Badiiy matnda teng tarkibli qoʻshma gaplar - Tilshunoslik - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	444.9KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	03 Noyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tilshunoslik

Sotuvchi

Benjamin Franklin

Ro'yxatga olish sanasi 29 Oktyabr 2024

5 Sotish

Badiiy matnda teng tarkibli qoʻshma gaplar

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
MIRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI
O‘ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI
O ZBEK TILSHUNOSLIGI FAKULTETIʻ
O ZBEK TILSHUNOSLIGI YO‘NALISHI
ʻ
HOZIRGI O ZBEK TILI FANIDAN
ʻ
KURS ISH
MAVZU: Badiiy matnda teng tarkibli qo shma gaplar
ʻ
BAJARDI: ________________________
QABUL QILDI: ________________________
Toshkent 2024
1

BADIIY MATNDA TENG TARKIBLI QO SHMA GAPLARʻ
MUNDARIJA
MIRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI ...................................................................................................................... 1
KIRISH .......................................................................................................................................................... 3
I BOB. BADIIY MATNDA TENG TARKIBLI QOʻSHMA GAPLAR ........................................................................ 5
1.1 Tobe tarkibli qoʻshma gaplar ............................................................................................................. 5
1.2 Teng tarkibli qoʻshma gaplarning mohiyati ...................................................................................... 12
II BOB. BOGʻLANGAN VA BOGʻLOVCHISIZ QOʻSHMA GAPLAR ................................................................... 17
2.1 Bogʻlangan qoʻshma gaplar .............................................................................................................. 17
2.2 Bogʻlovchisiz qoʻshma gaplar ........................................................................................................... 25
XULOSA ...................................................................................................................................................... 32
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ROʻYXATI ................................................................................................ 34
2

KIRISH
O zbekistonning mustaqillikka erishganligi va hozirgi kundaʻ
Respublikamizda amalga oshirilayotgan siyosiy, iqtisodiy va ma'naviy o zgarishlar
ʻ
jamiyatimiz ijtimioy hayotida tub burilish boshlab berdi va ular o zbek xalqining
ʻ
bundan keyingi taqdirini belgilab berishda muhim rol o ynaydi.
ʻ
Endilikda barcha sohani mamlakatimizning milliy ehtiyoj va manfaatlaridan
kelib chiqib, avlod -ajdodlarimizning azaliy turmush tarzi, an'analari, urf-odatlari
hamda tarixiy tajribalarini hisobga olgan holda rivojlantirish muhim dolzarb
masalalardan biri hisoblanadi. Bu esa milliy davlat sifatida ijtimoiy - siyosiy,
iqtisodiy, ma'naviy-madaniy normal topshiruvchi o z taraqqiyot yo lini
ʻ ʻ
rivojlantirish milliy istiqlol mafkurasini qaror toptirish va uni barcha xalq ommasi
onggiga singdirish zaruriyatini taqazo etadi. Bu bilan nafaqat hozirgi avlod taqdiri
balki, kelajak avlodning ham shunga bog liq ekanligini anglatadi.
ʻ 1
Kurs ishining dolzarbligi: O zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat
ʻ
Mirziyoyev o zining Til bayramidagi nutqida
ʻ “ Kimda-kim o zbek tilining bor ʻ
latofatini, jozibasi va ta’sir kuchini, cheksiz imkoniyatlarini his qilmoqchi bo lsa,
ʻ
munis onalarimizning allalarini, ming yillik dostonlarimizni, o lmas
ʻ
maqomlarimizni eshitsin, baxshi va hofizlarimizning sehrli qo shiqlariga quloq
ʻ
tutsin ” .
Turkiy tillarning katta oilasiga mansub bo lgan o zbek tilining tarixi
ʻ ʻ
xalqimizning ko p asrlik kechmishi, uning orzu-intilishlari, dardu armonlari,
ʻ
zafarlari va g alabalari bilan chambarchas bog liqdir.
ʻ ʻ
Ajdodlarimiz, ota-bobolarimiz aynan ona tilimiz orqali jahonga o z so zini
ʻ ʻ
aytib kelganlar. Shu tilda buyuk madaniyat namunalarini, ulkan ilmiy kashfiyotlar,
badiiy durdonalar yaratganlar.
O tmishda o lkamizni bosib olgan turli yovuz kuchlar bizni avvalo o z
ʻ ʻ ʻ
tilimizdan, tariximiz va ma’daniyatimizdan, dinu diyonatimizdan judo qilishga
qayta-qayta urindilar. Ular el-yurtimiz boshiga qanday a’zob-uqubatlar, kulfat va
1
Mirziyoyev SH.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta`minlash yurt taraqqiyoti va xalq
farovonligining garovi. O zbekiston NMIU, 2017. – 47 b.
ʻ
3

musibatlar solgani tarixdan yaxshi ma’lum.
Ammo ja’sur va matonatli xalqimiz har qanday og ir sinovlarda ham o zʻ ʻ
ozodligi va istiqloli uchun mardona kurashdi. Bu yo lda behisob qurbonlar berdi.
ʻ
Har qanday zulm va zo ravonliklarga qaramasdan, o z ona tilini - milliy
ʻ ʻ
g ururini saqlab qoldi. Nafaqat saqlab qoldi, balki uni har tomonlama rivojlantirib,
ʻ
bugungi avlodlarga bezavol yetkazib berdi.
Bu borada ma’naviy jasorat va fidoyilik ko rsatgan buyuk arboblarimiz, adib
ʻ
va olimlarimiz, ulamolarimiz, ulug san’atkorlarimizning xotirasini bugun hurmat
ʻ
va ehtirom bilan yod etamiz.
Kurs ishining maqsadi: Qo shma gaplar haqida umumiy ma’lumot
ʻ
to plagan holda quyidagilar kurs ishining asosiy maqsadi hisoblanadi:
ʻ
-Badiiy matnda teng tarkibli qo shma gaplarni urganish orqali, tobe tarkibli
ʻ
qo shma gaplar haqida ma’lumot berish
ʻ
-Teng tarkibli qo shma gaplarning mohiyatini nazariy jixatdan ochib berish
ʻ
-Bog langan va bog lovchisiz qo shma gaplarni o zaro tahlil qilish kurs
ʻ ʻ ʻ ʻ
ishimizning asosiy maqsadi hisoblanadi.
Kurs ishining vazifasi: kurs ishining mavzusidan kelib chiqqan holda
Badiiy matnda teng tarkibli qo shma gap mavzusini rejalar asosida batafsil
ʻ
o rganish.
ʻ
Kurs ishining tuzulishi: mazkur kurs ishi kirish, ikkita bob, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro yxatidan iborat. Har bir bob ikkitadan mavzuni o z
ʻ ʻ
ichiga oladi.
4

I BOB. BADIIY MATNDA TENG TARKIBLI QO SHMA GAPLARʻ
1.1 Tobe tarkibli qo shma gaplar
ʻ
Qo shma gaplar
ʻ ning umumiy lisoniy sintaktik qolipi [WPm] U [WPm]
ko rinishiga egadir. O zbek tilida qo shma gaplarning, asosan, uch turi ajratiladi:
ʻ ʻ ʻ
1. Teng tarkibli qo shma gaplar (qolipi – [WPm], [WPm]).
ʻ
2. Tobe tarkibli qo shma gaplar (qolipi – [WPm] → [WPm]).
ʻ
3. Mutanosib tarkibli qo shma gaplar (qolipi – [WPm] ↔ [WPm]).
ʻ
Teng tarkibli qo shma gaplar
ʻ ning mohiyati shundaki, uning tarkibiy
qismlari sanalmish sodda gap kesimlarining har biri mustaqil shakllangan bo lib,
ʻ
ularni osongina alohida sodda gaplarga aylantirib yuborish mumkin. 2
Chunonchi,
Bormang, bormoqchimisiz? Kechasi qalin qor yog di, biroq havo unchalik
ʻ
sovimadi. Men seni deyman-u, sen kimni deysan?!
Tobe tarkibli qo shma gaplar
ʻ da ikki yoki undan ortiq sodda gaplar
shakllangan [Pm] mavjud bo lsada, birinchi sodda gapning markazi mustaqil sodda
ʻ
gap kesimi bo la olmaydi. U doimo tobe gap markazini shakllantirib, o z
ʻ ʻ
mohiyatini ochishi uchun o zidan keyin mustaqil kesimli gap bo linishini talab
ʻ ʻ
etadi. Masalan, Men qo shiq aytsam, u tinglaydi. Ergash ko ringan ham edi,
ʻ ʻ
bolalar yugurishdi. Demak, [WPm] → [WPm] qolipidan chiqqan hosilalarda
birinchi gap shaklan va mazmunan ikkinchi bir gapga ehtiyoj sezadi, lekin
aksincha emas.
Mutanosib tarkibli qo shma gaplar
ʻ ni tashkil etuvchi sodda gaplar
kesimlarining biri ikkinchisini, ikkinchisi esa birinchisini taqozo etadi. Ikkalasining
ham kesimi nomustaqil kesim hisoblanadi. Chunonchi, Tezroq tong otsa-yu,
bog larni, maysalarni ko rsam.
ʻ ʻ Agar Salima biznikiga kelsa edi, biz birga borgan
bo lar edik.
ʻ [WPm] ↔ [WPm] qolipli qo shma gaplar tarkibidagi sodda gaplarni ʻ
mustaqil holda qo llash mumkin. Biroq ular mustaqil qo llanganda butunlay
ʻ ʻ
boshqa ma’no yuzaga chiqadi. Umumta’lim maktablarida qo shma gaplar ularni
ʻ
bog lovchi vositalar asosida quyidagich tasniflab beriladi:
ʻ
2
Sh.Shoabduraxmonov, M.Askarova v.b.Hozirgi o zbek adabiy tili.1-2-qism Toshkent 1980 yil.
ʻ
5

- ohang yordamida bog langan qo shma gaplar;ʻ ʻ
6

- bog lovchilar yordamida bog langan qo shma gaplar;ʻ ʻ ʻ
- yuklamalar vositasida bog langan qo shma gaplar;
ʻ ʻ
- nisbiy so zlar bilan bog langan qo shma gaplar;
ʻ ʻ ʻ
- kesimlik so zlari bilan bog langan qo shma gaplar.
ʻ ʻ ʻ
Qo shma gaplarni uyushiq kesimli sodda gaplardan (
ʻ Salima o tirar, turar va ʻ
yig lab chopar edi; Sotuvchi do kondagi kitoblardan uch-to rttasini artib, o qib
ʻ ʻ ʻ ʻ
chiqdi kabi) hamda sodda va qo shma gaplar orasidagi «oraliq uchinchi» uyushgan
ʻ
gaplardan ( Bahor kelar, dala ishlari qizib ketar edi kabi) farqlash lozim.
Gapning aktual bo linishi.
ʻ Nutq xusuiylik tabiatiga egaligi sababli gapda
ishtirok etayotgan so z
ʻ shakllar tartibi bir qadar erkindir. Biroq bu «erkinlik» hech
qachon umumiy lisoniy qonuniyatlar doirasidan chetga chiqolmaydi. Nutq qaysi
uslubdaligiga ko ra, so zlovchining maqsadi asosida gap tarkibidagi so zshakllar
ʻ ʻ ʻ
umumiy tartibga ega bo ladi. Bundan tashqari, nutqiy bosqichdagi istalgan gap
ʻ
mazmunan ma’lum voqelikni ifodalash bilan birga, so zlovchi axborotni nima
ʻ
maqsadda uzatayotganligini ham bildiradi. 3
Chunonchi, Salima universitetdan qaytdi gapida muayyan shaxsning (ya’ni
Salimaning ) universitetdan qaytishi voqeligi xabar qilingan, bu birinchidan.
Ikkinchi jihatdan e‘tibor qaratsak, gapda so zlovchining tinglovchiga Salimaning
ʻ
qaerdan qaytganligi haqidagi ma’lumotni yetkazish maqsadi ham aks etganligi
seziladi. Shunga ko ra, ushba gap
ʻ Salima qaerdan qaytdi? so rog iga javob bo la ʻ ʻ ʻ
oladi. Agarda shu gapni Universitetdan Salima qaytdi shaklida o zgartirsak, gapda
ʻ
ifodalangan voqelik mazmuni o zgarishsiz qoladi, ya’ni
ʻ Salima unversitetdan
qaytdi – Universitetdan Salima qaytdi gaplari bir xil. Biroq, ikkinchi gapda
so zlovchining axborot maqsadi
ʻ Universitetdan kim qaytdi? savoli orqali
muayyanlashadi. Birinchi gapda harakatning yo nalishi, ikkinchi gapda
ʻ
harakatning bajaruvchisi axborot maqsadini xarakterlaydi. Gapning axborot
yetkazish vazifasi nuqtayi nazaridan tuzilishi aktual bo linish
ʻ deyiladi. Aktual
tuzilmaning tarkibiy qismlari aktual bo laklar hisoblanadi.
ʻ
Aktual bo laklar
ʻ gap ifoda asosi va ifoda yadro laridan iborat bo lad ʻ i.
Gapda ifodalangan fikrning ma’lum qismi, ya’ni ifoda asosi tema (ma’lum
3
A.G ulomov,M.Asqarova.Hozirgi o zbek tili T,1987 yil.
ʻ ʻ
7

demakdir) va noma’lum qismi, ya’ni ifoda yadrosi rema (yangilik demakdir) deb
ham yuritiladi. Gapning rema qismi kommunikativ (axborot yetkazish) nuqtayi
nazaridan ahamiyatli bo ladi. Savol har doim remani aniqlash uchun beriladi.ʻ
Gapning tema qismi ma’lum bo lganligi sababli u so roq gap tarkibida aynan
ʻ ʻ
takrorlanadi. Quyida ba’zi sodda gaplarning tema-rematik, ya’ni aktual
bo linishiga diqqat qiling:
ʻ
tema rema
Salima (qayerdan?) universitetdan qaytdi .
Universitetda
n (kim?) Salima qaytdi
Bahorda (nimalar?) gullar ochiladi
Gullar (qachon?) bahorda ochiladi
Karim
(nimani?) kursini tuzatmadi
Kursini (kim?) Karim tuzatmadi
Gapning aktual bo ʻ linishi gapning shakliy bo ʻ linishiga qarama - qarshi turadi .
Agar shakliy ( formal ) bo ʻ linishda gap tarkibidagi grammatik element ( kesim , hol ,
to ʻ ldiruvchi , aniqlovchi kabi ) larga e ‘ tibor qaratilsa , aktual tuzilmada gapning
ma ’ no jihatdan bo ʻ linishi nazarda tutiladi . Aktual bo ʻ linishda fikr ma ’ lumdan
noma ’ lumga qarab boradi . Aktual bo ʻ linish gapning formal bo ʻ linishi bilan mos
kelishi ham , kelmasligi ham mumkin . Chunonchi , Ikki dugona olimpiadada g ʻ olib
bo ʻ lishdi ; Chekish mumkin emas gaplarida ikki dugona va chekish tema bo ʻ lib
kelgan . Har ikkala gapda ham tema gapning egasi bilan muvofiq keladi .
Olimpiadada ikki dugona g olib bo lishdi
ʻ ʻ ; Dunyoni go zallik qutqaradi ʻ gaplaridagi
olimpiadada hamda dunyoni so zshakllari tema bo lib, sintaktik bo linishga
ʻ ʻ ʻ
muvofiq kelmaydi. Demak, aktual bo linish talabi bilan gapda so zshakllarning
ʻ ʻ
tartibi har xil bo ladi. Va u mantiqiy birlik bo lgan hukmning bo laklanishi
ʻ ʻ ʻ
(subyekt ~ predikat)ga ham o xshaydi. Yuqoridagi xususiyatlar hisobga olingan
ʻ
holda, aktual bo linish sathi mantiqiy-grammatik sath deb nomlanadi.
ʻ
Aktual bo linish lisoniy konstruktiv-sintaktik mohiyat bilan bog liq sof
ʻ ʻ
nutqiy hodisadir. Gapda so zshakllar tartibi aktual bo linish bilan chambarchas
ʻ ʻ
bog liq bo lsa-da, buning lisoniy sintaktik qurilishga dahli yo q.
ʻ ʻ ʻ
Aktuallashtiruvchilar qatorida tartibdan tashqari fonetik, leksik va
8

grammatik vositalar ham mavjud. Fonetik aktuallashtiruvchilar sirasiga logik
hamda emfatik urg uni kiritish mumkin. Logik (mantiq) urg usi nutq tempi vaʻ ʻ
pauza bilan bog liqdir. Ma’lumki, gapda nechta so zshakl bo lsa, shuncha
ʻ ʻ ʻ
miqdorda so z urg usi bo ladi. Gap tarkibidagi qaysi so zshakl mantiqiy urg u olsa,
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
o sha so z shakli rema, gapning qolgan qismi esa tema hisoblanadi. Emfatik
ʻ ʻ
urg uda hissiy-ta’siriylik kuchli bo lib, unli yoki undoshlar cho ziladi, ba’zan
ʻ ʻ ʻ
so zlar takrorlanadi
ʻ (Senga ka-a-atta tort keltirdim; Ko zlaring chchchi-royli; Men, ʻ
men aytaman kabi). Emfatik urg u olgan so z shakllari remadir
ʻ ʻ 4
.
Ba’zi gaplar tarkibida yordamchi so zlar (masalan, so z-yuklamalar) va
ʻ ʻ
grammatik shakllar (masalan, affiks-yuklamalar) ham so z shakllarining
ʻ
aktuallashishiga yordam beradi. Masalan, Sarvar ham keldi; Yigitning o zi
ʻ gina
tushunadi kabi.O zbek tilidagi atov gaplar, to liqsiz gaplarning ba’zi ko rinishlari
ʻ ʻ ʻ
tema-rematik bo linishga ega bo lmaydi va ular kommunikativ bo linmas gaplar
ʻ ʻ ʻ
hisoblanadi. Bahor! Oppoq qor… Rahmat. Ha, mayli kabilar shular jumlasidandir.
Anglatilayotgan fikr xarakteriga qarab bir gap turlicha aktual bo linishi mumkin:
ʻ
Karim / musobaqada g olib chiqdi – Karim musobaqada
ʻ g olib chiqdi ʻ kabi.
Gapning aktual bo linishini rus, ingliz, nemis, fransuz kabi tillarda ham
ʻ
kuzatish mumkin. Odatda, bu tillarda tema-rematik bo linish gapning formal
ʻ
bo linishi bilan mos kelmaydi. Masalan
ʻ :
rus tilida
tema rema
Smex pobejdaet grust.
Grust pobejdaet smex.
Moyo lyubimoe derevo – beryoza.
Beryoza- moyo lyubimoe derevo.
Poezd podxodit k vokzalu.
K vokzalu podxodit poezd.
Keltirilgan misollarda , jumladan , birinchi gapda tema bo ʻ lib kelgan smex
so ʻ zi imeneteln ы y padej ko ʻ rinishida , rema – grust so ʻ zi esa viniteln ы y padej
shaklini olgan . Axborot maqsadi deyarli o ʻ zgarmagan Grust pobejdaet smex gapida
esa , tema ( grust ) imeniteln ы y padej , rema ( smex ) viniteln ы y padej shakliga ega
bo ʻ lgan va hokazo . Yoki ingliz tilida: The ball hit the boy (Koptok bolani yiqitdi) -
9

The ball (tema) – hit the boy (rema) .
The boy hit the ball (Bola koptokni yiqitdi (qo lidan tushurdi ʻ degan
ma’noda ) – The boy (tema) – hit the ball (rema).
Nemis tilida: Die Frau sah das Madchen (Ayol kishi qizni ko rdi) – Das
ʻ
Madchen sah.
Qiyoslangan gaplarda tema-rematik bo linish shakliy bo linishga mos
ʻ ʻ
kelmaganligini ko rish mumkin.
ʻ
tema rema
Die Frau sah das Madchen
Das Madchen sah die Frau
[ WPm , WPm ] qolipli qo ʻ shma gaplarning mohiyati Shundaki , uning tarkibiy
qismlari sanalmish sodda gaplar kesimlarining har biri mustaqil shakllangan bo ʻ lib ,
ularni osongina sodda gaplarga aylantirib yuborish mumkin :
1. Men seni o ylayman, Shuni bilasanmi?
ʻ
2. Borish kerak, borish kerak.
3. Yigitni uchratish kerak, haytovur sovib qolgandir).
4. Men seni deyman, lekin sen kimni deysan?
[WPm, WPm] tipik ko rinishli gaplarda mustaqil kesimlik
ʻ
shakli(MKSH)dagi gaplar birlashtiriladi. Birlashish intonatsion va mazmuniy
omillar asosida, ko p hollarda bog lovchilar vositasida amalga oshiriladi. [WPm,
ʻ ʻ
WPm] tipik ko rinishli qo shma gaplarni tashkil etuvchi sodda gaplar orasida turli
ʻ ʻ
ma’noviy munosabatlar mavjud bo ladi. Masalan, mazkur qolip asosidagi
ʻ
O qituvchi keldi, dars boshlandi gapida quyidagi rang-barang munosabatlar bor:
ʻ
a)uzilishli birin-ketinlik; b)uzilishsiz birin-ketinlik; v)payt munosabati; g)natija
munosabati; d)sabab munosabati va hokazo. Bu munosabatlar har bir gapning
tarkibidagi [W] lar, [Pm]lar, qo llangan bog lovchi vositalarning ma’no va
ʻ ʻ
vazifalari bilan bog liq bo lib, bevosita sintaktik strukturaga daxldor emas. Chunki
ʻ ʻ
bir fikrni turli sintaktik shakllarda, turli fikrlarni bir sintaktik shaklda berish
mumkin bo ladi. Demak, [WPm, WPm] tipik ko rinishining umumiy xususiyatini
ʻ ʻ
quyidagicha belgilab olamiz. [WPm,WPm] bu mustaqil sodda gap sifatida qo llana
ʻ
10

oladigan birdan ortiq gapning nutqda ma’lum bir bog lovchi vositalar bilan o zaroʻ ʻ
bog lanishi va bitta tugal ohangga, bitta gap to xtamiga ega bo lishidir. Ma’lum
ʻ ʻ ʻ
bo ladiki, [WPm, WPm] [WPm U WPm] umumiy qolipining oraliq bir ko rinishi
ʻ ʻ
sifatida lison va nutqqa daxldor bo ladi. [WPm,WPm] tipik qurilishli gaplar [W] va
ʻ
[Pm], shuningdek, (S) xususiyatlariga ko ra farqlanadi
ʻ 4
.
[W] va [Pm] qismlari aynan bo lgan gaplar:
ʻ
1.E, keling, xola, keling. (A. qahhor.)
2.Bo ldi, bo ldi, mana hal, xola (S.Abd.)
ʻ ʻ
3.Bevaqt hazon bo lmay har kim YAshab o tsin dunyoda. Onajonim, har
ʻ ʻ
kim oshin Oshab o tsin dunyoda (A.O.)
ʻ
4.Odamlar o tdilar bir vaqt, bir zamon O tdilar eng oddiy baxtdan ham
ʻ ʻ
yiroq. (A.O.)
[W] qismi bir xil, [Pm] qismi har xil bo lgan gaplar:
ʻ
1.Siz
bilmaysiz, bilolmaysiz ham («Sharq yulduzi»)
2.Siz Chidab o tirdingizmi, Chidadingizmi? (SH.Xolmirzaev)
ʻ
3.Bormang, bormoqchimisiz? (S. Nurov).
[S] lari bir xil, [W]lari bir xil, lekin [Pm]lari har xil bo lgan takror gaplar:
ʻ
1.Menga nima bo ldi, nima bo lgan edi-ya?
ʻ ʻ
2.Nega endi bo lmas ekan, bo lgan edi, bo ldi,-dedim shoshib-pishib.
ʻ ʻ ʻ
(X.To xtaboev.)
ʻ
3.qutursa, quturgandir, erga tekkandan keyin quturmaydi. (S.Ahmad).
4.Voy xotinni sizlar olasizmi, siz olmoqchimisiz. (S. Ahmad.)
[S] lari va [W]lari har xil, [Pm] lari bir xil bo lgan gaplar:
ʻ
1.Sen hech bir gazit-pazit o qiysanmi, uqiganmiz biz ham.
ʻ (A. Hatamov).
2.O ldirding, o laman, devona. (Sh.Xolmirzaev.)
ʻ ʻ
3.Bunaqa ot senga bitmagandi, bitkulik qilmasin ham. (A.Qo shshayev.)
ʻ
4.Siz meni bilmaysiz, men sizni bilaman. (Sh.Xolmirzaev)
[WPm,WPm] tipik ko rinishli gaplarni ular kengaytiruvchilarining
ʻ
4
G.Abduraxmonov, S.Mamajonov. O zbek tili va adabiyoti.T,1995 yil. 14.
ʻ Imlo lug ati ʻ
T,1987 yil.
11

xususiyatlari (tuzilishi, ifodalanishi), bog lovchi vositalarining xossalari asosidaʻ
ham yanada kengroq va batafsilroq tavsiflash mumkin. Tayanch tushunchalar:
sintaktik aloqa, teng aloqa, teng tarkibli qo shma gaplar, teng tarkibli qo hsma
ʻ ʻ
gaplar LSQi.
1.2 Teng tarkibli qo shma gaplarning mohiyati
ʻ
Teng tarkibli qo shma gaplar [ WPm, WPm ] = QG lisoniy sintaktik qolipi
ʻ
asosida yuzaga keladi .[ WPm , WPm ] qurilmali qo shma gaplar kesimlarning har
ʻ
biri mustaqil shakllangan bo lib , ularni osongina sodda gaplarga aylantirib
ʻ
yuborish mumkin.
QO SHMA GAP
ʻ - tuzilishiga ko ra ʻ sodda gapga o xshash ikki va undan ortiq ʻ
predikativ birlikning intonatsiya va mazmun jihatidan bir butunlik hosil etishi
bilan yuzaga keluvchi gap; gapning struktural jihatdan alohida bir turi. Qo shma
ʻ
gap tuzilishi va qurilish materialiga ko ra sodda
ʻ galdan farq qiladi. Sodda gapning
qurilish materiali so z
ʻ yoki so z birikmalari bo lsa, qo shma gapning qurilish ʻ ʻ ʻ
materiali sodda gaplardir. Sodda gap bitta predikativ asosdan , qo ʻ shma gap esa ikki
va undan ortiq predika - tiv asosdan tashkil topadi . Bir qancha turkiy tillarda ,
jumladan . o ʻ zbek tilida , qo ʻ shma gaplar qanday mazmun munosabatlarini
ifodalashi , grammatik belgilari , tuzilishi va intonatsiyasiga ko ʻ ra 3 asosiy turga
bo ʻ linadi : bog ʻ lovchisiz qo ʻ shma gap ; bog ʻ langan qo ʻ shma gap ; ergashgan
qo ʻ shma gap tarkibidagi predikativ birliklar o ʻ zaro bog ʻ lovchi yoki bog ʻ lovchi
vazifasidagi so ʻ z yordamida emas , balki boshqa vositalar yordamida birikkan
qo ʻ shma gaplar bog ʻ lovchisiz qo ʻ shma gap hisoblanib , bunday qo ʻ shma gaplarda
ohang muhim rol o ʻ ynaydi . Bog ʻ lovchisiz qo ʻ shma gaplar aksar hollarda
bog ʻ langan va ergashgan qo ʻ shma gaplar bilan o ʻ xshash , munosabatdoshday
ko ʻ rin - sada , ular ana shu turdagi gaplarning bog ʻ lovchisiz varianti emas , balki
qo ʻ shma gap larning alohida turi hisoblanadi : « Saodatxon eshikni ochib yubordi ,
uyga muzday kuz havosi kirdi » ( S . Zunnunova) . «Sultonmurod o zini chetga
ʻ
olishga tirishdi, xalq to lqini uni surib ketdi»
ʻ (Oybek) .
Tarkibidagi predikativ birliklar o zaro teng bog lov-chilar yordamida
ʻ ʻ
12

birikkan (teng aloqali) Qo shma gaplar bog langan Qo shma gap deyilib, uningʻ ʻ ʻ
tarkibiy qismlari shaklan mustaqil ko rinsa-da, maz-munan va tuzilish jihatdan bir
ʻ
butunlikni tashkil etadi. Masalan : « Bahor keldi va gullar ochildi » . « Dilafro ʻ z
chindan ham o ʻ zgargan . Ammo o ʻ ktam kulgusi , quralai ko ʻ zlarining kibrona
boqishi o ʻ sha - o ʻ sha edi » ( O .
ʻ Hoshimov ) . Tarkibidagi predikativ birliklar ( sodda
gaplar ) bosh va ergash holatida bo ʻ lib , ya ʼ ni bosh va ergash gaplardan tuzilib .
ergashtiruvchi bog ʻ lovchilar , bir qancha fe ʼ l shakllari , yuklama va ko ʻ makchilar ,
nisbiy so ʻ zlar va tobelanish ohangi yordamida birikib , biri ikkinchisini aniqlash ,
to ʻ ldirish kabi vazifalarni bajaradigan qo ʻ shma gap turi erga sh gan qo ʻ shma gap
yoki ergash gapli qo ʻ shma gap deyiladi . Masalan : « Bir kuni ko ʻ chada ketayotsam ,
Umri bir bosh uzum ko ʻ tarib kelyapti » ( A . Qahhor ) gapida - gi , « bir kuni ko ʻ chada
ketayotsam » qismi ergash gap bo ʻ lib , u bosh gapdagi ( Umri bir bosh uzum ko ʻ tarib
kelyapti ) ishharakatning amalga oshish payti ( vaqti ) ni aniqlab , uni to ʻ ldirmoqda ,
predikatdagi shaklga ko ʻ ra tobe holatda turibdi . Demak , bosh gap ergashgan
qo ʻ shma gap tarkibidagi hokim komponent , ya ʼ ni ergash gap tomonidan o ʻ zi yoki
biror bo ʻ lagi aniqlanadigan , ergash gap tobe bo ʻ ladigan gapdir . Masalan : « Qaysi
kishi ertalab shunday mashq qilsa , u dardga chalinmaydi » gapi ega ergash gapli
qo ʻ shma gap bo ʻ lib , undagi « udardga chalinmaydi » qismi bosh gap hisoblanib ,
bosh gapning egasi ergash gap orqali izohlanmoqda . Yoki « Shoshish kerak emas ,
chunki bu yil toshqin xavfi yo ʻ q » gapida esa « Shoshish kerak emas » bosh gap
bo ʻ lib , ergash gap bosh gapdan anglashilgan harakatning sababini ko ʻ rsatmoqda .
Ergash gapli qo ʻ shma gap tarkibidagi tobe qism ergash gap hisoblanadi . Ergash
gap bosh gapga ergashib ( tobelanib ), bu gapni yoki uning biror bo ʻ lagini qandaydir
( payt , o ʻ rin , sabab , natija va b .) jihatdan aniqlab , belgilab keladi . O ʻ zbek tiliga doir
mavjud darslik va qo ʻ llanmalarda ergash gaplar ( ergash gapli Qo ʻ shma gaplar )
mazmun va vazifalariga ko ʻ ra 14 turga ajratiladi .
Qo ʻ shma gap va uning turlari , qo ʻ shma gaplarning tabiati masalalari rus va
yevropa tilshunosliklari qatori o ʻ zbek tilshunosligida ham keng , atroflicha
o ʻ rganilgan . Bu sohada , ayniqsa , akad . G .
ʻ Abdurahmonov va M . Asqarovalarning
xizmatlarini alohida qayd etmoq kerak . Shuningdek , A . G ʻ ulomov , H . G ʻ oziyev ,
F . Kamolov , A . Azizova , H . Rustamov , E . Azlarov , A . Kononov , E . Grunina ,
13

X . Abdurahmonov , A . Nurmonov , N . Mahmudov va boshqalar ham o ʻ zbek tilida
qo ʻ shma gap sintaksisini o ʻ rganish va rivojlantirishga munosib hissa qo ʻ shganlar .
Keyingi yillarda ( o ʻ tgan asrning 90- yillaridan ) o ʻ zbek tilshunosligida
qo ʻ shma gaplarni , umuman sintaktik hodisalarni yangicha nuqtayi nazar bilan
sistemaviy - struktur usulda o ʻ rganish boshlandi .
Murakkab gapning bo ʻ laklarini Bog ʻ lovchi vositalar . Bunday vositalar
birlashmalar , ittifoqdosh so ʻ zlar , korrelyatsiyalardir . Birlashmalar sintaktik va
semantik bo ʻ lishi mumkin . Sintaktik birlashmalar o ʻ z - o ʻ zidan muhim emas ,
murakkab jumlaga hech qanday semantika kiritmaydi , faqat murakkab jumlaning
qismlari o ʻ rtasidagi sintaktik bog ʻ liqlikni ko ʻ rsatadi ( masalan , tushuntirish
birlashmalari ). nima , qanday ). Semantik birlashmalar mazmunli , tushunarli va
murakkab gapdan tashqarida bo ʻ ladi : bog ʻ lovchi bo ʻ laklar funktsiyasidan tashqari ,
ular murakkab gapning tipik semantikasini ifodalashda ishtirok etadilar .
Chorshanba Agar ob - havo yomonlashsa , plyaj bo ʻ sh bo ʻ ladi . Semantik qo ʻ shma
gaplarning barchasi shartli bog ʻ lovchilar , masalan , shart bog ʻ lovchilaridir agar ,
agar ; maqsadli qilish uchun ; imtiyozlar shunga qaramay , garchi .
Birlashgan so ʻ zlar nisbiy olmoshlardir ( kim , kim , qaysi ) va qo ʻ shimchalar (
qayerdan , qayerdan , qayerdan ), ular bosh bo ʻ lakdagi ma ʼ lum so ʻ zlarning o ʻ rnini
bosuvchi so ʻ zlar bo ʻ lib , gap a ʼ zolari hisoblanadi : Men oldimda butun umri
davomida taygada yashagan ibtidoiy ovchini ko ʻ rdim ( Ars .); Ertasi kuni ertalab
soat oltida quvnoq hushtak chalib , gul boshlarini qamish bilan urib , Tenevoga
bordim , u erda o ʻ sha kuni homiylik ziyofati bo ʻ lgan va do ʻ stim " shur " Pavel
Ivanovich meni taklif qilgan . ( Ch .).
Korrelyatsiyalar - asosiy qismda qo ʻ llaniladigan , bo ʻ ysunuvchi qismdagi
birlashma yoki ittifoqdosh so ʻ z bilan bog ʻ liq . To ʻ g ʻ ri olmoshlar rolida ko ʻ rsatish ,
atributiv , inkor va noaniq olmoshlar ( bu , shunday , hamma , hamma , hamma , hech
kim , kimdir , nimadir ) : JSSV o ʻ rgimchak to ʻ riga , mog ʻ orga va grafning
xonadonlaridagi lo ʻ lilarning qichqirishiga o ʻ rganib qolgan , bunga Vayrona ,
tashlandiq xonalarning sukunatini o ʻ zlarining oddiy gap - so ʻ zlari bilan buzib , har
kungi , nasriy olomonga qarash g ʻ alati edi . ( Ch .); Men chekkada edim nimadur ,
14

Nima to ʻ g ʻ ri nom yo ʻ q .
Qismlarning tartibining imkoniyatlari yoki strukturaning
moslashuvchanlig / egiluvchanligi . Ba ' zi murakkab jumlalar qismlarni
almashtirishga imkon beradi . Bunday jumlalar moslashuvchan tuzilmalardir ,
masalan , shart ergash gaplar : Agar siz qattiq harakat qilsangiz , imtihonlarda
yaxshi natijalarga erisha olasiz / Agar siz qattiq harakat qilsangiz , imtihonlarda
yaxshi natijalarga erisha olasiz . Boshqa murakkab jumlalarda qismlarni qayta
joylashtirish mumkin emas . Bunday jumlalar o ʻ zgarmas tuzilishga ega , masalan ,
ergash gapli jumlalar : Vokzalga piyoda borishimiz kerak edi , shuning uchun biz
poezdni qoldirib qoldik .
Murakkab gapdagi bog ʻ lanish turlari
Murakkab gaplar ittifoqdosh va birlashmaganga bo ʻ linadi . Birlashgan
murakkab jumlalarning o ʻ zagi ikki turdagi grammatik bog ʻ lanishlar asosida
qurilgan : muvofiqlashtiruvchi ( parataksis ), bo ʻ ysunuvchi ( gipotaksiya ). Shunga
ko ʻ ra , ittifoqdosh tuzilmalar orasida an ' anaviy ravishda qo ʻ shma va murakkab
jumlalar ajralib turadi .
Qo ʻ shma va murakkab tobelar qismlarning bog ʻ lanish xususiyatiga ko ʻ ra
farqlanadi .
1. Qo ʻ shma gapda bir xil a ’ zolarni Bog ʻ lash uchun sodda gapda ham
vazifani bajaradigan birlashmalar qo ʻ llaniladi . Bu tuzilishda turli sintaktik
birliklarning komponentlari teng bo ʻ lib , bir xil sintaktik vazifani bajarishini
ko ʻ rsatadi . Murakkab gapda sodda gapda ishlatilmaydigan aloqa vositalari
( Bog ʻ lovchi va olmoshlar ) qo ʻ llaniladi . Bu tobelanishda turli sintaktik birliklarning
komponentlari sintaktik vazifasida farqlanishi , teng bo ʻ lmasligini ko ʻ rsatadi .
2. Qo ʻ shma gapda birlashma hech qanday bo ʻ lak tarkibiga kirmaydi .
Shuning uchun , qismlarni qayta tashkil qilishda birlashma ikkinchi qism bilan
birga harakat qilmaydi : Shimolda qishda sovuq , o ʻ rta bo ʻ lakda iqlim yumshoq /
O ʻ rta yo ʻ lakda iqlim yumshoq , shimolda esa qishda sovuq . Murakkab gapda
birlashma ( va bog ʻ lovchi so ʻ z ) ergash gap tarkibiga kiradi . Shuning uchun 15
ismlarni qayta tartibga solishda u bo ʻ ysunuvchi qism bilan birga harakat qiladi :
15

Vokzalga piyoda borishimiz kerak bo ʻ lganligi sababli , biz poezdni o ʻ tkazib
yubordik / Poezdni o ʻ tkazib yubordik , chunki biz stantsiyaga piyoda borishimiz
kerak edi .
Rus tilida ittifoqdosh qo ʻ shma gaplar an ' anaviy qarama - qarshilik tarkibidan
tashqarida ham bo ʻ lishi mumkin - bo ʻ ysunish . Ularda ifodalangan bog ʻ lanish
turlari hozir faol o ʻ rganilmoqda . Ular orasida an ’ anaviy muxolifat tarkibini
neytrallash - bo ʻ ysunish , masalan , jumlada : Tong otishini zo ʻ rg ʻ a boshlagan edi , biz
allaqachon uyg ʻ onib , ko ʻ chaga chiqdik ( Sol .), bu erda ham muvofiqlashtiruvchi ,
ham bo ʻ ysunuvchi bog ʻ lanish ifodalanadi , tegishli birlashmalar bilan ifodalanadi .
Ittifoqdosh murakkab jumlalar ittifoqdosh aloqa vositalarining yo ʻ qligi va
natijada aloqa turining o ʻ zi ( tuzilish / bo ʻ ysunish ) va semantik munosabatlarning
farqlanmasligi bilan tavsiflanadi .
16

II BOB . BOG ʻ LANGAN VA BOG ʻ LOVCHISIZ QO ʻ SHMA GAPLAR
2.1 Bog ʻ langan qo ʻ shma gaplar
Qismlarning o ʻ zaro teng aloqaga kirishuvidan tuzilgan gap bog ʻ langan
qo ʻ shma gap deyiladi . Bog ʻ langan qo ʻ shma gap qismlari o ʻ zaro biriktiruv
bog ʻ lovchilar ( va , hamda ), zidlov bog ʻ lovchilari ( ammo , lekin , biroq , balki ), ayiruv
bog ʻ lovchilari ( yo , yoki , yoxud , dam .. dam , goh - goxh ba ` zan .. ba ` zan , bir .. bir ), teng
bog ʻ lovchi vazifasidagi - da , - u (- yu ), na .. na yuklamalari , shuningdek bo ʻ lsa esa
yordamchilari vositasida bog ʻ lanadi .
Shunga ko ʻ ra bog ʻ langan qo ʻ shma gaplarni quyidagi turlarga ajratish
mumkin .
1. Biriktiruv bog ʻ lovchilari yordamida tuzilgan bog ʻ langan qo ʻ shma gap .
2. Zidlov bog ʻ lovchilari yordamida tuzilgan bog ʻ langan qo ʻ shma gap .
3. Ayiruv bog ʻ lovchilari yordamida tuzilgan bog ʻ langan qo ʻ shma gap .
4. Teng bog ʻ lovchi vazifasidagi yuklamalar yordamida tuzilgan bog ʻ langan
qo ʻ shma gap .
5. Bo ʻ lsa , esa yordamchi so ʻ zlar vositasida tuzilgan bog ʻ langan qo ʻ shma
gap .
Biriktiruv bog ʻ lovchilari ( va , hamda ; ba ` zan shu vazifadagi ham yuklamasi )
yordamida tuzilgan bog ʻ langan qo ʻ shma gap tarkibidagi qismlardan bir paytda
yoki ketma - ket ruy beradigan voqea - hodisalar anglashilib turadi .
Masalan
: Haqiqat va to ʻ g ʻ rilikni sevadigan odam doim vijdoni farmonga
itoat qiladi va uning vijdoniga hech kim hokim bo ʻ la olmaydi . Keng bog ʻ dagi har
bir nihol qonib - qonib suv ichdi va uning yaproqlari nurga intilib o ʻ sa boshladi .
( U . Xoshimov .)
Zidlov bog ʻ lovchilari ( lekin , ammo , biroq , balki ) yordamida tuzilgan
bog ʻ langan qo ʻ shma gap qismlari mazmunan bir - biriga zid bo ʻ ladi . Masalan : har
qanday narsada isrofgarchilik bor , ammo yaxshilikda isrof bo ʻ lmaydi . (« Ajoyib
nasihatlar ».) Burni , qoshi , yana allaqaeri otasiga o ʻ xshaydi , lekin Akbarov ham bir
vaqtlar o ʻ g ʻ ilday ajinsiz , quyuq qora sochi bo ʻ lganini tasavvur etish qiyin edi .
17

( P . Qodirov .)
Ayiruv bog ʻ lovchilari ( yo , yoki , yoxud , gox .. gox , dam .. dam ,
ba ` zan ... ba ` zan ..,) yordamida tuzilgan bog ʻ langan qo ʻ shma gapda birini tanlash
lozim bo ʻ lgan yoki galma - gal ruy beradigan voqea - hodisalar ifodalanadigan
qismlar birikadi .
A ) yo ( yo ..,), yo .., yo bo ʻ lmasa , yoki ( yoki .., yoki ) yo ..., yoki ; xoh .., xoh ,
bog ʻ lovchilari birini tanlash lozim bo ʻ lgan voqea - hodisalarni ifodalovchi
qismlarini birlashtiradi . Masalan : Yo ko ʻ k unga o ʻ z sirlarini ochishni tilamas , yo
uning aql ko ʻ zgusi xiralashib qolgan .
B ) goh .., goh ; dam ..., dam ; ba ` zan ..., ba ` zan bog ʻ lovchilari galma - gal ruy
beradigan voqea - hodisalarni ifodalovchi qismlarini bog ʻ laydi . Masalan : Ba ` zan oy
zarrin kokillarini er yuziga yoyib yuboradi , ba ` zan bulut oy yuzini qoplab oladi .
( Oybek )
Teng bog ʻ lovchilari vazifasidagi yuklamalar yordamida tuzilgan bog ʻ langan
qo ʻ shma gaplar qismlaridan bir paytda yoki ketma - ket ruy beradigan voqea -
hodisalar yoxud mazmunan zid bo ʻ lgan voqea - hodisalar anglashilib turadi .
Bunda – u ( yu ),- da , na .. na yuklamalari biriktiruv bog ʻ lovchilarining
vazifasini , – u (- yu ) yuklamasi zidlov bog ʻ lovchilari vazifasini bajaradi . Masalan :
Oyko ʻ l ilgari alohida xo ʻ jalik edi - yu , kattagina irodasi bor edi .( P . Kodirov ) Ikki
tomondagi kitoblarga to ʻ lab turadigan qubbali javonlarda na bir kitob bor , na bir
qo ʻ lyozma bor . (O.Yoquvov).
Bo lsa, esa so zlari vositasida tuzilgan bog langan qo shma gap qismlaridan ʻ ʻ ʻ ʻ
bir vaqtda yoki ketma-ket ruy beradigan voqea-hodisalar qiyoslanishi anglashiladi.
Masalan: Oliy himmatli kishi, mard odam bir lahzada do st orttiradi, pastkash esa
ʻ
necha yillik oshganligini bir lahzada barbod qiladi.
Bog langan qo shma gapda tinish belgilarining ishlatilishi.
ʻ ʻ
1.Bog langan qo shma gap qismlari o zaro bog lovchilari yordamida biriksa,
ʻ ʻ ʻ ʻ
shuningdek, yakka qo llanuvchi yo, yoki, yoxud ayiruv bog lovchilari yordamida
ʻ ʻ
biriksa, ular orasiga vergul qo yilmaydi. Masalan: Shamol tag in shu tomonga
ʻ ʻ
burildi va ingichka, qo ng iroqday ovoz jaranglab eshitildi.(U. Xoshimov)
ʻ ʻ
2.Bog langan qo shma gap qismlari zidlov bog lovchilari yordamida biriksa,
ʻ ʻ ʻ
18

bunday bog lovchidan oldin vergul qo yiladi.ʻ ʻ
Masalan: Qorong ida buloq suvining o zi ko rinmas edi, ammo shildirashi
ʻ ʻ ʻ
aniq eshitilar edi.(P.Kodirov.)
3.Bog langan qo shma gap tarkibidagi qismlar bo lsa, esa so zlari vositasida
ʻ ʻ ʻ ʻ
biriksa ham, ular orasiga vergul qo yiladi. Masalan: Harakatchan kishilar odatda
ʻ
omadli bo ladilar; aksincha, qiladigan ishlarini hadeb o ylayveradigan va
ʻ ʻ
sustkashlik qiladiganlarga esa omad kamdan- kam nasib etadi.
4.Bog langan qo shma gap tarkibidagi qismlar takrorlanuvchi ayiruv
ʻ ʻ
bog lovchilari yoki inkor yuklamasi yordamida biriksa, takrorlanib kelgan
ʻ
yordamchidan oldin vergul qo yiladi. Masalan: Goh supa chetiga ekilgan rayxon
ʻ
hidi dimog iga uriladi, goh tom orqasidagi yo ng ichzorda hashoratlarning bir
ʻ ʻ ʻ
qiyomda chirillashi e`tiborini tortardi.
Ergashgan qo shma gap
ʻ tarkibidagi qismlarning biri ikkinchisiga mazmunan,
grammatik va intonatsiya jihatidan tobe bo lib, uni aniqlash, to ldirish kabi
ʻ ʻ
vazifalarini bajaradi. Shuning uchun ham qismlardan biri hokim, ikkinchisi tobe
sanaladi. Bunda ergashgan qo shma gap tarkibidagi hokim qism bosh gap,
ʻ
tobelanib kelgan qism esa ergash gap deb yuritiladi. ergash gap bosh gapni yoki
uning biror bo lagini izohlash, aniqlash, to ldirish uchun xizmat qiladi. Masalan:
ʻ ʻ
Gar kishi olmasa hayotdan ta`lim, unga o rgatolmas hech bir muallim. Bu gapda
ʻ
unga o rgatolmas hech bir muallim bosh gap, gar kishi olmasa haytdan ta`lim
ʻ
ergashgan gap. ergash gap bosh gapni shart munosabatiga ko ra izohlagan.
ʻ
Ergashgan qo shma gapda bosh gapning kesimi ko pincha to liq
ʻ ʻ ʻ
shakllangan bo ladi, lekin ergash gapning kesimi ko p hollarda to liq
ʻ ʻ ʻ
shakllanmaydi, shu tufayli ergash gapni bosh gapga biriktiruvchi vositalar, asosan,
ergash gapning kesimi tarkibida keladi yoki undan so ng qo shiladi. Masalan: O z
ʻ ʻ ʻ
darajangga munosib o ringa bilib o tirsang, bu o rindan seni hech kim
ʻ ʻ ʻ
qo zg atolmaydi. (Oz-oz o rganib dono bo lur.) gapida ergash gapni bosh gapga
ʻ ʻ ʻ ʻ
biriktiruvchi vosita (-sa) ergash gapning kesimi tarkibida kelgan.
Ergashgan qo shma gap tarkibidagi ergash gap bosh gapga quyidagi vositalar
ʻ
orqali birikadi:
1. Ergashtiruvchi bog lovchilar (shuning uchun, shu sababli, shu tufayli,
ʻ
19

chunki, negaki, toki, go yo,-ki) yordamida: Shunday odamlar bo ladiki, ularniʻ ʻ
mansab ham, daraja ham, shon-shuhrat ham o zgartirmaydi. (G .G ulom) Nafas
ʻ ʻ ʻ
olmay quloq tutgan kishi muttasil shovillagan tovush eshitadi,go yo olisda shivalab
ʻ
yomg ir yog ayotgandek.(S.Ahmad)
ʻ ʻ
2. Ko makchilar (fe`l formalaridan so ng kelgan) yordamida: Toshtemir
ʻ ʻ
shaharga ketgandan keyin Sodiq ota qiziga hech narsa demadi. (G .G ulom) eshik
ʻ ʻ
ortiqcha tor bo lgani uchun, ot siqilibgina o tdi..(A.Qodiriy)
ʻ ʻ
3. Yuklamalar yordamida: Osmonda bulutlar paydo bo lganidanmi, dengiz
ʻ
motam tutayotgan ayolga o xshardi. (O .Umarbekov)
ʻ ʻ
4. Nisbiy so zlar yordamida: Odamlar uchun xotirada saqlash qanchalik zarur
ʻ
bo lsa, ba`zan unutish sham shunchalik zarur.(Oz-oz o rganib dono bo lur).
ʻ ʻ ʻ
5. Sifatdosh shakli hamda kelishik affiksi yordamida: Ota-onalarimiz qarib
qolganda, ularga mehr-muhabbat tuyg ularimizni baxsh etmog imiz lozim.(Oz-oz
ʻ ʻ
o rganib dono bo lur)
ʻ ʻ
6. Fe`lning ravishdosh yordamida: Nasiba chiqib ketgach, Buvsara opa sekin
kosaga nazar tashladi.(San`at Mahmudova) Qalin qorlar erib, o tlar ko karib qoldi.
ʻ ʻ
(Ch.Aytmatov)
7. Fe`lning shart mayli formasi yordamida: Diqqat bilan quloq solsangiz,
uning bulbulga taqlid qilayotganini sezasiz.(G .G ulom) Oilada hamjihatlik
ʻ ʻ
bo lmasa, uni baxsh tashlab ketar.(Maqol)
ʻ
8. Fe`lning buyruq-istak mayli formasi yordamida: Ona ishdan qanday o y,
ʻ
Qanday tashvish bilan qaytmasin, shu ko zlarni ko riboq, ko ngli yozilardi.
ʻ ʻ ʻ
(A.Muxtor)
9.-day (-dek) o xshatish ma`nosini bildiruvchi qo shimcha yordamida:
ʻ ʻ
To yning bo ldi-bo ldisi qiziq tuyulganday, yangi ishning boshlanish arafasi qiziq
ʻ ʻ ʻ
bo ladi.
ʻ
Ergash gap bosh gapdan oldin ham, keyin ham kelishi mumkin. Masalan:
Da`vogar sust kelsa, qozi muttaham..(G .G ulom) Qo rqoq do st dushmandan
ʻ ʻ ʻ ʻ
xavflidir, chunki dushmandan extiyoj bo lasan. Ammo do stga ishonasan.
ʻ ʻ
(L.N.Tolstoy) Ayrim hollarda ergash gap bosh gap ichida ham kelishi mumkin.
20

Masalan: O zi.., bo g oz sovliqlar qiynalmasin deya, ularni o z yurishiga qarabʻ ʻ ʻ ʻ
bamayilxotir haydab ketdi. (Ch.Aytmatov) eshik ochilarkan, o rmonlarning
ʻ
shovqini bilan oqib kirib, yigitni bir oz hushyorlantirardi.(Oybek)
Ma`lumki, ergash gap bosh gapni yoki uning biror bo lagini izohlash,
ʻ
aniqlash, to ldirish, uchun xizmat qiladi. Shunga ko ra ergash gap ikki katta
ʻ ʻ
guruhga bo linadi:
ʻ
1) bosh gapning biror qismi (bo lagi) ni izohlovchi ergash gaplar;
ʻ
2) butun bir bosh gapni izohlovchi ergash gap.
Masalan: Dunyoda shunday odamlar bo ladiki, ularning hayoti, qilgan
ʻ
ishlari, bosib o tgan yo llari biz uchun ... yuksak namuna bo lib xizmat qiladi.
ʻ ʻ ʻ
Kechasi shudring tushmagan bo lsa ham, oyoq ostidagi maysalar, daraxt
ʻ
yaproqlari nam va muzdek edi. Birinchi gap tarkibidagi ergash gap (ularning
hayoti, qilgan ishlari, bosib o tgan yo llari biz uchun .. yuksak namuna bo lib
ʻ ʻ ʻ
xizmat qiladi) bosh gapdagi aniqlovchi (shunday) ni izohlagan bo lsa, ikkinchi gap
ʻ
tarkibidagi (kechasi shudring tushmagan bo lsa ham ) ergash gapi bosh gapning
ʻ
to siqsizlik munosabati orqali butun holda izohlagan.
ʻ
Bosh gapning biror bo lagini izohlaydigan ergash gaplarga ega, kesim,
ʻ
aniqlovchi, to ldiruvchi ergash gaplar; bosh gapni butun holda izohovchi ergash
ʻ
gaplarga payt, o rin, sabab, maqsad, shart, to siqsiz, ravish, miqdor daraja,
ʻ ʻ
o xshatish, natija ergash gaplar kiradi.
ʻ
I. Ega ergash gap bosh gapning olmosh bilan ifodalangan ega bo lganing
ʻ
izohlab kim? Nima? So roqlaridan biriga javob bo ladi. ega ergash gap bosh gapga
ʻ ʻ
quyidagicha birikadi.
1.Ergash gapning kesimi shart mayli shaklida bo ladi. Bunda bosh gapning
ʻ
egasi u , o sha, o zi, kabi olmoshlar bilan ifodalanadi. Masalan: Kimki birovning
ʻ ʻ
payini qirqsa, o ziniki ham qirqiladi. Kimki o tmishni yaxshi bilsa,u hozirgi zamon
ʻ ʻ
qadriga etadi.
2.Ergash gapning kesimi aniqlik maylida bo ladi: M. Kim o zini hurmat qilar
ʻ ʻ
ekan, u boshqalarni ham hurmat qiladi.
3.Ega ergash gap bosh gapdan keyin kelib bosh gapga –ki aniqlov
21

bog lovchisi orqali birikadi: Shu narsa ravshanki, o tmishni bilmasdan turibʻ ʻ
hozirga zamon qadriga etib bo lmaydi.
ʻ
Ba`zan ega ergash gap bosh gapdagi shakllanmagan egani izohlashi mumkin.
Masalan: Bizga ayonki, xalq o z taqdirini o zi yaratadi.
ʻ ʻ
II. Kesim ergash gap bosh gapning olmosh bilan ifodalangan kesimini
izohlaydi.
Bunda bosh gapning kesimi vazifasida shu, shunday, shu bo ldi, shundan
ʻ
iborat, so zlari kelib, ergash gap shu so zlarini izohlagan holda bosh gapga – ki
ʻ ʻ
bog lovchisi yordamida birikadi. Masalan: Farqi faqat shuki men madaniy
ʻ
navlarini chatishtirardim.. Hatto geografik uzoq navlarning ham madaniysini tanlab
chatishtirganman. eng yomoni shundaki, u .. odamlarni yil sayin o tkirroq dorilarni
ʻ
ishlatishga majbur qilayapti.. Do stlikning qudrati shundan iboratki, bu qudratli
ʻ
kuch har qanday to siqni enga oladi.
ʻ
III. To ldiruvchi ergash gap bosh gapdagi olmosh bilan ifodalangan
ʻ
to ldiruvchini yoki bosh gapda qo llanmagan to ldiruvchini izohlaydi va bosh
ʻ ʻ ʻ
gapga quyidagicha birikadi.
1. Ergash gapning kesimi shart maylida bo ladi. Masalan: Kimda gumon
ʻ
bo lsa uni ko zdan qochirma gapi tarkibidagi ergash gap (kimda gumon bo lsa)
ʻ ʻ ʻ
bosh gapda uni to ldiruvchisini izohlagan.
ʻ
2. To ldiruvchi ergash gap bosh gapga – ki bog lovchisi orqali birikadi.
ʻ ʻ
Masalan: Men hech bir vaqt inkor qilmaymanki, yolg iz o z g arazi yo lida ish
ʻ ʻ ʻ ʻ
qiluvchi pand kishilar bizda ham yo q emas. Gapi tarkibidagi yolg iz o zi g arazi
ʻ ʻ ʻ ʻ
yo lida ish qiluvchi pand kishilar bizda ham yo q emas ergash gapi bosh gapda
ʻ ʻ
qo llanmagan shuni to ldiruvchisini izohlab, unga –ki bog lovchisi yordamida
ʻ ʻ ʻ
birikkan.
IV. Aniqlovchi ergash gap bosh gapdagi aniqlovchi vazifasidan qo llangan
ʻ
yoki qo llanmagan so zning ma`nosini izohlaydi.
ʻ ʻ
Aniqlovchi ergash gap bosh gapga quyidagicha birikadi:
1.Ergash gap tarkibida kim, kimki, kimning kabi olmoshlar qatnishib, kesim
shart mayli shaklida bo ladi. Masalan: Kimning ko ngli to g ri bo lsa, uning yo li
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
22

ham to g ri bo ladi.ʻ ʻ ʻ
2. Ergash gap bosh gapga ki bog lovchisi yordamida birikadi. Bunda bosh
ʻ
gap tarkibida shunday, shunaqa so zlari keladi, ergash gap tarkibida esa bunday,
ʻ
bunaqa so zlari qatnashadi. Masalan: Shunday odamlar bo ladiki, ularni mansab
ʻ ʻ
ham, daraja ham, shon –shuhrat ham, o zgartirmaydi.
ʻ
Ayrim hollarda olmoshlar ergash gapda ham bosh gapda ham tushirilgan
bo ladi. Masalan : Shoirlar bo ladiki, ular kechasi yolg iz o qiydi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
5. Ravish ergash gapli qo shma gap; ravish ergash gapni bosh gapga
ʻ
bog lovchi vositalar.
ʻ
Ravish ergash gap bosh gapdagi voqea-hodisa yoki harakatning qay tarzda
yuzaga kelishini bildiradi. Ravish ergash gap bosh gapning kesimi orqali
beriladigan qay tarzda? qay holda? qanday qilib? kabi so roqlaridan biriga javob
ʻ
bo ladi. Masalan: Dimog imga alla qanday gullarning xushbuy hidi urilib, ajoyib
ʻ ʻ
yoz oqshomlari esimga tushib ketdi.
Ravish ergash gap bo gapga quyidagicha bog lanadi:
ʻ
1) ravish ergash gapning kesimi ravishdoshning –b (ib) qo shimchasi bilan
ʻ
shakllanadi: Quyosh botib, poyonsiz chul birdan xuvillab qoldi.
2) ravish ergash gapning kesimi ravishdoshning bo lishsiz shakli – may, -
ʻ
masdan shaklida keladi: Sabrim chidamay, yuqoriga intildim.
3) deb, deya yordamchilari orqali bog lanadi: Baxting bor deb, esadi ellar.
ʻ
Deb, deya so zlari «Ko chirma gap muallif gapi» tarzida tuzilgan o zga gap
ʻ ʻ ʻ
tarkibida qo llanadi, bu bog lanish ravish ergash gapli qo shma gap tarzida ham
ʻ ʻ ʻ
keladi. Bunda ko chirma gap ergash gap vazifasida,muallif gapi bosh gap
ʻ
vazifasida keladi.
Ravish ergash gap yuqorida sanab o tilgan bog lanishlarda bosh gapdan
ʻ ʻ
oldin kelgan.
6. Miqdor -daraja gapli qo shma gap; miqdor-daraja ergash gapni bosh
ʻ
gapga bog lovchi vositalar.
ʻ
Miqdor- daraja ergash gap bosh gapdagi voqea –hodisa, harakatning qay
miqdorda, qay darajada bajarishini bildiradi. Miqdor-daraja ergash gap bosh gap
23

orqali beriladigan qancha? qay darajada? kabi so roqlardan biriga javob bo ladi.ʻ ʻ
Masalan: Zulmat qancha quyuuq bo lsa, yulduz shuncha ravshan charaqlaydi.
ʻ
Miqdor-daraja ergash gap bosh gapga quyidagicha bog lanadi:
ʻ
1.Felning-sa shart mayili shakli orqali : egrini to g rilash qancha qiyin bo lsa,
ʻ ʻ ʻ
to g ri ko ngilga egri gapning singishi ham shunchalik qiyin bo larkan.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Misollardan ayonki, miqdor daraja ergash gap tarkibida qancha, qanchalik,
nechog lik kabi nisbiy so zlar bosh gap tarkibida esa unga mos ravishda shuncha,
ʻ ʻ
ushancha, shunchalik, kabi nisbiy so zlar ishtirok etadi.
ʻ
2.–ki aniqlov bog lovchisi orqali:
ʻ
Miqdor-daraja ergash gapli qo shma gap qismlari felning –
ʻ sa shart mayili
shakli orqali bog langanda, miqdor daraja ergash gap bosh gapdan oldin: –
ʻ ki
aniqlov bog lovchisi orqali bog langanda, bosh gapdan keyin keladi.
ʻ ʻ
O xshatish ergash gapli qo shma gap o xshatish ergash gapni bosh
ʻ ʻ ʻ
gapga bog lovchi vositalar
ʻ . O xshatish ergash gapli qo shma gaplarda bosh ʻ ʻ
gapdan anglashilgan harakat, holat, belgi-xususiyat ergash gapdagi voqea-hodisa,
belgi-xususiyatga o xshatiladi. Masalan: Otabek ko zini to ldirib binoga qaradi,
ʻ ʻ ʻ
go yo u bu qarashda o z sevgani bilan vidolashar edi. (A.Qodiriy)
ʻ ʻ
O xshatish ergash gap bosh gap bilan quyidagicha bog lanadi:
ʻ ʻ
1) –dek, -day qo shimchasini olgan fe`lning sifatdosh shakli orqali: Bahor
ʻ
faslining do la yomg irlari bo lganidek, kelinlik gashtining ham o ziga yarasha
ʻ ʻ ʻ ʻ
qiyinchiliklari bor. (U.Abduazimova)
2) fe`lning sifatdosh shakli –gan egalik qo shimchasi kabi, singari
ʻ
ko makchilarini keltirish bilan: Daryo suvi qancha oqqani bilan kamaymagan kabi,
ʻ
odam qalbi dunyo-dunyo shodligu, tog -tog qayg u-alamlarni sig dira olarkan.
ʻ ʻ ʻ ʻ
3) fe`lning –guncha ravishdosh shakli bilan: Tiz cho kib yashaguncha, tik
ʻ
turib o lgan yaxshi.(Maqol)
ʻ
4) fe`lning – sa shart mayli shakli vositasida: Bahor kunduzlari naqadar
chiroyli bo lsa, kechalari undan ham chiroyli bo lishiga intiladi.(H.Shams)
ʻ ʻ
O xshatish ergash gap bosh gap bilan yuqorida sanab o tilgan vositalar bilan
ʻ ʻ
birikkanda, o xshatish ergash gap bosh gapdan oldin keladi.
ʻ
24

5) – ki aniqlov bog lovchisi orqali: Oppoq nozik yuzi quyoshda shunday tiniqʻ
ko rindiki, go yo u nurdan yaratilganday.(O)
ʻ ʻ
Bu bog lovchi bilan birikkanda, o xshatish ergash gap tarkibida
ʻ ʻ
xuddi,go yo,go yoki kabi bog lovchilar ham ishtirok etadi. Bosh gap tarkibida esa
ʻ ʻ ʻ
o xshatish ma`nosini kuchaytirib, ta`kidlab ko rsatish maqsadida shunday,
ʻ ʻ
shunchalik, shu qadar kabi nisbiy so zlar qo llanadi: Ba`zan o xshatish ergash gap
ʻ ʻ ʻ
bosh gap bilan faqat go yo, go yoki bog lovchisi orqali bog lanishi mumkin.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Masalan: Tabiatdan allaqanday g ayri tabiiy jimjitlik hukmron, go yo dalada
ʻ ʻ
hamma ishlar qilib bo linganday.(G .G ulom)
ʻ ʻ ʻ
Bunday bog lanishda o xshatish ergash gap bosh gapdan keyin
ʻ ʻ
keladi. Qo shma gapning yangicha talqini quyidagicha:
ʻ
1.Teng bog lovchili qo shma gap.
ʻ ʻ
2. Ergashtiruvchi bog lovchili qo shma gap.
ʻ ʻ
3. Yuklama vositasida bog langan qo shma gap.
ʻ ʻ
4.Nisbiy so zli qo shma gap.
ʻ ʻ
5.Faqat ohang bilan bog langan qo shma gap.
ʻ ʻ
Shunday qilib, qo shma gapning yangicha talqini gaplardagi bog lovchi
ʻ ʻ
vositalarga qarab ajratilgan.
2.2 Bog lovchisiz qo shma gaplar
ʻ ʻ
O zaro bog lovchi yoki bog lovchi vazifasidagi vositalarsiz, faqat mazmun
ʻ ʻ ʻ
va oharig jihatdan bog langan oddiy qo shma gap bog lovchisiz qo shma gap
ʻ ʻ ʻ ʻ
deyiladi.
Masalan: Bulbulo, keltir bahor xabarin, boyqushga qo ygin yomon so z
ʻ ʻ
barin. (S. Sh.) Daryo bo lib oqdim, qushbo lib uchdim. (S.Z.)
ʻ ʻ
Bog lovchisiz qo shma gaplar qismlarning o zaro munosabatiga ko ra:
ʻ ʻ ʻ ʻ
1. Bog langan qo shma gapga sinonim bo lgan bog lovchisiz qo shma
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
gap. 2. Ergashgan qo shma gapga sinonim bo lgan bog lovchisiz
ʻ ʻ ʻ
qo shma gap.
ʻ
3. Bog lovchisiz qo shma gap sinonim bo lmagan bog lovchisiz qo shma
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
gaplarga bo linadi.
ʻ
25

1. Bog langan qo shma gaplarga sinonim bo lgan bog lovchisiz qo shma gapʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
ikki xil munosabatni ifodalaydi:
a)payt, chog ishtiruv: Mard bir o lar, nomard yuz o lar. (Maqol.)To g ri til
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
tosh yorar, egri til bosh yorar. (Maqol.)
b)zidlov munosabatini: Tig yarasi bitar, til yarasi bitmaydi..(MaqoL) 2.
ʻ
Ergashgan qo shma gapga sinonim bo lgan bog lovchisizqo shma gap: Hamal kirdi
ʻ ʻ ʻ ʻ
—amal kirdi. (payt). savr kirdi—davrkirdi (payt), it huradi—karvon o tadi
ʻ
(to siqsiz), qor yog di—nuryog di (o xshatish), Har yerni qilma orzu, har yerda bor
ʻ ʻ ʻ ʻ
tosh -tarozi (sabab.)
3. Bog lovchisiz qo shma gapga sinonim bo lmagan bog -lovchisiz qo shma
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
gap: Tong yaqinlashib qoldi: onda -sonda xo rozlarning qichqirig i eshitila
ʻ ʻ
boshladi. (S. Z.) Xushxabar olib keldim: garmizon yengildi, shahar o zimiznikilar
ʻ
qo liga o tdi.(Sh.)
ʻ ʻ
Bog lovchisiz qo shma gap qismlari kesimlarning qanday ifodalanishiga
ʻ ʻ
ko ra ikki xil: l.Bir xil qismlardan tuzilgan bog lovchisiz qo shma gap. Masalan:
ʻ ʻ ʻ
Quyosh daraxt orqasiga cho kdi, dala qoraydi.(P. T.) Daryo ketar tosh qolar, o sma
ʻ ʻ
ketar qosh qolar. (Maqol.)
2. Turli xildagi qismlardan tuzilgan bog lovchisiz qo shma gap:Bilib turibsiz,
ʻ ʻ
men hech narsa deganim yo q. Havasim kuchli.o ylarim, xayollarim dunyo-dunyo.
ʻ ʻ
(O.)
Bog lovchisiz qo shma gaplarda tinish belgilarining ishlatilishi
ʻ ʻ
Bog lovchisiz qo shma gaplarda tinish belgilari quyidagicha ishlatiladi:
ʻ ʻ
1. Bog lovchisiz qo shma gap tarkibidagi mazmun jihatdan bir-binga yaqin
ʻ ʻ
bo lgan, bir paytda yoki ketma-ket bo lgan voqea hodisalami ifodalagan sodda
ʻ ʻ
gaplar orasiga vergul qo yiladi. Masalan: Sizning iste'dodingizni bilaman, sizga
ʻ
hurmatim hamisha baland. (O.)
Bog dagi meva daraxtlari gullagan. havodan bol isi anqiydi. (M. Osim.)
ʻ
Tong otdi, quyosh charaqlab chiqdi. Kecham tong otdi, kuldi bahorim. (Qo shiq.)
ʻ
Kuy ayj ida uzilmasin tor,
She'r avjida sinmasin qalam. (E.V.)
26

2. Bog lovchisiz qo shma gap tarkibidagi sodda gaplar mazmunjihatidanʻ ʻ
qisman mustaqil bo lsa, yoki vergul ishlatilgan bo lsa,qo shma gap tarkibidagi
ʻ ʻ ʻ
sodda gap bir-biridan nuqtali vergul bilanajratiladi.
Masalan: Pag a -pag a mayin qor osmondan yog ilib turadi; shamolning
ʻ ʻ ʻ
sekin, bo g iq guvillashi eshitiladi. (S.Z.) Shinel jiqqa ho l, Bektemirning yuzidan
ʻ ʻ ʻ
tomchilab quyilar edi.
3. Bog lovchisiz qo shma gap tarkibidagi ikkinchi gap birinchigapning biror
ʻ ʻ
bo lagini izohlasa, uning mazmunini to ldirsa, soddagaplar orasiga ikki nuqta
ʻ ʻ
qo yiladi. Masalan: Gunor butun yuragibilan Yo lchiga maftun: uning ko ksini
ʻ ʻ ʻ
baxtsiz sevgi hasrati va ayriliqlim-lim to ldirgan. (0.) Siz menga ayting: yuqori
ʻ
hosil olish uchunkurashni nimadan boshlamoqchisiz. (O.)
4. Bog lovchisiz qo shma gap tarkibidagi sodda gaplarningmazmuni bir-
ʻ ʻ
biriga zid bo lsa tire qo yiladi: Ko z qo rqoq—qo lbotir (Maqol.)
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
5. Bog lovchisiz qo shma gap tarkibidagi birinchi gapningmazmuni ikkinchi
ʻ ʻ
gapning mazmuniga o xshatilsa: Vaqting ketdi—baxting ketdi. (Maqol.)
ʻ
6. Bog lovchisiz qo shma gap tarkibidagi birinchi gap ikkinchigapdan
ʻ ʻ
anglashilgan ish-harakatning payti yoki shartni bildirsa, ularorasiga tire qo yiladi:
ʻ
Yurt tinch-sen tinch. (Maqol.)
Amaliy mashqlar
Bog 'lovchisiz qo 'shma gapni sintaktik tahlil qilish tartibi va namunalari
1. Ifoda maqsadiga ko ra gap turi.
ʻ
2. Qo shma gap tuzilishiga ko ra turi.
ʻ ʻ
3. Bog lovchisiz qo shma gap turini ko rsatish.
ʻ ʻ ʻ
4. Bog lovchisiz qo shma gap qismlarining semantik munosabati.
ʻ ʻ
5. Bog -lovchisiz qo shma gaplarda tinish belgini izohlash.
ʻ ʻ
Masalan: Osmon yiroq, yer qattiq. (Maqol.) Bu gap maqsadiga ko ra darak
ʻ
gap, tuzilishi va grammatik asosining miqdoriga ko ra qo shma gap, qismlarining
ʻ ʻ
bog lanish va semantik munosabatiga ko ra bog lovchisiz qo shma gap ,ohang
ʻ ʻ ʻ ʻ
yordamida ikki soda gap o zaro bog langan, ular orasiga vergul qo yiladi.
ʻ ʻ ʻ
Bog lovchisiz qo shma gaplarni topib ularni sintaktik tahlil qiling.
ʻ ʻ
27

1. Quyosh qochib ketdi, olam qoraydi. (U.A.)
2. Havo juda issiq, uzoq dalalarda, ko kda jimlik hukm surardi.(Sh.R.) ʻ
3. Jismimiz yo qolur—o chmas nomimiz (H.O.)
ʻ ʻ
4. Men ko rdim, sen ko rmading.(Sh.R.)
ʻ ʻ
5. Ovchining so zi she'r otar, yigitning zo ri yer ochar.(Maqol.)
ʻ ʻ
6. Hamal kirdi—ekinlarga amal kirdi.(Maqol.) Seni ish yengmasin, sen ishni
yeng. (Maqol.)
7. Hali quyosh botmagan. uning kechki qizg ish nurlan barglari sarg aydan
ʻ ʻ
o riklarini, terak uchlarini lovillatib yondirayotgandek. (S.A.)
ʻ
8. Xalqqa ayting men aslo o lganim yo q,
ʻ ʻ
Yov qo liga taslim ham bo lganim yo q. (H.O.)
ʻ ʻ ʻ
9. Meni kutgil va men qaytarmanFaqat kutgil meni juda intizor. (K.S.)
lO. Daryolardan kuylab o tardim,
ʻ
Qo shiqlarga quloq tutarman. (H.O.)
ʻ
11 .Tabiat o zgarar ming yillardan so ng
ʻ ʻ
Balki biz bilmagan giyohlar o sar.
ʻ (U.)
12. Men kulaman—hayot kuladi, Men kulaman—kulib qarar yil. (S.A.)
Murakkab qo shma gap
ʻ
Uch va undan ortiq sodda gaplarning mazmuni va grammatik jihatdan
birikishidan tuzilgan qo shma gap murakkab qo shma gap deyiladi. Bu qo shma
ʻ ʻ ʻ
gapning oddiy qo shma gaplardan farqi shundaki, agar oddiy qo shma gaplar
ʻ ʻ
tarkibida ikkita sodda gap kelsa, murakkab qo shma gapning tarkibida uch va
ʻ
undan ortiq sodda gaplar o zaro birikib keladi. Masalan: Biz shuni yaxshi
ʻ
bilamizki, millatlararo nizolar yaxsilikka olib kelmaydi. (Gazetadan.)
Yillar o tgach, yaxshilik urug i unib chiqadi va biz undan manfaatdor
ʻ ʻ
bo lamiz. Keltirilgan misollaming birinchisi ikkita sodda gapdan hosil bo lgan
ʻ ʻ
(oddiy qo shma gap), ikkinchisi esa uchta sodda gapdan tuzilgani uchun murakkab
ʻ
qo shma gapdir.
ʻ
Murakkab qo shma gaplar quyidagi turlarga
ʻ
bo linadi; 1.Ergashish yo li bilan tuzilgan murakkab
ʻ ʻ
28

gaplar." 2.Bog lanish yo li bilan tuzilgan murakkab ʻ ʻ
gaplar. 3.Bog lovchi vositalarsiz tuzilgan murakkab
ʻ
gaplar. 4.Aralash yo l bilan tuzilgan murakkab gaplar.
ʻ
Ergashish yo li bilan tuzilgan murakkab qo shma gaplar
ʻ ʻ Tarkibidagi
ikkitadan ortiq ergash gaplar mavjud bo lib,bitta bosh gapga
ʻ
tobelangan murakkab gap bir necha ergash gapli qo shma gap
ʻ
deyiladi. Bunday ergash gaplarning bosh gapga bog lanish usuli ikki
ʻ
xil:
1)to g ridan to g ri ergashish;
ʻ ʻ ʻ ʻ
2)ketma -ket ergashish.
1. Ergash gaplarning har biri mazmun va grammatik jihatdan biri
ikkinchisiga tobelanmay, o zaro teng holatda bosh gapga bog lansa bu usul
ʻ ʻ
to g ridan to g ri ergashish deyiladi. Masalan: Mana bu kanal bitsa, yangi yer
ʻ ʻ ʻ ʻ
ochilsa, paxta ham ko payadi. Bahor kelsa, gullar ochilsa, yana avvalgiday tabiat
ʻ
gullar. (H.O.)
Bunday yo l bilan ergashish ikki xil bo ladi:
ʻ ʻ
1.Uyushiq ergash gaplar.
2.Uyushmagan ergash gap.
Uyushiq ergash gaplar tarkibidagi sodda gaplar bir xil so roqqa javob beradi
ʻ
va bir turdagi ergash gap bo ladi.
ʻ Masalan: Kim o ylasa onalarni, vatanni, kim ʻ
mehnat qilsa, unda inson fazilati bor. Uyushmagan ergash gaplar tarkibidagi sodda
gaplar har xil so roqqa javob beradi. Masalan: Tashqari hali yorug bo lsa-da, eshik
ʻ ʻ ʻ
yopilgani uchun, derazasiz hujra qop-qorong i edi.(O.)
ʻ
29

Har bir ergash gap to g ridan-to g ri bosh gapga bog lanmasdanʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
ikkinchisiga bog lanib, keyin bosh gapga bog lansa ketma-ket ergashish deyiladi.
ʻ ʻ
Masalan:
Yillar o tib, qancha suvlar oqib o tsa ham,
ʻ ʻ
inson o z ustozini unitmaydi.
ʻ
Sulton daraxt bo lsa, raiya tomir.
ʻ
Tomirdan, ey o g lim, daraxt kuch olur
ʻ ʻ (S.Sh.)
Bog lanish yo li bilan tuzilgan murakkab qo shma gap.
ʻ ʻ ʻ
Bunday qo shma gaplar tarkibidagi sodda gaplar o zaro bog lovchi yoki
ʻ ʻ ʻ
bog lovchi vazifasidagi so zlar yordami bilan birikadi.
ʻ ʻ
Masalan:
1) Bahor keldi,
2) Lekin havo uncha ochilganicha yo g -u.
ʻ ʻ
3) daraxtlar kurtak ota boshladi.
Bunday gaplar (bog la) bog langan qo shma gaplarga o xshasa-da, lekin
ʻ ʻ ʻ ʻ
sodda gaplarning miqdori jihatidan farq qiladi. ya'ni sodda gaplar miqdori ko p
ʻ
bo ladi.
ʻ
Bog lovchi vositasiz tuzilgan murakkab qo shma gaplar.
ʻ ʻ
Bunday murakkab qo shma gaplar o z tarkibidagi sodda gaplarning o zaro
ʻ ʻ ʻ
bog lanish usuli, sodda gaplarning tuzilish va ma'no munosabati jihatidan
ʻ
bog lovchisiz qo shma gaplardan deyarli farqlanmaydi, faqat bu gaplarda sodda
ʻ ʻ
gaplarning o zaro munosabati biroz murakkabroq bo ladi. Bu belgilarni
ʻ ʻ
quyidagicha izohlash mumkin.
1. Sodda gaplar teng munosabatda bo ladi. Masalan:
ʻ
(1). Boshimga bolishlar botdi, (2) sen kelmading, (3) Yurakka nolishlar
botdi, (4) sen kelmading. (Qo shiq.)
ʻ
2. Sodda gaplarning bin boshqalarga nisbatan alohida vaziyatgaega bo ladi.
ʻ
Masalan:
(1)Tong chog i tun bilan kunduz uchrashdi,
ʻ
(2)Tunda armon bilan yulduz uchrashdi,
30

(3)Bahor bilan kuzak baxt qush uchrashdi,
(4)Toshlar uchrashdilar, biz uchrashmadik. (U.A.)
3. Ba'zi hollarda gaplar juft -juft holda o zaro birikadilar.(1) Qahratonʻ
o tkinchi - (2) tunmoq o tkinchi,
ʻ ʻ
(3) Bahor o tkinchi - (4) unmoq o tkinchi,
ʻ ʻ
(5) Yoz ham o tkinchi - (6) to lmoq o tkinchi,
ʻ ʻ ʻ
(7) Faqat kuzak cheksiz - (8) so lmoq cheksiz. (U. A.)
ʻ
Aralash murakkab qo shma gaplar
ʻ Shunday gaplar bir necha ko rinishga ʻ
ega:
l. Bog lanish va ergashish yo li bilan tuzilgan murakkab qo shma gaplarda
ʻ ʻ ʻ
sodda gaplar o zaro bog lanish va ergashish yo li bilan munosabatga kirishadi.
ʻ ʻ ʻ
Masalan: (1) Bahor keldi, (2) lekin havo sovuq edi, (3) chunki bu yil qish bir oz
cho 'zildi.
2. Bog lanish yo li bilan va bog lovchisiz munosabatga kirishish yo li bilan
ʻ ʻ ʻ ʻ
tuzilgan murakkab gaplarda sodda gaplar munosabati turlicha bo ladi.
ʻ
(1) Tuproq semiz, (2) Suv yaxshi, (3) Havosi ochiq, (4) Quyosh esa yil bo yi
ʻ
bu yerga oshiq. (Sh.)
b-siz b- siz esa
3. Har uch munosabat asosida: bog lanish, ergashish, bog lovchisiz tuzilgan
ʻ ʻ
murakkab qo shma gaplarning o zaro munosabati turlicha bo ladi. Masalan: (1)
ʻ ʻ ʻ
O rtoq Xolnazarov, (2) ovqatga ishtahasi bo lmay, chalqancha yotib papiros tortar
ʻ ʻ
ekan. (3) u ko z oldidan g alati manzaralarni o tkazdi va (4) toliqqan ko zlari
ʻ ʻ ʻ ʻ
uyquga ketdi, (5) tushiga ham shu manzaralar kirdi. (S. Ab.)
31

XULOSA
«Bu yorug olamda har bir odam o zining mehribon ota-onasiga, ustoz vaʻ ʻ
muallimlariga nisbatan hamisha minnatdorlik tuyg usi bilan yashaydi. Inson
ʻ
hamisha umri davomida qanday yutuq va natijalarga erishmasin, qayerda, qanday
lavozimda ishlamasin, maktab dargohida olgan ta`lim-tarbiyasi uning yetuk shaxs
va malakali mutaxassis bo lib shakllanishida ulkan ahamiyatga ega ekani
ʻ
shubhasiz» deb birinchi prezidentimiz I.A.Karimov o zlarining «Yuksak
ʻ
ma`naviyat yengilmas kuch» asarlarida ta`kidlab o tganlaridek, boshlang ich sinf
ʻ ʻ
o qituvchilari ilk maktabga qadam qo ygan bolani savodga, ya`ni o qish va
ʻ ʻ ʻ
yozishga o rgatadilar.
ʻ
Til millat qiyofasining bir bo lagi. Shu sababli hali mustaqillikka ilk
ʻ
qadamlar tashlanayotgan davrdayoq ona tiliga davlat maqomi berish masalasi kun
tartibiga qo yilgan va bu ish amalga oshirilgan edi. Istiqlol tufayli milliy
ʻ
tilshunoslikda tub burilishlar yuz berdi. Till va nutq hodisalarining farqlanishi, gap
bo laklari, xususan, kesim va qo shma gap qurilishi bilan bog liq ta limotning
ʻ ʻ ʻ ʻ
o zgarishi mavjud ko pgina qoidalarni qayta ko rib chiqish ehtiyojini yuzaga
ʻ ʻ ʻ
keltirdi. Uzluksiz ta limda qo shma gap turlarining nomlanishi, ular orasida
ʻ ʻ
ishlatiladigan tinish belgilari, tobe tarkibli qo shma gap turlarini ajratish, qo„shma
ʻ
gaplarning qurilish qoliplarini belgilash bilan bog liq qator muammolar yuzaga
ʻ
keldi. Tilning paydo bo lishi masalasi insoniyatni qadimdanoq qiziqtirib keladi.
ʻ
Tilning paydo bo lishi juda murakkabdir. Bu masala faqat tilshunoslikning emas,
ʻ
boshqa ko p fanlarning: antropologiya, psixologiya va etnografiya kabi fanlarning
ʻ
ham o rganish obyektidir. Tilning paydo bo lishi masalasi – til qachon va qayerda
ʻ ʻ
paydo bo lgan, dastlab nechta til bo lgan, u yoki bu tillar qanday tuzilishda bolgan
ʻ ʻ
va shu kabi savollarga hali ilmiy asoslangan mukammal javob topilgan emas. Ba’zi
olimlarning fikricha, til taxminan besh yuz ming yillar ilgari paydo bo lgan.
ʻ
Hozirgi tilshunoslik nuqtayi nazaridan qaralsa, narsalar bilan ularning
nomi orasida, umuman olganda hech qanday bog lanish yo q. Bu ko pchilik
ʻ ʻ ʻ
olimlar tomonidan qayd etilgan. Chunki narsa bilan uning nomi orasida
32

bog liqlik bo lganda tillarning soni 5000 dan ortib ketmasdi. Shuni aytibʻ ʻ
o tish kerakki, ayrim tillarning kelib chiqishini, masalan o zbek, rus, hind,
ʻ ʻ
tojik va boshqa tillarning qachon paydo bo lganini, qanday tarkib topganligini
ʻ
aniq bilish mumkin. Ammo, biror bir aniq tilning kelib chiqishi masalasini
umuman tilning, insonlar nutqining paydo bo lishi masalasi bilan tenglashtirib
ʻ
bo lmaydi. Hozir dunyoda mavjud bo lgan jonli tillarning ham, ba’zi bir o lik
ʻ ʻ ʻ
tillarning ham kelib chiqish tarixini o rganish u qadar qiyin masala emas.
ʻ
Anchagina tillarning qachon paydo bo lganligi, qachon tarkib topganligi
ʻ
aniqlangan. Biroq, yer yuzida umuman insoniyatga xos tilning qachon paydo
bo lganligi, dastlabki tillarda qanday so zlar bo lganligi, uning grammatik
ʻ ʻ ʻ
xususiyatlari nimalardan iborat ekanligi hal qilingan emas va hal qilinishi ham
mumkin emas. Chunki bundan bir necha yuz ming yillar burun paydo bo lib,
ʻ
keyinchalik nom – nishonsiz yo qolib ketgan tillar ham bo lgan.
ʻ ʻ
Bundan bir necha yuz ming yil burun paydo bo lgan tillarning fonetik
ʻ
tizimi, so z boyligi, grammatikasi va boshqa muayyan xususiyatlaridan qat‘i
ʻ
nazar, umuman tilning kelib chiqishi o rganilar ekan, eng avvalo, tilning kelib
ʻ
chiqishidagi shart – sharoitlarni tadqiq qilish, ya’ni insonlar qanday sharoitda
so zlay boshlaganliklarini o rganish va bu masalani umuman tilning kelib
ʻ ʻ
chiqishi masalasi bilan bog lagan holda tahlil qilib, xulosa chiqarish lozim
ʻ .
33

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATIʻ
1. Mirziyoyev.SH.M. Erkin va farovon demokratik O zbekiston davlatini
ʻ
birgalikda barpo etamiz. Toshkent, ―O zbekiston NMIU, 56 b.
ʻ ‖
2. Mirziyoyev SH.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini
ta`minlash yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. O zbekiston NMIU,
ʻ
2017. – 47 b.
3. Mirziyoyev SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz
bilan birga quramiz. ―O zbekiston NMIU, 2017. – 485 b.
ʻ ‖
4. Mengliyev B.R. Til ta limida k
ʻ о mpetensiyaviy y о ndashuv// Ma’rifat.
2014.8- 9 betlar.
5. M.Mirzaev,S.Usmonov,I.Rasulov. «O zbek tili» T,1978 yil.
ʻ
6. R.Ikromov,A.Azizova,D.Muhammedova. «O zbek tili» T,1983 yil.
ʻ
7. A.Abduazimova. «O zbek tili filologiyasi va morfologiyasi» T,1983 y.
ʻ
8. O zbek orfografiyasining asosiy qoidalari.Imlo lug ati T,1976 yil.
ʻ ʻ
9. O zbek tilining asosiy imlo qoidalari. Imlo lug ati.T,1995 yil.
ʻ ʻ
10. Sh.Shoabduraxmonov, M.Askarova v.b.Hozirgi o zbek adabiy tili.1-2-
ʻ
qism Toshkent 1980 yil.
11. A.G ulomov,M.Asqarova.Hozirgi o zbek tili T,1987 yil.
ʻ ʻ
12. U.Tursunov,J.Muxtorov,Sh.Raxmatullaev.Hozirgi o zbek
ʻ adabiy
tili.T,1992 yil.
13. G.Abduraxmonov, S.Mamajonov. O zbek tili va adabiyoti.T,1995
ʻ
yil. 14. Imlo lug ati T,1987 yil.
ʻ
15. A.Abduazizov,Tilshunoslikka kirish.T,1999 yil.
16. G.Abduraxmonov, O zbek tili grammatikasi (sintaksis) T,1996 yil.
ʻ
17. I.Toshev. Umumta lim maktablarida qo shma gapning yangicha talqini
ʻ ʻ
T,1999 yil.
34

BADIIY MATNDA TENG TARKIBLI QOʻSHMA GAPLAR

MUNDARIJA

I BOB. BADIIY MATNDA TENG TARKIBLI QOʻSHMA GAPLAR.. 5

1.1 Tobe tarkibli qoʻshma gaplar 5

1.2 Teng tarkibli qoʻshma gaplarning mohiyati 11

II BOB. BOGʻLANGAN VA BOGʻLOVCHISIZ QOʻSHMA GAPLAR.. 16

2.1 Bogʻlangan qoʻshma gaplar 16

2.2 Bogʻlovchisiz qoʻshma gaplar 24

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ROʻYXATI 33

Sotib olish