Badiiy asarlar asosida boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini mustaqil fikrlashga o‘rgatish metodikasi. - Adabiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	1.7MB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2024
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Adabiyot

Sotuvchi

Kenjayev Kenja

Ro'yxatga olish sanasi 27 Yanvar 2024

536 Sotish

Badiiy asarlar asosida boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini mustaqil fikrlashga o‘rgatish metodikasi.

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
T ERMIZ DAVLAT UNIVERSITETI
IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI BOSHLANG’ICH TA’LIM
KAFEDRASI (SIRTQI) “BOSHLANG’ICH TA’LIM VA SPORT
TARBIYAVIY ISH” YO’NALISHI
4-KURS 406-GURUH TALABASI
QODIROVA GULMIRANING
“ONA TILI O’QITISH METODIKASI” FANIDAN TAYYORLAGAN
KURS ISHI
MAVZU:Badiiy asarlar asosida boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini mustaqil
fikrlashga o‘rgatish metodikasi.
Bajardi :___________________________
Ilmiy rahbar:_______________________

TERMIZ 2023
1

Mavzu:Badiiy asarlar asosida boshlang‘ich sinf
o‘quvchilarini mustaqil fikrlashga o‘rgatish metodikasi.
REJA:
Kirish ............................................................................................................3
I bob. Boshlang'ich sinf o'quvchilarini mustaqil fikrlashga o'rgatishning
nazariy asoslari
1.1. Boshlang'ich sinf o'quvchilarini o’qish darslari orqali mustaqil fikrlashga
o'rgatish pedagogik muammo sifatida ..............................................................6
1.2.Boshlang'ich sinf o’qish darslarida o'quvchilarni mustaqil fikrlashga
o'rgatish vositalari ........................................................................................ 16
II Boshlang'ich sinf o’quvchilarida badiiy asarlarni o’qitishda mustaqil
fikirlashga o’rgatish jarayonlari
2.1. Boshlang'ich sinf o’quvchilarini mustaqil fikirlashga o’rgatishda o’qish
darslarida interfaol usullardan foydalanish ......................................................26
2.2.Boshlang’ich sinf o’quvchilarning mustaqil fikrga o’rgatishda badiiy
asarlarning ahamiyati ......................................................................................32
Xulosa ...........................................................................................................36
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati ..............................................................38

2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi . O‘zbekiston xalqining milliy taraqqiyot yo‘lidagi
bosh g‘oyasi ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot borpo etishdir.
O‘zbekiston mustaqilligi tufayli Vatanga e’tiqod, milliy munosabat madaniyati
xalqimizning barcha orzu intilishlarida, amaliy faoliyatida va yorug‘ kelajagida
yetakchi o‘rinni egallab kelmoqda.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev: “Yoshlarimizni
mustaqil fikrlaydigan, yuksak intelektual va ma’naviy salohiyatga ega bo’lib,
dunyo miqyosida o’z tengdoshlariga hech qaysi sohada bo’sh kelmaydigan
insonlar bo’lib kamol topishi, baxtli bo’lishi uchun davlatimiz jamiyatimizning
bor kuch va imkoniyatlarini safarbar etamiz “ , - deb ta’kidlagan
Davlat talim standarti 2020 23-sentabr “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonun,
“Kadrlar tayyorlash Milliy datsuri”, “O‘zbekiston Respublikasida yoshlarga oid
davlat siyosatining asoslari to‘g‘risida“gi Qonun hamda “Maktab ta’limini
rivojlantirish Davlat umum milliy dasturi va boshqa me’yoriy hujjatlar
o‘quvchilar bilan ishlash ularni barkamol avlod sifatida shakillantirish davlat
miqyosida muvaffaqiyatli amalga oshirilishida zamin bo‘lmoqda.
Mustaqil fikrlash borliqni, voqelikni idrok etish usuli sifatida tafakkur
jarayonining mahsuli - oliy natijasidir. U faoliyat bilan bog'liq bo'lib, mustaqil
fikr jarayonida shakllanadi. Narsa va hodisalarning mavjudligi aloqadorlikdan
iboratdir. Aloqadorlik buzilsa, mavjudlikda ham o'zgarish ro'y berishini anglash,
isbotlash, tushuntirish, fikrlash shakllanishining tadrijiy bosqichlaridir. Fikrlash
insonga hayot baxsh etadigan kuchdir. Ya'ni, inson mustaqil fikrlash orqali tirik.
Fikrsiz inson yaratish va o'sishga qodir bo'lmagan o'lik jussaga aylanadi.
Demokratik jamiyatda bolalar, umuman, har bir inson mustaqil fikrlaydigan etib
tarbiyalanadi. Agar bolalar erkin fikrlashni o'rganmasalar, berilgan ta'lim
samarasi past bo'lishi muqarrar. Albatta, bilim kerak. Ammo bilim o'z yo'liga.
Mustaqil fikrlash ham katta boylikdir.
Boshlang'ich sinf o’qish ta'limi jarayonida tegishli soha bo'yicha davlat
ta'lim standartlarida belgilangan minimal majburiy talablarga tayanish lozim.
3

Davlat ta'lim standartlarida boshlang'ich sinflarda o'quvchilar o’qish va o'qish
bo'yicha o'qish va yozish malakasi bilan birgalikda matn mazmunini va o'zgalar
fikrini anglash, fikrni yozma va og'zaki bayon etish malakasiga ham ega
bo'lishlari maqsadga muvofiq ekanligi belgilab berilgan.
Ayni muammoga bag'ishlangan ilmiy-metodik adabiyotlar tahlili
pedagogika fani va amaliyotida boshlang'ich sinf o'quvchilarini mustaqil
fikrlashga o'rgatish malakalarini shakllantirishga oid tadqiqotlar olib borish
zaruriyatini yuzaga keltiradi. Shu boisdan biz Kurs ishimizning mavzusini
“Boshlang'ich sinf o'quvchilarini mustaqil fikrlashga o'rgatish” deb nomladik.
Kurs ishining maqsadi: Boshlang'ich ta'lim jarayonida o'quvchilarni mustaqil
fikrlashga o'rgatish yo'l, usullarini har tomonlama o'rganish, tahlil qilish orqali
tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat.
Kurs ishining tadqiqot obyekti qilib, boshlang'ich sinf o'quvchilarini
mustaqil fikrlashga o'rgatish jarayoni olindi.
Kurs ishning predmeti bo'lib, boshlang'ich sinf o'quvchilarini mustaqil
fikrlashga o'rgatish yo'llari, usullari, vositalarini aniqlash hisoblanadi.
Kurs ishining ilmiy yangiligini quyidagicha belgiladik: boshlang'ich sinf
o'quvchilarini mustaqil fikrlashga o'rgatish yaxshi samara beradi , agar:
 Mustaqil fikrlash tushunchasi ning mohiyatini anglashga erishilsa;
 boshlang'ich sinf darslarida berilgan mavzularning maqsadi aniq belgilansa;
 boshlang'ich sinf o'quvchilarini mustaqil fikrlashga o'rgatishda mohir
o'qituvchilarning ilg'or tajribalar va chet el tajribalari o'rganilsa;
 o'rganilgan tajribalar tahlil qilinib, o'z faoliyatiga moslashtirilsa va qo'llashning
samarali usul va vositalari ishlab chiqilsa, samaradorligi aniqlansa.
Kurs ish i ning vazifalari:
1. Boshlang'ich sinf o'quvchilarini mustaqil fikrlashga o'rgatishda pedagogik
adabiyotlar, tadqiqotlarni o'rganish orqali boshlang'ich sinf o'quvchilarini
mustaqil fikrlashga o'rgatishning yo'llari, usullari va vositalarini aniqlash;
2. Boshlang'ich sinf o'quvchilarini mustaqil fikrlashga o'rgatish tajribalarini tahlil
qilish;
4

3. Boshlang'ich sinf o'quvchilarini mustaqil fikrlashga o'rgatishning o'ziga xos
xususiyatlari va uni faollashtirish omillarini aniqlash va rivojlarnitirish;
4. Boshlang'ich sinf o'quvchilarini mustaqil fikrlashga o'rgatishning amaliyotdagi
darajasini tadqiq etish;
5. Boshlang'ich sinf o'quvchilarini mustaqil fikrlashga o'rgatish bo'yicha
loyihalar, dars ishlanmalari ishlab chiqish va samaradorligini asoslash.
Kurs ishning metodlari:
Ilmiy ishimizning maqsad va vazifalaridan kelib chiqib, quyidagi metodlardan
foydalanamiz:
 adabiyotlar va manbalar to'plash;
 muammoni nazariy tahlil qilish;
 kuzatish va taqqoslash;
to'plangan materiallarni tahlil qilish.
 Kurs ishining ilmiy va amaliy ahamiyati shundaki mustaqil fikrlash
tushunchasining mohiyatini anglashga erishilib, boshlang'ich sinf darslarida
berilgan mavzularning maqsadi aniq belgilanib, boshlang'ich sinf o'quvchilarini
mustaqil fikrlashga o'rgatishda mohir o'qituvchilarning ilg'or tajribalari va chet el
tajribalari o'rganilib, o'rganilgan tajribalar tahlil qilinib, o'z faoliyatiga
moslashtirilib va qo'llashning samarali usul va vositalari ishlab chiqilishi,
samaradorligi aniqlanishi bilan belgilanadi.
Kurs ishining metodologik asoslari. O’zbekiston Respublikasining
Konstitutsiyasi, “Ta’lim to’g’risida”gi Qonun, “Kadrlar tayyorlash milliy
dasturi”, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining ta’lim- tarbiyani
rivojlantirishga qaratilgan asarlari, “Umumiy o’rta ta’limni rivojlantirish Davlat
umummilliy dasturi”, “Boshlang’ich ta’lim konsepsiyasi”, xalq
pedagogikasining asosiy yo’nalishlari, pedagogik va psixologik ta’limotlar,
metodik manbalar, mavzuga dahldor ilmiy va o’quv adabiyotlar.
 Kurs ishining tuzilishi. Kirish, ikki bob, 4ta reja , xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro‘yxati dan iborat.
5

I.BOB. BOSHLANG'ICH SINF O'QUVCHILARINI MUSTAQIL
FIKRLASHGA O'RGATISHNING NAZARIY ASOSLARI
1.1. Boshlang'ich sinf o'quvchilarini o’qish darslari orqali mustaqil
fikrlashga o'rgatish pedagogik muammo sifatida
Boshlang'ich sinf o'quvchilarida mustaqil fikrlash malakalarini, mustaqil
ravishda muammolarni hal qila bilish ko'nikmasini shakllantirish ta'lim
samaradorligini oshirishning muhim omilidir. Modomiki, shunday ekan, ta'lim
jarayonini shunday tashkil etish kerakki, toki o'quvchilar bilim olish bilan
birgalikda, ta'lim jarayonining obyekti bo'lib qolmasdan, ta'lim jarayonida
o'qituvchining teng hamkoriga aylansin va mustaqil fikrlay olish malakasini ham
egallay borsin.
Hayot jumboqlarini, tabiat tug'dirgan muammolarni o'rganish, ularga
tegishli javob topish istagi, yana ham to'g'rirog'i, baxt-saodatga erishish
muammosi, insonning o'zini va olamni bilishga bo'lgan qiziqishi asrlar
mobaynida fikrlashga, o'z fikrlarini mantiqiy asoslashga da'vat qilib keladi. Sharq
allomalari asarlarida bu muammoga alohida to'xtalib o'tilgani bejiz emas. Zero,
mustaqil, ongli faoliyat yuritadigan insongina o'z xalqi, Vatani, ota-onasi oldidagi
burchini uddalay oladi va har qanaqa yot ta'sirlarga berilib ketmaydi, inson degan
ulug' nomga munosib ish ko'radi. 1
Sharq va g'arb olimlari bu muammoni o'zlari yashab o'tgan davr
ijtimoiy muhitidan kelib chiqqan holda yechishga harakat qilganlar.
Inson tafakkurining beqiyos kengliklari xususida «Qur'oni Karim» va
«Avesto»da diniy asosda talqin qilingan bo'lsa, o'rta asrlarda yashab ijod etgan
Abu Nasr Forobiy, Ibn Sino, Beruniy kabi qomusiy olimlar ilmiy-badiiy usulda
talqin qilganlar. So'nggi davrlarga mansub olimlarning asarlarida esa ilmiylik
uslubi ustunlik qiladi.
Muammoning ildiziga teranroq nazar tashlash uchun, avvalo,
«mustaqil», «mustaqillik» so'zlarining lug'aviy ma'nosiga to'xtab o'tish joiz.
1
Mirziyoyev Sh . M . “ Tanqidiy tahlil , qat ’ iy tartib - intizom va shaxsiy javobgarlik - har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo ’ lishi kerak ”. T .:
O ’ zbekiston 2017.
6

«O'zbek tilining izohli lug'ati»da «mustaqil» so'zi - «ixtiyori o'zida bo'lgan, tobe,
qaram bo'lmagan» degan ma'noni anglatishi yozilgan. Ilmga bo'lgan munosabat
islom ta'limotida toat-ibodatdan ko'ra yuqori o'rin tutadi. Buni «Bir soat ilm
o'rganish bir kechalik ibodatdan yaxshi, bir kunlik esa uch oy tutilgan nafl
ro'zadan afzaldir» deyilgan hadislardan ham bilib olishimiz mumkin.
Ma'lumki, islom ta'limotida «itoatgo'ylik», avvalambor, Ollohga, o'zidan
kattalarga, ota-ona va ustozga tik qaramaslik, hurmatini joyiga qo'yish va qilgan
nasihatlariga amal qilish axloq-odob me'yorlaridan hisoblanadi. Chor istibdodi va
qizil imperiya davrida bunday itoatkorlik «buyuk og'alarimiz»ga itoat ettirish
uchun qurol vazifasini o'tadi. Ana shu ruh ta'lim-tarbiya sohasida ham
hukmronlik qildi.
Aslida esa itoatkorlik Olloh va uning Rasuli buyurgan amallarni
bajarish, o'gitlariga amal qilish, makruh va harom deb ko'rsatilgan amallardan
o'zni tiyishdir.
Inson, asli, Olloh tomonidan yaratilishidan erkindir. Insonning ozod
va erkinligi shunchalikki, hatto uning imon va e'tiqodi Olloh tomonidan majbur
qilinmaydi. Bu haqda Qur'oni Karimning «Shuaro» surasi 4-oyatida «... zero
iymon-ishonch nochor-noilojlikdan emas, balki qalb qanoati bilan ixtiyoriy
bo'lishi lozimdir» deyilgan.
Islom ta'limotida ilm o'rgatuvchi va o'rganuvchilarga nisbatan bir
qancha didaktik talablar qo'yiladi. Ulardan biri «biror ta'limiy yoki tarbiyaviy
masalani o'rtaga tashlab, muhokama va munozara yo'li bilan o'rgatish» g'oyasidir.
Mustaqil mushohada yuritish inson hayoti va faoliyatida muhim omil
ekanligini Roziy Abu Bakr Muhammad ibn Zakariyning «Kitob tib ar-Ruhoniy»
asarida ham uchratish mumkin. U mustaqil fikrlay olish qobiliyati va uning
hayotiy mohiyati xususida shunday deb yozadi: «Nafaqat o'qish, balki o'qiganini
muhokama qila olish, o'qiganini ba'zi hollarda tadbiq qila olish qobiliyatigina
tabibni tabib qiladi».
Roziy asarlarida inson bilan hayvon o'rtasidagi farq ham fikrlash
uchun berilgan aqlda ekanligi haqida fikr yuritiladi: «... Bizga foydali bo'lgan
7

ishlarda o'zimiz hukm yurita olishimiz uchun bizga hayvonlarga nisbatan ustunlik
aql bilan berilgandir».
Xuddi shunday dunyoqarash Yaqin va o'rta Sharqdagi ilg'or
pedagogik ta'limotning asoschisi Abu Nasr Forobiy asarlarida ham mavjuddir. U
bilim o'zlashtirish jarayoni haqida shunday deydi: «Inson bilimlarni aql va sezish
organlari orqali qo'lga kiritadi ... seziluvchi obrazlar his etish orqali, aqliy
obrazlar esa seziluvchi obrazlar orqali bilinadi ... ».
Forobiy asarlarida didaktika masalalari, ta'limning nazariy
muammolari, bilimlarni egallash va fikrlashning falsafiy, fiziologik va psixologik
asoslari haqida ham to'xtalib o'tilgan. U ob'ekt va sub'ektning o'zaro aloqasi,
shaxsda kechuvchi murakkab fiziologik-psixik jarayonlar va shaxsning boy
ma'naviy olamiga katta e'tibor qaratadi. Jumladan, olimning fikricha, inson
ma'naviyatining oliy pog'onasi ruh, aql va tafakkur bo'lib, ular insonning bilish
faoliyatiga xos bo'lgan o'ziga xos shakllarda namoyon bo'ladi.
Forobiy insonni mavjudotning eng buyuk va etuk mahsuli deb ataydi. U
o'zining ongi, aqli, sezish organlari orqali olamni har tomonlama o'rganish
qobiliyatiga egadir. Inson aqli yordamida butun mavjudotning mohiyatini
tushunadi. «Aql, - deydi u, - jismlarni bunday xislatlardan holi holda tekshirganda
u faqat jismlarning mohiyati nimadan iborat ekanligini va sezgilardan nimalar
mavhumlashtirganini aniqlashga qaratilgan bo'ladi. Jismni u bilan bog'liq bo'lgan
belgilardan ajratib oluvchi aql faoliyati shu jismning faqat mohiyatini tekshirish
uchun amalga oshiriladi».
Forobiyning fikricha, insonning tanasi, miyasi, sezgi organlari tug'ilishda
mavjud, lekin aqliy bilimi, ma'naviyati, ruhi, intellektual va axloqiy xislatlari,
xarakteri, urf-odatlari, ma'lumoti tashqi muhit, boshqalar bilan muloqotda
vujudga keladi. Insonning aqli, fikri ruhiy yuksalishning eng etuk mahsuli bœladi.
Forobiy «Aql to'g'risida»gi risolasida axloqli kishining «o'n ikki tug'ma
xislati»ni ta'riflar ekan, insonning fikrlash xususiyatiga alohida ahamiyat beradi.
Uning fikricha, aql-zakovatli inson barcha masala yuzasidan o'tkaziladigan
muhokama va mulohazani tez va to'g'ri tushunadigan, uning ma'nosini anglab
8

so'zlovchining maqsadi va aytilgan fikrining chinligini tezda payqay oladigan,
xotirasi juda baquvvat bo'lib, ko'rgan, eshitgan, sezgan narsalarining birontasini
ham esidan chiqarmay, yodida saqlab qoladigan, zehni biror narsaning alomatini
sezishi bilan, bu alomat nimani anglatishini tezda bilib oladigan, fikri va
aytmoqchi bo'lgan mulohazalarini ravon bayon eta oladigan, bilimlarni osonlik
bilan o'zlashtira oladigan bo'lishini alohida ta'kidlaydi .
Buyuk Sharq mutafakkiri Abu Ali ibn Sino nafaqat tibbiyot olamidagi
kashfiyotlari bilan, balki ta'lim va tarbiya sohasidagi asarlari bilan ham milliy
pedagogika tarixida muhim o'rin tutadi. U «Tadbiri manozil» («Bolani maktabda
o'qitish va tarbiyalash») asarida o'quvchilarning fikrlash faoliyatini yaxshilash,
bilim berish jarayonining samaradorligini oshirishda o'quvchilarni birga o'qitish
zarurligiga diqqat qaratadi. Bunda o'quvchi zerikmaydi, fanni egallashga qiziqish
yuzaga keladi, bir-biridan qolmaslik uchun harakat, musobaqalashish istagi
rivojlanadi. Shu asosda o'quvchilar o'qigan kitoblari, fikr-mulohazalari,
kattalardan eshitgan fikrlari bilan o'rtoqlashadilar va ana shu jarayonda ularning
fikrlash darajasi shakllana boradi.
Ibn Sino suhbatdoshiga hurmat bilan yondashish haqida to'xtalib, shunday
deydi: «Sening fikring (bolaning) yuragiga etib borib, unga o'ylab, fikr yuritib
ko'rishga imkon bersin... Agarda sening suhbatdoshing yoki do'sting sening
so'zlaringga va nasihatlaringga e'tibor bermayotganini sezsang, suhbatni boshqa
vaqtga ko'chir».
Ibn Sino insonning fikrlash qobiliyatiga, xayol-xotirasi va iroda sifatlariga
yuqori baho beradi. Tafakkurning kuchi shundaki, uning yordamida voqea va
hodisalarni bir-biriga chog'ishtirib, abstraksiyalash bilan haqiqatni yolg'ondan
ajratish mumkin, xotira yordamida esa idrok qilingan narsa va hodisalar kishi
ongida mustahkam saqlanib qoladi va idrok qilingan bir ob'ektni ikkinchisidan
ajratishga yordam beradi. Xayol kishi ongida ob'ektiv voqelikning aks
ettirilishidir, degan fikrlarni bayon qiladi.
Kaykovus ilmiy asarlar mutolaasidan olingan bilimlar nechog'lik haq
bo'lmasin, hayotda o'z fikriga tayanib mustaqil fikr ko'rish lozim bo'lgan
9

vaziyatlar ham bo'lishi mumkinligini o'g'liga nasihat tarzidagi « Qobusnoma »
asarida yozadi: «Ey farzand, bilgilki, barcha hukmni kitob bo'yicha qilmasdan, o'z
fikrlari bilan ham hukm qilurlar va bunday tadbirlar bilan ham ishni bilib
olurlar».
Buyuk qomusiy olim, faylasuf va pedagog Abu Rayhon Beruniy ham
bilimlarning hosil bo'lishida aql, fikr, sezgilarining o'rni haqida so'z yuritar ekan,
shunday deb yozadi: «Faqat sezgi orqali, sezgi organlari yordamida o'zlashtirilgan
bilimlar xatolarga olib kelishi mumkin. Agar inson sezgilardan fikrlash va xulosa
chiqarish yordamida foydalansa, ana shu sezgilar yordamida idrok qilinadigan
narsalarni o'rganishda juda katta yutuqlarga erishmog'i mumkin... Istaklarga
mehnat tufayli erishiladi». Olimning fikricha, faqat eshitilgan, ko'rilgan yoki
umuman sezgi organlari orqali qabul qilingan ma'lumotlar shundayligicha idrok
qilinmasdan, balki aql chig'irig'idan o'tkazilsa va tegishli xulosalar chiqarilsa, ana
shu bilimgina haqiqiy va mustahkam bo'ladi.
Beruniyning ilmiy merosida tabiatni o'rganish va bilishning ilmiy metodiga
ham katta o'rin ajratilgan. Beruniy ilmiy metodining xarakterli xususiyatlari
ob'ektivlik va oqilona yondashuv, kuzatish, tajribalar, og'zaki va yozma
yodgorliklarni o'rganish, dalillarga tanqidiy yondashuv, ularni aqliy xulosalar
shaklida mantiqiy umumlashtirish va haqiqatni aniqlash maqsadida qiyoslashdan
iboratdir.
Buyuk olim ta'limning izchil, ko'rgazmali, maqsadga qaratilgan bo'lishi va
muayyan tizim bo'yicha olib borilishi zarurligini, ko'rgazmalilik ta'limni ancha
qulay, aniq va qiziqarli qilishi va tafakkurni rivojlantirishini alohida ta'kidlaydi.
G'azal mulkining sultoni, ma'rifatparvar davlat arbobi Alisher Navoiy
asarlarida ham insonning o'z fikri, dunyoqarashiga ega bo'lishi, bilim olishi va
olgan bilimlarini hayotda qo'llay bilishda inson tafakkurining o'rni katta
ekanligiga alohida ahamiyat beriladi. Shoir «Mahbub-ul-qulub» asarida bilim olib
mustaqil mushohada yurita olmaydigan insonni «ustiga kitob ortilgan eshak»ka
qiyoslaydi va «nodon» deb ataydi.
Ma'rifatparvar olim Abdulla Avloniy o'zining «Turkiy Guliston yoxud
10

axloq» asarida badan tarbiyasi bilan bir qatorda fikr tarbiyasiga ham alohida
ahamiyat beradi. Uning ta'kidlashicha, fikr tarbiyasi «muallimning yordamiga
so'ng darajada muhtojdir» va inson hayotida muhim ahamiyatga ega.
Fikr agar yaxshi tarbiyat topsa,
Xanjar olmosdan bo'lur o'tkur.
Fikrning oynasi olursa zang,
Ruhi ravshan zamir o'lur benur.
XX asrning so'nggi o'n yili o'zbek xalqi ijtimoiy hayotida, ongida tub
burilishlar davri bo'ldi. Qisqagina vaqtda millatning olamni, voqelikni anglash,
idrok etish va tushuntirish tarzida jiddiy sifat o'zgarishlari yuz berdi. Bu o'zbek
xalqining o'zligiga qaytganligi, millat tafakkurining sog'lomlashganligini
ko'rsatadi.
Ana shu ijobiy o'zgarishlar milliy pedagogikamizda ham o'z aksini topdi.
Endilikda milliy pedagogikamizning maqsadi bilim berish va mutaxassis
tayyorlash asosiy niyati bœlgan mustabid tuzum pedagogikasidan farqli o'laroq,
barkamol shaxs tarbiyasiga qaratilgan. «Ta'lim to'g'risida»gi Qonun va «Kadrlar
tayyorlash milliy dasturi» ta'lim-tarbiya bilan shug'ullanuvchilarga kishilarning
demokratik jamiyatda erkin va mustaqil fikrlaydigan qilib tarbiyalanishi
lozimligini ko'rsatib o'tdi.
Pedagogika fanlari doktori Q.Yo'ldoshev esa milliy tarbiyashunoslikda
samara keltiruvchi faoliyat bu - pedagogik hamkorlik, ya'ni o'qituvchi va
o'quvchining birgalikdagi faoliyati, deb ko'rsatadi. «Endilikda pedagogika
fanining asosiy e'tibori tarbiyalanuvchini faollashtirishga, uni pedagogik
jarayonning ishtirokchisiga, tarbiyachining sherigi yoxud hamkoriga aylantirish
yo'lini tadqiq etishga qaratilgan».
Yangilanayotgan pedagogika o'qituvchi o'quvchi oldida obro'ga ega bo'lishi
lozimligini tan oladi. Ammo obro'ga zo'ravonlik, taqiq va tazyiq bilan erishib
bo'lmaydi. Obro'ni qozonish kerak.
Pedagogik-psixologik adabiyotlarda ta’lim jarayonining samarador-ligini
oshirishning asosiy shartlaridan biri o‘quvchilarning mustaqil fikrlashlarini
11

tashkil etish deyiladi.
Demokratik pedagogikaning asoschisi, mashhur chex pedagogi Yan Amos
Komenskiy ilg‘or fikrlari bilan zamonasining sxolastikaga asoslangan
o‘qitishning dogmatik usuliga qarshi chiqib, insonning hissiy bilishdan aqliy
bilishga borishigacha bo‘lgan yo‘ldagi ma’rifatning o‘rnini ilmiy asoslab berdi.
Ulug‘ olim o‘zining «Buyuk didaktika» asarida insonning bilim olish
uchun uning butun yoshlik davri, 24 yoshgacha bo‘lgan umri sarflanadi, deydi.
Shu davrni to‘rt qismga ajratib, har bir davr o‘ziga mos maktab bo‘lishi
lozimligini ko‘rsatadi. «Avvalo, -deydi u,- tashqi sezgilar vositasi bilan
narsalarning o‘zlari bilib olinadi, chunki narsalar bevosita sezgilarga ta’sir etadi.
So‘ngra, o‘z navbatida, ichki sezgilar harakatga kelib, tashqi sezgilar yordamida
bilib olingan narsalarning in’ikosini o‘zida aks ettiradi, mujassamlashtiradi va
xotira yordamida, shuningdek, qo‘l harakatlari va nutq yordamida ifodalaydi.
Shundan so‘ng aql ishga kirishadi va batafsil fikr yuritib, hamma buyumlarning
o‘zaro munosabatlarini puxta o‘rganish uchun ularning barchasini o‘lchab,
taqqoslab kœradi. Bu esa narsalarni va ular haqidagi fikrlarni to‘g‘ri tushunib
olishga imkon beradi. Nihoyat bularning barchasida iroda o‘zining qonuniy
kuchini ko‘rsatishi lozim. Chunki iroda insonning barcha harakatlarini
birlashtiradi va boshqaradi». 2
Demak, olim sezgilardan boshlanadigan bilish bosqichlarini ko‘rsatib berar
ekan, aqlning mustaqil fikrni yo‘lga qo‘yishini va shuning natijasidagina to‘g‘ri
fikrlarning tushunib olinishini ko‘rsatib beradi.
Faylasuf olim A.Choriyev «mustaqil shaxs» tushunchasini falsafiy jihatdan
tahlil qilar ekan, u o‘zida uchta komponentni: Mustaqil fikrlashni, mustaqil
yashashni o‘zida mujassamlashtirishini ta’kidlab o‘tadi va mustaqil fikrlashni
asosiy komponent sifatida inson faoliyatiga ta’siri haqida shunday deydi: « ...
shaxs mustaqilligi, eng avvalo, uning fikrlash tarziga, fikr-mulohaza yuritish
quvvatiga bog‘liq bo‘ladi. Xuddi shu qobiliyat tufayli inson o‘zi ko‘rgan, bilgan,
2
Qodirova F.R, Qodirova R.M. Maktabgacha ta’lim konsepsiyasi.T, Fan va texnologiya 2011
12

eshitgan, atrofida sodir bo‘layotgan hodisalar, voqealar, jarayonlarning
mohiyatini, ularning to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri, chin yoki yolg‘onligini aniqlaydi.
Aniqroq qilib aytganimizda, inson xuddi shu qobiliyati tufayli kundalik
turmushimizda vujudga kelgan muammolar yechimini topadi».
Kuzatishlarga qaraganda, mustaqil fikrlash, avvalambor, yangi savol, yangi
muammoni ko‘ra bilish va qo‘ya bilish, so‘ngra uni o‘z kuchi bilan hal qilishda
namoyon bo‘ladi. Boshqacha aytganda, mustaqil fikrlash o‘quvchilarning
shunday faoliyatiki, unda o‘quvchilar maksimal faollik, ijodkorlik, mustaqil
hukm chiqarish va tashabbuskorlikni namoyon qiladilar. Natijada ular shu
jarayonda:
- bilimlarni mustaqil ravishda yangi vaziyatda qo‘llash;
- mavzularni o‘rganish davomida yangi muammoni ko‘ra bilish;
- bir muammoning bir nechta (alternativ) yechimlari bœlishi mumkin-ligini
anglash;
- avval ma’lum bœlgan muammolarni hal qilish usullarini kombina-siyalash;
- muammoni hal qilishning original usullarini topa bilish malaka-larini egallay
boradilar.
Yuqorida sanab o‘tilgan va boshqa shu kabi ishlarni bajarish davomida
o‘quvchi faoliyatida ongli mustaqillik darajasi quyidagilarda namoyon bo‘ladi:
bilish, fikrlash, eslab qolish yoki ma’lum tushunchalar asosida yangi faktlar,
hodisalar, voqealarni keltirish.
Ish mazmuniga ko‘ra o‘xshash topshiriqlarni bajarishdagi o‘quvchi
harakatlari mustaqil bo‘lmaydi, chunki ular namuna asosida bajariladi.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining o’qish darslaridagi faoliyati ham
elementar darajada bo‘ladi. Negaki u oddiy qayta ishlash ko‘rinishida tayanch
tushunchalar asosidagi harakatlari fikrlash tarziga kam ta’sir o‘tkazadi.
Tafakkurning yetarli darajada rivojlanmasligi, M.Saidov ta’kidlaganidek,
«o‘quvchi faoliyatida tez-tez duch keladigan so‘z qashshoqligi, fikrni mantiqan
bayon qila olmaslik, fikrni mustaqil izchillikda bera olmaslik, bayon qilinishi
lozim bo‘lgan fikrlarni mantiqiy bo‘laklarga ajrata olmaslik, mavzu talabidan
13

chetga chiqishi» ga olib keladi. Bu esa masalaning g‘oyatda muhimligini
ko‘rsatadi.
Z.Nishonova esa mustaqil fikr rivojlanganligining mezonlari sifatida
quyidagilarni ko‘rsatib o‘tadi:
1.O‘zining va «o‘zgalarning» fikrini tanqidiy baholashda shaxsning tajribasi,
o‘zga shaxsning fikrini tushunish qobiliyati, uning fikridagi mantiqni tushunish,
suhbatdoshning fikrlarini o‘z fikrlari bilan taqqoslay olish va ma’lum xulosaga
kelish;
2.Shaxsning fikr mazmuni bilan tashqi va ichki kelishuv;
3. Qarama-qarshiliklarni his qila olish;
4. Tafakkurda nazariy va amaliy umumlashtirishning nisbati;
5. Diqqatda namoyon bo‘ladigan aqliy funksiyalarning ixtiyoriy boshqarilishi;
6. Aqliy tashabbuskorlikning rivojlanish darajasi .
Psixologiya fanlari doktori E.G‘oziyev va pedagogika fanlari doktori
J.Ikromovalar mustaqil fikrlash jarayoni va uning komillikka ta’sirini tahlil qilar
ekanlar, mustaqil fikrlash harakatini quyidagi bosqichlardan tashkil topishi
mumkinligini ta’kidlab o‘tadilar:
1. Muammoning paydo bo‘lishi.
2. Masala, muammo, topshiriq mohiyatini anglash.
3. O‘xshash ma’lumotlar yoki obrazlarning vujudga kelishi.
4. Tasavvur va xotira materiallarining kamayishi, taxminlar (farazlar)ning
tug‘ilishi.
5. Taxminlarni tekshirish yoki ularning haqqoniyligini tasdiqlash.
6. Yangi taxmin (faraz)ning yuzaga kelishi.
7. Farazlarni ikkilamchi tekshirish.
8. Masala, topshiriq, muammo yechimini topish (hal qilish).
9. Ixtiyorsiz aqliy hatti-harakatlar davom etishi (fikrlashning nisbiy
davomiyligi) va hokazo.
O‘quvchilarning tafakkurini rivojlantirish uzluksiz ta’lim tizimi oldidagi
shaxs tarbiyasi bilan bog‘liq muammolarni hal qilishning zarur shartlaridan
14

biridir. Inson o‘z xatti-harakatlari, faoliyati davomida qay darajada mustaqil
bo‘lsa, shu qadar tushunchasi keng, aql-idroki yuksak hisoblanadi. Fikr nutq
orqali ifoda etilishi nazarda tutilsa, o’qish ta’limi oldida nechog‘li mas’uliyatli
vazifani hal qilish masalasi turganini anglash qiyin emas.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining mustaqil fikrlash mezonlari sifatida biz
quyidagilarni ko‘rsatishimiz mumkin:
1) o‘rganilayotgan materialni mustaqil tahlil qila bilish;
2) muammoni hal eta bilish;
3) hodisa va jarayonlardagi belgilarni taqqoslash, umumlashtirish,
umumlashma xulosalar chiqarish;
4) o‘z fikri va tushunchasini mantiqiy dalillash, fikrlarni ravon ifodalash;
5) o‘zlashtirilgan bilimlarni amalda qo‘llay bilish .
Yoshlarni mustaqil fikrlashga o‘rgatish jamiyat hayotida tub burilishlar
amalga oshirilayotgan hozirgi davrda, ayniqsa dolzarb ahamiyat kasb etadi.
Negaki mamlakatimizda yuksak e’tiqodli, mustaqil fikrli, tashabbuskor, yuqori
malakali mutaxassislarga har qachongidan ham katta ehtiyoj bor.
Muammo yuzasidan olib borilgan kuzatishlar o‘quvchilar tafakkurini
rivojlantirishda o’qish ta’limi katta imkoniyatlarga ega ekanligini isbotladi.
Chunki tafakkur nutq vositasida ifodalanadi, u ayni chog‘da shaxslik sifatlarini
tarkib toptirishning ham muhim omilidir.
O‘quvchilarning shaxslik sifatlarini tarkib toptirishda o‘quv predmetlarning
o‘rni beqiyos kattadir. Bu borada, ayniqsa, o’qish ta’limi zimmasiga katta
mas’uliyat tushadi.
Boshlang‘ich sinflarning o’qish darslarida o‘quvchilarni mustaqil fikrlashga
o‘rgatish jarayonida ularning bog‘lanishli nutqi ham barobar rivojlanadi.
O‘quvchilarni mustaqil fikrlash iqtidoriga ega bo‘lishi ularning o‘quv-biluv
ko‘nikma va malakalariga ijobiy ta’sir kœrsatadi. Shunga ko‘ra o‘quvchilarni
mustaqil fikrlashga œrgatish «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi»da belgilab
qo‘yilgan ta’lim-tarbiya jarayonini insonparvarlashtirish talabiga to‘la mos keladi.
15

1.2.Boshlang'ich sinf o’qish darslarida o'quvchilarni mustaqil
fikrlashga o'rgatish vositalari
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini mustaqil fikrlashga o‘rgatish bir kunda
yoki bir soatlik dars davomida amalga oshirish mumkin bo‘lgan jarayon emas,
balki yillar davomida bosqichma-bosqich turli omillar yordamida amalga
oshiriladigan jarayondir.
Olimlar olib borgan kuzatishlarga qaraganda ta’lim metodlarining barchasi
ham o‘quvchilarni mustaqil fikr lashga o‘rgatish vositasi bo‘la olmaydi. Ammo
darsda turli metodlarni qo‘llash orqali ta’lim samaradorligini oshirishga,
bilimlarni egallash jarayonining zerikarli bo‘lmasligiga erishish mumkin.
Ta’lim metodlari xilma-xil bœlib, o‘xshash xususiyatlariga ko‘ra
guruhlarga birlashtiriladi.
Ta’lim metodlarining tasnifiga oid turli qarashlar mavjud: ba’zi
mutaxassislar ta’lim metodlarini tasnif etishda bilim manbalarini hisobga olishsa,
ayrim olimlar o‘qituvchi faoliyati xususiyatlaridan kelib chiqishadi, uchinchi bir
guruh olimlar esa o‘quvchilar faoliyatini e’tiborga olishadi. Ta’lim metodlariga
bunday qarashlarning ko‘p va rang-barang bo‘lishi tabiiy. Chunki ta’lim
metodlari mazmunan boy hodisa bo‘lib, ular ma’lumot mazmuni bilan ham,
o‘qituvchi va o‘quvchi faoliyati bilan ham, bilim va malakalar bilan ham,
shuningdek, ijodiy qobiliyatlarni, munosabatlarni rivojlantirish bilan ham
chambarchas bog‘liqdir. 3
Masalan, Y.K.Babanskiy ta’lim metodlarini o‘quvchilarning faoliyati
nuqtai nazaridan tasnif etadi. U ta’lim metodlarini uch guruhga ajratadi:
o‘quv-biluv faoliyatini uyushtirish va amalga oshirish metodlari;
o‘quv-biluv faoliyatini rag‘batlantirish va asoslash metodlari;
o‘quv-biluv faoliyati samaradorligini nazorat qilish metodlari.
Har bir guruh, o‘z navbatida, yana kichikroq guruhlarga ajratiladi.
Masalan, birinchi guruh metodlariga quyidagilar kiradi: og‘zaki bayon qilish,
3
Hasanboyeva O,Tadjiyeva M, Toshpulatova Sh va boshq. Maktabgacha ta’lim pedagogikasi. T.: Ilm-ziyo, 2012
16

ko‘rgazmali metodlar, amaliy metodlar, induktiv va deduktiv metodlar,
muammoli-izlanish metodlari, mustaqil fikrlash metodlari.
Rag‘batlantirish va nazorat qilish metodlari ham o‘z tarkibida guruhlarga
ajratiladi.
Ta’limning muammoli metodi faqat o‘qituvchini bilimlarni bayon etishga
emas, balki o‘quvchilarni mustaqil ravishda izlanishga, fikr yuritishga
yo‘naltirishi lozim.
A.G‘ulomov va M.Qodirovlar xususiy metodlar, ya’ni o’qish ta’limi
jarayonida qo‘llaniladigan metodlar borasida to‘xtalib o‘tadilar. Ular ta’limni
ikkiyoqlama jarayon ekanligini hisobga olib, ta’lim metodlarini ikki katta
guruhga ajratadilar:
1. O‘qituvchi faoliyati bilan bog‘liq metodlar.
2. O‘quvchi faoliyati bilan bog‘liq metodlar.
O‘z navbatida har bir guruh kichik guruhlarga bo‘linadi.
O‘qituvchi faoliyati bilan bog‘liq metodlar bilimlarni tayyor holda bayon
etish va muammoli bayon qilish metodlariga ajratilgan.
O‘quvchi faoliyati bilan bog‘liq metodlar guruhiga qayta xotirlash, qisman
izlanuvchanlik va izlanishga asoslangan metodlar kiradi .
Ta’lim metodlarini tahlil qilib chiqar ekanmiz, ulardan unumli va o‘rnida
foydalanish o‘quvchilarni mustaqil fikrlashga o‘rgatishda juda qo‘l kelishini
ko‘ramiz.
Ammo ta’lim metodlarining barchasi ham boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida
mustaqil fikrlash qobiliyatini shakllantirishga xizmat qilmaydi. Binobarin,
reproduktiv metod o‘quvchilarda mustaqil fikrlashni shakllantirishga ta’sir
etmasa, muammoli-izlanish metodi orqali bu borada yuqori natijalarga erishish
mumkin.
Ta’lim jarayonida o‘quvchilarning xilma-xil o‘quv materiallarini hal
qilishlari orqali izlanish g‘oyasining joriy qilinishi mustaqil fikrlashga o‘rgatish
vositalaridan biridir. O‘quvchilar tafakkurining mustaqilligini shakllantirishda bu
usuldan oqilona foydalanish nihoyatda samarali bo‘lib, tadqiqotchilik
17

ko‘nikmalari va ishga ijodiy yondashishga yordam beradi.
Muammo – mohiyatiga ko‘ra, zudlik bilan hal etilishi lozim bo‘lgan
masaladir. O‘qituvchi o‘quvchi oldiga muammo qo‘yar ekan, muammoni hal
qilish yo‘lidagi harakat davomida o‘quvchi izlanadi, ijod qilishga intiladi,
muammo ustida avvalgi tajriba va bilimga tayangan holda fikr yuritadi.
O‘quvchilar ta’lim obyekti bo‘lib qolmay, subyekti ham bo‘lishlari
lozimligi davr talabidir. Ular o‘qituvchining talabini shunchaki o‘zlashtirmay,
balki o‘z shaxsiy tajribalari, aqliy rivojlanish darajalariga qarab faol
o‘zlashtirishlari, qayta ishlashlari lozim. Ta’lim jarayonida mustaqil fikrlashga
harakat qilishga qobil yosh avlodni tarbiyalash lozim. Shu bois ko‘pgina olimlar
va ilg‘or o‘qituvchilar o‘quvchilarda o‘quv faoliyatiga mustaqil va ijodiy
yondashuvni tarkib toptirish yo‘lida izlanmoqdalar. Bu borada biz olib borgan
izlanishlarimiz natijasi o‘laroq, ta’limning muammoli metodining o‘quvchilarni
mustaqil fikrlashga o‘rgatishdagi o‘rni ustida alohida to‘xtalib o‘tmoqchimiz. Bu
metoddan foydalanish bilish jarayonining samaradorligini oshiradi, bilimlarni
chuqur, ongli, mustahkam o‘zlashtirishga, mustaqil fikrlash va izlanishlar
natijasida o‘ziga xos kashfiyotlar qilish imkonini beradi.
Ta’limning muammoli metodi nuqtai nazaridan ta’limdagi asosiy yo‘nalish
o‘quvchilarda o‘quv topshiriqlarini hal etish, bilish va mustaqil fikrlash
faoliyatini shakllantirishdir. Ta’lim jarayonida o‘quvchilar subyekt sifatida jalb
qilinib, o‘qituvchi rahbarligida o‘zlari bilim oladigan sharoitga solinadi. Shu
jarayonda yangidan yangi, murakkablashib boruvchi uzluksiz muammolarga
daxldor ta’lim tashkil etiladi. Bunday ta’limda butun bir dars bitta asosiy
muammoni hal etishga bag‘ishlanishi mumkin. Yoki bir dars davomida
o‘rganilishi lozim bo‘lgan o‘quv materiali bir qancha izchil muammolarga
bo‘linishi mumkin. Muammolar ketma-ket hal qilingach, bilimlarni bir tizimga
solish, umumlashtirish amalga oshiriladi.
Muammoli metod haqida V.Okon shunday fikr bildiradi: «Umumiy
ko‘rinishdagi muammoli ta’lim deganda, biz muammoli vaziyatlarni tashkil etish,
muammolarni shakllantirish (o‘quvchilarning o‘zi shunga sekin-asta jalb etiladi),
18

muammolarni hal etishda o‘quvchilarga zarur yordam berish, ularni tekshirish,
nihoyat sistemalashtirish jarayoniga rahbarlik va olingan bilimlarni
mustahkamlash kabi harakatlar yig‘indisini tushunamiz» Muammoli metod
asosida tushunish va tushuntirish uchun ilgarigi bilimlar yetarli bo‘lmagan,
o‘quvchiga ma’lum bilim, o‘quv va ko‘nikma, yangi dalil, hodisalar o‘rtasida
dialektik ziddiyat kasb etuvchi o‘quv muammosi yotadi».
Bizningcha esa, bu metodni «Muammoli izlanish metodi» tarzida
nomlanishi uning asl moќiyatini ochib beradi.
Olimlarning fikricha, muammoli ta’lim o‘quvchilar oldiga muammoli savol
yoki topshiriqlar qo‘yish, muammoli vaziyat yaratish, muammolarni mustaqil hal
etish, izlanishga o‘quvchilarni jalb etish, yakuniy xulosalar chiqarish kabi
jarayonlarni o‘z ichiga oladi.
Muammoli ta’lim muammoli vaziyat, o‘quv muammosi, muammoli savol,
muammoli topshiriq kabi kategoriyalarni o‘z ichiga oladi.
Muammoli ta’limni amalga oshirishda o‘qituvchi to‘g‘ri savol qo‘ya bilishi
lozim. Boshlang‘ich sinflarda ko‘pincha, muammoli vaziyat topshiriqning
mazmuni yoki masalaning shaklida aks etadi. Topshiriq shartlari o‘quvchi ongida
muqarrar sur’atda muayyan bir savol tug‘iladigan va shu savolga javob qaytarish
istagi paydo bo‘ladigan qilib tuziladi.
O‘quvchilar muammoni mustaqil hal etishga intilar ekanlar, yangi
bilimlarni egallash bilan bir qatorda, mustaqil fikrlashga ham o‘rgana
boshlaydilar. Bilish vazifalarini qo‘yishning bu usuli tadqiqot refleksiga
asoslanadi.
Psixologiyada shu munosabatlar bilan izlanish samarasining katta
ahamiyatga ega ekanligi qayd etiladi, bunda o‘quvchi bilimlarni mustaqil egallash
jarayoniga tortiladi.
Garchi, muammoli ta’lim turlicha tashkil etilsa-da, u hamisha
ziddiyatlardan chiqish uchun faol izlanish jarayoni sifatida namoyon bo‘ladi.
Muammoli ta’limning ahamiyati o‘quvchilarda bilish faoliyatini boshqarish
masalalarini hal etishdagi o‘rni bilan ham belgilanadi. Nazariya va amaliyot
19

o‘rtasidagi mavjud obyektiv ziddiyatlar ta’limga muammoli yondashuvni
samarali amalga oshirish imkonini beradi.
Boshlang‘ich sinf o’qish ta’limida muammolilikning bo‘lishi mutlaqo
tabiiydir. Shu bois darsda muammoli ta’limning material va o‘quvchilar
tayyorgarligiga imkon beradigan barcha muammolilik elementlaridan
foydalanishga intilish lozim. Biroq tegishli o‘quv qo‘llanmalari va metodik
ko‘rsatmalar ishlab chiqilmas ekan, muammoli ta’lim muammoligicha
qolaveradi. Shu munosabat bilan nafaqat muammoli yondashuvga katta e’tibor
berish kerak, balki shaxsiy tajriba va ilmiy izlanishlarga suyangan holda
boshlang‘ich sinflarning o’qish darslarida muammoli ta’limdan unumli
foydalanish bo‘yicha tegishli o‘quv qo‘llanmalari va metodik tavsiyalar ishlab
chiqish muhimdir.
O‘qituvchi dars jarayonida tovush, harf, so‘z, gap va uning turlari, bo‘g‘in
hamda nutqqa doir bilish muammosini qo‘yishda o‘quvchilar eksperimental
xarakterdagi mustaqil fikrga jalb etiladi. o‘qituvchi muammoli vaziyat yaratib
o‘quvchilarni uning hal qilinishi tomon yo‘naltirar ekan, tahlil qilish, taqqoslash,
umumlashtirish kabi tafakkur jarayonlaridan biriga ongli ravishda jalb qilish
orqali bilimlarni mexanik tarzda eslab qolishdan ongli o‘zlashtirishga yo‘l ochadi.
Bunda muammoli izlanish metodi mantiqiy tadqiqot metodlari bilan qo‘shilib
ketadi va o‘quvchilarni mustaqil fikrlashga o‘rgatish vositasi bo‘lib xizmat
qiladi..
Nafaqat boshlang‘ich sinflarda, balki umuman ta’lim sohasida keng
qo‘llaniladigan o‘quvchilarning mustaqil fikrlari ta’lim samaradorligini
oshiruvchi vosita sifatida doimiy ravishda tadqiqotchilar diqqat markazida bo‘lib
kelgan. Metodist olimlar mustaqil fikrlardan dars jarayonida keng foydalanishni
doimo yoqlab chiqqanlar. Chunki o‘quvchilarning bilimlarni egallash va mustaqil
fikrlashga o‘rgatish, avvalambor, mustaqil fikrlarni bajarish, oldida turgan
muammo va masalalarning yechimini topish jarayonida shakllanadi.
Shunday ekan, o‘quvchilarning mustaqil fikrlari nima degan savolga
to‘xtalib o‘tmoq joiz. Unga turlicha javob berganlar. Jumladan, ba’zi olimlar
20

mustaqil fikrlar deganda o‘qituvchining bevosita yordamisiz, ammo uning
nazorati ostida bajariladigan vazifalarni tushunishsa, boshqalari o‘quvchilardan
faol aqliy faoliyatni, tashabbuskorlikni, avval olingan bilimlarni amaliyotda
qo‘llashni talab qiladigan ishlar deb bilishadi.
Jumladan, pedagogika fanlari doktori, professor A.G‘ulomov mustaqil
fikrlarga shunday ta’rif beradi: «Mustaqil fikrlar deganda biz, avvalo,
o‘qituvchining bevosita rahbarligida uyushtiriladigan hamda o‘quvchilarning
o’qish darslaridan egallaydigan nazariy bilimlarini mustahkamlash va
ko‘nikmalarni takomillashtirishga xizmat qiladigan, ma’lum maqsadga qaratilgan
faol ongli faoliyatni tushunamiz».
O.Roziqov esa o’qish darslarida qo‘llaniladigan mustaqil fikrlarni
«o‘qituvchining bevosita ishtirokisiz, ammo uning ko‘rsatmalari va rahbarligida
bajariladigan, nazariy-amaliy materiallar ustida uyushtiriladigan, o‘quvchilarning
ongli ravishda faoliyat ko‘rsatishlarini ta’minlaydigan grammatik, orfografik
vazifalar» sifatida tushunadi .
Mustaqil fikrlar ta’lim-tarbiyaning ajralmas qismi hisoblanadi. Uning
o‘ziga xos xususiyati o‘quv topshiriqlarining o‘qituvchi ishtirokisiz, bevosita
o‘quvchi tomonidan bajarilishi bilan belgilanadi va asosan matn ustida ishlash
orqali amalga oshiriladi, qo‘shimcha adabiyotlardan samarali foydalanishni
nazarda tutadi».
Bizningcha, mustaqil fikrlar o‘quvchilarning aqliy imkoniyatlarini
namoyon qilishga imkon beradigan, o‘qituvchining bavosita va bevosita
ishtirokida, ammo bevosita yordamisiz nazariy-amaliy materiallar ustida
bajariladigan vazifalar bo‘lib, o‘quvchilarning nafaqat bilim darajalarini, balki
ularning o‘zlashtirgan bilimlarini amaliyotda qo‘llay bilishlarini, mustaqil va
mantiqiy fikrlash darajalarini aniqlash va shakllantirish imkoniyatini beradigan
ongli faoliyatdir.
Mustaqil fikrlar tasnifiga oid bir qancha qarashlar mavjud. Olimlar
guruhlarga ajratishda mustaqil fikrlarning u yoki bu jihatlariga e’tibor
qaratganlar.
21

Mustaqil fikrlarni didaktik maqsadlariga ko‘ra 3 guruhga ajratadilar:
1. Yangi materiallarni qabul qilishga yo‘naltirilgan mustaqil fikrlar.
2. Yangi bilimlarni o‘zlashtirishga yo‘naltirilgan mustaqil fikrlar.
3. Mahorat va malakani mustahkamlash, bilimlarni kengaytirish va
shakllantirishga yo‘naltirilgan mustaqil fikrlar.
Faaoliyat mazmuni bo‘yicha ham mustaqil fikrlarni 3 guruhga ajratadilar:
1. Berilgan namuna bo‘yicha mustaqil fikrlar.
2.Qoida asosidagi mustaqil fikrlar.
3.Ijodiy mustaqil fikrlar.
Bu tasnif mustaqil fikrlar mazmuni va o‘quv-biluv faoliyati mazmunini
o‘zida aks ettirgan.
Boshlang‘ich sinflar o’qish ta’limi jarayonida qo‘llaniladigan mustaqil
fikrlarni biz tavsiflashda faoliyat mazmuniga asoslandik. YA’ni:
1. Reproduktiv mutaqil fikr lar.
2. Rekonstruktiv mustaqil fikrlar.
3. Ijodiy mustaqil fikrlar.
Boshlang‘ich sinf o’qish darslarida faol qo‘llanadigan didaktik o‘yinlar
ham o‘quvchilarning mustaqil fikrlashga o‘rgatuvchi muhim vosita hisoblanadi..
O‘yin kichik maktab yoshidagi o‘quvchilar faoliyatida asosiy o‘rinni
egallaydi. O‘quvchilarning yosh va psixologik xususiyatidan kelib chiqadigan
bo‘lsak, o‘yin dunyoni va o‘zligini anglashda, qiziqishlarini qondirishda asosiy
vosita hisoblanadi. Ta’limiy o‘yinlar bilimlarni o‘zlashtirish jarayonini
yengillatish va o‘yin orqali bilim berish maqsadida yaratilgan.
A.Y.Bobomurodova o’qish ta’limida o‘quv topshiriqlarini o‘yin
xarakterida qurish lozimligini ta’kidlaydi va shunday deydi:
«Ta’limiy o‘yinlar o‘quvchilarni ijodiy faoliyat ko‘rsatishga,
o‘rganilayotgan til hodisalarining mohiyatini anglab, mustaqil ravishda hukm va
xulosalar chiqarishga, har bir o‘quvchiga o‘zligini namoyish etish va
mulohazalarini erkin bayon etib, o‘z nuqtai nazarini himoya qilishga keng
22

imkoniyat yaratadi. Tezkorlik, sezgirlik, topqirlik, qat’iylik, o‘quv
qiyinchiliklarini mustaqil yengish kabi fazilatlarni tarkib toptirish, ko‘pincha,
ta’limiy o‘yinlar orqali amalga oshiriladi».
Metodist A.Y.Bobomurodova ta’limiy o‘yinlarning mohiyati va til
o‘rganishdagi ahamiyatini to‘la ochib bera olgan.
Ba’zi olimlar esa ta’limiy o‘yinlarning muhim jihatlari, vazifasi va
ahamiyati haqida shunday deydi: «Didaktik o‘yinlarning muhim jihatlari
shundaki, o‘quv topshiriqlari bolalarga o‘yin shaklida taqdim etiladi. Bolalar
o‘yin jarayonida bilimlarni o‘zlashtirayotganlari, ma’lum predmetlardan
foydalanish malakalarini va o‘zaro muomala madaniyatini egalalayotganlarini
sezmaydilar. Har bir didaktik o‘yin ta’limiy va tarbiyaviy mazmuni, o‘yin
topshiriqlari, o‘yin harakatlari, o‘yin va tashkiliy munosabatlardan iborat
bo‘ladi».
Biz didaktik o‘yinlarni mazmuniga kœra tinch o‘yinlar, harakatli o‘yinlar,
aralash tipdagi o‘yinlar; shakliga ko‘ra musobaqa o‘yinlari, sahna o‘yinlariga
ajratdik.
Harakatli o‘yinlarga o’qish ta’limi jarayonida qo‘llaniladigan musiqali
o‘yinlar va sahna o‘yinlarini misol qilib keltirish mumkin.
Aralash o‘yinlar o‘zida ham harakatli o‘yinlar, ham tinch o‘yinlar
elementlarini aks ettiradi.
Tarqatma materiallar asosida uyushtiriladigan o‘yinlar, so‘z o‘yinlari, kesma
harflar bilan o‘tkaziladigan o‘yinlar tinch o‘yinlarga misol bo‘la oladi.
O‘quvchilarni mustaqil fikrlashga o‘rgatishda o‘qituvchi va o‘quvchi
munosabatlari ham muhim ahamiyatga ega.
Abu Ali ibn Sinoning ta’lim-tarbiya masalalariga doir asarlarida
o’quvchilarni mustaqil fiklashga katta e’tibor qaratilishi bejiz emas. Buyuk olim
o‘qituvchini tanlash masalasiga alohida ahamiyat beradi.
Ibn Sino yosh avlod va uning tarbiyachisi o‘rtasidagi munosabatlarni
to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish uchun o‘qituvchi quyidagi bir qancha talablarga rioya
23

qilishi lozimligini ko‘rsatadi:
1.Bolalar bilan muomala qilishda bosiq bo‘lishi.
2.Ta’limning o‘quvchilar tomonidan qanday o‘zlashtirib olinayotganligiga
alohida e’tibor berishi.
3.Ta’lim jarayonida turli metod va usullardan foydalanishi.
4.O‘quvchining xotirasi va boshqa intellektual qobiliyatini bilishi.
5.O‘quvchilarni turli usullar vositasida o‘qishga qiziqtirishi.
6.Bayon qilinadigan masalaning mohiyatini chuqur tushunishi, o‘z
fikrlarini adabiy tilda qisqa va aniq ifodalashi.
7.Ta’lim jarayonida o‘quvchilarning yoshi va aqliy darajasiga mos
so‘zlarni tanlashi.
8.Har bir so‘z harakat va mimika bilan tasdiqlanishi, bolalarda hissiyot
uyg‘otadigan bo‘lishi zarur.
Tarbiyachi bolani qachon rag‘batlantirishi va uni qanday nojo‘ya xatti-
harakatlari uchun jazolashi kerakligini o‘z asarlarida aniq misollar asosida
ko‘rsatib o‘tgan.
Ibn Sinoning fikricha, tarbiyachi faqat nasihatgo‘ylik qilmasdan, balki amalda
ham o‘z xulqi bilan bolalarga ta’sir qilishi kerak.
O‘qituvchi bilan o‘quvchilarning hamkorlik faoliyati ta’lim subyektining
o‘zaro muloqotga bo‘lgan ehtiyojini qondirish vositasi bo‘lib qolmasdan, balki bu
faoliyat o‘quv materialini o‘zlashtirish vositasiga ham aylanishi lozimdir. YA’ni
hamkorlik ikkiyoqlama faollik orqali amalga oshishi mumkin, uni
takomillashtirish esa o‘sha vositalar bilan qurollanishni taqozo etadi.
O‘quvchilarning ta’limga ixlos qo‘yishi o‘qituvchining mana shu hamkorlikni
yarata bilish mahoratiga bog‘liq. Bunday hamkorlik o‘zaro muloqotning shunday
bir shaklidirki, unda o‘quvchi o‘zini ta’lim obyekti deb emas, balki mustaqil va
erkin harakat qiluvchi shaxs, deb biladi.
O‘quvchining o‘quv jarayoniga munosabati bu jarayonning qanday borishi,
pedagog bilan o‘quvchilar o‘rtasidagi munosabat uslubi, o‘quv materiallarini
tanlash va tashkil qilish, bilimlarni o‘zlashtirish jarayonini takomillashtirish
24

usullariga, baholash tizimiga bog‘liqdir.
Muammoli izlanish va mustaqil fikrlash metodi, didaktik o‘ynlardan
foydalanish jarayonida o‘quvchilar mustaqil faoliyatining o‘sishi o‘quv
jarayonining shaxsni kamol toptirishga qay darajada yo‘naltirilganligiga,
o‘qituvchining o‘quvchilar bilan hamkorlik munosabatlarini o‘rnatishiga bevosita
aloqadordir.
O‘qituvchi bilan o‘quvchilarning o‘zaro hamkorligi munosabatlardagi
rasmiyatchilikni tugatishga, ta’lim samaradorligini oshirishga va mustaqil
fikrlashga, o‘rgatishga yordam beradi. Chunonchi, amalda o‘zaro hamkorlik
darajasi ta’lim jarayonida ko‘tarilgan qo‘llar, o‘quvchilarning erkin faoliyati va
hatto o‘zaro munosabatlari, raqobat va uyushqoqlik muhiti bilan beligilanadi.
Bunday hamkorlik o‘rnatilgan ta’lim jarayonida o‘qituvchi o‘quvchilar ustidan
hukmronlik o‘rnatmasdan o‘zini teng tutsa o‘quvchilar o‘qituvchilari bilan erkin
fikr almashadilar.
Shunga ko‘ra o‘quvchilarning mustaqil fikrlashga o‘rgatish jarayonini
o‘qituvchilari bilan hamkorlik faoliyatiga chambarchas bog‘liq deyish mumkin.
II Boshlang'ich sinf o’quvchilarida badiiy asarlarni o’qitishda mustaqil
25

fikirlashga o’rgatish jarayonlari
2.1. Boshlang'ich sinf o’quvchilarini mustaqil fikirlashga o’rgatishda
o’qish darslarida interfaol usullardan foydalanish
Keyingi kunlarda shu o‘y Qodir boboni xiyla o‘ylantirib qo‘ydi. Bu yil
saksonga to‘ladi, umr oqar daryo, ko‘z ochib yumguncha, shu yoshga yetib qoldi.
Ozod Vatanda, mustaqil yurtda shukronalik bilan qariyalik gashtini suryapti-yu,
ammo birgina shu o‘y unga tinchlik bermaydi. Asaka shahrida yengil mashinalar
ishlab chiqarish zavodi qurila boshlaganida, hali ancha tetik, baquvvat, bardam
edi. Zavq-shavqqa to‘lgan holda yеng shimarib, birinchilar qatori ishga kеldi.
Endi bizning ham o‘z avtomobillarimiz bo‘ladi, dеgan shirin o‘y unga qanot
bag‘ishlab, 6 bir quvonchiga o‘n quvonch qo‘shdi. Birinchi o‘zbеk avtomobillari
– «Tiko», «Damas», «Nеksiya»larning zavoddan turna qator chiqayotganini
ko‘rganda esa o‘zini dunyodagi eng baxtli odamdеk his etgani esida. Mustaqillik
shunday imkoniyat va quvonch bеrganidan judajuda mamnun edi. U rasm
chizayotgan nеvarasiga qaradi. Ishini kim davom ettiradi endi? Katta o‘g‘li
iqtisod yo‘lidan kеtdi, ikki qizi – o‘qituvchi. Yana bitta o‘g‘li bo‘lganda, balki ota
kasbini egallarmidi?! Odam dеgani qariganida ham xotirjam yasholmas ekan-
da… U bеixtiyor nеvarasi tomon egildi. – Nimalarning rasmini chizyapsan,
Po‘latjon? – O‘zimizning mashinalarni! Mana bunisi – «Nеksiya», bunisi –
«Matiz»! Qodir boboning tomog‘idan bir narsa sirg‘alib o‘tdi. – «Kasbimni shu
nеvaram egallarmikan?!» – dеya o‘ylarkan, qog‘ozdagi rasmlarga qarab yuragi
yana entikdi.
– O‘xshabdi! Chiroyli chizibsan! – Siz ham shunaqa mashinalar
chizganmisiz, bobojon? Qodir bobo horg‘in nafas oldi: – Yo‘q, bolam, mеn
bunaqa rasmlar chizmaganman. Yoshlik paytim ocharchilik yillariga to‘g‘ri
kеlgan. Bir burda non topish ilinjida erta-yu kеch mеhnat qilganman! U gapni
boshqa yoqqa burdi: – Bu rasmlarni nima uchun chizding, bolam? – Katta
bo‘lsam, bobojon, zo‘r mashinalar yasayman! 7 Qodir bobo, yuragi go‘yoki o‘z
qolipiga tushgandеk, birdan xotirjam tortdi. Kutgani shu emasmidi?! U bеixtiyor
26

nеvarasini bag‘riga bosib, yuz-ko‘zlaridan o‘pdi. Interfaollik , bu – o ` zaro ikki
kishi faolligi , ya ’ ni , bundan o ` quv - biluv jarayoni o ` zaro suhbat tariqasida dialog
shaklida ( kompyuter aloqasi ) yoki o ` qituvchi – o ` quvchilarning o ` zaro
muloqotlari asosida kechadi . Interfaollik – o`zaro faollik, harakat, ta’sirchanlik,
o`quvchi – o`qituvchi, o`quvchi – o`quvchi suhbatlarida sodir bo`ladi. Interfaol
metodlarning bosh maqsadi - o`quv jarayoni uchun eng qulay muhit va vaziyat
yaratish orqali o`quvchining faol, erkin, ijodiy fikr yuritish, uni ehtiyoj,
qiziqishlari, ichki imkoniyatlarini ishga solishga muhit yaratish. Bunday darslar
shunday kechadiki, bu jarayonda bironta ham o`quvchi chetda qolmay, eshitgan,
o`qigan, ko`rgan bilgan fikr mulohazalarini ochiq oydin bildirish imkoniyatlariga
ega bo`ladilar. O`zaro fikr almashish jarayoni hosil bo`ladi.
Bolalarda bilim olishga havas, qiziqish ortadi, o`zaro do`stona
munosabatlar shakllanadi . Interfaol ta’lim o`z xususiyatiga ko`ra didaktik
o`yinlar orqali evristik (fikrlash, izlash, topish) suhbat – dars jarayonini
loyihalash orqali muammoli vaziyatni hosil qilish va yechish orqali kreativ –
ijodkorlik asosida axborot kommunikatsion texnologiyalar yordamida amalga
oshirish metodlarini o`z ichiga oladi . Axborot kommunikatsion texnologiyalar
asosida ta’lim o`z navbatida kompyuter dasturlari yordamida o`qitish, masofadan
o`qitish, internet tarmoqlari asosida o`qitish, media – ta’lim metodlaridan iborat.
Boshlang`ich ta’limda o`quvchilarning yosh hususiyatlari, savodxonlik darajalari,
shaxsiy tabiatlariga ko`ra didaktik o`yinlar orqali evristik suhbatlar
loyihalashtirish asosidagi metodlar keng qo`llanilmoqda. Agar o`qitish jarayonida
har bir o`quvchi o`zining o`zlashtirish imkoniyati darajasida topshiriqlar olib
ishlaganida u yuqori sifat va samaradorlikni ta’minlagan bo`lar edi. Bunday
holatni faqat tabaqalashtirgan ta’lim orqaligina amalga oshirish mumkin. Endi
ta’lim jarayonlarini didaktik o`yinlar orqali amalga oshirish haqida fikr yuritamiz:
Interfaol o`yinli metodlar o`quvchi faoliyatini faollashtirish va jadallashtirishga
asoslangan. Ular o`quvchi shaxsidagi ijodiy imkoniyatlarini ro`yobga chiqarish
va rivojlantirishning amaliy yechimlarini aniqlash va amalga oshirishda katta
27

ahamiyatga ega. Interfaol o`yinlarning asosiy turlari: intellekual (aqlli) va
harakatli hamda aralash o`yinlardan iborat. Bular o`quvchilarda aqliy, jismoniy,
axloqiy, ma’naviy, ma’rifiy, psixologik, estetik, badiiy, tadbirkorlik,
bunyodkorlik, mehnat, kasbiy ko`nikmalarni rivojlanishiga yordam beradi .
Bu metod o`quvchini ichki imkoniyatlarini ishga tushishiga, o`ylashga,
erkin fikr yuritishga, muloqotga, ijodkorlikga yetaklaydi. Ayniqsa, unda atrof –
muhit, hayotni bilishga qiziqish ortadi, uchragan qiyinchilik, to`siqlarni qanday
yengish va tanqidiy fikrlash ko`nikmalarini shakllantiradi .
Ta’lim – tarbiya jarayonida asosan o`quvchilarda ta’lim olish motivlarini,
ularni turi yo`lanishlardagi qobiliyat va qiziqishlarini oshiradigan, biror kasbga
moyilliklarini ko`rsatadigan, interfaollikkka asoslangan didaktik o`yinlardan
foydalanish maqsadga muvofiqdir. Interfaol o`yinlar nazariy, amaliy, jismoniy,
rolli, ishchanlik va boshqa yo`nalishdagi turlarga ajratiladi. Ular o`quvchilarda
tahlil qilish,hisoblash, o`lchash, yasash, sinash, kuzatish, solishtirish, xulosa
chiqarish, mustaqil qaror qaabul qilish, guruh yoki mustaqil jamoa tarkibida
ishlash,nutq o`stirish, til o`rgatish yangi bilimlar olish faoliyatlarini rivojlantiradi.
Umumiy o`yinlar nazariyasiga ko`ra, mavjud barcha o`yin turlarini tasniflashga
ularni funksional, mavzuli, konstruktiv, didaktik , sport va harbiy o`yinlarga
ajratiladi.Interfaol o`yin turlarini tanlashda quyidagi mezonlarga rioya qilish
yaxshi natijalar beradi. -ishtirokchilarni tarkibi bo`yicha, ya’ni o`g`il bolalar, qiz
bolalar yoki arlash guruhlar uchun o`yinlar :
-ishtirokchilarning soni bo`yicha –yakka, juftlikda, kichik guruh, katta guruh, sinf
jamoasi, sinflararo va ommaviy tarzdagi o`yinlar :
- o`yin jarayoni bo`yicha fikrlash, o`ylash, topag`onlik, harakatlarga asoslangan,
musobaqa va boshqalarga yo`naltirilgan;
28

-vaqt me’yori bo`yicha –dars, mashg`ulot vaqtining reja bo`yicha ajratilgan
qismi, o`yin maqsadiga erishguncha, g`oliblar aniqlanguncha davom etadigan
o`yinlar.
Bularning bari o`quvchilarga fanlararo bog`liqlikni o`rgatish orqali ularda
olam tuzilishini ilmiy asoslarini to`liq idrok etish va ilmiy dunyoqarashlarini
shakllantirish, ijodiy tafakkurlarini rivojlantirishga xizmat qiladi.Boshlang'ich
sinflarning o'qish darslari o'z mohiyati, maqsad va vazifalariga ko'ra ta'lim
tizimida alohida o'rin tutadi. Negaki uning zaminida savodxonlik va axloqiy-
ta'limiy tarbiya asoslari turadi. Shuning uchun ham boshqa predmetlar ta'limini
o'qish ta'limisiz tasavvur qilib bo'lmaydi.
O'quvchi matnni to'g'ri, tez, tushunib o'qish, mazmunini o'zlashtirish bilan
ilk bor o'qish darslarida yuzlashadi. O'qish darslari orqali o'quvchilarning Davlat
ta'lim standarti (DTS) talablari bo'yicha o'zlashtirishlari ko'zda tutilgan o'quv-
biluv ko'nikma-malakalari hamda bilimlarni egallashlariga yo'l ochiladi. Aynan
o'qish ta'limida insonning, avvalo, o'zligini, qolaversa olamni anglashga boigan
inti-lishlariga turtki beriladi.
Shu maqsadda ,,O'qish kitobi" darsliklariga ona tabiat, atrofimizni o'rab
turgan olam, Vatanimiz tarixi va bugungi qiyofasi, kattalar va bolalar hayoti,
mehnatsevarlik, istiqlol va milliy-ma'naviy qadriyatlar, xalqlar do'stligi va
tinchlik kabi turli mavzular bo'yicha atroflicha tushunchalar berishga
mo'ljallangan badiiy, axloqiy-ta'limiy, ilmiy-ommabop asarlar kiritiladi.
O'qish darslari savod o'rgatish davrida o'quvchilarni bo'g'in, so'z va gaplar
bilan tanishtirish va ularni o'qish, rasmlar asosida hikoya qilish tarzida
uyushtirilsa, o'qish texnikasi egallangandan so'ng o'qish muayyan mavzular
bo'yicha tanlangan badiiy, ilmiy-ommabop matnlar yuzasidan olib boriladi.
Boshlang'ich sinf ,,O'qish kitobi" darshklariga kiritilgan muayyan mavzular
o'quvchilarni badiiy adabiyotning sehrli olamiga olib kirishi, dunyoqarashlarini
29

milliy istiqlol mafkurasi asosida to'g'ri shakllanti-rishga qaratilishi bilan
belgilanadi. Shunga ko'ra, o'qish darslarining yetakchi xususiyati o'quvchilarning
savodxonligini ta'minlash bilan birga, o'quvchilarni milliy mafkura asosida
yuksak axloqiy qadriyatlar ruhida tarbiyalashga qaratiladi.
Boshlang'ich sinflarning o'qish darslarida o'rganiladigan asarlar-ning
mavzu doirasi ancha keng bo'lib, ular ona tabiat, yil fasllari, xalq og'zaki ijodi,
mehnatga muhabbat, asosiy bayram sanalari, milliy istiqlol va ma'naviyat kabi
umumiy mavzular doirasida birlashtirilgan.
O'qish darslari uchun tanlangan mavzular o'quvchilarga kundalik hayot,
mustaqillikni mustahkamlash va insoniy munosabatlar bo'yicha ham bilim va
tarbiya berishni ko'zda tutadi. Bular ichida istiqlol, vatan, ma'naviyat va tabiat
haqidagi mavzular alohida ajralib turadi. Ulardan ko'zlangan maqsad o'zlikni
anglash, istiqlol, vatan va tabiat bilan bog'liq tuyg'ularni uyg'otishdir.
Vatanparvarlik, atrofimizdagi olam, mehnatsevarlik kabi mavzu lar o'qish
darsliklaridagi keng qamrovli mavzulardan bo'lib, 2-sinf ,,0'qish kitobi"dagi ,,Ona
yurtim-oltin beshigim" bo'limiga kiritilgan ,,0'zbekistonim" (H.
Imonberdiyev), ,,lstiqlol" (J.Jabborov), ,,0'lka" (E.Vohidov), „ Yur tog'/arga"
(U.Nosir), 3-sinfda ,,Ona bitta, Vatan yagona" bo'limidagi ,,Vatan haqida she'r"
(A.Avloniy), ,,0'zbegim" (E.Vohidov), „ Vatan rno'tabardir" (X. Davron), ,,Bilib
qo'yki, seni Vatan kutadi" (T.Malik), 4-sinfda ,,O'zbekiston — Vatanim manitn"
bo'limidagi ,,Serquyosh o'lka" (Z.Diyor), ,Jqboli buyuksan" (A. Ori-
pov), ,,Toshkentnoma" (M.Shayxzoda), ,,Xarita" (N.Norqobil) kabi asarlar
misolida atroflicha tahlilga tortiladi.
Ijtimoiy-tarixiy mazmundagi mavzular Vatanimiz o'tmishi, xalqimiz
hayoti, mardonavor kurashi, ulug` siymolar tomonidan amalga oshirilgan ishlar,
tarixiy sanalar to'g'risida muayyan tasavvur beradi. Beruniy, Amir Temur, Alisher
Navoiy, Bobur va boshqa ajdodlarimiz haqidagi matnlar shular jumlasidandir. Bu
xildagi asarlar o'quvchilarni faqat o'tmishimiz bilan tanishtirib qolmasdan, Vatan
30

oldidagi farzandlik burchi va mas'uliyatini teran anglashga ham yordam beradi.
Ularda Vatanga muhabbat tuyg'usi shu tariqa shakllanadi. Vatanimiz o'tmishi
haqida hikoya qilingan asarlar bi lan tanishish va ularni tahlil qilish jarayonida
o'quvchilar o'tmish bilan bugungi kunni taqqoslash imkoniga ega bo'ladilar,
jamiyat taraqqiyoti xususida qisqacha bo'lsa-da, tushuncha hosil qiladilar. Bu
borada ayniqsa milliy istiqlol bilan bog'liq H. Imonberdiyevning ,,0'zbekistonim
", J. Jabborovning „Istiqlol"(2-sinf), A. Rustamovning ,,Bayroq nima?", A.
Obidjonning ,,0'ktam avlod" (3-sinO, S.Bar-noyevning ,,Mangulikka tatigulik
kun", E.Malikovning ,,Assalom, Neksiya!" (4-sinf) mavzusidagi asarlari yaqindan
yordam beradi.
Tabiatga oid mavzular yordamida o'quvchilar tabiatdagi o'zgarishlar, yil
fasllarining almashinuvi, hayvonot olamiga doir bilimlarni egallaydilar. Bunday
mavzudagi asarlar o'quvchilarni kuzatuvchanlikka, tabiatni sevishga, unga
nisbatan to'g'ri munosabatda boiishga o'rgatadi.
Tabiat tasviriga oid matnlar ustida ishlashda tabiat bag'riga sayohat
uyushtirilib, bolalar kuzatuvchanlikka o'rgatilsa, vatanparvarlikka oid asarlar
tahlili vatanning dongdor kishilari bilan uchrashuvlar yoki mavzuga daxldor
kinofilmlar namoyishi vositasida amalga oshirilsa, dars samaradorligi yanada
ortadi.
Umuman, ,,O'qish kitobi" darsliklaridagi barcha mavzular o'quvchilarga
ta'lim-tarbiya berish bilan birga, ularning lug'atini boyitishga, og'zaki va yozma
nutqini to'g'ri shakllantirish va nutq madaniyatini o'stirishga ham qaratiladi.
Amaldagi ,,0'qish kitobi" darsliklarida materiallarning sinfdan sinfga o'tgan
sari mavzu jihatidan ham, mazmun jihatidan ham kengaya borishi hisobga
olingan. Masalan, 1-sinfda o'rgatiladigan ,,Ajdodlarimiz-faxrimiz", »Ilm — aql
chirog'i", ,,Zumrad bailor", ,,Kumush qish" kabi mavzular 2—4-sinflarda ham
davom ettirilgan. Bu esa o'quvchilarning oldingi bilimlarini to'ldiradi va boyitadi.
31

2.2.Boshlang’ich sinf o’quvchilarning mustaqil fikrga o’rgatishda badiiy
asarlarning ahamiyati
Maqsad. Ta’limiy: O’quvchilarni ,,Aqlli bog’bon’’ ertagi bilan tanishtirish.
TK2: O’z yoshiga mos kitoblarni o’qish,gazeta va
jurnallar,kutubxonadan foydalanishni bilish kompitensitasini shakillantirish.
FK2: O’qigan asar mazmuniga doir savol va topshiriqlarni bajara
olish.Qahramonlarni ajrata olish.
Tarbiyaviy: O’quvchilarni mehnatsevar qilib tarbiyalash.Vatanga
sadoqat ruhida tarbiyalash.
Rivojlantiruvchi: O’quvchilarni og’zaki nutqini va o’qish fanidan
olgan bilim, ko’nikma,
malakalarini rivojlantirish
Dars turi: Yangi bilim beruvchi.
Dars usuli: Tushuntirish, suhbat, ko’rgazmali, ,,So’z top’’ o’yini ,,Ortiqchasini
top’’ o’yini.Multimedia: ‘’ Vatan- qalb qo’rg’onoi’’videosi. Avdio yozuv.
Dars jihozi: Mavzuga oid rasmlar, tarqatmalar, videolavhalar.
Darsning borishi.
I. Tashkiliy qism.Salomlashish.
II. Navbatchi bilan suhbat
- Davomat tozalikni aniqlash
- Birinchi Prezidentimiz Islom Karimovning xotiralash yuzasidan: -
Mustaqilligimizning asoschisi,25-yillik Istiqlol solnomasi yaratuvchisi
kim? ( Islom Karimov) Multimedia ‘’ O’zbekistonning barcha yoshlari
mening farzandlarim,mening bolalarim’’
- Qani, bolalar bugun hamma sog’lommi? Yangi darsga tayyormi?
32

- O ’ quvchilar : - Ustoz biz sog ’ lommiz , yangi darsga tayyormiz .
- Kim sinfda navbatchi?
- Navbatchi: Sinfda men navbatchi
Atrofga bir qarangchi
Parta, stollar toza,
Eshik oynalar soz-a?
Darsimiz o’qish darsi.
O’qish va uqish darsi.
III. O’tilgan mavzuni mustahkamlash
- Hozirgi savodingiz? (O’qish)
Hamma: O’qish sabog’I bizga
O’rgatar tez o’qishni,
Ifodali o’qiymiz
Anglaymiz yoz-u qishni
- O’tgan o’qish darsimizda qanday mavzu bilan tanishganmiz? ( ,,Oftob va
odob’’ she’ri bilan tanishganmiz.)
- Odob nima?
- Odob inson ziynati
- Hamma: Odob- oltindan qimmat.
- Nima uchun Luqmini Hakm ,,Odobni odobsizdan o’rgan’’ deydi? (Chunki,
odobsizning yomon odatini ko’rib o’zimizga xulosa chiqarishimiz kerak.)
33

- Yomon odatlarga nimalar kiradi? ( Yolg’on so’zlash, maqtanchoqlik,
erkalik, chaqimchilik.)
- Inson husniga husn qo’shadigan yaxshi fazolatlar qaysilar? (Rostgo’ylik,
halollik, oq ko’ngillik, rahmdillik.)
Demak, biz o’zimizda ana shunday go’zal odatlarni shakllantirishimiz kerak. Ana
shundagina Yurtboshimiz I. Karimov istaganidek, jismoniy sog’lom, aqlan
teran, mustaqil fikrli mustaqil avlod vakillariga aylantiramiz.
Dam olish daqiqasi.
Yursak- gulzor, bog’ bo’lsin.
Ko’kragimiz tog’ bo’lsin!
Istiqbolga boshlagan.
Yurtboshimiz- sog’ bo’lsin!
IV. Yangi mavzu bayoni.
Bugun, aziz bolajonlar! Sizlar bilan yangi bo’lim ,,Mehnatning tagi rohat’’
bo’limini boshladik. Unda mehnatning samarasini va qadri haqidagi
tushunchalarga ega bo’lamiz. Shu o’rinda men sizlarga ertak nima ekanligini
tushuntirib ketaman. Ertak –xalq og’zaki ijodining eng qadimiy va ommaviy
turlaridan biridir. Ertaklar insonlarga yaxshini –yomondan farqlashga o’rgatadi.
Bugun darsimizda sizlar bilan ana shunday ertaklardan biri ,,Aqlli bog’bon’’
ertagi bilan tanishamiz. Bu ertagimizda quyidagi imlosi qiyin so’zlar uchraydi.
Lug’at ishi.
Vasiyat- o’lim oldidan aytiladigan tilak.
Ajalim yetgan- Umrim oxirlagan.
Dunyodan o’tdi- O’ldi
Yalqov- ishyoqmas
( Lug’at ishi monitorda ko’rsatilib, so’zlar tushuntiriladi.
- Ertakni ifodali o’qib, mazmuni tushuntiriladi. So’ngra, savollar
yordamida mustahkamlanadi.
- Ertak sizlarga yoqdimi?
34

- Bog’bonning nechta o’g’li bor ekan?
- Ularning odob-ahloqi qanaqa edi?
- O’g’illari nima qilishdi?
- Oltin qayerda ekan?
- Hulosa nima ekan? ( Mehnat-mehnatning tagi rohat.
IV Yangi mavzuni mustahkamlash.
- Mustaqil ertagni o’qib chiqish.
- Ifodali o’qish mashqi ertagini o’tkazish
- ,,Ortqchasini top’’ didaktik o’yini
- Binafsha, atirgul, yomonlik lola
- Duradgor, shifokor, novda, usta
- Banan, olma qo’rqoq, anor.
V. Yakunlash. - Mana aziz bolajonlar bugungi darsimiz o’z nihoyaziga
yetdi. Bugungi darsimizda faol qatnashgan o’quvchilarni rag’batlaymiz.
VI. Uy ishi.
- ,,Aqlli bog’bon’’ ertagini o’qib kelish.
- O’z uyingizdagi bog’ingizda qanday daraxtllar bo’lsa, rasmini chizib
kelish.

35

Xulosa
Nafaqat boshlang‘ich sinflarda, balki umuman ta’lim sohasida keng
qo‘llaniladigan o‘quvchilarning mustaqil fikrlari ta’lim samaradorligini
oshiruvchi vosita sifatida doimiy ravishda tadqiqotchilar diqqat markazida bo‘lib
kelgan. Metodist olimlar mustaqil fikrlardan dars jarayonida keng foydalanishni
doimo yoqlab chiqqanlar. Chunki o‘quvchilarning bilimlarni egallash va
mustaqil fikrlashga o‘rgatish, avvalambor, mustaqil fikrlarni bajarish, oldida
turgan muammo va masalalarning yechimini topish jarayonida shakllanadi.
Shunday ekan, o‘quvchilarning mustaqil fikrlari nima degan savolga to‘xtalib
o‘tmoq joiz. Unga turlicha javob berganlar. Jumladan, ba’zi olimlar mustaqil
fikrlar deganda o‘qituvchining bevosita yordamisiz, ammo uning nazorati ostida
bajariladigan vazifalarni tushunishsa, boshqalari o‘quvchilardan faol aqliy
faoliyatni, tashabbuskorlikni, avval olingan bilimlarni amaliyotda qo‘llashni talab
qiladigan ishlar deb bilishadi. Masalan, pedagogika fanlari doktori, professor
A.G‘ulomov mustaqil fikrlarga shunday ta’rif beradi:
«Mustaqil fikrlar deganda biz, avvalo, o‘qituvchining bevosita rahbarligida
uyushtiriladigan hamda o‘quvchilarning o’qish darslaridan egallaydigan nazariy
bilimlarini mustahkamlash va ko‘nikmalarni takomillashtirishga xizmat
qiladigan, ma’lum maqsadga qaratilgan faol ongli faoliyatni tushunamiz».
«Bo‘g‘inlarga bo‘ling». Bu mustaqil fikr davomida o‘quvchilar
«G‘uncha» jurnali yoki turli suratli kitobchalardan ma’lum bir matnni
bo‘g‘inlarga bo‘lgan holda ko‘chirib yozadilar. Shu orqali o‘quvchilarning
bo‘g‘inlarga ajratish yoki bo‘g‘in ko‘chirish qoidasiga doir bilimlari
mustahkamlanadi. Shu bilan birga, bosma harflarni yozma harflarga to‘g‘ri
o‘girish, kitobdan to‘g‘ri ko‘chirish ko‘nikmalari rivojlanib boradi. Sharhlab
yozish. Sharhlab yozish mashqlaridan darslik yoki darslikdan tashqari mashqlar
asosida darsning o‘tgan mavzularini mustahkamlash yoki yangi bilimlarni
mustahkamlash jarayonida foydalanish mumkin. Buning uchun o‘quvchilardan
biri berilgan so‘z yoki gapni mustaqil ravishda sharhlab (baland ovozda) yozadi.
36

Qolgan o‘quvchilar ham «boshlovchi» o‘quvchining so‘zlarini tinglab yozib
boradilar. Masalan, birinchi sinfda o’qish darslaridan gap tuzish va tinish
belgilarining qo‘llanishini tushuntirishga oid darsda o‘quvchilardan biri shunday
gap tuzishi va uni sharhlab yozdirishi mumkin:
Mustaqil fikrlarni o‘tkazish jarayonida o‘quvchilar muammoni hal etish
uchun avval olgan bilimlarini faqat xayolda qayta tiklabgina qolmay, balki
muammoni hal etish yo‘llarining mavjud umumiy tushunchalardan qaysi biriga
mos kelishini o‘rganadilar. Bu tipdagi mustaqil fikrlarga bayon, shaxsni
o‘zgartirib hikoya qilish, tahlil qilish, test topshiriqlari, tarqatma materiallar
asosidagi mustaqil fikrlar misol bo‘la oladi. Bayon. Bayon o‘quvchilarning
yozma mustaqil fikr turlaridan biri bo‘lib, matn mazmunini ma’lum
tayyorgarlikdan so‘ng qayta yozish jarayonida o‘quvchilarning nutqi boyiydi,
savodxonlik darajasi o‘sadi, mustaqil fikrlashga o‘rganadi. Boshlang‘ich
sinflarning o’qish darslarida bayon quyidagi tarzda amalga oshiriladi:
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev raisligida 19 mart
kuni yoshlarga e‘tiborni kuchaytirish, ularni madaniyat, san‘at, jismoniy tarbiya
va sportga keng jalb etish, ularga axborot texnologiyalaridan foydalanish
ko‘nikmalarini singdirish, yoshlar o‘rtasida kitobxonlikni targ‘ib qilish, xotin-
qizlar bandligini oshirish masalalariga bag‘ishlangan videoselektor yig‘ilishi
o‘tkazildi. Mamlakatimiz aholisining 30 foizini 14 yoshdan 30 yoshgacha bo‘lgan
yigit-qizlar tashkil etadi. Ularning ta‘lim olishi, kasb-hunar egallashi uchun keng
sharoit yaratilgan. Shu bilan birga, yoshlarning bo‘sh vaqtlarini mazmunli
o‘tkazishni tashkil etish dolzarb masala hisoblanadi. Yoshlar qanchalik ma‘naviy
barkamol bo‘lsa, turli yot illatlarga qarshi immuniteti ham shunchalik kuchli
bo‘ladi. Ma‘lumki, davlatimiz rahbari ijtimoiy, ma‘naviy-ma‘rifiy sohalardagi
ishlarni yangi tizim asosida yo‘lga qo‘yish bo‘yicha 5 ta muhim tashabbusni
ilgari surgan edi.
To‘rtinchi tashabbus – yoshlar ma‘naviyatini yuksaltirish, ular o‘rtasida
kitobxonlikni keng targ‘ib qilish bo‘yicha tizimli ishlarni tashkil etishga
yo‘naltirilgan.
37

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati
1. Mirziyoyev Sh . M . “ Tanqidiy tahlil , qat ’ iy tartib - intizom va shaxsiy javobgarlik -
har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo ’ lishi kerak ”. T .: O ’ zbekiston 2017.
2. Mirziyoyev Sh.M “ Harakatlar strategiyasi 2017-2021 y” T.: Ma’naviyat, 2017
3. Mirziyoyev Sh.M “ Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga
quramiz.T.:O’zbekiston, 2017
4. Sh.M.Mirziyoevning Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta'minlash - yurt
taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. 2020 yil
5. “Ilk qadam” maktabgacha ta’lim muassasining davlat o’quv dasturi.T.: 2018
6. Qodirova F.R, Qodirova R.M. Maktabgacha ta’lim konsepsiyasi.T, Fan va
texnologiya 2011
7. O’zbekiston Respublikasi davlat maktabgacha ta’lim muassasasi to’g’risidagi
Nizom. T: 2017
8. Hasanboyeva O,Tadjiyeva M, Toshpulatova Sh va boshq. Maktabgacha ta’lim
pedagogikasi. T.: Ilm-ziyo, 2012
9. Qodirova.F, Toshpulatova Sh, A’zamova M. Maktabgacha pedagogika. O’quv
qo’llanmaT.: Ma’naviyat, 2013
10. Qodirova F.R, Tashpulatova Sh.K. Bolalar bog’chasida metodik ishlar.Darslik
T.: Voris, 2012
11. D.R.Babayeva. Bolalar nutqini o’stirish . T.2018
12. Qodirova.F.R, Toshpo’latova Sh.Q, Kayumova N.M, A’zamova M.N
Maktabgcha pedagogika. Darslik “Adabiyot uchqunlari ” nashriyoti 2018
13. Qodirova.F.R, Toshpo’latova Sh.Q, Kayumova N.M, A’zamova M.N
Maktabgcha pedagogika. Darslik “Tafakkur” nashriyoti 2019
14. Davlat ta’lim standarti 2020 yil 23-sentabr
Elektron ta’lim resurslari:
www.pedagog.uz
www.ziyonet.uz
www.edu.uz
www.kasu.u
38

Badiiy asarlar asosida boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini mustaqil fikrlashga o‘rgatish metodikasi.

Sotib olish