• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 40000UZS
Размер 43.8KB
Покупки 1
Дата загрузки 29 Октябрь 2024
Расширение docx
Категория Педагогика

Продавец

Shavkat

Дата регистрации 04 Апрель 2024

85 Продаж

Badiiy matnda nisbiy soʻzlar vositasida bogʻlangan qoʻshma gaplar

ko’rishimiz mumkin, ya’ni bosh gap tarkibidagi nisbiy so’zlar so’roq va belgilash olmoshlari bilan ifodalangan. Bu qon egasining xulq-atvorida nimaiki qusurlar bo’lsa, bari kuzatilganligi qayd qilingan. 2 Ayrim hollarda ega ergash gap tarkibida ham, bosh gap tarkibida ham qo’llangan nisbiy so’zlar ko’rsatish olmoshlari bilan ifodalanadi. Masalan: Donolar kengashib: “Shu qush kimning boshiga qo’nsa, o’sha podsho bo’ladi”, - deyishibdi. 3 Bunday gaplarda ega ergash gap tarkibidagi nisbiy so’z so’roq olmoshi + yuklama bilan, bosh gap tarkibidagi kishilik olmoshi bilan ifodalangan nisbiy so’z esa ba’zan qo’llanilmasligi ham mumkin. Lekin uning o’rni gapning mazmunidan sezilib turadi. Ega ergash gap orqali bosh gap tarkibidagi tushirilgan nisbiy so’zni tiklasa bo’ladi. Masalan: Kimki ilm orqali o’z tanasini yaxshi o’rganmasa, (u)o‘zini-o‘zi nobud qilishi hech gap emas ekan. 4 Ega ergash gap tarkibida qo’llangan nisbiy so’z so’roq olmoshi bilan, bosh gap tarkibidagi nisbiy so’z esa birikma bilan ifodalanadi. Masalan: Mikrobini yuqtirgan shaxslar nimadan hazar qilsa, o’sha narsa jonlariga oro kiradi. 5 2 X. ToXtaboyev “Shirin qovunlar mamlakati”, 99- bet 3 3 -sinf, “O’qish kitobi”, 10 - bet 4 X. To’xtaboyev “Shirin qovunlar mamlakati”, 84-bet 5 X. To’xtaboyev “Shirin qovunlar mamlakati”, 101-bet 6 II bob.Badiiy matnda nisbiy so'zli ergashgan qo'shma gaplar 2.1.Nisbiy so'zli ergashgan qo'shma gap qismlarining joylashuvi Tarkibida nisbiy so’zlar qo’llangan ergashgan qo’shma gap qismlarining joylashishi ancha qat’iydir. Ularning o’rnini o’zgartirib, ya’ni “bosh gap + ergash gap” holida qo’llash ancha qiyin.O’zbek tilida nisbiy so’zlar shaxsga, predmetga, o’ringa yoki miqdorga ko’ra munosabatlarni ifodalaydi. Shunga ko’ra ularni quyidagicha guruhlash mumkin.  Shaxs bildiruvchi nisbiy so‘zlar:kim - u, qaysi biri - u (o‘sha), har kim - u, qay biri -o ‘shanisi, kimki - u, kimki - uni, kimki - ana u, kimki - uning, kim -o ‘sha, kim -o ‘shaning, kim -o ‘shanga, kim -o ‘shaniki, kim - shunga; Masalan: Sehrgar iblisni kim qo‘lga tushirsa, o’shanga oltindan haykal qo‘yiladi. Bu zamonda kimning jin chaqasi ko‘p bo‘lsa, odamlar o’shanga og‘adi.  Predmet bildiruvchi nisbiy so‘zlar: nimaiki - shuni, nimalar - shuni, nima shu - shu, nima -o‘sha, nimani - shuni, nimani -o‘sha, nimani - shunga, nimaiki - o‘shanga, nima -o ‘shanga, nima - shuni, nimaga -o‘shanga, qaysi o‘sha;Masalan: Dugonasi nima degan bo‘lsa, o’sha gaplarni takrorladi. Nimaiki kuchimizni tejasa, o’shanga yopishamiz . 18  O‘rin bildiruvchi nisbiy so‘zlar: qaysi tomonga - shu tomonga, qayoqqa - shu yoqqa, qayerga -o‘sha yerga, qayerda -o ‘sha yerda, qayerda - shu yerda; Masalan: Qayerda ahillik bo‘lsa, o’sha yerda qut - baraka bo‘ladi. Odatda, podshohlar qayerni poytaxt qilsalar, o’sha yer koproq obod bo‘ladi.  Belgi - daraja bildiruvchi nisbiy so‘z: qanday - shunday,qanchalik - undan ham, qay darajada - shu darajada, nechog‘lik - shu darajada, qanchalik – shunchalik;Masalan: Soy qanchalik tez oqsa, u shunchalik sayoz bo ‘ladi. Nisbiy so’zlarning beshinchi turini Professor M. Asqarova o’zining “Hozirgi o’zbek adabiy tili” kitobida o‘lchov - miqdor bildiruvchi nisbiy so‘zlar deb kiritgan bo’lsa, Professor M. Hamrayev o’zining “Hozirgi o’zbek tilidagi ko’rsatish olmoshlarining funksional - semantik xususiyatlari” kitobida payt ma’nosini ifodalovchi deyktik belgi deb kiritgan.Professor M. Hamrayev “deyktik belgi" deganining sababi, “so’roq - javob” juftligida kelgan olmoshlarning “nisbiy so’zlar" deyilishiga qarshi bo’lgan. Ya’ni, “Bu atama “so’roq - javob” juftligining birinchi komponentiga to’g’ri keladi, ya’ni bu juftlikda qo’llangan so’roq olmoshlari o’zining so’roq ma’nolarini yo’qotib, nisbiylik kasb etadi, lekin javob tariqasida ergashgan qo’shma gapning ikkinchiqismida qo’llanadigan ko’rsatish olmoshlari deyktik (sof ishora) ma’nolarini yo’qotmaydi. Shu sababli bu olmoshlarni “nisbiy so’z” deb atash u qadar to’g’ri emas. Biz bu juftlikni o’zaro munosabatga kirishgan ikkita so’zning (bu o’rinda so’roq va ko’rsatish olmoshlari) korrelyativ juftligi tarzida tushunamiz. Bizning fikrimizcha, bu yerda so’roq olmoshlari ishora qilinayotgan bo’lakni ifodalasa, ko’rsatish olmoshi deyktik belgi rolini bajaradi” - deganlar.O‘lchov- miqdor bildiruvchi nisbiy so‘zlar: qancha - shuncha, nechta - shuncha;Masalan: Qancha ko’p gapirsa, shuncha zavq olaman. Bizningcha,o’lchov - miqdor bildiruvchi nisbiy so’zlar belgi - daraja bildiruvchi nisbiy so’zlarga o’xshab ketadi. Shuning uchun bu ikkala guruhni bir guruh qilsak ham bo’laveradi.Payt ma’ nosini ifodalovchi deyktik belgi: qay vaqtda - shu vaqtda, qachon -o ‘shanda, qachon - shunda;Ko‘rsatish olmoshlari orqali birikish:Boshgap tarkibidagi ko rsatish olmoshining ma’nosini izohlash uchun qo'llangan ergash gaplar bosh gapga – ki yuklamasi yordamidabog'lanadi. Bu yuklama bosh gap kesimi tarkibida keladi va ergash gap bosh gapdan vergul bilan ajratib yoziladi.Ba’zan 19 Alisher Navoiy nomidagi ToshDO’TAU O’zbek tili ta’limi fakulteti 2-kurs 201- guruh talabasi Murotvoyeva Maftunaning “Nisbiy so’zlar vositasida bog’langan qo’shma gaplar” mavzusida yozilgan kurs ishi himoyasi haqida Xulosa Mavzu dolzarbligi ____________________________________________________________________ ____________________________________________________________________ ____________________________________________________________________ ____________________________________________________________________ Adabiyotlardan foydalanganlik darajasi ____________________________________________________________________ ____________________________________________________________________ ____________________________________________________________________ Mavzuning yoritilishi ____________________________________________________________________ ____________________________________________________________________ ____________________________________________________________________ ____________________________________________________________________ 24 Har kimki , birov bila yordur yoki yorlik da’viysida bordur, kerakkim, o’ziga ravo tutmog’onni yorig’a ravo tutmasa, ko’p nimakim, o’ziga ham ravo tutsa, anga tutmasa. Keltirilgan misollarimizning barchasida nisbiy so’zlarimiz turli ko’rinish, turli shakl va ma’nolarda bo’lib, barchasi ustida alohida-alohida so’z yuritish mumkin. XULOSA Xulosa sifatida aytishimiz mumkinki, hamisha o’z ona tilimizni kelishi mukin bo’lgan balo-qazolardan asramoq biz avlod uchun ham qarz, ham farzdir.Zero, har kuni dunyoda qanchadan - qancha tillar iste’moldan chiqib bormoqda, yoxud qanchadan – qancha xalqlarning o’z ona tili mavjud emas.axir, tilsiz millat jonsiz tana emasdek.Shunday ekan tilimizni o’rganishimiz, tadqiq qilishimiz va uni dunyo tillari qatoriga olib chiqishimiz darkor. Kundan kunga ona tilimizning ochilmagan qirralari olimlarimiz tomonidan ochilib, yanada ko’plab muammoli jihatlar kelib chiqmoqda.Zero, “ilm olmoq, igna bilan quduq qazmoq” demakdir. Ilm olamiga qanchalik kirib borganing sari uning sirlari duri-gavhardek xayollaringdan joy oladi. Bugun so’z yuritgan mavzuyimizga kelsak, nisbiy so’zlar vositasida bog’langan qo’shma gaplar badiiy matnlarda turli nozik jihatlarni keltirib chiqaradi.Ayniqsa, Alisher Navoiyning “Mahbub-ul qulub” asaridan olingan misollarda nisbiy so’zlarning barcha turlari-yu shakllaridan boxabar bo’lishimiz mumkin.Bundan tashqari yana bir bora Navoiy bobomizning naqadar buyuk iste’dod egasi ekanliklariga amin bo’lamiz. 22 Ilmiy xulosalanganlik darajasi ____________________________________________________________________ ____________________________________________________________________ ____________________________________________________________________ ____________________________________________________________________ Yutuqlari_____________________________________________________________ ____________________________________________________________________ ____________________________________________________________________ ____________________________________________________________________ Kamchliklari__________________________________________________________ ____________________________________________________________________ ____________________________________________________________________ Rahbar xulosasi ____________________________________________________________________ ____________________________________________________________________ ____________________________________________________________________ ____________________________________________________________________ 25 Kimda - kim mening uchta savolimga javob bersa, o’shanga saltanatimning yarmini beraman. Bundan tashqari yana gapning mazmunini kuchaytirish uchun to’ldiruvchi ergash gap tarkibida qo’llangan bosh kelishik shaklidagi shaxsga ishora qiluvchi so’roq olmoshi bilan ifodalangan nisbiy so’zga -kiyuklamasi qo’shiladi.Bosh gap tarkibidagi nisbiy so’z esa jo’nalish kelishigi qo’shimchasini olgan kishilik olmoshi bilan ifodalanadi. Masalan: Kimki kichikligidan shunaqa fazilatlarga ega bo’lsa, ularga birmuncha oson bo’ladi. Ba’zan bunday gaplarda bosh gap tarkibida qo’llangan ko’rsatish olmoshibilan ifodalangan nisbiy so’z tushib qolishi ham mumkin. Ammo uningo’rni gapning mazmunidan sezilib turadi. To’ldiruvchi ergash gap orqali bosh gap tarkibidagi tushib qolgan nisbiy so’zni tiklash mumkin.Masalan: Kimki meni haqorat qilsa, (o’shani) sudga beraman. 28 To’ldiruvchi ergash gap tarkibida qo’llangan nisbiy so’z bosh kelishikdagi gumon olmoshi bilan, bunga javoban bosh gap tarkibidagi nisbiy so’z esa jo’nalish kelishigidagi ko’rsatish olmoshi bilan ifodalanadi.Masalan: Ko’chaga chiqqanimda kimdir Guliga o’xshab ketsa, o’shanga qarab angrayib qolaman. 29 Bunday gaplarda ba’zan bosh gap tarkibidagi kishilik olmoshibilan ifodalangan nisbiy so’z a’zosi tushib qolishi ham mumkin. Ammo uningo’rni gapning mazmunidan sezilib turadi.Masalan: Biror kishi men haqimda gapirsa, oyim (uni)quchoqlab olardi. Ayrim hollarda to’ldiruvchi ergash gap tarkibida qo’llangan nisbiy so’zbosh kelishikdagi miqdorni bildiruvchi so’roq olmoshi bilan, bosh gap tarkibidagi nisbiy so’zesa chiqishhamda tushum kelishiklaridagi jamlikni bildiruvchi belgilash olmoshi bilan ifodalanadi.Masalan: Bu dunyoda qancha navi bo’lsa, hammasidan ko’kartiribdi desam ishonavering. 30 28 X. To’xtaboyev “Shirin qovunlar mamlakati”, 51-bet 29 X. To’xtaboyev “Shirin qovunlar mamlakati”, 115-bet 30 X. To’xtaboyev “Shirin qovunlar mamlakati”, 78-bet 14 Reja : Kirish ................................................................................................................................................................ 2 I BOB ................................................................................................................................................................. 3 XULOSA ........................................................................................................................................................... 22 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ..................................................................................................................... 23 Kirish Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. Har bir xalqning ruhiy dunyosi, urf- odatlari, ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy, madaniy ahvoli aks etadigan vositalardan biri bu bevosita til hisoblanadi.Shu bois til xalq ziynatining xolis va mumtoz ko’zgusidir.Shuning uchun har bir kishi til haqida to’liq ma’lumotga ega bo’lsa, o’z tilining tovushlar tizimi, lug’at boyligi, so’z qo’llash imkoniyatlari, jumla tuzish qonuniyatlarini his etsa, til va xalqning ham tarixini ham anglay oladi. Barchamizga ma’lum bo’lganidek, o’zbek tili sintaksisi o’zining ham tarixiy, ham hozirgi zamon tili jihatidan asoslangan mukammal ildizlarga ega.Sintaksis bo’yicha chuqur ilmiy tadqiqotlar olib borilishi, ushbu sohadagi mavjud bilimlarni yanada mustahkamlash, ularning yangi jihatlarini tadqiq qilish bilan birga hozirgi zamon o’zbek tili sintaksisidagi muammoli vaziyatlarni yuzaga keltiryabdi.Albatta, bunday muammolar tilshunoslikda turli fikr va qarashlar ta’sirida yuzaga keladi.Bizning bugungi kurs ishimiz mavzusi ham aynan yana shunday turli fikr va qarashlar paydo bo’lishiga zamin yaratsa ajab emas. 2 Biz yuqorida aniqlovchi ergash gapli qo’shma gaplar tarkibidagi nisbiy so’z juftligi a’zolarining bosh va ergash gaplarda bir xil shaklda kelishini ko’rib chiqdik. Endi bu nisbiy so’zlarning bosh va ergash gaplarda turli xil shakllarda kelishini ko’rib chiqamiz.Aniqlovchi ergash gapli qo’shma gaplar tarkibidagi nisbiy so’z juftligi a’zolari turli xil shakllarda kelsa, bunday qo’shma gaplar aralash shakldagi nisbiy so’zlar yordamida bog’langan aniqlovchi ergash gapli qo’shma gaplar sanaladi.Aniqlovchi ergash gap tarkibidagi nisbiy so’z bosh kelishikdagi so’roq olmoshi bilan, bosh gap tarkibidagi nisbiy so’z esa qaratqich kelishigidagi kishilik yoki ko’rsatish olmoshi bilan ifodalanadi.Masalan: Kim kop uxlasa, uning yuzi shirmonday qip-qizil bo’ladi. 21 Uning qo’lidagi uzukni kim taqib odamlar yoniga tashrif buyursa, o’shaning bor ziynati ularga ko’rina boshlaydi. 22 Bundan tashqari aniqlovchi ergash gap tarkibidagi nisbiy so’z qaratqich kelishigidagi so’roq olmoshi bilan, bosh gap tarkibidagi nisbiy so’z esa bosh kelishikdagi ko’rsatish olmoshi bilan ifodalanadi.Masalan: Kimning qilgan ishi xalqni xursand qilsa, men o’sha odamga saltanatimning yarmini beraman. 23 To’ldiruvchi ergash gap bosh gapdagi ko’rsatish olmoshi bilan ifodalangan to’ldiruvchining yoki qo’llanmagan to’ldiruvchining mazmunini aniqlashtirib, izohlab keladi .To’ldiruvchi ergash gap bosh gap bilan birgalikda to‘ldiruvchi ergash gapli qo‘shma gapni tashkil etadi.To’ldiruvchi ergash gap bosh gapga ko’pincha nisbiy so’zlar yordamida bog’lanishi bizga ma’lum. Bunday nisbiy so’zlar bosh va ergash gaplarda bir xil kelishikda yoki turli xil kelishiklarda kelishi ham mumkin. To’ldiruvchi ergash gapli qo’shma gaplar tarkibidagi nisbiy so’z juftligi a’zolari bosh va ergash gaplarda turli xil shakllarda kelsa, bunday qo’shma gaplar aralash shakldagi nisbiy so’zlar yordamida bog’langan to’ldiruvchi ergash gapli qo’shma gaplar sanaladi.Masalan: Hamxonalarim nimani yomon desalar, men bechora hammasiga ishonibman. 24 21 X. To’xtaboyev “Shirin qovunlar mamlakati”, 63-bet 22 R. Nabiyeva “Farishta Mim sarguzashtlari ”, 35-bet 23 “Turk xalq ertaklari” tarjima, 27 - bet 24 X. To’xtaboyev “Shirin qovunlar mamlakati”, 154- bet 12  Ravish ergash gapli qo’shma gaplar;  Miqdor - daraja ergash gapli qo’shma gap;  To’siqsiz ergash gapli qo’shma gaplar. Yuqoridagi gaplardan faqat payt, o’rin,miqdor - daraja va ravish ergash gapli qo’shma gap qismlari nisbiy so’zlar yordamida bo’g’lanadi.O’rin ergash gapli qo’shma gaplarda ergash gap bosh gapdagi ish- harakat yoki voqeaning bajarilish o’rnini bildiradi . O’rin ergash gap bilan bosh gap birgalikda o‘rin ergash gapli qo‘shma gap deyiladi.Masalan: Qayerda sevgi-muhabbat bo’lsa, o’sha yerda omad va boylik ham bo’ladi. 36 Payt ergash gap bosh gapdagi voqea-hodisaning yuzaga kelish paytini bildiradi. Payt ergash gap bosh gap tomonidan beriladigan “qachon?” “qachondan beri?” “qachongacha?” kabi so’roqlardan biriga javob bo’ladi .Masalan: Darvozaqachon taqqillasa, o’shanda ochasan. Ravish ergash gap bosh gapdan anglashilgan ish-harakatning qay tarzda bajarilganligini bildirgan ergash gapdir. Ravish ergash gap bosh gap bilan birga ravish ergash gapli qo‘shma gapni tashkil etadi .Masalan: Shamolda uyga qanday kelgan bo’lsa, shunday olib ketaman. 37 Miqdor-daraja ergash gap bosh gapdan anglashilgan ish-harakatning bajarilish miqdor - darajasini bildirgan ergash gapdir. Bu gaplar bosh gap bilan birga miqdor - daraja7, o‘lchov - daraja8 ergash gapli qo‘shma gap deyiladi. 36 Ibrohim Jo’ra, “Onamning hikoyalari”, 47-bet 37 X. To’xtaboyev “Shirin qovunlar mamlakati”, 237-bet 17 deganlar va qoidani biroz o’zgartirganlar, ya’ni to’ldiruvchi ergash gap bosh gapdagi olmosh bilan ifodalangan to’ldiruvchini izohlab keladi.Masalan: Esimni taniganimdan beri xotiramda nima saqlanib qolgan bo’lsa, hammasini bir boshdan so’zlashga tushdim. 35 Yuqoridagi gapda to’ldiruvchi ergash gap tarkibidagi nisbiy so’z so’roq olmoshi bilan, bosh gap tarkibidagi nisbiy so’z esa jamlikni bildiruvchi belgilash olmoshi bilan qo’llangan.To’ldiruvchi ergash gapli qo’shma gap tarkibidagi bosh va ergash gapni bog’lovchi nisbiy so’z a’zolarining ifodalanishiga qarab bunday gaplar quyidagi turlarga bo’linadi: o Vositalito’ldiruvchishaklidagi nisbiy so’zlar yordamida bo’g’langan to’ldiruvchi ergash gapli qo’shma gap; o Vositasiz to’ldiruvchi shaklidagi nisbiy so’zlar yordamida bo’g’langan to’ldiruvchi ergash gapli qo’shma gap; o Aralash shakldagi nisbiy so’zlar yordamida bo’g’langan to’ldiruvchi ergash gapli qo’shma gap; Bosh gap tarkibida hol vazifasida qo’llangan ko’rsatish olmoshining ma’nosini izohlab keluvchi yoki bosh gap orqali ifodalangan mazmunning sababi, maqsadi, o’rni, sharti, payti, holati, miqdor-darajasi kabilarni bildirgan ergash gaplarga hol ergash gap deyiladi.Hol ergash gaplar holning ma’no turlariga muvofiq o’z ichida quyidagi turlarga bo’linadi:  Payt ergash gapli qo’shma gap;  O’rin ergash gapli qo’shma gap;  Sabab ergash gapli qo’shma gap;  Maqsad ergash gapli qo’shma gap;  Shart ergash gapli qo’shma gap; 35 X. To’xtaboyev “Shirin qovunlar mamlakati ”, 76-bet 16  Qayer – shu yer Qayerda ahillik bo lsa,ʻ shu yerda qut-baraka bo ladi. ʻ  Qachon – shu payt (o shanda) ʻ Qachon maqsadlaringizni amalga oshirish uchun jiddiy kirishsangiz, o shanda ʻ ular ro yobga ʻ chiqa boshlaydi.  Qanchalik – shunchalik Daryo usti qanchalik tez oqsa, osti shunchalik sokin bo ladi. ʻ Bosh va ergash gap tarkibidagi nisbiy so zlar ko pincha o zaro bir xil gap ʻ ʻ ʻ bo lagi vazifasini bajaradi. Masalan: ʻ Kimning ichi nog’ora singari bo’sh bo’lsa, uning behuda so’zlari atrofdagilarning miyasini egovlaydi. Bu ergashgan qo shma ʻ gapning ergash gap qismidagi nisbiy so z ʻ ”kimning” so zi ʻ ham, bosh gap qismidagi nisbiy so z ʻ – “uning” so zi ʻ ham qaratqich a niqlovchi vazifasini bajargan, ya‘ni ushbu ergashgan qo shma ʻ gapning nisbiy so zlari ʻ bir xil sintaktik vazifada kelgan. Ba‘zan nisbiy so zlar turli xil gap bo lagi vazifasini bajarishi ham mumkin: ʻ ʻ Kimki boshqalarga rahm-u shafqat qilmasa, unga ham hech kim rahm-u shafqat qilmaydi. Bunda ergash gap tarkibidagi nisbiy so z – ʻ “kimki” ega vazifasini, bosh gap tarkibidagi nisbiy so z – ʻ “unga” esa vositali to ldiruvchi vazifasini bajargan. Demak, ʻ ushbu ergashgan qo shma ʻ gapning nisbiy so zlari turli ʻ xil gap bo lagi ʻ bo lib ʻ kelgan. Nisbiy so zli ergashgan qo shma gaplarda ham ayrim o rinlarda bosh gap ʻ ʻ ʻ tarkibidagi nisbiy so z tushib qolishi mumkin. Ammo uning o rni (qaysi ʻ ʻ olmosh ekanligi) gap mazmunidan, nutq sharoitidan sezilib turadi. Masalan: 1. Kimning aqli ko’p bo’lsa, ayblari yashirin va do’stlari ko’p bo’ladi. – 4 Yuqoridagi gapda to’ldiruvchi ergash gap tarkibidagi nisbiy so’z tushum kelishigidagi so’roq olmoshi bilan, bosh gap tarkibidagi nisbiy so’z esa jo’nalish kelishigidagi belgilash olmoshi bilan ifodalangan.To’ldiruvchi ergash gap tarkibidagi nisbiy so’z qaratqich kelishigidagi so’roq olmoshi bilan, bosh gap tarkibidagi nisbiy so’z esa tushum kelishigidagi ko’rsatish olmoshi yoki chiqish kelishigidagi kishilik olmoshi bilan ifodalanadi . Masalan: Odamxo’r dev kimning yuzida vahimani ko’rsa, o’shani yutadi deb o’yladim. 25 To’ldiruvchi ergash gap tarkibidagi nisbiy so’z jo’nalish kelishigidagi so’roq olmoshi bilan, bosh gap tarkibidagi nisbiy so’z esa tushum kelishigidagi ko’rsatish olmoshi bilan ifodalanadi.Masalan: Tunda Oy ustidagi shirin xayollar kimga hamroh bo’lsa, kunduzi o’shani yorqin orzular peshvoz olardi. 26 To’ldiruvchi ergash gap tarkibidagi nisbiy so’z so’roq olmoshi + ko’makchi shaklida, bosh gap tarkibidagi nisbiy so’z esa tushum kelishigidagi kishilik olmoshi bilan ifodalanadi.Masalan: Sohira qalb egalari ertakda kimlar bilan uchrashgan bo „lsalar, ularni albatta topaman. 27 To’ldiruvchi ergash gap tarkibidagi nisbiy so’zso’roq olmoshi + ko’makchi shaklida, bosh gap tarkibidagi nisbiy so’z esa jamlikni bildiruvchi belgilash olmoshi bilan ifodalanadi.Masalan: Tulki kim bilan borgan bo’lsa, hammalariga sarpolar kiydirildi Ba’zan to’ldiruvchi ergash gap tarkibida qo’llangan nisbiy so’zbosh kelishikdagi shaxsga ishora qiluvchi so’roq olmoshi bilan, unga javoban bosh gap tarkibidagi nisbiy so’z esa tushumkelishigidagi kishilik olmoshi yoki jo’nalish kelishigidagi ko’rsatish olmoshi bilan ifodalanadi.Masalan: Ibn Sino, kim shogird bo’lmoqchi bo’lsa, uni oldin sinovdan o’tkazar edi. Gapning ma’nosini kuchaytirish yoki shu so’zga diqqatni jalb qilish uchun to’ldiruvchi ergash gap tarkibidagi shaxsga ishora qiluvchi “kim” so’roq olmoshi “kimda-kim” shaklida qo’llanadi. Bosh gap tarkibidagi nisbiy so’z esa jo’nalish kelishigidagi ko’rsatish olmoshi bilan ifodalanadi.Masalan: 25 X. To’xtaboyev “Shirin qovunlar mamlakati ”, 55-bet 26 R. Nabiyeva “Farishta Mim sarguzashtlari”, 15-bet 27 R. Nabiyeva “Farishta Mim sarguzashtlari”, 30-bet 13 ergash gap deyiladi.Kesim ergash gap bosh gapga ko'rsatish olmoshi tarkibidagi -ki yuklamasi yordamida bog'lanadi. Misollar:  Endi sizlarga muborak topshiriq shu ki , har biringiz alohida-alohida ketasiz . Toleyim shu ki , jahonda bir guliston tanladim.  Muhammad Yusuf ijodining o'ziga xos xususiyati shunda ki , u juda oson o'qiladl, sodda, xalqchil.  Buning natijasi shu bo'ldi ki , To'laganning qanshariga musht tushdi.  Keragi shu ki , bu miqqiyni ham boqish kerak.  Qizig'i shunda ki , shu ko'rinishiga ovozi muloyim edi.  Eng yaxshi yo'l shu ki , yaxshi do'st yor-u diyordan ayrilishni ixtiyor etmaydi.  O'tgan ota-bobolaming xulosasi shu ki , shirin so'z odamlaming qalbini bog'lovchi zanjirdir.  Qisqa gap shu ki , odam so'zi bilan taniladi, axloqi bilan maqtaladi.  Donolaming o'giti shunday ki , so'zning lazzati uni gapirishda emas, balki eshitishdadir.  Xalqning xulosasi shu ki , xudbin odam hech qachon elga qayishmaydi.  Yutug'imiz shunda ki , har birxodim o'z vazifasini biladi va uni vijdonan bajaradi. 1.2.Aniqlovchi, to'ldiruvchi va hol ergash gapli qo'shma gaplarda nisbiy so’zlar Bosh gap tarkibidagi aniqlovchi vazifasida qo'llangan ko'rsatish olmoshining ma’nosini izohlab keluvchi ergash gap aniqlovchi ergash gap deyiladi. Bunday ergash gap bosh gapga nisbiy so'zlar yoki bosh gap kesimi tarkibida qo'llanuvchi -ki yuklamasi yordamida bog'lanadi. Gap qismlari nisbiy so'zlar yordamida bog'langanda ergash gap kesimi shart mayli shaklidagi fe’llar bilan ifodalanadi va ergash gap bosh gapdan oldin keladi.Gap qismlari -ki yordamida bog'langanda esa aniqlovchi ergash gap bosh gapdan keyin keladi.Ba’zan bosh gapning aniqlovchisi vazifasidagi “shunday”, “shunaqa” ko'rsatish olmoshlari qo'llanmasligi mumkin, ammo uning o'rni bilinib turadi.Misollar: 8 Shunday odamlar bor ki , kelajakni oldindan bashorat qila oladilar. Kim birovga yaxshilik qilsa, uning obro'yi baland bo'ladi. Katta arava qaysi yo'ldan yursa, kichik arava ham shu yo'ldan yuradi. Sevgi shunday navbahor ki , u tikondan gul qilur. Bu suvni ichgandan so'ng kim yolg'on so'zlasa, uning qulog'i o'sib ketarmish. Kim yalqov bo'lsa, uning qo'lida obod yer ham xarob bo'ladi. Men senga shunday narsalar keltiray ki , ularni tushingda ham ko'rmagansan. Kimning quroli bilim bo'lsa, uning kelajagi porloq. Ayrim muammolar bor ki , ularni butun jahon xalqlari birgalashib hal qilishi kerak. Ega ergash gap tarkibida qo’llangan nisbiy so’z so’roq olmoshi bilan bosh gap tarkibidagi nisbiy so’z esa birikma bilan ifodalanadi.Masalan: Mikrobini yuqtirgan shaxslar nimadan hazar qilsa, o’sha narsa jonlariga oro kiradi. 9 Ayrim hollarda ega ergash gap tarkibida qo’llangan nisbiy so’z miqdorni bildiruvchi so’roq olmoshi bilan, bosh gap tarkibidagi nisbiy so’z esa jamlikni bildiruvchi belgilash olmoshi bilan ifodalanadi.Masalan: Uyquga ketishdan oldin qancha gapirgan bo’lsangiz, hammasi haqiqat. 10 Aniqlovchi ergash gap bosh gapda aniqlovchi vazifasida kelgan olmoshni izohlaydi.Aniqlovchi ergash gap bosh gap bilan birgalikda aniqlovchi ergash gapli qo‘shma gap deb yuritiladi.Masalan: Rezinka oftobda kuyganda qanaqa hid chiqarsa, bora-bora atrofni shunday hid qoplab oldi. 11 Aniqlovchi ergash gapli qo’shma gap tarkibidagi bosh va ergash gapni bog’lovchi nisbiy so’z a’zolarining ifodalanishiga qarab bunday gaplar quyidagi turlarga bo’linadi:  Sifatlovchi aniqlovchi shaklidagi nisbiy so’zlar yordamida bo’g’langan aniqlovchi ergash gapli qo’shma gap; 9 X. To’xtaboyev “Shirin qovunlar mamlakati”, 101-bet 10 X. To’xtaboyev “Shirin qovunlar mamlakati”, 137-bet 11 X. To’xtaboyev “Shirin qovunlar mamlakati”, 18-bet 9 Kurs ishi ning maqsad va vazifalari. Ushbu kurs ishidan ko’zlangan asosiy maqsad badiiy matnlarda nisbiy so’zlar vositasida bog’langan qo’shma gaplarni o’rganishdan iboratdir. Kurs ishi ning obyekti. Turli mutanosib va qarama-qarshi fikrlar bayon etilgan ilmiy manbalar va badiiy asardagi matnlar. Kurs ishi ning ilmiy-amaliy ahamiyati. Bu kurs ishi darsda seminarlar tashkil etishda va filologiya sohasi bo’yicha qo’llanmalar tayyorlashda manbaa bo’lib xizmat qiladi. Kurs ishi ning tuzilishi. Kurs ishining umumiy tavsifi, asosiy qism, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan tashkil topgan. I BOB Nisbiy so'zlar vositasida bog'langan ergash gapli qo'shma gaplar 1.1.Ega va kesim ergash gapli qo'shma gaplar Barchamizga ma’lum bo’lganidek, ergash gapni bosh gapga biriktiruvchi talay grammatik vositalar mavjud va ana shu grammatik vositalardan biri nisbiy so’zlar hisoblanadi. Nisbiy so’zlar fe’lning shart mayli formasi orqali birikadigan ergashgan qo’shma gaplar tarkibida qo’llanadi va bir xil yoki turli xil kelishik qo’shimchalarini olib, bir- biriga moslashadi. Masalan: Nimani ko’rsatsalar, shuni keltirdim . (Ushbu gapda nisbiy so’zlar tushum kelishigi qo’shimchasini olgan.) Quyidagi nisbiy so’zlarga to’xtalamiz:  Qancha – shuncha Qancha ko pʻ mehnat qilsangiz, shuncha ko p ʻ natijaga erishasiz. 3 Mahallada qancha bola bo’lsa, hammasini joni-dilidan ortiq ko’rarkan. 31 To’ldiruvchi ergash gap tarkibidagi nisbiy so’z bosh kelishikdagi belgi-xususiyatni bildiruvchi so’roq olmoshlari bilan, bosh gap tarkibidagi nisbiy so’z esa tushum kelishigidagi ko’rsatish olmoshlari bilan ifodalanadi. Bunday qo’shma gaplarda ba’zan bosh gap tarkibidagi ko’rsatish olmoshi tushib qolishi ham mumkin.Masalan: Qo’limga qanaqa atir tushsa, (o’shani) sochimga, kiyimlarimga sepaverdim 32 Ba’zan to’ldiruvchi ergash gap tarkibidagi nisbiy so’z uyushib kelishi ham mumkin. Bunday paytda bosh gap tarkibidagi nisbiy so’zesa jo’nalish kelishigidagi jamlikni bildiruvchi belgilash olmoshi bilan ifodalanadi.Masalan: O‘g‘lim nima desa ham, nima qilsa ham, hammasiga “barakalla” der edim. 33 To’ldiruvchi ergash gap tarkibidagi nisbiy so’zbosh kelishikdagi belgi - xususiyat bildiruvchi so’roq olmoshi + son + egalik qo’shimchasi, ya'ni birikmabilan, bosh gap tarkibidagi nisbiy so’z esa tushum kelishigidagi ko’rsatish olmoshi bilanifodalanadi.Masalan: Qaysi biringizo‘z viloyatingizni yaxshi idora qila olsangiz, o’shani taxt vorisi qilib tayinlayman. 34 To’ldiruvchi ergash gap tarkibidagi nisbiy so’z gumon olmoshi bilan, bosh gap tarkibidagi nisbiy so’z esa qo’shma ko’rsatish olmoshi bilan ifodalanadi.Yuqoridagi qoidaga diqqat bilan nazar tashlasak, bir qancha tilshunoslarimiz, jumladan, professor M. Asqarova (“Hozirgi o’zbek adabiy tili”), M. Mirtojiyev (“Hozirgi o’zbek tili”), M. Hamrayev (“Ona tili”), Mengliyev, O’. Xoliqov (“O’zbek tilidan universal qo’llanma”) lar bir xil fikr bildirganlar, ya’ni bosh gap tarkibida faqatgina ko’rsatish olmoshlari keladi deb ta’kidlaganlar. Ammo B. O’rinboyev (“Hozirgi o’zbek adabiy tili”), hamda M. Hamrayev, D.Muhamedova, D.Shodmonqulova, X. G'ulomova, Sh. Yo'ldosheva (“Ona tili”)lar esa boshqacharoq fikr bildirganlar: bosh gap tarkibida faqatgina ko’rsatish olmoshlari kelmasdan boshqa olmoshlar ham kelishi mumkin 31 X. To’xtaboyev “Shirin qovunlar mamlakati”, 122-bet 32 . X. To’xtaboyev “Shirin qovunlar mamlakati”, 47-bet 33 Ibrohim Jo’ra, “Onamning hikoyalari”, 15-bet 34 Ibrohim Jo’ra “Onamning hikoyalari”, 26-bet 15 Yuqoridagi gapda aniqlovchi ergash gap tarkibidagi nisbiy so’z so’roq olmoshi bilan, bosh gap tarkibidagi nisbiy so’z esa ko’rsatish olmoshi bilan ifodalangan.Ayrim hollarda bosh gap tarkibidagi predmetning kimga qarashliligini ifodalagan kishilik olmoshi bilan ifodalangan nisbiy so’z tushib qolishi ham mumkin. Ammo uning o’rni gapning mazmunidan bilinib turadi. Aniqlovchi ergash gap orqali bosh gap tarkibidagi tushib qolgan nisbiy so’zni tiklash mumkin.Masalan: Agar kimning tili va yuragi go’zal bo’lsa, (uning) butun vujudi ham go’zal bo’ladi. 16 Aniqlovchi ergash gap tarkibidagi nisbiy so’z ba’zan qarashlilik qo’shimchasini olgan so’roq olmoshi bilan ham ifodalanadi. Bunday gaplarda ba’zan bosh gap tarkibidagi kishilik olmoshi bilan ifodalangan nisbiy so’z tushib qolishi ham mumkin.Ammo uning o’rni gapning mazmunidan sezilib turadi.Masalan: Tana kimniki bo’lsa ham, (uning) qovurg’alarini bir sanab ko’rmoqchi bo’ldim. 17 Yuqoridagi gap tarkibidagi nisbiy so’zlar bir xil kelishik shaklida, ya’ni qaratqich kelishigi shaklida deb qaraymiz. Chunki qarashlilik qo’shimchasining o’rniga qaratqich kelishigi qo’shimchasini qo’ysak, gapda so’zlarning joylashish tartibi o’zgarsa ham, gapning mazmuni o’zgarmaydi.Masalan: Kimning tanasi bo’lsa ham, (uning) qovurg’alarini bir sanab ko’rmoqchi bo’ldim. 18 Ba’zan gapning ma’nosini kuchaytirish maqsadida aniqlovchi ergash gap tarkibidagi shaxsga ishora qiluvchi so’roq olmoshi bilan ifodalangan nisbiy so’z a’zosiga –ki yuklamasi qo’shiladi.Bosh gap tarkibidagi nisbiy so’z esa ko’rsatish olmoshi bilan ifodalanadi.Masalan: Kimningki niyati oliyjanob, maqsadi ulug’ bo’lsa, o’shaning yordamchisiman. 19 Bunday gaplarda bosh gap tarkibidagi kishilik olmoshi bilan ifodalangan nisbiy so’z qo’llanmasligi ham mumkin. Lekin uning o’rni gapning mazmunidan sezilib turadi.Masalan: Kimningki tirikligi birovni xursand qilmagan bo’lsa, (uning) o’limi ham hech kimni xafa qilmaydi. 20 16 Ibrohim Jo’ra “Onamning hikoyalari”, 6-bet 17 X. To’xtaboyev “Shirin qovunlar mamlakati”, 128-bet 18 X. To’xtaboyev “Shirin qovunlar mamlakati”, 128-bet 19 X. To’xtaboyev “Shirin qovunlar mamlakati”, 162 - bet 20 M. O’rinboy qizi “Tarbiya kitobi” I, 21-bet 11 "Badiiy matnda nisbiy so zlar vositasida bog langan qo shmaʻ ʻ ʻ gaplar" mavzusida yozgan KURS IS H I Ilmiy rahbar: ______________________ Toshkent – 2023  Qaratqich aniqlovchi shaklidagi nisbiy so’zlar yordamida bo’g’langan aniqlovchi ergash gapli qo’shma gap;  Aralash shakldagi nisbiy so’zlar yordamida bo’g’langan aniqlovchi ergash gapli qo’shma gap. Aniqlovchi ergash gap bosh gapga ko’pincha nisbiy so’zlar yordamida bog’lanadi.Bunda nisbiy so’zlar bosh va ergash gaplarda bir xil shaklda yoki turli xil shakllarda kelishi mumkin. Aniqlovchi ergash gapli qo’shma gaplar tarkibidagi nisbiy so’zlar bir xil kelishik shaklida, ya’ni bosh kelishikda kelsa, bunday qo’shma gaplar sifatlovchi aniqlovchi shaklidagi nisbiy so’zlar yordamida bog’langan aniqlovchi ergash gapli qo’shma gaplar hisoblanadi.Masalan: Suv zarralaridan qanday orombaxsh hid taralsa, nurlar ham xuddi shunday hid ufurayotgandek . 12 Yuqoridagi gapda aniqlovchi ergash gap tarkibidagi nisbiy so’z so’roq olmoshi bilan, bosh gap tarkibidagi nisbiy so’z esa yuklama + so’roq olmoshi bilan ifodalangan. Aniqlovchi ergash gapli qo’shma gaplarda aniqlovchi ergash gap tarkibidagi nisbiy so’z belgini bildiruvchi so’roq olmoshi bilan, bunga javoban bosh gap tarkibidagi nisbiy so’z esa ko’rsatish olmoshi bilan ifodalanadi.Masalan: Qaysi mamlakatning aholisi o’z hayotidan ko’ngli to’q bo’lsa, o’sha mamlakatdan kambag’al-u faqir odamlar chiqmaydi. 13 Ba’zan aniqlovchi ergash gap tarkibidagi nisbiy so’z gumon olmoshi bilan, bosh gap tarkibidagi nisbiy so’z esa ko’rsatish olmoshi bilan ifodalanadi.Masalan: Agar seni kimdir xafa qilsa, men o’sha ablahni qilgan ishi uchun, albatta, pushaymon qildiraman. 14 Aniqlovchi ergash gapli qo’shma gaplar tarkibidagi nisbiy so’z juftligi a’zolari bosh va ergash gaplarda bir xil kelishikda, ya’ni qaratqich kelishigida kelsa, bunday qo’shma gaplar qaratqich aniqlovchi shaklidagi nisbiy so’zlar yordamida bog’langan aniqlovchi ergash gapli qo’shma gaplar hisoblanadi.Masalan: Kimning omadi kelmasa, o’shaning oldida bitta-yu bitta yo’l qoladi. 15 12 X. To’xtaboyev “Shirin qovunlar mamlakati”, 135-bet 13 Ibrohim Jo’ra,“Onamning hikoyalari ”, 34-bet 14 M. O’rinboy qizi “Tarbiya kitobi ” I, 5-bet 15 X. To’xtaboyev “Shirin qovunlar mamlakati”, 70-bet 10 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1.Sayfullayeva “Hozirgi o’zbek adabiy tili”. Toshkent , 1995 2.Alisher Navoiy “Mahbub-ul qulub” asari. Toshkent 3.Abdurahmonov G’.Qo’shma gap sintaksisi.Toshkent ,1964 4.Asqarova M.Hozirgi o’zbek tilida qo’shma gaplar.Toshkent,1960 5.Berdialiyev A.Ergash gapli qo’shma gap konstruksiyalarida semantic-signifikativ paradigmatika.Toshkent,1989 6.X.To’xtaboyev.Shirin qovunlar mamlakati.Toshkent 7.http://ziyo.edu.uz 8.http;//www.edu.uz 9.Abdurahmonov. Qo’shma gap sintaksisi asoslari. Toshkent,1958 1. 10.Jamolhonov.Hozirgi o’zbek adabiy tili.Toshkent. Safo Matjon. Maktabda adabiyotdan mustaqil ishlar. (O‘qituvchilar uchun metodik qo‘llanma).- T.:O‘qituvchi, 1995. 2. Mahmudov N. O‘qituvchi nutqi madaniyati. -T.: Alisher Navoiy nomidagi O‘zbekiston Milliy kutubxonasi nashriyoti, 2007. 3. To‘xliyev B. Adabiyot o‘qitish metodikasi. -Toshkent, O‘qituvchi, 1992. 4. Zunnunov A., Hotamov N., Esonov J., Ibrohimov A. Adabiyot o‘qitish metodikasi. -Toshkent, O‘qituvchi, 1992 23 Ayrim hollarda ega ergash gap tarkibida qo’llangan nisbiy so’z miqdorni bildiruvchi so’roq olmoshi bilan, bosh gap tarkibidagi nisbiy so’z esa jamlikni bildiruvchi belgilash olmoshi bilan ifodalanadi. Masalan: Uyquga ketishdan oldin qancha gapirgan bo’lsangiz, hammasi haqiqat. 6 Bunday gaplarda ba’zan gapning ma’nosini kuchaytirish maqsadida ega ergashgan tarkibidagi miqdorni bildiruvchi so‘roq olmoshi bilan ifodalangan nisbiy so‘zga -ki yuklamasi qo’shiladi. Masalan: Ikki ko‘zim o‘rnidan irg‘ib chiqqan, vujudimda nechtaki suyak bo’lsa, hammasi singan. 7 Ergash gapning egasi vazifasida ishlatilgan “kim” so’roq olmoshi ma’noni kuchaytirish va shu so’zga diqqat jalb qilinganini ko’ rsatish uchun ”kimki”, “kimda- kim” shaklida qo’llanadi. Bosh gap tarkibidagi nisbiy so’z esa kishilik yoki ko’rsatish olmoshlari bilan ifodalanadi. Masalan: “Kimki chin yurakdan istaklarini bildirsa, u ,albatta, niyatiga yetadi”, - dedi farishta Mim. 8 Ayrim hollarda ega ergash gap tarkibidagi nisbiy so’z shaxsga ishora qiluvchi so’roq olmoshi bilan, bosh gap tarkibidagi nisbiy so’z esa ko’rsatish olmoshi bilan ifodalanadi. Endigi navbatni kesim ergash gapli qo’shma gaplardagi bosh va ergash gapni bog’lovchi nisbiy so’zlarga beramiz. Bosh gap tarkibidagi kesim vazifasida qo'llangan ko'rsatish olmoshining ma’nosini izohlab keluvchi ergash gap kesim 6 X. To’xtaboyev “Shirin qovunlar mamlakati”, 137-bet 7 X. To‘xtaboyev “Shirinqovunlarmamlakati”, 159-bet 8 R. Nabiyeva “Farishta Mim sarguzashtlari ”, 26- bet 7 39 Ushbu baytda endi “Kim” so’roq olmoshi o’z holatida kelgan, ammo “uni” olmoshi boshqacha shaklda qo’llangan “ani” bo’lib.Bayt mazmunidan kelib chiqadigan bo’lsak, ushbu nisbiy so’zlarni aniqlash qiyin kechmaydi. Ulki , juz quvvat da’visi izhor qilmas,go’yoki, Haqning qaviy ul-matin erkanin bilmas. 40 Ushbu misolimizda ham so’roqqa javob bo’luvchi qisim belgisiz holatda mohirlik bilan qo’llangan. Xush so’zga kim o’lsa mast-u behush, Sharbat aro zahrni qilur no’sh. 41 Ushbu baytdagi nisbiy so’zlarimizdan “ kim” so’roq olmoshi gap boshida qo’llanmagan, “kim” olmoshiga javob bo’luvchi olmosh ham belgisiz tarzda qo’llangan. Ulki yolg’on bila sarfi avqot etgay, anga bu yamon kelmagay yana mubohot etgay.  Ul kishi ni qutluq evdin tashqari surmak kerak, Qutluq ev dunyo durur, ya’niki o’lturmak kerak.  Birovkim , yolg’on so’zni birovga bog’lag’ay, o’z qaro bo’lg’on yuzin yog’lag’ay, kabira gunohdir. 42  Kimki ato amrig’a qo’ymas bo’yun, Pir ila maxdum ishin der o’yun. Bilki, chekar Tengri yo’lidin ayoq, Tengri bila oq bo’lar, pir-la oq. 39 A.Navoiy “Mahbub-ul qulub” 104-bet 40 A.Navoiy “Mahbub-ul qulub” 104-bet 41 A.Navoiy “Mahbub-ul qulub” 103-bet 42 A.Navoiy “Mahbub-ul qulub” 103-bet 21 Kimning aqli ko’p bo’lsa, uning ayblari yashirin va do’stlari ko’p bo’ladi. 2. Kimki o’zining yaxshi ishidan quvonsa, haqiqiy mo’mindir. – Kimki o’zini ng yaxshi ishidan quvonsa, u haqiqiy mo’mindir. 3. Kimki boshqalarga yordam bermasa, boshqalar ham ko mak bermaydi. –ʻ Kimki boshqalarga yordam bermasa, unga boshqalar ham ko mak ʻ bermaydi. Bosh gap tarkibida tushib qolgan nisbiy so z qaysi ʻ olmosh ekanligi va uning qanday vazifada kelganligi ko rsatish ʻ olmoshili ergashgan qo shma ʻ gaplarda qanday aniqlansa, shu tariqa aniqlanadi. Ega ergash gap bosh gapdagi olmosh bilan ifodalangan egani yoki tushib qolgan egani izohlagan ergash gapdir. Ega ergash gap bosh gap bilan birgalikda ega ergash gapli qo‘shma gap hisoblanadi . Masalan: Kim go’lib bo‘lsa, o’sha menga ham suyukli o‘g‘il, ham tirishqoq shogird bo’ladi. 1 Professor M. Asqarova o’zining “Hozirgi zamon o’zbek tilida qo’shma gaplar” kitobida ”bosh gap tarkibida faqat ko’rsatish olmoshlari qo’llanadi” deb fikr bildirganlar. Keyinchalik bu qoidani birmuncha to’ldirib, M. Hamrayev o’zining “Ona tili” kitobida “ bosh gap tarkibida boshqa olmoshlar ham kelishi mumkin”, deb ta’kidlaganlar va yuqoridagi qoidaga to’xtalganlar.Buning isbotini quyidagi misolda 1 X. To’xtaboyev “Shirin qovunlar mamlakati ”, 77- bet 5 ko’rsatish olmoshi ham, -ki yuklamasi ham tushib qolishi mumkin, ammo ularning o'rni gapning mazmunidan bilinib turadi.Ko'rsatish olmoshili ergashgan qo'shma gaplarda bosh gap har doim ergash gapdan oldin keladi:Masalan: Baxtim shuki, seni uchratdim.Shunisi quvonarliki, sinfimiz o'quvchilari bir- biri bilan ahil. Demak, yuqoridagi qo’shma gaplardan ko’rinib turibdiki, ko’rsatish olmoshlarining o’zi mustaqil holda ergashgan qo’shma gap qismlarini bog’lay olmaydi. Ya’ni ko’rsatish olmoshili ergashgan qo’shma gap bo’lishi uchun, bosh gap kesimi tarkibida har doim –ki yordamchisi bo’lishi lozim. 2.2.Badiiy matnlarda nisbiy so'zli ergashgan qo'shma gaplar Darhaqiqatki, badiiy adabiyotlarimiz bizning bebaho merosimiz.Ular nafaqat o’tmishimiz, balki bugunimiz va kelajagimiz hamdir.Shunday ekan ularni o’rganish, ular ustida izlanishlar amalga oshirish barchamizning burchimizdir. Adabiyotimiz durdonalari bo’lmish, Hazrat Alisher Navoiyning asarlaridan “Mahbub-ul qulub” asaridagi nisbiy so’zli ergashgan qo’shma gaplarga e’tiborimizni qaratamiz. Ulki , so’zni bir yerdin yana bir yerga yetkurgay, elning o’tgan gunohini o’z bo’yniga indurgay. 38 Ushbu tanbeh ham ergashgan qo’shma gap bo’lib, uning qismlarini(ergash gap va bosh gap) ham aynan nisbiy so’zlar bog’lab kelgan.To’g’ri, bir qarashda buni anglash ozroq mushkul, ammo tanbeh mazmunidan kelib chiqadigan bo’lsak bu bir muncha osonlashadi.Ya’ni bu tanbehda kim biror gapni bir yerdan boshqa yerga yetkizadigan bo’lsa, o’sha inson elning gunohini o’ziniki qilib olishi aks etgan.Yuqoridagi “ulki” so’zi nisbiy so’z hisoblanib, ergashgan qo’shma gap qismarini bog’lab kelgan.Yuqorida juda ham ko’p so’z yuritganimizdek , nisbiy so’z ba’zan belgisiz holatda qo’llaniladi, “ulki” so’ziga javob tariqasida “elning gunohini o’z bo’yniga induradurgan” u olmoshi aynan mana shu vazifani bajarmoqda.Keyingi misolga o’tsak: Kim so’zni terib aytguvchi og’ziga bergay, Molik ani do’zax o’tining dudig’a tergay. 38 A.Navoiy “Mahbub-ul qulub” 104-bet 20
Купить