Badiiy asarda detal obrazlar va ularning vazifalari - Adabiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	68.0KB
Xaridlar	5
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Adabiyot

Sotuvchi

Kenjayev Kenja

Ro'yxatga olish sanasi 27 Yanvar 2024

822 Sotish

Badiiy asarda detal obrazlar va ularning vazifalari

Sotib olish

Mavzu: BADIIY ASARDA DETAL OBRAZLAR VA ULARNING
VAZIFALARI
(1-ilova)
REJA:
Kirish………………………………………………………………………...3
I.Bob. Badiiy asar tili va badiiy asarlarni qiyosiy aspektda tahlil qilish
1.1 Badiiy asar tili………………………………………………………….....4
1.2 Badiiy asarlarni qiyosiy aspektda tahlil qilish…………………………..12
II.Bob.Badiiy asarda detal obrazlar va ularning vazifalari
2. 1. Badiiy obraz haqida tushuncha. Obrazlilik s an’at va adabiyotning bosh
xususiyati… ………………………………………………………………....25
2.2 Detall, detallash – ifodalashning yana bir usuli sifatida………………...33
Xulosa … ………………………………………………………………........35
Foydalanilgan adabiyotlar … …………………………………………….36

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. Badiiy asarlardagi detal obrazlarning dolzarbligi
shundaki, bu obraz biz uchun badiiy asarning mazmun - mohiyatini,
qahramonlarining ichki kechinmalarini va badiiy asarning yozilishining ayni
maqsadini ochib berishga yordam beradi. Mening fikrimcha, detal obrazlar
ko’zga ko’rinmas bo’lsada, ular asarda asosiy rolni o’ynashadi. Chunki ularsiz
bosh obraz bo’shga o’xshab qoladi va kitobxonni zeriktirib qo’yadi. Hozirgi
davrda detal obrazlar bilan hamohang kelgan badiiy asar kishi dilini yayratadi
va kitob o’qishga insonlarda o’zgacha ishtiyoq va qiziqish uyg’otadi.
Kurs ishining maqsadi: bu mavzuning asosiy maqsadi badiiy asarda
detal obraz haqida yetarlicha tushuncha berish va shu mavzuni ochib berish. Bu
maqsaddan kelib chiqqan holda kurs ishida quyidagi vazifalar belgilangan:
- Eng avvalo, badiiy asar haqida tushuncha. Buning asosiy
sababi, detal obrazni tushunishdan oldin badiiy asar haqida ma’lumotga ega
bo’lishimiz kerak.
- Detal obrazning o’zi badiiy obrazning bir qismidan iboratligi
tufayli, ikkinchi o’rinda biz badiiy obraz haqida tushuncha hosil qilamiz.
- Detal obrazning o’zi haqida keng qamrovli va kengaytirilgan
mazmunda ma’lumotlar keltirilgan.
Detal obrazlarning vazifalari haqida tushuncha berib o’tilgan.
Kurs ishining tarkibiy tuzilishi : kirish,2 bob,4 ta reja xulosa va
adabiyotlar ro’yxatidan iborat.

I.Bob. Badiiy asar tili va badiiy asarlarni qiyosiy aspektda tahlil qilish
1.1 Badiiy asar tili
Qanday qilib badiiy til yetkazayotgan informatsiya badiiy
informatsiyaga aylanadi? Bu savolga javob berish uchun poetik tilning
spetsifik(belgilovchi) xususiyatlariga diqqat qilish zarur. Poetik tilning o`ziga
xosligini belgilovchi eng muhim spetsifik xususiyatlari sifatida obrazlilik va
emotsionallikni ko`rsatish lozim.
Poetik til deyilganda ko`pchilik (ayniqsa, adabiyotshunoslikdan yiroq
kishilar) go`zal tashbehu istioralar yoxud boshqa tasvir va ifoda vositalari
(o`xshatish, metafora, ramz va h.) ishlatilgan, bezakdor, bo`yoqdor, jimjimador
tilni tushunadi. Suhbat asnosi sal chiroyliroq, jimjimadorroq gapirgan kishiga
nisbatan ba`zan "ja-a badiiy qilib gapirarkanmi" qabilidagi ta`nalarni eshitib
qolishimiz ham shu xil tushunishning natijasidir. Aslida esa bu yanglish
tasavvurdir. Zero, ayrim asarlar borki, ularda bu xil vositalar ishlatilmasligi
yoxud juda kam bo`lishi mumkin, biroq bu bilan shu asar tili badiiylikdan
mahrum bo`lib qolmaydi. Masalan, A.Oripovning "Xotirot" she`ridan olingan
bir parchaga e`tibor qilaylik:
Uydan ketganimga o`n yil bo`libdi,
O`n yil qishlog`imdan yuribman uzoq.
Men yurgan yo`llarda o`tlar unibdi,
Ko`milib bo`libdi men kezgan so`qmoq.
Mazkur parchaning badiiy asardan olingani, uning badiiy tilda insho
etilgani shubhasiz. Biroq, e`tibor berilsa, unda ishlatilgan til unsurlari ham biz
kundalik muloqotda ishlatadigan unsurlardan farqli emasligi, unda badiiy
vositalar ishlatilmagani ko`riladi. 1
1
Mirziyoyev Sh . M . “ Tanqidiy tahlil , qat ’ iy tartib - intizom va shaxsiy javobgarlik - har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo ’ lishi kerak ”. T .:
O ’ zbekiston 2017. 32 b

Tajriba uchun shu parchada berilgan informatsiyani kundalik muloqotda
ishlatiluvchi tilga o`girib ko`raylik va tasavvur qilingki, bu gaplarni kundalik
muloqot paytida sizga kimdir gapirmoqda: "- Uydan ketganimga o`n yil
bo`libdi. O`n yil qishlog`imdan uzoq yuribman. Men yurgan yo`llarda o`tlar
unib, men kezgan so`qmoq ko`milib bo`libdi"
Ko`rib turganingizdek, biz bu yerda she`rdagi so`zlarni aynan
keltirdik, bu yerda bironta so`z o`zgartirilgani yo`q. Shartga ko`ra, agar
o`zgartirilgan parchadagi gaplarni sizga kimdir kundalik muloqotda aytyapti,
deb faraz qilsak, bu parcha badiiylikdan mahrum bo`lgani, uning endi badiiy
informatsiya yetkazmayotgani aniq anglashiladi. Xo`sh, nima uchun bir xil
so`zlardan tarkib topgan ikki parchaning birini badiiy tilda yozilgan deymiz-u,
ikkinchisini badiiylikdan mahrum hisoblaymiz? Gap shundaki, keyingi
parchadagi gaplarni eshitganimizda biz o`zga odam yetkazayotgan
informatsiyani tushuncha shaklida qabul qilamiz, o`sha odamning ayni paytdagi
his-tuyg`ularini ham informatsiya shaklida qabul qilamiz. Endi she`rdan olingan
parchaga o`tsak. SHe`rni o`qishni boshlaganimizda birinchi satrdanoq
o`quvchiga mahzunlik kayfiyati inadi, uning tasavvurida uzoq vaqt qishlog`idan
ayro yurgan, endi qishlog`iga qaytib mahzun kezinayotgan va hayot haqida
o`ylarga cho`mgan lirik qahramon gavdalanadi. O`quvchi o`sha o`t bosgan
yo`llarni, ko`milib bo`lgan so`qmoqni ko`radi, lirik qahramon bilan birga yoki
o`zini uning o`rniga qo`ygan holda o`sha so`qmoqda kezinadi, uning
kechinmalarini qalbdan o`tkazadi. Ya`ni, u yangi bir olamda — til unsurlari
vositasida yaratilgan badiiy reallikda yashaydi. Badiiy reallik esa voqelikning
oddiygina aksi emas, balki uning ijodkor qalbiyu ongida qayta yaratilgan aksi
— badiiy obrazdir. Bu obrazda esa ijod onlarida shoir qalbida kechgan his-
tuyg`ularu o`y-fikrlar badiiy til vositasida muhrlandi, o`quvchini o`sha holatga
olib kiruvchi tashqi bir manzara tasvirlandi. Boshqacha aytsak, ijodkor
tasavvurida yaralgan obraz badiiy so`z vositasida moddiylashadi, shu bois ham

badiiy til obraz yaratish vositasi sanaladi. Agar ilmiy, rasmiy va h.k. uslublarda
yetkazilgan informatsiya tushunchalar orqali berilsa, badiiy asarda
yetkazilayotgan informatsiya obrazli, hissiyotga yo`g`rilgan informatsiyadir.
Demak, badiiy tilning belgilovchi xos(spetsifik) xususiyatlari obrazlilik
(tasviriylik) va emotsionallik ekan.
Yuqorida ko`rganimizdek, badiiy til umumxalq tiliga asoslanadi, uni
butkul yangi hodisa deb qaramaslik kerak. Biz kundalik muloqotda ishlatib
yurganimiz odatiy so`zlardan badiiy so`z o`sib chiqadi. So`zning bevosita,
odatiy ma`nosi badiiy asar matnida yangidan-yangi qirralarini namoyon qiladi,
uning ma`no sig`imi benihoya kengayadiki, buni badiiy asarda tasvirlangan
xususiy faktdan katta bir badiiy umumlashma kelib chiqishiga o`xshatsa bo`ladi.
Bunga amin bo`lish uchun kundalik muloqotda aytilgan "Men kezgan so`qmoq
ko`milib bo`libdi" degan jumla bilan misolga olingan she`rdagi "Ko`milib
bo`libdi men kezgan so`qmoq" satri yetkazayotgan badiiy informatsiyani
qiyoslab ko`rish mumkin. Birinchi holda konkret so`qmoq, o`sha so`qmoqni
odam yurmay qo`yganidan o`t bosib ketgani nazarda tutilayotgani, ya`ni,
tinglovchi informatsiyani faqat o`z ma`nosida qabul qilayotgani ravshan. Xuddi
shu so`zlardan tarkiblangan satr esa ma`no sig`imi, o`quvchi xayolida
qo`zg`ayotgan assotsiativ ma`nolar jihatidan benihoya keng. Chunki bu satr
badiiy matn ichida keladi, baski, u butunning qismiga aylangan, demak, ma`no
ottenkalari va hissiy bo`yog`i ham butun bilan bog`liq holda namoyon bo`ladi.
Shu bois ham "ko`milib bo`lgan so`qmoq" lirik qahramon uchun(she`r ruhiga
kirgan, o`zini lirik qahramon o`rniga qo`ya olgan she`rxon uchun ham)
oddiygina so`qmoq emas. SHe`rdagi "Ko`milib bo`libdi men kezgan so`qmoq"
satri lirik qahramon xayolida o`sha so`qmoq bilan bog`liq xotiralarni
jonlantiradi, beg`ubor va betashvish bolalik yoxud yoshlik sog`inchini, umrning
o`tkinchiligini o`ylashdan kelgan mahzunlikni ifodalaydi.

Badiiy tilning tasviriyligi nasriy(epik) asarlarda yanada yorqinroq
namoyon bo`ladi. Lirik asarlarda tasvirlangan tashqi manzara lirik qahramon
ichki olamiga olib kiruvchi vositagina (ya`ni, unda voqelikning shu maqsadga
yetish uchun zarur fragmentlarigina qalamga olinadi) bo`lsa, epik asarlarda
tasvirlangan badiiy voqelik o`zicha mustaqil, obyektivlashgan manzaradir. Shu
bois ham epik asarlarda tasvirlangan ijodkor ko`zi bilan ko`rilgan voqelik
o`quvchi xayolida ham jonlanadi. O`quvchi asar voqealari yuz berayotgan joy,
qahramonlarning xatti-harakatlarini go`yo ko`rib turadi.
Lirik asar tilining emotsionalligi ko`proq lirik qahramonning konkret
paytdagi (lirik asarda badiiy vaqtning juda qisqaligi, "hozir" bilan belgilanishini
e`tiborga olish zarur) kayfiyati, holati, kechinmalari bilan bog`liq bo`lsa, epik
asarda emotsionallikning namoyon bo`lishi o`zgacharoq tarzda kechadi.
Bundagi emotsionallik birinchi galda tasvirlanayotgan predmet mohiyati bilan
bog`liqdir. Epik asarda tasvirlanayotgan narsa, voqeaning o`zgarishi barobari
emotsionallik ham o`zgarib boradi. Buni jonliroq tasavvur qilish uchun "O`tgan
kunlar"dan olingan bir necha parchaga diqqat qilaylik:
"Og`ir tabi`atlik, ulug` gavdalik, ko`rkam va oq yuzlik, kelishkan qora
ko`zlik, mutanosib qora qoshliq va endigina murti sabz urgan bir yigit..."
(Otabek)
"... uzun bo`ylik, qora cho`tir yuzlik, chag`ir ko`zlik, chuvoq soqol,
o`ttiz besh yoshlarda bo`lg`on ko`rimsiz bir kishi..." (Homid)
"... qora zulfi par yostiqning turlik tomonig`a tartibsiz suratda to`zg`ib,
quyuq jinggila kiprik ostidagi timqora ko`zlari bir nuqtag`a tikilgan-da, nimadir
bir narsani ko`rgan kabi... qop-qora kamon, o`tib ketgan nafis, qiyig` qoshlari
chimirilgan-da, nimadir bir narsadan cho`chigan kabi... to`lg`an oydek g`uborsiz
oq yuzi bir oz qizilliqg`a aylangan-da, kimdandir uyalg`an kabi..." (Kumush)

"O`n yetti yashar chamaliq, kulchalik yuzlik, oppoqqina, o`rtacha
husnlik Zaynab qayin onasining tilak va sha`niga loyiq tavozi`-odoblar bilan
bitta-bitta bosib dasturxon yoniga keldi..." (Zaynab)
Roman voqeligiga ilk bor kirib kelgan qahramonlarini A.Qodiriy
o`quvchisiga ayni shu yo`sin taqdim qiladi. Tabiiyki, ularning har biriga
nisbatan yozuvchining o`z hissiy munosabati bor va tasvirda bo`rtib turgan bu
munosabat o`quvchi shuuriga singadi, uning qahramonlarga munosabatini
belgilaydi. Otabek haqida gapirganda sezilib turuvchi ichki bir hurmat, Kumush
tasviridagi shaydolik, Homid tasviridagi jirkanishga yaqin bir his, Zaynab
tasviridagi ozroq kinoya — bularning bari tasvir predmeti o`zgargani barobari
hissiy munosabatning ham mutanosib o`zgarishidan dalolat beradi. E`tibor
bering-a, shu parchalarning o`ziyoq Zaynabni Kumush bilan qiyos qilgan
kitobxonga keyingisi foydasiga hukm chiqarish imkonini bermaydimi?! Bu
tasvirni o`qib "Zaynab — o`rtamiyona bir qiz, kelinbop qiz", degan fikr
uyg`onar-u, biroq "firoqida ikki yillab sarson-sargardon yurishga, uni deya
o`limga tik borishga, nihoyat, ko`yidagi o`limni-da yuksak saodat deb bilishga
arzigulik qiz" degan fikr aslo kelmaydi. Ko`rinadiki, til vositasida yaratilgan
tasvirda bo`rtib turgan hissiy munosabat yozuvchiga o`quvchining
qahramonlariga o`zi istagandek munosabatda bo`lishini, asarining o`zi
istagandek tushunillshini ta`minlash imkonini beradi. Demak, epik asarda
emotsional tonallik muttasil o`zgarib, tovlanib turadiki, bu narsa mazmunning
ifodalanishida ham, asarning qabul qilinishida ham muhim ahamiyatga ega.
Epik asardagi emotsionallikning ikkinchi xili undagi sahna-epizodlar, dialoglar
bilan bog`liqdir. Epik asar tarkibidagi sahna-epizodlar o`quvchi xayolida
jonlanishi, qahramonlarning gap ohangi "eshitilshi" zarur. Qahramon nutqi
intonatsiyasini "eshitolgan" o`quvchi ularning ruhiyatiga kira biladi, demakki,
asarda tasvirlanayotgan voqea-hodisalar, qahramonlararo munosabatlar
mohiyatini chuqur anglaydi. Yana "O`tgan kunlar"ga murojaat qilamiz. Otabek
dushmanlaridan o`chini olib Toshkentga jo`nagach, usta Olim keltirgan

xatlardan bor gapni anglaganlaridan so`ng Kumush bilan otasi o`rtasida kechgan
suhbatga diqqat ilaylik:
"- Shu voqi`adan so`ng kuyavingiz aniq kelganmi edi?
- Kelgan edi, qizim.
- Bechorani nega xaydadingiz-da, nega meni, loaqal oyimni bu
kelishdan xabardor qilmadingiz?
- Men uning kelishini boshqa gapka yo`yib, sizlarga bildirmagan
edim...
- Qizingizni taloq qilgan bir kishini Toshkand degan joydan
eshikingizga kelishi sizga g`arib tuyulmaganmi edi? - deb yana so`radi Kumush.
Qutidor uyalish va o`kinish orasida:
- Jaholat kelsa, aql qochadir, qizim,- deb qo`ydi".
Ota-bola o`rtasidagi bu suhbat kontekstidan xabardor didli kitobxon
ularning gap ohanglarini "eshitib", shu orqali ularning ruhiy holati haqida
tasavvur hosil qilishi tabiiy. Parchaga diqqat qilsak, Kumush ikki yillik
hijronida qisman otasini ham aybli deb hisoblashi, shu narsa uning gap
ohangidan sezilib turishini ko`ramiz. Ayni paytda, otasi ham buni his qiladi va
ichki bir noqulaylik, qizi oldida aybdorlik, hijolat hissini tuyub turadi. Parchani
shu xil tushunishga imkon beradigan unsurlar sifatida quyidagilarni ko`rsatish
mumkin: 1) ta`kidni kuchaytiruvchi vositalar(shu, aniq, -mi edi; takror
qo`llanilayotgan "nega"), va 2) muallif izohlari. Demak, badiiy til unsurlari
muallif izohlari bilan qo`shilgan holda qahramonlarning dialoglarda aytgan
gaplari ohangini tasavvur qilish va shu asosda ularning ruhiyatini, kayfiyatini
tushunish imkonini yaratar ekan. Personajlar o`rtasidagi dialog konkret hayotiy
situatsiyada kechishi tufayli, birinchidan, hayotiy holatning hissiy bo`yoqdorligi
dialog vositasida yanada boyitiladi; ikkinchidan, dialogning hissiy tonalligi

hayotiy holat hissiy fonida anglashiladi. Demak, epik asardagi tasvir predmeti
bilan bog`liq emotsionallik (ya`ni, muallif nutqidagi hissiylik) hamda
qahramonlar nutqidagi emotsionallik bir-biriga bog`liq holda mavjud, ular bir-
birini to`ldiradi va birlikda asarning umumiy hissiy tonalligini tashkil qiladi.
Badiiy asar tili haqida gap borganda uning yana bir jihati —
differensatsiyalanganligiga (ya`ni, farqlangan) alohida to`xtalish zarur. Albatta,
biz "badiiy asar tili" deganimiz holda, aslida gap badiiy nutq haqida borayotgani
ma`lum, chunki til unsurlari ma`lum kontekstni hosil qilgach, nutq hodisasiga
aylanadi. Badiiy nutqning farqlanganligi shuki, unda muallif nutqi va
qahramonlar nutqi ajratiladi. Ta`kidlash kerakki, mazkur farqlanish asosan epik
va liro-epik xarakterdagi asarlarga xosdir. Bu xil asarlarda voqea, voqea
kechayotgan joy yoki sharoit tasviri, qahramonlarga berilayotgan ta`rif,
muallifning fikr-mulohazalari kabilar bevosita muallif tilidan beriladi. Muallif
obrazi asarda tasvirlangan badiiy voqelikni yaxlitlashtiruvchi subyektiv asos
bo`lganidek, avtor nutqi asarning moddiy tarafini yaxlitlashtiruvchi unsurdir.
Muallif nutqi vositasida asar qismlari, voqealar, tafsilotlar yaxlit bir organizmga
- badiiy matnga birikadi. Muallif nutqi grammatik jihatdan adabiy til
normalariga yaqinlashadi, biroq uning adabiy til normalariga to`la muvofiq
bo`lishini talab qilishlik xato bo`lur edi. Zero, yozuvchi milliy til
imkoniyatlarini kengaytirishga, o`zining his-kechinmalarini, o`y-hislarini imkon
qadar yorqin ifodalashga intilarkan adabiy til normalaridan chekinishi mumkin.
Va ayni shu chekinishlar vaqti kelib adabiy til normasiga aylanishi mumkinligi
ham ehtimoldan yiroq emas.
Personajlar nutqini individuallashtirish zarurati badiiy asar tilidagi
differensatsiyalanganlikni yanada orttiradi. Chunki asardagi har bir
personajning nutqi uning xarakter xususiyatlariga, dunyoqarashi, muhiti,
ma`naviy qiyofasi, madaniy-ma`rifiy darajasi kabi jihatlarga muvofiq bo`lishi

lozim. Sababki, epik va dramatik asarlarda qahramon xarakterini yaratishning
asosiy vositalaridan biri personaj nutqi sanaladi. 2
Badiiy nutq ikki shaklda: sochma(nasr) va tizma(nazm) shakllarda
mavjuddir. Nasriy nutq tuzilishi jihatidan kundalik muloqot tiliga o`xshash
bo`lsa, she`riy nutq muayyan bir o`lchovga solingan, hissiy to`yintirilgan nutq
sanaladi. Nasriy nutq epik va dramatik asarlarning asosiy nutq shakli
hisoblanadi. Shu bilan birga, she`riy yo`lda ham epik va dramatik asarlar
yaratilishi mumkinligini unutmaslik kerak. SHe`riy nutq esa lirik asarlarning
asosiy nutq shaklidir. Badiiy nutq shakllari haqida gapirganda, uning yana
monologik va dialogik shakllari ham farqlanadi. Monologik nutq shakli bir
odam tilidan aytilayotgan nutqni bildirsa, dialogik nutq shakli suhbat-muloqot
chog`idagi bir necha kishining nutqini anglatadi. Lirik asarlarda monologik
nutq, dramatik asarlarda dialogik nutq yetakchilik qilsa, epik asarlarda ularning
har ikkisi ham keng o`rin tutadi. Bunda muallif nutqi asosan monologik shaklda
bo`lsa, personajlar nutqi asosan dialogik shakldadir.
Nihoyat, navbatdagi masala — "badiiy til", "adabiy til" va "milliy til"
munosabati. Ma`lumki, umumxalq tili (milliy til) deganda o`zbek tilida
so`zlashuvchilarning barchasi — yashash xududi, ijtimoiy tabaqaga mansubligi,
mashg`ulot turi va h. qat`iy nazar foydalanadigan til tushuniladi. Adabiy til
deganda esa umumxalq tilining grammatik, imloviy va orfoepik jihatlardan
me`yorlashtirilgan shaklini tushunamiz.
1.2 Badiiy asarlarni qiyosiy aspektda tahlil qilish
2
“Ilk qadam” maktabgacha ta’lim muassasining davlat o’quv dasturi.T.: 2018 21-22 b

Badiiy tahlilda qat'iy ilmiy tartibga rioya etgan holda so’zdan obrazga,
obrazdan goyaga qarab boriladi va tahlilning barcha bosqichlarida badiiy
so’zning estetik jozibasi diqqat markazida turadi. Tahlil etilayotgan asarni
qaysi jihatdan o’rganish, tadqiq etish lozimligini belgilash uning yo’nalishini
tayin etadi. Badiiy asar tahlilning to’laqonli bo’lishi, ko’p jihatdan
tahlilchining matnni qanday yo’nalishda tekshirishni aniq bilishiga bogliqdir.
Adabiy asar tahlili bilan maxsus shugullangan mutaxassislarning
ko’rsatishlaricha, amaliyotda badiiy tahlil genetik, tipologik, funksional,
falsafiy, psixologik va filologik singari olti yo’nalishda amalga oshiriladi.
Albatta, bu xildagi tasniflar juda shartli qabul etilishi lozim. Negaki, odatda
badiiy tahlil jarayonida bu yo’nalishlardan biri ustuvor urin tutishi mumkin
bo’lsa-da, deyarli hech qachon bittasi sof holda qo’llanilmaydi. Chunki
o’rganilayotgan asarga har jihatdan qarash zaruriyati hamisha saqlanib
qoladi. Badiiy asarni genetik yo’nalishda tahlil etishda asarning yuzaga kelish
jarayoni, variantlari, yozilish sabablari tadqiq etilishi ko’zda tutiladi. Bu
yo’nalishdagi tahlilda muayyan asarni yuzaga keltirgan omillarning
ko’rsatilishiga alohida e'tibor o’aratilgan. Tipologik yo’nalishda esa, asar
muallifi bilan adiblar orasidagi ijodiy ta'sir, badiiy vorislik, asarni yuzaga
keltirgan badiiy yoki hayotiy manbalar, tahlil etilayotgan asarning o’sha
davrda yaratilgan boshqa asarlarga o’xshash hamda farqli jihatlari singari
jihatlarga e'tibor qaratilishi lozim. Funksional yo’nalishda amalga oshirilgan
tahlilda tekshirilayotgan asarning ijtimoiy ta'sir kuchiga alohida diqqat
qaratiladi. Unda o’rganilayotgan asarning muayyan millat va insoniyat
ma'naviyatiga ko’rsatgan ta'siri tekshiriladi. Tahlillanayotgan asarning milliy
adabiy jarayonda tutgan o’rni, uning yaratilgan zamondagi odamlar yoki
tekshirilayotgan davr kishilari tafakkuriga ta'siri o’rganilishi lozim. Asarda
qanday ijtimoiy qonuniyat qaysi obraz orqali ochilganini tekshirishi zarur.
Keyingi vaqtda o’zbek adabiyotshunosligida ham Botish estetikasida har

doim ustuvor maqomga ega bo’lgan funksional yo’nalishdagi tahlil keng
yoyilgan va bu hol bir qator ijobiy xususiyatlar bilan birgalikda
tendensiozlik, biryoqlamalik, matnning badiiy jozibasini e'tibordan qochirish
singari salbiy holatlarni ham keltirib chiqaradi. Falsafiy yo’nalishda yozuvchi
dunyoqarashining xususiyatlari va tahlil etilayotgan asarda adib e'tiqodining:
olamni ko’rish, anglash, tushuntirish hamda aks ettirish tarzining namoyon
bo’lishi tekshiriladi. Lekin bunday tahlil badiiy matndan ayri falsafiy
mushohadalardangina iborat bo’lib qolmasligiga e'tibor qilinishi kerak.
Chunonchi, badiiy matnga boglanmagan, ijodkorning ayni o’rganilayotgan
asaridan kelib chiqmaydigan har qanday "chuqur ma'noli" xulosa tahlil uchun
mutlaqo ahamiyat kasb etmaydi va o’rganilayotgan matnning na badiiy va na
falsafiy jihatini ochib beradi. Psixologik yo’nalishda adibning ijodkor shaxs
sifatidagi o’ziga xosligi jarayon psixologiyasi, asarustida ishlash usuli, shu
jarayondagi ruhiy holati va ularning tahlillanayotgan asarda qoldirgan nuqsi,
uning saviyasiga ko’rsatgan ta'siri kabilar o’rganiladi. Bunday tahliliy
yo’nalishda yuqorida sanalgan jihatlarning qay yo’sinda badiiy uslubga
aylangani badiiy haqiqat shakliga kirganligitekshiriladi. Filologik yo’nalishda
asosiy e'tibor o’rganilayotgan asarning estetik hodisa ekanini har jihatdan
asoslashga qaratiladi. Bu yo’nalishdagi tahlilda o’rganilayotgan asar filologik
hodisa sifatida ham til, ham tasvir vositalari hamda ular o’rtasidagi
davomiylik va novatorlik nuqtai nazaridan tekshiriladi. So’zning o’z va
badiiy ma'nosi konstekstdagi jozibasi, badiiy matn zamirigayashirilgan
mazmun va bu yashirilganlikning ham hayotiy, ham estetik sabablari singari
bir qator jihatlarga ustuvor e'tibor qaratiladi.
Badiiy asar mohiyatini ochishda ilmiy (filologik) tahlil baland rutbada
turadi. Filologik (ilmiy) tahlilga xos xususiyatlarini aniqlash uchun bu xil
tahlilning maqsadini belgilash zarurdir. Ilmiy tahlilning maqsadi
o’rganilayotgan asarning hayotiy va badiiy mantigi hamda estetik jozibasini

ochishdan iboratdir. Tahlilning bu turi oldida tekshirilayotgan asarning
haqiqiy badiiy qimmatini aniqlash, uning millat badiiy hayotidagi asl o’rnini
tayin etish, muayyan asarning millat badiiiy tafakkuriga qo’shgan yangiligini
xolis aniqlab berish, uning jamiyat a'zolari ijtimoiy ongiga ta'sirini belgilash,
asarning milliy estetik tafakkur taraqqiyotidagi o’rni va inson ma'naviyatini
shakllantirishdagi ahamiyatini ochish kabi vazifalar turadi.
Ilmiy (filologik) tahlilda tahlil bajarilayotgan zamon va makon hamda
tahlilning adresatiga xos xususiyatlar deyarli hisobga olinmagan holda ish
ko’riladi. Ya'ni biror asar tahlilini falon vaqt orasida, aytilgan joyda,
kimlarningdir didi-yu, badiiy imkoniyatlariga moslab amalga oshirish
zaruriyati bo’lmaydi. Shuningdek, ilmiy tahlilda bajaruvchi bo’lajak
o’quvchilarining yoshi va intellektual hozirlik darajalarining qandayligiga
deyarli e'tibor qaratmaydilar. Chunki ilmiy tahlilda tadqiqqilinayotgan badiiy
matn va u haqdagi xulosalarni qabul qiluvchi kishilar youmuman tasavvur
etilmaydi yoxud tasavvur qilinganda ham "ko’zda tutilgan" o’quvchi
g’oyatmavhum qiyofaga ega bo’ladi. Filologik tahlilda faqat tahlilning
teranligi, xulosalarning asosliekanligi hamda tekshirilayotgan badiiy asarning
imkon qadar ko’proqqirralari qamrab olinishi vaunga xos xususiyatlarni iloji
boricha to’laroq ochishga diqqat qilinadi.
Badiiy tahlilning har qanday turi uchun daxldor bo’lgan bir oltin qoida
borki, unga amal qilmaslik tahlilni boshi berk ko’chaga kiritadi. Bu oltin
qoida shundan iboratki, o’rganilayotgan asarning janri, badiiy saviyasi, hajmi
qandayligidan qat'i nazar uning mazmunini so’zlab berish mumkin emas. Har
qanday badiiy tahlil uch qudratli asos ustiga quriladi: yozuvchi, o’quvchi,
matn. San'at asari bilan o’quvchi o’rtasidagi to’siq bartaraf qilinganda, uning
estetik jozibasi anglab yetilgandagina, u ma'naviy faktorga aylanadi,
shaxsning mulki bo’lib, uning axloqiy qiyofasi shakllanishiga xizmat qiladi.
Bu yo’lda o’quvchiga matnni to’liq anglamaslik holati jiddiy to’siq bo’lib

turadi. Uni bartaraf qilish uchun filolog mutaxassisning ilmiy tahlili zarur
bo’ladi. Shuning uchun ham filolog ilmiy tahlil jarayonida mushtariylari
yuragida badiiy matnga daxldorlik hissini tug’dirishga erishishi lozim.
Filologik tahlilda tahlilchi yozayotgan ishining hajmi qandayligi haqida
qayg’urmay, ko’nglidagi tuyg’ularni, miyasidagi fikrlarni moddiylashtirishga
intilgani maqul. Buning uchun u maxsus reja tuzib olishi, rejada
tekshirilayotgan badiiy asarning qaysi jihatlariga qanday yondashmoqchi
ekanligini belgilab qo’ygani maqul. Shunda u tuyg’u va fikrining yetovida
qolib ketmaydi, balki qarashlar va hissiyotlarni bosh maqsadiga xizmat
qildira oladi.
Ilmiy tahlilning saviyasi ko’p jihatdan tahlilchining iqtidori, holisligi,
ilmiy jasorati, hodisa ortidagi qonuniyatni ko’ra bilish salohiyatiga ega
ekanligiga bog’liq bo’ladi. Filologik tahlilda mutaxassis jasoratli bo’lmasa,
asarning saviyasiga emas, balki muallifning ijtimoiy mavqeiga qarab ilmiy
xulosa berishi mumkin. Yoki hukmron qarashlar, rahbar qatlamlarning
tazyiqi hamda ro’yxushligiga asoslangan holda ish ko’rish xavfi ham
bo’ladiki, bunday holda ilmiy tahlilning ahamiyati shubhali bo’ladi. Shuning
uchun ham filologik tahlilda badiiy matnga muqaddas va daxlsiz, davrning
o’tkinchi injiqliklaridan xoli fenomen tarzida yondashilsa, asarning hayotiy
va badiiy mantig’i hamda estetik jozibasi namoyon bo’lishi mumkin.
O.Sharafiddinovning "Cho’lponni anglash", U.Normatovning "O’tkan
kunlar" xayrati", "Abdulla Qaqqorni anglash mashaqqatlari" singari tahliliy
asarlari shu xildagi yondashuv mevalaridir. Filologik tahlilda tahlilchi
fikrlarining izchil, anglashimli, xolis, ayni vaqtda, bir qadar ehtirosli yo’sinda
bayon etilishiga erishishi lozim. Chunki hissiyotga yo’grilgan badiiy matn
haqida sovuq tilda fikrlash o’rinli bo’lmaydi. Shu o’rinda ilmiy tahlilni
amalga oshirish bo’yicha misol keltirish foydalidir. Biz O’zbekiston xalq
shoiri To’ra Sulaymon she'rlarining ilmiy tahlilini namuna sifatida keltiramiz.

Dunyoning buyuk adiblaridan biri Ernest Xemingueyda shunday gap bor:
"Yozuvchi bo’lish uchun iste'dod bilan baxtsiz bolalik kifoya qiladi". Shu
ma'noda Tura Sulaymon yozuvchilikka har jihatdan munosib, hech mini yuq
kishidir. Guzal Baxmal toglari qo’ynidagi Aldashmon qishlogida tugilgan
bo’lajak shoirning armonlarga to’la bolaligi sho’rolar tuzumining avji
qatagon davriga to’gri keldi. Otasini yot unsur sifatida qamatishib, uylaridagi
ko’rpa-to’shakkacha inqilobiy hukumatga o’tkazishdi. Quloqning bolalarini
esa, har yo’l bilan turtkilab, kamsitishga urinishdi. Bu mash'um voqea tufayli
xayolparast va ta'sirchan To’ra siniqibroq, uychanroq bo’lib usdi. Bu holat
uning xotirasida chuqur iz qoldirdi va butun yozganlarida ana shu siniqlik,
ko’ngli yarimlik nuqsi sezilib turadi. She'rlarining birida shoir: ,,Otamning
alamli pok siynasida, Ushalib ushalmay qolgan armonman’’,- deb yozganida
bolalikning ana shu achchiq iztiroblarini ko’zda tutgandi. Otasi qamoqdan
chiqqach, 1939 yilda To’ralar oilasi Mirzacho’lning "Malik" deb atalmish
xo’jaligiga ko’chib kelishdi. Shu tariqa u togda dunyoga kelib, chulda dunyo
taniy boshladi. Bolalikda oilaning boshiga tushgan shurishlar yosh To’rani
juda erta ulgaytirdi. Unda o’zgalarni anglash, birovning dardini his qilish
sifatlari tengdoshlaridan oldinroq shakllandi va bir umrga qoldi. Tiynatidagi
ayni shu sifatlar she'riyatga oshno qildi. Chunki u olamga, odamlarga,
dunyoning shevalariga shunchaki bir tomoshabin sifatida qaray olmasdi. U
ko’p o’qirdi, butunbutun dostonlarni yod bilardi. Bolaligidanoq nimalarnidir
aytgisi kelayotganini, boshqalarga ta'sir etmagan narsadan hayajonga tushib,
terga botganini kuzatardi. Lekin uzoq vaqt yozganini birovga ko’rsatmay
yurdi. Birinchi she'ri e'lon qilinganida yigirma olti yoshda edi. O’sha vaqtlar
yozgan bir she'rida u o’zini she'riyat dunyosida umid bilan yo’lga chiqqan
karvonga o’xshatadi:
Men ham umid bilan safarga chiqib,
Uzoq manzillarga ko’z tikkan jonman,

Birda Sirday toshib, birda tutoqib,
Katta yulga chiqqan,
Kichik karvonman.
She'r-iste'dod mahsuli, ko’ngil mulki. Olamni shoirona idrok etolmaydigan,
uning boshqalarga noma'lum jihatlarini ko’ra olmaydigan kishi shoir
bo’lolmaydi. O’qib shoir bo’lish mumkin emas. U- qismat. Shoir
bo’lmaslikning uddasidan chiqa olmaydiganlar qismati. Shoir hamisha
nimadandir norozi, nimadandir hayajonda. Olamni boridan guzalroq,
odamlarni hozirgisidan komilroq ko’rish istagi shoirni doim bezovta qiladi.
Shu bois u tinimsiz to’lganadi, izlanadi: 3
Suvlar ham tinidi sunbula kelib,
Tinib-tinchimagan bu ko’nglim, hayhot.
Na bahor, na yozdan, na to’kin kuzdan
Hecham konikmadi, bu ko’nglim, hayhot!
Shoir bir umr o’zini izlab, o’zini tekshirib, o’zini kashf qilmoqqa intilib
yashaydi. T.Sulaymon - ana shunday izlanishning uzoq yulini malollanmay
bosib kelayotgan ijodkor. U har ne topsa, o’zidan topishi mumkinligini
biladi. U qalbini to’xtovsiz taftish qiladi. Chunki izlagani tashqarida emas,
o’zining yuragida. O’z yuragini anglamagan odam o’zgani tushunolmaydi.
O’zgani tushunolmagan kimsa, Haq bilan sirlasholmaydi. Haq bilan
sirlashishning eng bexato yuli unga begaraz muhabbatdir, uni adoqsiz
sevishdir. To’ra Sulaymon she'riyati - ishq haqidagi bitikdir. U muhabbat
tufayli qalam tutdi, muhabbatni kuyga soldi va hanuz sevgi iztiroblarini aytib
ado qilolmaydi:
3
Izzat Sulton. Adabiyot nazariyasi. –T., O’qituvchi. 2005 yil. 98-99 b

Men seni suydim, Qorako’z,
Suydim, suydirolmadim.
Ishqingda kuydim, Qorako’z,
Kuydim, kuydirolmadim.
Shunday holatga chinakamiga tushgan odam she'r yozmay, shoir bo’lmay
iloji yo’q. Shoir hamisha dard bilan yashaydi. Bir she'rida: "Dardsiz
yashamoqlik-dardmandlik asli",- deb bejiz aytmagan. Olamda qanchaiki asl
shoir bor hammasi dardmand. Ular guzallikning, ezgulikning dardi bilan
ogrigan bemorlar. Barcha chinakam asarlar gamning mevalari o’laroq
dunyoga kelgan. Asrimizning buyuk ijodkorlaridan biri: "Shoir diliga qilma
havas but esa bagring,Shoir yuragin doimo vayron yozajakman",- deya nola
qilganida, ikkinchi bir buyuk shoir:"Dilu jon o’rtanar, dil orom istar,
Ilhomning pichogi sanchilar butkul",- deb ozorlanganida haq edilar.
Bilasizki, Odamning loyini qorishga suv bo’lsin deb yogdirilgan qirq kunlik
yomgirning o’ttiz tuqqiz kuni gam, bir kuni shodlik yomgiri edi. Navoiy
hazratlari: "Ko’ngilda gam yuqligi o’zi gamdur, Alam yo’qligi asru
alamdir",-deganlarida barcha ijodkorlarning kungillaridagini o’rtaga
tashlagandilar. Shundan bo’lsa kerak, To’ra Sulaymon alamangiz she'rlarni
ko’p yozadi. Shunday
she'rlari o’quvchilar qalbini tuliqroq egallaydi, xotiralarida hamishalikka
qoladi:
Izlay-izlay xorib bo’ldim, sensiz yolgiz garib bo’ldim,
Endi bosgan izlaringni to’rt tomondan topolmasman.
Yo’qotganlarining topilmasligini, ketganlarining qaytmasligini bilgan
kishining adoqsiz armonlari ifodasiga qarang:
Giyoh bilan qoplanmish ko’hna qabr boshlari,
Maysadagi shudringlar kimlarning ko’z yoshlari?
Bu yerda yotar otam ham uzangidoshlari,

Bahor, ketma, mening bogimdan.
Adolatning toptalganini ko’rgandagi ko’ngil rozlari ham gamli ohang bo’lib
misralarga quyiladi:
Bemavrid xeshlarimning ko’zlarida yosh ko’rsam,
Bir mard bilan nopokning yo’lini tutash ko’rsam,
Qaysi bir begunohni keng yo’lda adash ko’rsam,
Bir betayin kimsaning oyogida bosh ko’rsam...
Ko’nglimda armon yotar terskaydagi ko’r misol.
Insonning so’nggi makoni haqida o’yga tolgan shoir qismat oldidagi o’z
ojizligidan iztirob chekmoqda bo’lgan kishi ruhiyati tovlanishlarini anduh
bilan o’ziga xos yusinda tasvirlaydi:
Bu maskan kopkasizdir, bu qo’rgon hoqonsizdir,
Borish boru kelish yo’q, bu go’sha omonsizdir.
T.Sulaymon she'rda ruhiyatning ta'sirchan manzarasinigina emas, ijtimoiy
yuk, salmoqli insonparvarlik missiyasi bo’lishini istaydi. Shu bois uning
nazarida she'r bir ko’ngilning rozigina emas, balki har qanday odamning
kimligini aniqlaydigan mezon, ma'naviyatini tayin etadigan o’lchovdir:
Ulan bilmas er asta ayniy boshlar,
Qaydan bilsin ulanni bagri toshlar.
Tura Sulaymon she'riyati ta'sirli hissiy timsollar vositasida ifodalangan
yombi va zalvorli fikrlarshe'riyatidir. Paygambarimizning: "So’zda sehr bor,
she'rda hikmat" degan xadislaridagi ikki jihatni ham shoir o’z ijodida
namoyon qilishga tirishadi. Ruhiyatning tushuntirish mushkul bo’lgan
qatlamlarini tadqiq etish, hissiyotdagi eng murakkab jarayonlarni bor
chigalliklari bilan tasvirlashga e'tibor o’ta kuchaygan bir sharoitda
T.Sulaymon goyat miqyosli, qamrovli fikrlarni, go’zal badiiy topildiqlarni
sodda yusinda, chigallashtirmay, murakkablashtirmay tasvirlash yo’lidan
boriyapti. Ko’pincha, she'riyatdagi soddalik jo’nlikka olib boradi.

T.Sulaymon ijodida esa,soddalik teranlikka xizmat qilgan. Asl ijod buzilgan
muvozanatdir. Dunyodagi birorta shoir ruhiy muvozanatdan chiqmay turib,
hali birorta tuzukroq she'r yozolgan emas. Muvozanatdan, ya'ni risoladagi
odamlarda bo’ladigan ruhiy holatdan chiqish har bir ijodkorda o’zgacha
kechadi. Lekin deyarli barcha ijodkorlarning ham qalbi yalongoch,
himoyasiz, ro’y bergan hodisaki bor unga ta'sir ko’psatmay qolmaydi. Bir
haqiqat ayonki, ijodkor bir umr o’z bolaligini tasvirlash bilan band bo’ladi.
Qishloqda nari borsa, un yetti yoshigacha yashagan adiblar bir umr shu haqda
yozishadi. Negaki, ijodiy holat qay bir darajada bolalikdir. Adiblar har doim
ham shoir yoki yozuvchi emaslar. Ular faqat ijod qilayotganlarida, ilhomning
yulduzli onlaridagina adiblardir. Qolgan vaqtlarda hammamizday odamlar.
Shuning uchun ham To’ra Sulaymonovning:
“Telbanamo edim yoshlikda,Telbalikning hali aksi bor”- misralarini faqat
hazilkashlik yoki kamtarlikning ifodasi emas, balki ilhomiy holatning suvrati
deyish mumkin. O’ziga shaxsan daxldor bo’lmagan narsadan kuchli
ta'sirlanish, qattiq xursand bo’lish yoki qaygurish, shu holatini qogozga
kuchirmaslikning ilojini topolmaslik ruzgoriy mezonlar bilan o’lchanganda
telbalikning o’zginasi. Lekin shoir maishiy o’lchovlar bilan emas, jahoniy
miqyoslar bilan ish ko’radi, ma'naviy tarozilar bilan tortadi. Shoir devonafe'l
bo’lganligi, darveshvash yashaganligi uchun axloqiy va haqiqiy qoliplarga
ko’pda rioya qilavermaydigan zot bo’lganligi uchun ham bizning
nazarimizda ancha erkin hayot kechiradiganga o’xshab ko’rinadi. Chuqurroq
o’ylab qaralsa, uning erki qulning erkidan cheklanganroq bo’lsa borki, ortik
emas. Nega? Chunki shoir ijodidan erkin bo’lolmaydi. Aslan ijod erkinligi
tushunchasi ijodkorning erkinligini emas, aynan ijodning erkinligini
anglatadi. Shoir o’z tuygulariga, hissiyotiga xo’jayin bo’lolmaydi. Hissiyotini
boshqara olgan odam ijodkor emas. U ilhomiga ham biylik qilolmaydi.
Bil'aks shoir o’z ilhomining qulidir. Unda faqat junbushga bo’lgan tuyguni,

quyilib kelayotgan fikrni go’zal shaklda ifodalay olish erki bor, xolos.
Ilhomni zo’rlab bo’lmaydi. Talantli shoirlar istalgan vaqtda emas, ko’ngillari
tusagandagina she'r o’qiy oladilar. Bundayroq shoirlarga iltimos qildingiz,
bas o’qiyverishadi. Negaki, birinchi toifadagilar chinakam iste'dod sohiblari
va ular ilhom bilan ish ko’radilar. Keyingilar esa ijrochilar, ularga
tomoshabin bo’lsa bas. Shu bois ilhomni zo’rlab bo’lmaydi. Zo’rlangan
ilhom chala nasl beradi. Shu sabab To’ra Sulaymon butun tuyguga, butun
yurakka egaligi haqida faxr bilan yozadi:
Menga butun ko’ngil kerak, kun kerak,
Menga tutash yulduz to’la tun kerak.
Men y’rtilab muhabbatni olmayman,
Men yorti do’st xonasida qolmayman.
U chala suymaydi, chala yashamaydi, chala dovlashmaydi, chala
yovlashmaydi, chala do’stlashmaydi. O’z so’ziga, o’z tuygusiga ega
bo’lganligidan gururlanadi. Tuygular o’ziniki bo’lgani bois "yuqumli".
Birovdan tuygu olib, birovning ovozi bilan kuylab, birovning so’zi-la
tasvirlab, e'tirof qozonish mumkin emas. Shoir shuning uchun: "o’zga sozni
chalgulik qilma" deya iltijoetadi. T.Sulaymon butun ijodiy umri mobaynida
o’z sozini chalishga urinib kelmoqda. Quyidagimisralarga e'tibor bering.
Uchdan biri shoir bulgan biznikiday yurtda ham boshqa birovnikiga
uxshatib buladimi ularni?
Bu olamda Oy tanho, muborak Quyosh tanho,
Buy qizlarning ichida bir shu egma qosh tanxo,
Uningdek hech kim menga bo’lmasa sirdosh tanho,
Go’rugli sulton bir yon, To’ra Sulaymon bir yon.
Yoki mana bu tashbeh boshqa biror shoirni esga soladimi: ,,Osmon o’rtasinda
nozlanadir oy.,,Bu misralar kishini beixtiyor shoir tasavvuriga mos ruhiy
holatga tushiradi. So’zning qudrati shuda! To’ra Sulaymon so’zning jilosini

teran his etadi. So’zning xotirasidan ko’tarilgan xalqona ohangdor
shakllarini, unut bo’layozgan qadimiy ma'nolarini topadi. Shoir so’z
izlamaydi, balki holatga nom qidiradi. Uning tuygulari-xalqona. Binobarin,
ifoda ham shunga mos. Holatga yarashikli so’z topa bilish shoir uchun
saodat. "To’lganoy" dostonida: "Uni chechan demakimta'biri yarashmasa..."
deydi shoir va o’zi imkon boricha yarashikli ta'bir topishga, ta'sirli tasvir
qilishga urinadi. Har qanday ijodkorning asl qiyofasini uning tili belgilaydi.
Shu ma'noda To’ra Sulaymon tamomila o’ziga xos shoirdir. To’gri, u ham
boshqalar foydalanib yurgan so’zlarni ishlatadi. Lekin u bu so’zlarni kitobdan
olmaydi. Kitobdan olingan so’z obrazlarga yopishmaydi. Badiiy matnda ham
begonaligi bilinib turadi. T.Sulaymon so’zga ayricha bir erkinlik bilan
yondashadi. U har qanday asov so’zni ham yuvvosh torttiradi. So’zni ruhga
buysindira biladi. O’zi so’zning emas, ruhning stixiyasi yetovida yuradi.
Oddiygina so’zdan faqat To’ra Sulaymonga xos tasvir uslubini vujudga
keltira oladi. Quyidagi tasvirlarga e'tibor qiling: 4
Ko’kda suzgan bulut momiqdan ham oq,
Koshkiydi boshlansa yomgir yogaloq.
Bulutni paxtaga o’xshatish kimlardan qolmagan, lekin momiqqa o’xshatilish
uslubni o’zgartirgan. She'rning ohangi mirtemirona edi. Ammo ustoz bulutni
"paga", "oq" deya sifatlardi. Cho’lda,paxta orasida ulgaygan T.Sulaymon
uning momiqqa o’xshashligini ko’ra bildi. "Soginish" she'rida: "Yaylovlarda
maysa kimtir qo’y-qo’zi" tarzidagi tasvirda "kimtir" bagoyat urnida
ishlatilgan, bu so’zdagi ma'no nozikligini hammayam ilgayvermaydi.
Hodisalarni "turachasi"ga kurish namunasi: "Toglar tushi yorishdi, demak
tong otayotir". Quyosh haqida bir so’z demay, uni ko’rsatish mumkin ekan.
Goyat mavhum, moddiylashtirib bo’lmaydigan holatni aniq tasvirlay olish
4
QuronovD. Cho`lponnasripoetikasi. – T., 2004. 102-103 b

mahorati namoyon bo’lgan tasvir: "Kelinlarning labida bo’saning isi qoldi".
Shoir she'rlarida hissiyotini izohlamaydi. Uni shunday bir ifoda bilan
beradiki, shu ifoda qatida ruhiy holatni tugdirgan sababga munosabat ham
yashiringan bo’ladi: "Ko’nglimda armon yotar terskaydagi qor misol,-" deydi
bir she'rida. Quyoshga ters tarafdagi qor uzoq vaqt erimay, kirlanib
yotganiday, lirik qahramon kunglidagi armon erib ketadigan emas, o’shandoq
bo’lsa, unga shoirning munosabati tayin, albatta, va u o’z-o’zidan she'rxonga
ham yuqadi. To’ra Sulaymon badiiy tajribalar o’tkazishga o’ch emas. U
qachonlardir paydo bo’lgan tajribalardan ustalik bilan foydalanadi. Eski
shaklning yangicha talqinlarini topa biladi. Shoir so’zning birlamchi
ma'nolariga murojaat etishni xush ko’radi: "bo’y qiz" deydi bo’yga yetgan
qiz haqida, "buzalam" deydi biz chimzor deb yurgan tushunchani,
"uzangidosh" deb ataydi xo’p o’zbeki qilib, xo’p ta'sirchan qilib, dust,
tengdosh, jura, safdosh singari bir qancha so’zlarni isrof qilib ham to’liq
ifodalab bo’lmaydigan yana bir tushunchani. Tilimizda hamisha bo’lgan,
endilikda ayrim keksalargina qo’llayotgan xushyor ma'nosidagi "sok" so’zi
joyida ishlatilgani bois ifodaviylikninecha barobar oshirib yuboradi. To’ra
Sulaymon so’zga avaylab, qizganib yondashadi. Ularning bemavrid
yuqolishiga yo’l qo’ymaslikka urinadi. "To’lganoy" dostonida "turlab sadrga
tushganda" degan jumla bor. Toglik qipchoqlarda hayotdan yosh ketgan
yigitning kiyimlarini ot ustigatashlab, ot bilan sadr tushish odati bo’lgan.
Yuqoridagi jumladan ana shu holat ifodasini topgan.Besh yashar otning
yilkichilar tilida "tulan" ekanini hamma ham bilavermaydi. Diqqatga sazovor
jihati shundaki, u bu xildagi so’zlarni, ma'lumotlarni shunchaki ekzotika
uchun, etnografik dalil sifatida emas, juda o’rinli va tabiiy tasvir vositasi
tarzida ishlatadi.
T.Sulaymonovning so’zga alohida bir ehtiyotkorlik bilan yondashuvi,
ehtiromi, fikrlarini hikmat yusinda ifodalaganida yaqqolroq ko’rinadi. Shoir

asarlari sinchiklab ko’rib chiqilsa, T.Sulaymon tomonidan bir qator maqolu
hikmatlar yaratilganiga guvoh bo’lish mumkin. Jumladan: "Sutsiz sigir
suzogon kelar", "Toqatliga toglar egar boshini", "Quvib-mangulik, Qochib
o’lgan-ko’mgulik" va x.k. El orasida: "yuzdan yugurik, mingdan tulpor"
degan gap bor. Millatimizaro keng tarqalgan o’nlab qo’shiqlarning o;z
o’quvchilariga ega bo’lgan o’n tuqqiz kitobning muallifi To’ra Sulaymonov
o’zbek badiiy tafakkurining kamyob siymolaridan biri. U hamon qizgin
ijodiy faoliyat bilan band. "O’lmaslikka ishora o’langa oshiqligim",- deya
umidlangan shoirga ijodiy omadlar yor bo’ladi".

II.Bob.Badiiy asarda detal obrazlar va ularning vazifalari
2. 1. Badiiy obraz haqida tushuncha. Obrazlilik s an’at va adabiyotning bosh
xususiyati.
Obraz lotincha so‘z bo‘lib, “manzara”, “ko‘rinish” ma’nolarini ifoalaydi.
Obraz badiiy asarning mavjudlik shakli bo‘lib, u aniq bir shaxs, voqea yoki
hodisa va tushunchani umumlashtirishi bilan birga tasvirdagi badiiy asarning
mohiyatini anglatadi.
Badiiy obraz 5
– adabiyot va san’atning fikrlash shakli, olam va odamni
badiiy idrok etish vositasi, badiiyatning umumiy kategoriyasi. Lug‘aviy
ma’nosida har qanday aksni bildiruvchi “obraz” so‘zi turli fan sohalarida
(falsafa, psixologiya) muayyan terminologik ma’noda qo‘llanadi. Jumladan,
estetika va adabiyotshunoslikda u “badiiy obraz” ma’nosida tushuniladi. Badiiy
obraz deganda, borliq (undagi inson, narsa, hodisa va h.)ning san’atkor ko‘zi
bilan ko‘rilgan va ideal asosida ijodiy qayta ishlangan aksi tushuniladi. Albatta,
bu aksda borliqning ko‘plab tanish izlari bor, biroq endi u biz bilgan borliqning
ayni o‘zi emas, balki undan shartlilik asosida ajralgan yangi mavjudlik – badiiy
borliqdir. Xuddi shu hol badiiy obrazni ob’ektiv va sub’ektiv ibtidolar birligiga
aylantiradi. Ya’ni, bir tomondan, borliqning aksi sifatida badiiy obraz makon va
zamonda mavjud bo‘lgan konkret narsadek his etiladi. Ikkinchi tomondan, u
tushuncha, tasavvur, faraz va shu kabi tafakkur unsurlariga xos xususiyatlarga
ega: ijodkor badiiy obraz vositasida fikrlaydi, borliqni oddiygina aks
ettirmasdan, uni ijodiy qayta yaratadi. Shunga ko‘ra, badiiy obrazning vujudga
kelishini quyidagicha sxemada ko‘rsatish mumkin: borliqning hislar orqali
ongda akslanishi – tafakkur kuchi bilan o‘z ma’naviy-ruhiy ehtiyojlariga mos
ijodiy qayta ishlash va umumlashtirish – konkret his etiladigan tarzda (badiiy
obraz shaklida) ifodalash. Konkret his etiladigan tarzda ifodalangan B.o. qator
spetsifik xususiyatlarga ega. Avvalo, badiiy obraz individuallashtirilgan
5
Mustaqillik davri adabiyoti, – T.: “G`.G`ulom nomidagi matbaa ijodiy uyi”, 2006. 73-74 b

umumlashma sifatida namoyon bo‘ladi. Voqelikdagi har bir narsa-hodisada
turga xos umumiy xususiyatlar bilan uning o‘zigagina xos xususiyatlar
mujassamdir. Narsa-hodisaning umumiy xususiyatlariga tayanuvchi abstrakt
tafakkurdan farqli o‘laroq, obrazli tafakkur uning individual xususiyatlariga
tayangan holda fikrlaydi. Deylik, fan umuman odam haqida (mas., biolog
umuman odamning fiziologik xususiyatlari haqida) so‘z yuritishi mumkin, biroq
san’at hech vaqt umuman odam obrazini yarata olmaydi. Shu ma’noda
konkretlilik – badiiy obrazning muhim spetsifik xususiyatidir. Misol uchun,
A.Oripovning “Ayol” she’ridagi ayol obrazi o‘zida katta badiiy umumlashmani
tashiydi va shu bilan birga u o‘quvchi tasavvurida konkret bir inson sifatida
gavdalanadi. San’at konkret narsa-hodisaning individual xususiyatlarini
bo‘rttirish orqali umumlashtirishga erishadi. Mas., A.Qahhor “O’g‘ri”
hikoyasida amin haqida: “og‘zini ochmasdan qattiq kekirdi, keyin baqbaqasini
osiltirib kuldi”, “chinchalog‘ini ikkinchi bo‘g‘inigacha burniga tiqib kuldi”
qabilidagi individual belgilarni bo‘rttiradi. Shu individual belgilarni bo‘rttirish
bilan adib zamona amaldorlariga xos umumiy xususiyatni – qo‘l ostidagi fuqaro
taqdiriga befarqlikni ko‘rsatadi. Ya’ni individuallashtirish hisobiga, bir
tomondan, amin obrazi ko‘z oldimizda konkret inson sifatida gavdalanadi,
ikkinchi tomondan, obraz badiiy umumlashmalilik kasb etadi. Shu tariqa badiiy
obrazda bir-biriga zid ikki jihat (individuallik va umumiylik) uyg‘un birikadi.
Shunga o‘xshash, badiiy obraz o‘zida aql bilan hisni ham birlashtiradi, shu bois
uni ratsional va emotsional birlik sifatida tushuniladi. Badiiy obrazdagi ratsional
jihat shuki, uning yordamida ijodkor o‘zini qiynagan muammolarni badiiy idrok
etadi. Mas., “Kecha” romanidagi qator obrazlar yordamida Cho‘lpon
Turkistonning tarixiy taraqqiyoti masalalari, yurtining ertasi bilan bog‘liq
muammolarni badiiy tadqiq etadi, obrazlar tizimi vositasida bu boradagi fikr-
qarashlarini shakllantiradi va o‘zi anglagan haqiqatni badiiy kontseptsiya (tugal
bir qarash, tizim holidagi badiiy xulosa) tarzida ifoda etadi. Ayni paytda,
asardagi obrazlarda adibning hissiy munosabati ham o‘z aksini topgan. Hissiy

munosabat badiiy kontseptsiyani shakllantirishda, asar mazmunining
o‘quvchiga yetkazilishida muhim ahamiyat kasb etadi. Har bir konkret
obrazning hissiy tonalligi turlicha bo‘lib, bu, birinchi galda, ijodiy niyat bilan
bog‘liqdir. “Kecha”ning boshlanishidayoq Cho‘lpon Zebiga bir turli, Razzoq
so‘figa yana bir turli, Akbaraliga esa boshqa bir turli munosabatda bo‘ladi.
Voqealar rivoji davomida hissiy munosabatda ham ma’lum o‘zgarishlar
kuzatiladi. Jumladan, asar boshlanishidagi Zebiga shaydolik to‘la mehr susayib
(adib xarakter mohiyatini xolis idrok etadi), Razzoq so‘fi yoki Akbaraliga
nisbatan mazaxli nafrat qisman achinishga (adib ularning taqdiridagi fojelikni
kashf etadi) aylanib boradi. Ya’ni xarakter mohiyatiga kirilgani sari hissiy
munosabatda o‘zgarish yuzaga keladi. Hissiy munosabatdagi o‘zgarish o‘qish
jarayonida kitobxonga ham o‘tadi va ayni shu narsa uni asar mazmunini adib
istagandek tushunishiga yo‘naltiradi. Demak, B.o.dagi ratsional va emotsional
jihatlar uyg‘unligi badiiy kontseptsiyaning shakllantirilishida ham,
ifodalanishida ham birdek muhim ekan.
Badiiy obrazning muhim xususiyatlaridan yana biri uning ko‘p ma’noliligi
bo‘lib, bu uning metaforikligi va assotsiativligi bilan belgilanadi. Badiiy
obrazga xos “metaforiklik”ni “o‘xshashlik” bilangina bog‘lab qo‘ymaslik lozim.
Ya’ni “metaforiklik” deganda, badiiy obrazning bir narsa mohiyatini boshqa bir
narsa orqali ochishga intilishi, san’atga xos fikrlash yo‘sini tushuniladi.
Chinakam san’atkor nigohi mohiyatga qaratiladi, u narsa-hodisalar orasidagi
tashqi o‘xshashlikka emas, nigohimizdan yashirin ichki o‘xshashligiga tayanib
fikrlaydi. U biz kutmagan ichki o‘xshashlikni kashf etadi, natijada o‘sha biz
bilgan narsa-hodisa ko‘z oldimizda butkul yangicha bir tarzda gavdalanadi,
o‘zining bizga noayon qirralarini namoyon qiladi. Mas., shoir (X.Davron)
rangtasvir san’ati haqida yozadi: “Musavvir bo‘lmoq ersang, Tilingni sug‘urib
ol Va yaradan to‘kilgan qon rangiga quloq sol”. Albatta, rangtasvirda ranglar
“gapirishi” hammaga ma’lum, biroq ayni shu fikrni “gapirayotgan qon rangi”
obrazi orqali berilgani – kashfiyot, metaforik fikrlash natijasi va xuddi shu narsa

bizni hayratga soladi, shuurimizda muqim o‘rnashadi. Mohiyatga qaragan
san’atkor qobig‘iga o‘ralib yashayotgan odam bilan sassiq ko‘lmakdagi tilla
baliqcha yoxud o‘zida cheksiz kuch-qudrat sezgani holda maqsadsiz
yashayotgan odam bilan bemaqsad uchib yurgan burgut orasida (A.Oripov),
turg‘unlikning biqiq muhitida yashayotgan ziyoli bilan bir izdan beto‘xtov
yurayotgan tramvay (A.A’zam) yoki qatag‘on sharoitida ijod qilayotgan shoir
bilan vahshiy qoyalar orasida quyoshga oppoq gul uzatgancha nafis
chayqalayotgan na’matak (Oybek) orasida o‘xshashliklar topadi, birining
mohiyatini ikkinchisi orqali ochib beradi. Keltirilgan misollar obrazli tafakkurda
yuksak darajadagi assotsiativlik bo‘lishini ko‘rsatadi. Ma’lumki, asssotsiativlik
umuman inson tafakkuriga xos, tashqi olam ta’sirida ongimizda biror narsaning
aksi paydo bo‘lishi hamono u bilan bog‘liq assotsiatsiyalar ham uyg‘onadi.
Mas., “qish” deyilishi bilan xayolimizda assotsiativ tarzda “qor”, “sovuq”,
“po‘stin”, “chana” kabi u bilan bog‘liq tushunchalar ham uyg‘onadi. Obrazli
tafakkur yuksak darajada assotsiativ sanalishiga sabab shuki, reallikda ko‘rilgan
bir narsa san’atkor xayolida butunlay boshqa bir narsani, u bilan mutlaqo
aloqasi bo‘lmagan narsani uyg‘otishi mumkin. Shu bois ham san’atkor
yuqoridagicha o‘xshashliklarni topadi va B.o.da aks etiradiki, natijada obraz
yuksak darajadagi assotsiativlik kasb etadi, shu asosda u ko‘p ma’nolilik
xususiyatiga ega bo‘ladi. Buni, ayniqsa, assotsiativlik darajasi yuqori bo‘lgan
ramziy obrazlar misolida yaqqol ko‘rishimiz mumkin. Mas., Oybekning
“Na’matak” she’ridagi tabiat manzarasini badiiy obraz deb olsak, tabiiyki, uning
birinchi ma’nosi tabiat manzarasining o‘zi. Holbuki, o‘z vaqtida shoir
assotsiativ ravishda shu manzarada istibdod tuzumi sharoitidagi ijodkor
taqdirini ko‘rgan va shu ma’noni ifodalagan. Shu bilan birga, obrazning ma’no
ko‘lami shular bilangina cheklanmaydi: o‘quvchi o‘z hayotiy tajribasi, she’rni
o‘qish paytidagi ruhiy holati bilan bog‘liq ravishda unda tamom boshqa
mazmunni, o‘z mazmunini ham topishi mumkin. Ko‘p ma’nolilik nafaqat
ramziy, balki tom ma’nodagi realistik obrazlarga ham xos, faqat bunda ko‘p

ma’nolilikning yuzaga kelish mexanizmi o‘zgacha, u badiiy obrazning yaxshi
ma’nodagi notugalligi bilan bog‘liqdir. San’atkor ifodalamoqchi bo‘lgan fikr
badiiy obrazda tugal aytilmaydi (ya’ni kitobxon og‘ziga chaynab solib
qo‘yilmaydi), badiiy obrazning ayrim chizgilari punktir (uzuk-uzuk chiziqlar)
bilan tortiladi. Ya’ni san’atkor badiiy obrazda ma’lum imkoniyatlar yaratadi-da,
ularni ro‘yobga chiqarishni o‘quvchiga qoldiradi. Bu xil imkoniyatlar, ayniqsa,
“ob’ektiv tasvir” yo‘sinidan borilgan, yozuvchi xolis kuzatuvchi mavqeida
turgan asarlarda kuchli namoyon bo‘ladi. Garchi asarda tasvirlangan narsa bitta
bo‘lsa-da, o‘quvchilar (ijodiy tasavvur imkoniyati, xarakteri, dunyoqarashi va
b.ga ko‘ra) turlicha bo‘lgani uchun konkret badiiy obraz ularning ongida
turlicha akslanadi, turli xulosalarga olib keladi. Shu bois ham o‘quvchilar
tasavvurida minglab Otabegu Kumushlar, Qobil boboyu Saidalar, Zebiyu
Miryoqublar yashaydi. Badiiy obrazga xos shu xususiyat tufayli ham asarni turli
davrlarda turlicha tushunish, uning zamiridan yangi-yangi ma’nolarni ochish
imkoni yaratiladiki, ayni shu narsa chinakam san’at asarini boqiylikka daxldor
etadi. 6

Badiiy obraz turlari 7
– adabiyotshunoslikda badiiy obrazlar turlicha tasnif
etiladi, bu turlichalik tasnif uchun qaysi jihat asos qilib olingani bilan bog‘liqdir.
Jumladan, ijodkor estetik ideali bilan munosabatiga ko‘ra ijobiy va salbiy
obrazlar, ijodiy metodga ko‘ra realistik, romantik va b., yaratilish usuliga ko‘ra
fantastik, grotesk va b., xarakter xususiyati va estetik belgisiga ko‘ra tragik,
satirik, yumoristik obrazlar farqlanaveradi. Shuningdek, ba’zan badiiy
obrazning tasvir planidan kelib chiqib, inson obrazi, jonivorlar obrazi, narsa-
buyumlar obrazi tarzidagi atamalar ham qo‘llanadi. Albatta, ilmiy muomalada
bu kabi tasniflar, atamalar ham o‘rni bilan kerak. Biroq mavjud tasniflarning
hech biri badiiy obrazlarni to‘la qamrab ololmaydi. Qamrov ko‘lami kengroq
tasniflardan biri badiiy obrazlarni 1) predmetlilik darajasi; 2) umumlashtirish
6
QuronovD. Cho`lponnasripoetikasi. – T., 2004. 43-44 b
7

darajasi; 3) tasvir va ifoda qatlamlari munosabati (strukturasi)ga ko‘ra
guruhlashni (M.Epshteyn) ko‘zda tutadi.
Predmetlilik darajasi deyilganda, badiiy obraz tasvirlayotgan narsaning
ko‘lami nazarda tutilib, bu jihatdan badiiy reallik to‘rtta sathdan tarkib topadi:
1) detal obrazlar; 2) voqea-hodisalar obrazi; 3) xarakter va sharoit; 4) dunyo va
taqdir obrazi (badiiy reallik). Detal obrazlar (tafsilotlar, narsa-buyumlar, portret,
peyzaj)dan badiiy reallikning ikkinchi qatlami – ichki yoki tashqi harakatdan
tarkib topuvchi voqea-hodisalar obrazi o‘sib chiqadi. Shu harakat ortida turib
uni yurgizayotgan “xarakter va sharoit” uchinchi qatlamni tashkil qiladi va
oldingilarini birlashtirgan holda “dunyo va taqdir” obrazini yuzaga keltiradi.
Ya’ni badiiy reallik g‘ishtchalardan – butunni tashkil qiluvchi unsurlardan
tashkil topadi, bu unsurlar o‘zaro predmetlilik darajasi, tasvir ko‘lami jihatidan
farqlanadi.
Umumlashtirish darajasiga ko‘ra badiiy obrazning qator ko‘rinishlari
farqlanadi. Jumladan, inson obraziga tatbiqan individual obraz, xarakter va tip
ajratiladi. Biroq bularning orasidagi farq doim ham yaqqol emas, bu xil tasnifda
muayyan shartlilik saqlanib qoladi. Individual obraz deb o‘ziga xos fe’l-atvori,
gap-so‘zlari, betakror xarakter xususiyatlari bilan namoyon bo‘luvchi obraz
tushuniladi (mas., “O’tmishdan ertaklar”dagi Babar, “Mening o‘g‘rigina bolam”
hikoyasidagi Roqiya bibi). Xarakter esa muayyan davr va muhit kishilariga xos
eng muhim, xarakterli umumiy xususiyatlar bilan alohida shaxsga xos
individual xususiyatlarni o‘zida mujassam etgan obrazdir. Muayyan ijtimoiy-
tarixiy sharoit, davr va muhitga xos muhim xarakterli xususiyatlarni o‘zida
namoyon etgan obraz esa tip deb yuritiladi. Umumlashtirish darajasiga ko‘ra
badiiy obrazning yana adabiy-madaniy an’analar doirasida muayyan turg‘un
shaklga aylanib, asardan asarga ko‘chib yurish xususiyatiga ega bo‘lgan motiv,
topos, arxetip deb yuritiluvchi ko‘rinishlari ham ajratiladi. Motiv (motiv obraz)
shakliy va mazmuniy jihatlardan muayyan turg‘unlik kasb etgan, bir yoki bir
necha ijodkorning asarlarida qaytarilib turishi bilan ularning ijodiy intilishlarini

namoyon etib turuvchi obrazdir. Mas., Cho‘lpon ijodi uchun “yo‘l” obrazi motiv
sanalishi mumkin. Chunki bu obraz uning ham she’riy, ham nasriy asarlarida
tez-tez takrorlanadi. Yoki “yulduz”, “yo‘lchi” motivlari XX asr 20 – 30-yillari
she’riyatida, xususan, A.Fitrat, Cho‘lpon, Oybek va U.Nosir asarlarida ko‘p
uchraydi. Topos motivga nisbatan kengroq tushuncha bo‘lib, u milliy
madaniyatda katta bir adabiy davr mobaynida takrorlanuvchi obraz sanaladi.
O’zbek mumtoz she’riyatidagi payg‘ambarlar obrazlari, gul va bulbul, sham va
parvona kabi takrorlanuvchi obrazlar topos sanalishi mumkin. Arxetip deganda
esa inson tafakkuri, ijodiy tasavvuriga xos bo‘lgan turg‘un “sxema”lar,
konstruktsiyalar, qoliplar tushunilib, ularning izlarini eng qadimgi davrlardan
boshlab to hozirgi adabiyotgacha ko‘rish mumkin bo‘ladi. Arxetip konstruktsiya
va sxemalardan o‘ziga xos “syujet va syujet holatlari” jamg‘armasi hosil
bo‘ladiki, ular asardan asarga, davrdan davrga ko‘chib yuradi. Mas., “bulbul –
gul – chaqirtikanak”.
Yuqorida aytilganidek, badiiy obraz voqelikdagi narsa-hodisaning ijodiy
qayta ishlangan aksi, shunga ko‘ra, u o‘sha narsa-hodisani konkret his etiladigan
tarzda tasvirlaydi. Ayni chog‘da, tasvirlangan narsa muayyan mazmunni
ifodalashga xizmat qiladi. Demak, strukturasiga ko‘ra badiiy obraz tasvir va
ifoda planlaridan iborat ekan. Badiiy obrazning tasvir va ifoda planlari bir-biri
bilan turlicha munosabatda bo‘ladi, shundan kelib chiqqan holda, avtologik,
metalogik va superlogik obrazlar ajratiladi. Avtologik obrazda tasvir va ifoda
planlari bir-biriga mos tushadi (mas., chinor tasvirlangan va chinor nazarda
tutilgan). Metalogik obrazda tasvirlanayotgan narsa bilan ifodalanayotgan narsa
mos bo‘lmasa-da, ularda ko‘chimlardagi kabi mushtarak nuqta bor (mas., chinor
tasvirlanadi – sobitlik, ulug‘vorlik kabilar nazarda tutiladi), superlogik obrazda
esa tasvir bilan ifoda mos emas, ularni bog‘lovchi mushtarak nuqta ham yo‘q:
tasvir muayyan shartlilik asosida va kontekst doirasidagina ko‘zlangan
mazmunni ifodalaydi (chinor tasvirlanadi – butun bir xalq nazarda tutiladi).
Demak, b adiiy asarda obraz bir necha turli bo‘ladi :

1. Kishilar obrazi
2. Hayvonlar obrazi
3. Tabiat yoki osimliklar obrazi
4. Narsa-predmet obrazlari
Kishilar obrazlari badiiy asarda personaj, qahramon harakter tip kabi
istilohlar bilan ifodalanadi.
Personaj – asardagi har qanday ishtirokchi yoki nofaol ishtirokchi.
Qahramon – asarda faol qatnashuvchi personaj.
X arakter – boshqa qahramonllardan fe’l-atvori, harakati oy hayollari bilan
farqlanadi. Ko‘pincha bosh qahramonlar bo‘lishi mumkin. Epik harakter-
harakat orqali shakllanadi. Asar boshidagi personaj oxirida mutlaqo boshqacha
bo‘lish mumkin.
Tip – so‘zi ayrim evropa tillarida, xususan, turk tilida ham obraz ma’nosida
qo‘llaniladi. Lekin sho‘ro adabiyotshunosligida ko‘proq umumlashtiruvchi
harakterga ega obrazlar nazarda tutiladi.
Obraz so‘zi XVII asrda Skol iger ning “Po e tika” sida qo‘llanilgan. XIX asrdan
tip so‘zi ishlatila boshlagan. O‘zbek adabiyotiga XIX asrda obraz atamasi kirib
kelgunga qadar timsol atamasi ishlatilgan. Obraz – ramz, simvol ma’nolariga
ajratiladi. Ilmiy adabiyotda obraz peysaj deyiladi. Agar tabiat manzarasi
keltirilib, unga qandaydir detal qo‘shilsa, u predmetli detal deyiladi. Obraz
ifodalash usullaridan biri portret. Masalan, “Mehrobdan chayon”da Ra’no
gulining suvi bobida tasvirini keltiradi.

2.2 Detall, detallash – ifodalashning yana bir usuli sifatida
Detall, detallash – ifodalashning yana bir usuli, biror predmet orqali
qahramon harakterini ochib berish. Masalan, “sinchalak”da raisning xotini bug‘i
chiqib turgan choynak olib keladi, stol ustida joy yo‘q, shunda u choynakni
ishlab turgan televizor ustiga qo‘yib chiqib ketadi. SHu detal bilan uning
kimligini ko‘rsatadi.
An’anaviy obrazlar – badiiy, ayniqsa, mumtoz adabiyotdagi an’anaviy obraz
deyilganda, pay g‘ ambar, hukmdor, amaldor, avvaldan tanish bolgan asar
qahramonlari; gul, bulbul, tikon, lola singari o‘simliklar, may, qadah singari
predmetlar timsollari nazarda tutiladi.
Asar qahramonlari oddiy obrazlar orqali tasvirlangan bo’lsa ham, zamirida
hayot haqiqatining chizgilar bor deb o'ylayman.
Unda kubalik baliqchi, keksa Santyagoning hayoti haqida hikoya qilinadi. Shuni
aytish kerakki, “Cho’l va dengiz “ asarida, avvalo, inson hamisha suyanadigan
ishonch tuyg’usi va albatta, umid haqida so’z boradi. Asar bosh qahramonida
ham tajribasiga suyanib yashayotgan, ishonchini yo’qotib qo’ymaslikka harakat
qilayotgan obrazi ko’rishingiz mumkin.
Asarning syujetiga biroz to’xtalsak. Santyago ismli chol Kubadagi kichik
baliqchi qishlog’ida yashaydi, va baliqchilik bilan shug’ullanadi. U 84 kundan
buyon dengizda qolib ketgan, biror o’ljaga ega bo’lmagan edi. Mandolin – chol
bilan birga baliq ovlagan bola. Ota – onasi cholni omadsiz sanagani uchun unga
boshqa qayiqqa chiqishini buyurgan edi. Ammo bola Santyagoni juda yaxshi
ko’rgan.
Xullas, bu gal chol omadiga ishonib dengizga yo’l oladi. Dastlab qahramonimiz
kichik tunets balig’ini ushlaydi. So’ng esa juda katta baliq qarmoqa ilinadi.
Ulkan baliq qayiqni uzoqqa tortib keta boshlaydi. Chol uning yonida Manolin
yo’qligidan xafa bo’ladi bunday paytlarda bolaning yordami juda asqotardi.
Shunday qilib chol baliq bilan uzoq “jang” qiladi. Umid va ishonch uni bir

zumga bo’lsa-da tark etmaydi. Santyagoga tashqi muvaffaqiyat yetishmasa ham,
uning ishonchi va umidi uni oldinga boshlayveradi.
Asarda adib inson va tabiat o’rtasidagi bog’liqlikni, insoniyatning hamisha
kurashuvchanligini ham tasvirlaydi. Qissa uning ana shu jihatlari yorqin ko’zga
tashlanadigan asarlaridan. Shunday kurash oldida borayotgan o’quvchi beixtiyor
asardagi muvaffaqiyatsizlikdan og’rinmaydi, balki insonning oldinga bo’lgan
ishonchi uni ruhlantirib boraverishini mohirona tasvirlagan.

Xulosa
Badiiy asar ustida ishlash va uning asosiy bosqichlarini belgilashda
o’qituvchi badiiy asarning san’at asari sifatida o’ziga xos xususiyatlari va
o’quvchilarning tayyorgarlik darajasini nazarda tutadi.
Badiiy asarda barcha qismlar (g’oyaviy asos, kompozitsiya, syujet, tasviriy
vositalar) o’zaro bog’liq bo’ladi. Syujet rivoji asosida asar qahramonlarining
yangi-yangi qirralari ochila boradi. Bu xususiyatlar asar ustida ishlashda uni yaxlit
o’qish va idrok etishni talab etadi.
O’quvchilarni badiiy asar ustida ishlashga o’rgatish ularda adabiy-estetik
tahlil malakasini shakllantirish va o’stirish orqali ta’lim-tarbiya berishni nazarda
tutadi. Asar matnini tahlil qilish muallif fikrini, hissiyoti va xulosalarini
tushunishga yordam beradi, asarda ifoda etilgan voqealarga munosabat uyg’otadi.
Asar tahlili o’qituvchidan o’quvchilar faoliyatini ma’lum maqsadga yo’naltirishni
taqozo qiladi.
O’quvchi asarning mazmuni bilan uni mutolaa qilish paytida tanishsa, tahlil
qilishda uning poetik vositalariga murojaat qiladi. Mutolaa hissiyotni boyitib, aqlni
peshlasa, tahlil asar zamiridagi ma’noni chuqur o’rganishga yordam beradi.
Boshlang’ich sinflarda badiiy asar ustida ishlash uch asosiy bosqichga
bo’linadi: Birinchi bosqich (birinchi sintez). Bu bosqichning asosiy vazifasi matnni
yaxlit idrok etish asosida asarning aniq mazmuni va tasviriy ifoda vositalari bilan
tanishtirishdan iborat.
Ikkinchi bosqich (analiz). Bu bosqichning vazifasi va ish mazmuni
voqealar rivojining bog’lanishini belgilash, ishtirok etuvchi shaxslarning xulq-
atvori va ularning asosiy xususiyatlarini aniqlash (nega shunday qildi va bu uning
qanday xususiyatini ochadi), asar kompozitsiyasini ochish (tugun, kul ь minatsion
nuqta, yechim).

(1-ilova)
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati
1. Mirziyoyev Sh.M. “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy
javobgarlik- har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak”.T.:
O’zbekiston 2017.200 b
2. Mirziyoyev Sh.M “ Harakatlar strategiyasi 2022-2026 y” T.: Ma’naviyat,
2017 240 b
3. Mirziyoyev Sh.M “ Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan
birga quramiz.T.:O’zbekiston, 2017 256 b
4. Sh.M.Mirziyoevning Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta'minlash - yurt
taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. 2020 yil 344 b
5. “Ilk qadam” maktabgacha ta’lim muassasining davlat o’quv dasturi.T.: 2018
80 b
6. Izzat Sulton. Adabiyot nazariyasi. –T., O’qituvchi. 2005 yil . 560 b
7. X.Umurov. Adabiyot nazariyasi. – Т .: «Sharq», 2002. 420 b
8. Mustaqillik davri adabiyoti, – T.: “G`.G`ulom nomidagi matbaa ijodiy uyi”,
2006.140 b
9. Yo’ldoshev Q. Yoniqso’z. – Т .: «Yangi asr avlodi», 2006. 520 b
10. Arastu . Poetika . Axloq qabri . – T .: “ Yangi asr avlodi ”, 2004. 248 b
11. Umurov H. Badiiy ijod mo’jizalari. – S.: “Samarqand”, 1992. 276 b
12. Boboyev T. Adabiyotshunoslik asoslari. – T.: “O`zbekioston”, 2000. 456 b
13. Quronov D. Cho`lpon nasri poetikasi. – T., 2004.620 b
Internet saytlari
http://fayllar.org/
http://arxiv.uz/
http://ziyonet.uz/ru
http://referat.arxiv.uz/
http://aim.uz/

BADIIY ASARDA DETAL OBRAZLAR VA ULARNING VAZIFALARI

Sotib olish