng keng tarqalagan din – zardushtiylik bilan bir qatorda
budda dini ham ancha rasm bo‘lgan. Xullas Eftaliyla davrida o‘lkamiz odamlari
o‘ziga xos boy madaniy va ma’naviy turmush tarzini yaratib, undan bahramand
bo‘lishga harakat etganlar. Ayni chog‘da ular o‘zlaridan keyingi avlodlari uchun
ham munosib iz qoldirganlarki, bunga ularning davriga oid turli hududlardan
topilgan ko‘plab noyob topilmalar, asori atiqalar guvohdir.
2.2.Eftaliylar davrida ijtimoiy va iqtisodiy hayot. Pul muomalasi va
Eftaliylarning moddiy va ma naviy madaniyati.‟
Ilk o‘rta asrlardayoq ijtimoiy-iqtisodiy hayotda muhim o‘zgarishlar yuz
berdi. Vohalarda yirik sug‘orish inshootlari barpo etilib, yangi yerlar
o‘zlashtirish ishlari kengayib bordi. Yangi yerlarni o‘zlashtirish ishlariga urug‘
boshliqlari, qishloq oqsoqollari boshchilik qiladi. Shu bois ular o‘zlashtirilgan
yerlarni katta qismini, sug‘orish inshootlari yonidagi yerlarni egallaydilar. Shu
tariqa katta yer egaligiga asoslangan mulkdorlar tabaqasi shakllanadi, ular bora-
bora ziroatkor aholi ustidan hukmronlik qila boshlaydilar. O‘sha zamonda ular
dehqonlar deb atalgan. Dehqonlarning shaharlarda hashamatli uylari,
qishloqlarda esa qo‘rg‘onlari bo‘lib, xizmatkor-cho‘rilarga, qo‘riqlovchi
choparlarga ega bo‘lgan. V asrlarda obikor yerlarning asosiy qismi hali qishloq
jamoalarining qaramog‘ida edi. Qishloq jamoalarida yashab, yer va suvdan
iborat umumiy mulkda o‘ziga tegishli yerlari bo‘lgan erkin ziroatchilar
kashovarzlar deyilar edi. Ularning bir qismi o‘ziga tegishli yerlaridan mahrum
bo‘lib, bora-bora kadivarlarga aylanib borganlar. Kadivarlar dehqonlar yerini
2
Kurbanov, A. "The Hephthalite Numismatics". M.: - 369–380. 2013.

ijaraga olib ishlashga majbur bo‘ladi va dehqonlarga qaram tabaqaga
aylanadilar. Shu tariqa, qishloq ahli uch tabaqaga bo‘linadi. Eftaliylar davlatiga
birlashgan aholining etnik tarkibi xilma-xil bo‘lgan.Ularning ijtimoiy iqtisodiy
hayoti esa bir-biridan tubdan farq qilgan. Eftaliylar kelib chiqishiga ko‘ra
ko‘chmanchi qabilalarga mansubligi tufayli chorvachilik bilan shug‘ullanib,
yaylovlarda kigiz o‘tovlarda yashaganlar 3
. Ular zabt etgan yerlarida obod
dehqonchilik vohalariga hamda savdosi rivojlangan shaharlarga ega bo‘ldilar.
Yillar o‘tishi bilan ular mahalliy aholi bilan qorishib ketadilar. Tohariston va
So‘g‘d rivojlangan dehqonchilik va bog‘dorchilik markazi hisoblanardi.
Qashqadaryo va Zarafshon vohalarida g‘alladan tashqari sholi ham yetishtirilar
edi. Xitoy manbalarida qayd etilishicha, V-VI asrlarda Sharqiy Turkiston va
O‘rta Osiyo yerlarida paxta ekilar edi. Uning tolasidan oppoq va nihoyatda
mayin mato to‘qilgan. Xitoy bozorlarida bunday matoga talab katta bo‘lgan.
Chunki o‘sha davrlarda Xitoyda hali paxta ekilmas edi. Aholining dashtlarda
yashovchi yarim ko‘chmanchi 22 qismi esa chorvachilik, hususan mayda va
yirik shohli hayvonlar boqish, tuyachilik, tog‘li va tog‘ oldi mintaqalarida esa
yilqichilik bilan shug‘ullanganlar. Farg‘ona vodiysi hamon o‘zining zotdor
arg‘umoqlari bilan mashhur bo‘lganlar. Ziroatkor yerlarning kattagina qismi hali
ham qishloq jamoalari tasarrufida bo‘lsa-da, ammo mamlakatdagi yer
maydonlarining ma lum bir qismi dehqonlar qo‘lida to‘plana borgan. Buning‟
natijasida qishloq jamoasining kashovarz (erkin qo‘shchi) lari ma’lum darajada
dehqonlar asoratiga tushib ularga qaram kadivarlarga aylana borgan. Yirik
mulkdorlar, zodagonlar zulmi va asoratining ortishi, aholi quyi tabaqalari
huquqining poymol etilishi, ularning ayovsiz ekspluatatsiya qilinishi pirovardida
ijtimoiy adolat va haqqoniyat yo‘lidagi xalq harakatlari, g‘alayonlarining yuzaga
kelishiga sabab bo‘ldi. VI asr birinchi choragida Eronda boshlanib, O‘rta Osiyo
hududida ham keng tarqalgan Mazdak qo‘zg‘oloni buning yaqqol namunasidir.
Mazdakchilar “Z” harfi bilan boshlanadigan 4 narsaning aholi o‘rtasida teng
3
Kurbanov, A. The History and Archaeology of the Hephthalites. Bonn, Germany: Habelt Verlag.
2013.

baham ko‘rilishini yoqlab chiqqandilar. Zamin (yer), Zar (oltin), Zo‘rlik (kuch,
hokimiyat) va Zan (xotin). Mazdakchilar ilgari surgan bu xil g‘oyalardan shini
anglash mumkinki, ular ijtimoiy adolat tushunchasini birinchi o‘ringa qo‘yib,
bunda yer-mulk, boyliklarni aholi o‘rtasida barobar taqsimlashni talab qilganlar.
Ular davlat hokimiyati tomonidan fuqarolarning dahlsizligi va qonuniy
huquqlarini himoya qilinishini, ayollar tengligini yoqlaganlar 4
. Biroq o‘sha
davrda, sinfiy tabaqalanish tobora kuchayib, mulkiy tengsizlik avj olayotgan bir
paytda mazdakchilik g‘oyalarining tantana qilishi yohud hayiotga tadbiq
qilinishi mumkin emas edi. Shu bois ham, Mazdak qo‘zg‘oloni tez orada
hukmron tuzum kuchlari tomonidan bostirildi. Mazdak va uning ko‘plab
tarafdorlari qo‘lga olinib qatl etildi. Shunga qaramay Eron va Turon aholisining
keng qatlamlari orasida Mazdak g‘oyalari saqlanib, ularning haq, adolat
yo‘lidagi kurashlariga xizmat qildi. Eftaliylar davriga kelib Buyuk ipak yo‘li
ustidan ularning nazorati o‘rnatilgach, xalqaro savdoda faol ishtirok eta
boshlaydilar. Ayniqsa ularga tobe bo‘lgan so‘g‘d savdogarlari Xitoy va
Vizantiya o‘rtasidagi savdoda vositachilik qilganlar. Qadimda Xitoy, Hindiston
va Baqtriya bilan So‘g‘d orasida to‘g‘lar orqali so‘qmoqlar o‘tkazilib, daralar
ustidan yengil osma ko‘priklar tashlangan. Shunday so‘qmoqlar o‘tgan
Qorququmda bir necha o‘n ming tog‘ tasvirlari va 17 tilda 1,5 mingdan ortiq
yozuvlar topilib, ularning salmoqli qismini so‘g‘d yozuvlari va tasvirlari tashkil
etadi. So‘g‘dliklarning ismlari orasida “Anaxit izdoshi”, “oy ilohasi xodimi”
yozuvlari uchrab, yonida Samarqand tangalaridagi ramzlarni takrorlovchi ramz
va tamg‘alar chizilgan 5
. Shunga ko‘ra olimlar quyidagicha xulosa qiladilar:
eramizning boshidanoq so‘g‘dliklar bu yerda savdo rabotlarini barpo etganlar.
Shu bilan birga so‘g‘dliklar bu so‘qmoqlar orqali nafaqat mahsulotlar, balki
madaniy va diniy dunyoqarashlarini ham tarqatganlar. Chilas ko‘prigi yonidagi
4
Kurbanov, A. "The Hephthalite Numismatics". M.: - 369–380. 2013.
5
Kurbanov, A. The History and Archaeology of the Hephthalites. Bonn, Germany: Habelt Verlag.
2013.

tog‘dagi rasmlardan birida bayramona kiyingan so‘g‘dlikning tasviri Afrosiyob
va Panjikent devor tasvirlariga o‘xshab, qo‘lida ushlab turgan isiriqdon ustida
afsonaviy qanotli mavjudot parvoz etmoqda, yonida esa buddaviylik stupasi
turibdi. Shuningdek, rasmlarda V-VI asrlarga mansub So‘g‘d matolari, muhrlari
va tangalaridan yaxshi ma lum bo‘lgan ot, tasmalar bilan o‘ralgan qanotli‟
echkilar, hamla qilayotgan sherlar ifodalangan. So‘g‘dlar eftalitlar imperiyasiga
kumush kirimining ko‘payishidan foydalanib, Choch va Semirechyega
savdogarlar yubo-radilar va yangi koloniyalar tashkil etadilar. So‘g‘dning
Semirechye va Sintszyan sari yo‘naltirilgan kolonizatsiyasi III asrda boshlanib,
mazkur harakat VI-VIII asrlarda avjiga chiqadi. Natijada, Buyuk ipak yo‘li
rivojlanib, so‘g‘dliklar Xitoyga kirib 24 keladilar. Ular ipak yo‘lining ham
janubiy, ham shimoliy tarmoqlaridan foydalanib u yerlarda deyarli hamma katta
vohalarni egallab yuqori darajada rivojlangan tizimli jamoa barpo
etishadi.Uning tarkibiga o‘sha paytda mavjud bo‘lgan barcha hunar egalari,
kohinlar, rohiblar, askarlar va boshqalar kirgan. Natijada, so‘g‘dliklar o‘z
yurtlaridan 1500 km uzoqlikda bo‘lgan Shimoliy Xitoyda ham savdo sohasida
yakka hukmronga aylanadilar va o‘z ta sirlarini hatto Tibetga ham tarqatadilar.
‟
Albatta, bunday keng qamrovli kolonizatsiya o‘lkamiz madaniyati va diniy
e’tiqodlarini ham o‘zga xalqlarga singdirmasdan iloji yo‘q edi. Fransuz
olimlarining fikricha, bunday muvaffaqiyatga turkiyso‘g‘diy muhit asos
yaratadi. Yozma manbalar asosida Buyuk ipak yo‘li rivojining cho‘qqisiga
turkiy-so‘g‘diy madaniyat namoyondalari vositasida erishiladi. Qurama oilalar
ilk So‘g‘d koloniyalari Semirechyega chiqishi va turkiy xoqonlik o‘rnatilishidan
oldinroq vujudga keladi va Ipak yo‘lining avji turkiy va o‘zga qabilalar
quramasi rivojining mahsuli sifatida yuzaga keladi. Eftaliylar davlatining
Xitoyning Vey imperiyasi bilan elchilik aloqalari o‘rnatilgani manbalardan
ma lum. Sung Yun va Xuey Sheng bir necha rohiblar hamrohligida Ida
‟
(eftaliylar) davlatining xoni qabulida bo‘lib, unga o‘zlari bilan olib kelgan
yorliqni topshirganlar. Shundan so‘ng Ida davlati bilan Vey davlati o‘rtasida
rasmiy aloqalar o‘rnatilgan. Umuman olganda so‘g‘d tili o‘sha paytdagi savdo

yo‘llarida xalaqaro muomala tili bo‘lgan. Vizantiya, Suriya va Xitoy
manbalarida savdodagi muhim ashyo bu – ipak, shisha, shirinliklar, qimmatbaho
toshlar hamda bo‘yoqlar bo‘lgan. Yaylovlarning asosiy qismi esa qabila va
urug‘ jamoalari hamda ularning oqsoqollari – xvabulari tasarrufida edi. Hozirgi
vaqtda ham Toshkent vohasi va Janubiy Qozog‘iston yerlarining bir qismini suv
bilan ta minlab turgan Zog‘ariq va Bo‘zsuv, Samarqand viloyati janubiy‟
tumanlarining asosiy suv manbai Darg‘om kanali V asrda barpo etilgan eng
yirik sug‘orish tarmoqlaridan hisoblanadi. Bu davrda tog‘ oldi mintaqalarida
joylashgan adir yerlarga suv chiqarib obod etishda o‘q va o‘z davri uchun ancha-
muncha murakkab bo‘lgan suv inshootlaricharxpalak, chig‘ir va boshqalardan
foydalaniladi. Yangitdan o‘zlashtirilgan yerlarda mulkdor dehqonlarning yirik
qo‘rg‘onlari hashamatli qasrlari, mehnatkash qo‘shchilarning ko‘plab qishloqlari
mayda turar joylari qad ko‘taradi 6
. Huddi shu davrda Chag‘oniyon
(Surxondaryo), Samarqand, Buxoro, Kesh (Shaxrisabz), 25 Naxshab (Qarshi) va
Toshkent atroflari to‘la o‘zlashtirilib, alohida-alohida dehqonchilik vohalari
shakllanadi. Bu davrda yangi tipdagi ko‘rkam va gavjum shahar – qal’a
ko‘rinishidagi aholi manzilgohlari vujudga keladi. Xorazmdagi Berkutqal’a,
Toshkentdagi oqtepa mavzelari shular jumlasidandir. Bir necha oilalardan
tashkil topgan mazkur manzilgohlar qo‘rg‘onlar, qalin paxsa devorlar bilan
o‘ralgan. Ularda hukmron tabaqa kishilariga xos hashamatli, bezak ark-qasrlar,
ko‘p xonali binolar bilan birga oddiy fuqarolarga mos qilib qurilgan sodda
ko‘rinishdagi turar joylar ham o‘rin olgan.
Eftaliylar poytaxti Poykand o‘z davrining eng ko‘rkam, obod
shaharlaridan sanalgan. Bu yerda hunarmandchilik, savdo-sotiq, qurilish ishlari
ancha rivojlangan. Shahar Buyuk Ipak yo‘lida joylashganligidan, unda turli
mamlakatlarning savdo karvonlarni xilma-xil mollari bilan kelib savdo
qilganlar. Buning uchun shaharda ko‘plab bozoru rastalar, karvonsaroylar
mavjud bo‘lgan. Eftaliylar davlati iqtisodiy hayotida pul muomalasi alohida
6
https://www.nationalmuseum.md/en/press_releases/journal_tyragetia/the_hephthalite_numismatics/

o‘rin tutadi. Mamlakatning savdo-sotiq ishlarida Eronning tanga pullari bilan bir
qatorda buxorxudotlar tangasi, So‘g‘diy va Xorazm tangalari keng muomalada
yurgan. Eftaliylar davlati tarkibiga kirgan har bir hudud o‘z tangalarini zarb
etgan. Bu holat esa eftaliylar davlatining siyosiy jihatdan tarqoqligini ko‘rsatadi.
Mutaxassislar tomonidan eftaliylar davriga oid tangalarning tadqiq etilishi shuni
ko‘rsatadiki, tangalar asosan Eronda eftaliylarga o‘lpon to‘lash maqsadida zarb
etilgan va ularga eftaliycha yozuvlar bosilgan. O‘rta Osiyo ikki daryo
oralig‘idagi yodgorliklardan topilgan qimmati past bo‘lgan bu tangalar eftaliylar
davrida keng muomalada bo‘lganligini ko‘rsatadi. Bu tangalarning aversida (old
tomoni), toj kiygan shohning boshi, reversida (orqa tomoni) esa otashdon hamda
uning ikki tomonida esa uni qo‘riqlovchi kohinlar tasvirlangan.Tanganing
diametri – 30 mm, og‘irligi esa 2,81 g. Eftaliylar davriga oid bo‘lgan
Xorazmning Qora tepa yodgorligidan topilgan tangadagi tasvir mutaxassislarda
juda katta qiziqish uyg‘otgan. Tanganing old qismidagi uch to‘pbargning
yurakcha tasviri ichida joylashtirib tasvirlanishi, hamda shoh tasviridagi ba zi‟
bir elementlar, ya ni boshining shaklan buzilgan holda tasvirlanishi
‟
eftaliylarning kelib chiqishi mahalliy aholiga tegishli ekanligi yoki, ularning
Xorazm bilan aloqasi bo‘lganligini ko‘rsatadi. 26 Eftaliylarning Chog‘aniyonda
zarb etilgan tangalaridagi baqtriycha yozuv “xono”, “xiono”, va “alxon” E.V.
Rtveladzening fikricha eftaliylarning o‘zlarining nomidir. Eftaliylar qo‘l ostidagi
hududlar uchun yagona pul namunasi bo‘lmaganligi sababli ular turlicha zarb
etilgan. Jumladan, bu davrda So‘g‘dda tangalar xitoycha usulda – yumaloq
o‘rtasida esa kvadrat shaklida teshik bilan zarb etilgan. Buxoroda esa sosoniy
podsho Varaxran V tangalariga taqlidan, Chog‘aniyonda esa Pero‘z tangalari
kabi, ba zida Vizantiya tangalari kabi shoh va malikaning bosh qismi
‟
tasvirlangan. Buxoroda yana mis tangalar ham uchrab uning bir tomonida
zardushtiylikdagi urush xudosi Veretragnaning zoomorfik tasviri bo‘lgan ikki
o‘rkachli tuya tasviri mavjud. Shu bilan birga Buxoro vohasida bu davrda
muomalada yurgan va “Turon” seriyasi nomi bilan tanilgantangalarda otashgoh
tasviri yonida “kavi” so‘zi yozilgan. Bu davrga mansub Buxorxudotlarning

tangalatida mavjud k w” yozuvini, odatda olimlar “Buxoro hukmroni-shoh”,‟
deb tarjima qiladilar. Bu yozuvda “k w” – shoh, degani. E.V. Rtveladze
‟
xulosasiga binoan, “kavi” unvoni – mahalliy, O‘rta Osiyo zaminida vujudga
kelib, ayrim mintaqalarda salkam bir yarim ming yil davomida xalq orasida
muomalada bo‘lgan. O‘lkamiz afsonalarida qahramonlik ko‘rsatgan
ajdodlarimiz shoh deb nomlanib, Shahristoniy ma’lumotlariga binoan
Samarqand qurilishini Kovus o‘g‘li Siyovush nihoyasioga yetkazgan. Uning
o‘g‘li Kayxusrav samarqandda tug‘ilib, o‘sha yerda Varaxran sha niga atab
‟
Olov uyi bunyod etgan. Samarqandning VI-VIII asrlarga mansub sopol
haykalchalari va buyumlarida ilohlardan keyin tojdor shohlarning tasviri
ikkinchi o‘rinda turadi. Tojida qush qanotlari va boshi tepasida sayyora ramzi
ifodalangan. Shu davrga oid eftaliy-turk hukmdorlaridan Badgis Nizak
Tarxonning tangalari ham ma lum. Eftaliy hukmdorlar Toraman va Mihirakullar
‟
esa asosan kumush va mis tangalar zarb etganlar. Toramanning kumush
tangalari uch variantda zarb etilgan. Ularning birida brahmi tilida “Shri Toraman
Deva – yengilmas fotih” degan yozuv bitilgan. Mis tangalari esa ikki variantda
bo‘lib ular kushon va sosoniy tangalari kabi bo‘lgan. Mixirakul tangalaridagi
yozuvlarda esa “Shahi Mihirakul” yoki “Jaytu Mihirakul” bitiklarini uchratish
mumkin. Mihirakuldan so‘ng tahtga Pravarasen II o‘tirgach uning tangalariga
brahmi tilida aversda “Shri Pravarasen”, reversda “Kidar” yozuvi uchraydi.

XULOSA
Xulosa qilib aytganda, Eftaliylarning ma’naviy madaniyatiga doir
ma’lumotlar juda kam. Shu bilan birga ularning qaysi tilda muloqot qilganliklari
ham olimlar tomonidan juda kam o‘rganilgan. Shu davrga oid saqlanib qolgan
manbalarga ko‘ra eftaliylar tili turk, eron tillaridan yoki qandaydir noma’lum bir
tildan shakllanganligi olimlar tomonidan e’tirof etilgan.
Eftaliylar davlati tarkibiga kirgan turli hududlarda eftaliy tili bilan
birgalikda, yana turli tillarda so‘zlashganlar. Jumladan so‘g‘d tili keng
muomalada bo‘lib, unga oid xujjatlar Sharqiy Turkistondan ham topilgan.
So‘g‘d tilidan tashqari xorazm yozuvi keng qo‘llanilgan. Tohariston va
shimoliy-g‘arbiy Hindistonda kxaroshti, sosoniylarga chegaradosh bo‘lgan
hududlarda esa pahlaviy yozuvi ishlatilgan. Baqtriycha alfavit mutahassislarning
fikricha IV asrda eftaliylar tomonidan qabul qilingan bo‘lib, aslida yunon yozuvi
asosida rivojlangan va Yunon-Baqtriya davlati davrida butun Baqtriya hamda
unga yondosh hududlarda keng qo‘llanilgan. Keyinchalik bu yozuv Kushon
davlatining rasmiy yozuvi bo‘lib, undan eftaliylarga o‘tgan. Lekin eftaliy
yozuvlari kushon va baqtriy yozuviga ko‘ra o‘zining kursivligi jihatidan
farqlanib turadi, bu esa mutaxassislar uchun uni o‘qishda qiyinchilik tug‘diradi.
Eftaliylar yozuvining kushon yozuvi bilan aloqadorligi Avreliy Steynning
Lou-Landa (Sharqiy Turkiston) topgan qo‘lyozma parchalarini kushon va eftaliy
tangalarining bir-biriga solishtirib ko‘rishi natijasida isbotlandi.
Eftaliylar yozuvi haqida VII asrda Markaziy Osiyoda bo‘lgan Syuan
Szyan ham ma’lumot berib, bu yozuv 25 harfdan iborat bo‘lganligi va gorizontal
holda chapdan o‘ngga qarab o‘qilishini aytib o‘tgan. Eftaliylar davriga oid
qo‘lyozma parchalari hamda tangalardagi bitiklardan tashqari yana o‘sha davrga
oid sopol parchalari hamda devoriy suratlardagi qisman saqlanib qolgan
yozuvlarni ham keltirish mumkin.

Jumladan, Zangtepadan (Termiz)topilgan sopol parchasidagi oltita
harfdan iborat yozuv, Qora-tepadan (Eski Termiz) topilgan sopol parchasidagi
yozuv, Afrosiobdagi (Samarqand) ikki qator kursiv yozuvidagi hujjat parchasi
kabi bir qator ashyoviy dallillar bunga misol bo‘ladi. Hozirgi kunda olib
borilayotgan arxeologik tafqiqotlar va keyingi izlanishlar eftaliylar davriga oid
yozma ma’lumotlarni yanada to‘ldirish imkonini berishi shubhasiz.
Yangi ma’lumotlar sirasiga Shimoliy Afg‘onistondan topilgan baqtriy
tilida bitilgan qo‘lyozma hujjatlarini kiritish mumkin. Unda kushon davridan
boshlab to VIII asrgacha bo‘lgan “Hukmdor Robning arxivi” deb nomlangan
hujjatlar saqlangan.
Bu arxiv asosan yuridik hujjatlardan tashkil topib N.Smis Uilyams
tomonidan tarjima qilingan va nashr ettirilgan. Bu hujjatlar qatorida uchtasi
o‘ziga hosdir. Ularning birida eftaliy hukmdorlarga to‘lanadigan soliqlar haqida
ma’lumotlar bitilgan hamda 492-527 yillar bilan belgilangan. Yana birida esa
mazmuni jihatidan qiziqarli, o‘ziga hos ma’lumotlar keltirilgan. Jumladan,
“Sartga, Hvade-band o‘g‘li, taraqqiy etayotgan eftaliy halqi yabg‘usi xar
Robaga, eftaliy hukmdori kotibi, Tohariston va Gurchiston sudyasiga” degan
bitiklardir. Eftaliylar tilining kelib chiqishi haqida turlicha fikrlar mavjud bo‘lib,
bir guruh olimlar uni sharqiy eron tillariga mansub desalar, bir qator olimlar
turkiy til oilasiga mansub degan fikrni ilgari suradilar.
Umuman olganda, eftaliylar davlati o‘z tarkibiga turli qabilalarni, turli
tilda so‘zlashuvchi xalqlarni kiritgan bo‘lsada hukmdor sulolalar ma’lum bir
qabiladan kelib chiqqan, bu esa eftaliylarning tili va o‘zlarining etnik jihatdan
kelib chiqishiga ko‘ra mutaxassislar o‘rtasida turli munozaralarga sabab
bo‘lmoqda.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI

I. Ilmiy tadqiqotlar va adabiyotlar
1. Kurbanov, A. The History and Archaeology of the Hephthalites.
Bonn, Germany: Habelt Verlag. 2013.
2. Kurbanov, A. "The Hephthalites Disappeared or Not? Studia et
Documenta Turciologica". Journal of the Institute of Turkology and
Central Asian Studies. Cluj-Napoca, Romania: Babe -Bolyaiș
University: 87–94. 2013.
3. Kurbanov, A. "The Hephthalite Numismatics". M.: - 369–380.
2013.
4. Kurbanov, A. "Genesis of the Hephthalites. Historiography of the
Problem". Cultural Values (International Annual) (in Russian): 45–
55. 2004.
5. Kurbanov, A. The Hephthalites (in Russian). St. Petersburg, Russia.
2006.
6. Kurbanov, A. "State Building by the Hephthalites (White Huns) in
the Fourth Through Sixth Centuries" 2007.
7. Gundogdiyev, O.; Hojaniyazov, T.; Kurbanov, A. Akdepe – The
Ancient Archaeological Site of Turkmenistan (in English, Russian,
and Turkmen). Ashgabat, Turkmenistan. 2010.
II. Internet saytlari.
8. https://www.geschkult.fu-berlin.de/en/e/vaa/vaa/mitarbeiter/
mitarbeiter_drittmittel/Kurbanov.html
9. https://cies.org/grantee/aydogdy-kurbanov
10. https://www.nationalmuseum.md/en/press_releases/
journal_tyragetia/the_hephthalite_numismatics/

AYDOGDI KURBANOVNING ASARLARIDA EFTALIYLAR DAVLATI TARIXINING O‘RGANILISHI

Sotib olish