Baholar tizimi - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	119.4KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	08 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Baholar tizimi

Sotib olish

Baholar tizimi
Mundarija
Kirish.
1. Bahoning iqtisodiy mohiyati.
2. Baho funksiyalari.
3. Bozor iqtisodiyoti sharoitida baho
4. Boshqaruvning asosiy elementi sifatida va bozor turlarining bahoni
shakllantirishga ta’siri.
5. Baholarning turlari.
6. Xalq iste’mol tovarlari narxlari.
7. Transport tariflari. kommunal va maishiy xizmattariflari.
8. Iqtisodiy munosabatlar tizimida baho siyosati.
9. Narx siyosati misolida davlatning tartibga solishmexanizmi.
10. Davlatning asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlari.
Xulosa.
Foydalanilgan adabiyotlar.

Kirish
Bozor munosabatlariga o’tish davrida iqtisodiyotdagi barcha bo’g’inlar
qayta tiklanishuni, yangilanishini, yangicha munosabatlarga moslashishini
zamon talab etmoqda. Zero, bozorga o’tish muqarrar. Bu – davr amri, obyektiv
reallikdir. ayni vaqtda bozor faqat maqsad emas, balki yangi qadriyatlarni
shakllantirish, odamlar, farovonligining sifat jihatidan tubdan yuqori darajasiga
erishish uslubi va vositasidir.
Bugungi iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida respublikamiz hukumati
tomonidan olib borilayotgan chuqur iqtisodiy islohatlarning bosh maqsadi
kelgusida ishlab chiqarishni yuqori sur’atlar bilan rivojlantirish asosida
aholining o’sib borayotgan ehtiyojlarini ta’minlash va turmush farovonligini
yanada yaxshilashdan iboratdir.
Yuqoridagi muammoni muvaffaqiyatli hal etilish ko’p miqdorda baho
(narx) ning to’g’ri belgilanishi tovarishlab chiqaruvchilarni ishlab
chiqarilayotgan mahsulotlar hajmini ko’paytirirsh, ularni raqobatbardoshligini
oshiriishgina bo’lib qolmay, balki sotib olish qobiliyati yuqorilashi
(yuksalishi)ga olib keladi.
Barcha sohalar kabi iqtisodiyotning baho tizimi va uning shakllanishi
jarayonida tub islohotlar amalga oshirilmoqda. Chunonchi, oldingi davrdagi
baho tizimi mohiyati va mazmuni, baho mexanizmining amal qilish jarayoni
hamda iqtisodiy munosabatlardagi shakli va maqsadi birmuncha
o’zgartirishlarni talab etmoqda. Bozor iqtisodiyoti sharoitida ayniqsa, talab va
taklif munosabatlari iqtisodiyotdagi asosiy mezon darajasiga ko’tariladi.
Iqtisodiyotning qaysi tarmog’iga qaramang, bozor iqtisodiyoti sharoitida ular
ma’lum talab, taklif munosabatlariga asoslanganligiga guvoh bo’lasiz.
Chinakam talab va taklif asosida vujudga keladigan erkin bozor narxlarining
amal qilishi bozor iqtisodiyotning g’oyat muhim bo’g’ini bo’lib, bu bo’g’in
mahsulot ishlab chiqaruvchilar bilan iste’molchilarning o’zaro jipslashuvini
ta’minlaydi.

O’z o’rnida baho alohida iqtisodiy kategoriya bo’lishi bilan birga o’zi
alohida iqtisodiy munosabatlarga kirisha olmaydi. Chunonchi, u boshqa
marketing elementlari kabi bozorning talab, taklif, raqobat kabi elementlari bilan
o’zaro bog’liq holda iqtisodiy, ijtimoiy munosabatlar majmui sifatida harakat
qiladi. Shuning uchun ishlab chiqaruvchi barcha korxonalarni, tijorat,
vositachilik, xizmat ko’rsatish bilan shug’ullanuvchi va boshqa turdagi
korxonalarni obyektiv bozor qonunlari boshqarib turushi bozor iqtisodiyoti
sharoitida qoida sifatida singib ketadi. Bozorning asosiy elementi sifatida esa
talab, taklif, baho va raqobatni ko’rish mumkin.
Ilk bozor iqtisodiyoti nazariyasi bilan shug’ullangan taniqli iqtisodchilar A.
Smit, Marshall, Samuelsonlar ham bozordagi obyektiv qonuniyatlarni, ya’ni
talab qonuni, taklif qonuni, pul muomalasi, qonunlarini tabiiy hodisa siaftida
qarash bilan birga, ular o’rtasidagi munosabatlarda bahoning rolini alohida
ko’rsatib o’tganlar.
Baholarni shakllantirish va tartibga solishda Prezidentimiz I. A.Karimov
ta’kidlaganidek, byudjet va soliq islohotlarini yanada chuqurlashtirish,
iqtisodiyotni barqaror yuqori sur’atlar bilan o’stirish, barqaror va
balanslashtirilgan makroiqtisodiy ko’rsatkichlarni ta’minlash muhim o’rin
tutadi. 1
Baholarni shakllantirish nazariyasi va amaliyoti talabalarga bozor
munosabatlaridagi izdan chiqish hollari va davlatning iqtisodiyotini tartibga
solish uchun aktiv ishtirok etish, bozor konyunkturasi ta’sir ko’rsatishini chuqur
anglab yetishga yordam beradi.
Bozor sharoitida baho raqobat, resurslar va kapitalni qayta taqsimlash
instrumenti bo’lib xizmat qiladi, chunki ular faqat talab va taklif ta’sirida
shakllanib, ularni o’zida turlicha mujassamlashtiradi, ya’ni bu jarayon aholining
to’lovga qobillik darajasidan to jahon baholarining belgilanishigacha davom
etadi. Mulkchilik shakllarining tashkil topishi, xususiy tadbirkorlik faoliyatining
rivojlanishi va bozor subyektlarining tashkil topishi natijasida faqat bozorda
emas, balki ulgurji savdoda ham bozor baholari amal qiladi. Ishlab
1 Karimov I.A. Erishilgan yutuqlarni mustahkamlab, yangi marralar sari izchil harakat qilishimiz
lozim. «Xalq so‘zi», 2006-yil 11-fevral.

chiqariladigan va realizatsiya qilinadigan barcha tovar va mahsulotlarga
baholarni bozordagi amal qilib turgan baholar belgilaydi.
Bahoning iqtisodiy mohiyati.
Baho uzoq tarixiy davr mobaynida shakllandi. Asosan qiymat formasining
rivojlanishi va almashuv jarayonining takomillashuvi natijasida baho
tushunchasi paydo bo’ldi. Bunda, ayniqsa, mahsulotning tovarga aylanishigacha
bo’lgan davr muhim hisoblanadi. Ma’lumki, tovar o’zida ikki xil xossani
namoyon qiladi:
1. Tovar ma’lum bir iste’molni qondirish uchun ishlab chiqariladi,
ya’ni u yoki bu ko’rinishdagi ehtiyojni qondiradi. Aynan shu yerda u ma’lum
qiymatni, iste’mol qiymatini yaratadi. Buyumning iste’mol qiymati shundan
iboratki, u kishilar uchun foydalidir, u yo shaxsiy iste’mol buyumi yoki
ishlab chiqarish vositasi sifatida kishilarning biron – bir ehtiyojini qondiradi.
2. Mahsulot ishlab chiqaruvchining o’z ehtiyojidan tashqari o’zgalar
ehtiyoji uchun ham ishlab chiqarilib, bozorda ma’lum bir qiymatga teng
bo’lgan boshqa bir tovarga almashinadi. Bu jarayon esa tovarning almashuv
qiymati sifatida namoyon bo’ladi.
Almashuv qiymati bu tovarning muayyan nisbatlarda boshqa tovarga
ayirboshlanish xossasidir. Ikki tovarning ayirboshlanishi bu ikki tovar
nisbatining bir-biriga tenglashtirilishini bildiradi va shu tenglik buzilmagan
holda bir tovar ikkinchisiga almashtiriladi. Xo’sh, u holda qiymat nima?
Qiymat tovarda mujassamlashgan va unda moddiylashgan ijtimoiy
mehnatdir. Tovarlar ayirboshlanishi qiymatda ifoda etiladi. Qiymat tovar
bahosining obyektiv asosi hisoblanadi.
Tovarlarning almashuv qiymati, yani bir tovarning boshqasiga
almashinadigan proporsiya ularning qiymatini belgilaydi.
Yuqoridagi tovar xossasidan baho tushunchasi kelib chiqib, u orqali
bozordagi talab, taklif munosabatlari ham mazkur mexanizm orqali o’zini to’liq
namoyon qiladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida ma’lum tovar o’zida
mujassamlashgan qiymatni to’liq aks ettirmasligi mumkin. Bu holat ayniqsa,

bahoda to’liq aks etadi. Demak, baho qanday iqtisodiy kategoriya degan savolga
quyidagicha javob berish mumkin.
Baho — bu murakkab iqtisodiy kategoriya bo’lib, tovar qiymatining
puldagi ifodasidir, mavjud xo’jalik mexanizmida amal qiluvchi talab va taklif
munosabatini o’zida aks ettiruvchi iqtisodiy mexanizmdir.
Yuqorida aytganimizdek, birinchi galda baho tovar yoki xizmatda
gavdalangan ijtimoiy mehnatni pul shaklida ifoda etish, pulda o’lchash degan
ma’noni anglatadi.
Bahoning to’g’ri belgilanishi ijtimoiy – iqtisodiy taraqqiyotning bosh omili
hisoblanadi. Ishlab chiqarishni rivojlanishiga, ishlab chiqarishga ilg’or
texnologiyalarni joriy etishga ishlab chiqarilayotgan mahsulotlari sifati va
raqobatbardoshligi ortishiga, aholi turmush farovonligi yaxshilanishiga aktiv
ta’sir etadi. Shu boisdan jamiyat taraqqiyotining barcha bosqichlarida baho
siyosati davlat iqtisodiy siyosatining asosini tashkil etib kelgan va kelgusida
ham shunday bo’lib qoladi.
Bahoning asosi bu ijtimoiy zaruriy mehnat tashkil etadi.
Tovar ishlab chiqaruvchilarning tovarda gavdalangan va unda
moddiylashgan ijtimoiy mehnati — bu qiymatdir. Tovar qiymatining me’yori
uni ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan ijtimoiy zaruriy mehnat miqdori bilan
belgilanadi, ijtimoiy normal sharoitda mamlakat bo’yicha o’rtacha mehnat
mahorati va shiddati darajasida tovar ishlab chiqarish uchun ketadigan ijtimoiy
zaruriy ish vaqti bilan o’lchanadi. Tovar qiymatining me’yori uni ishlab
chiqarishga sarflangan mehnat miqdoriga to’g’ri proporsional, mehnat
unumdorligiga esa teskari proporsionaldir.
Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida baholar erkin ravishda ishlab
chiqaruvchi (sotuvchi) va iste’molchi (sotib oluvchi) orasida teng huquqli
asosda belgilanadi. Asosiy turdagi strategik ahamiyatga ega bo’lgan
mahsulotlarga davlat hokimiyat organlari tomonidan qat’iy baholar belgilanadi.
Masalan: rangli metall, neft va neft mahsulotlari, paxta xomashyosi, don va

boshqalar. Yuqoridagi organlar baholarni belgilash bilan bir qatorda, ular tartibi
yuzasidan nazorat ham olib boradi.
Tovarlar (xizmatlar)ning sotilishiga ko’ra narxlar ulgurji va chakana
narxlarga bo’linadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida baholarning amal qilishi ham
bir qancha o’zgartirishlarni talab etib, ular asosan quyidagi ko’rinishda bo’ladi:
1) erkin bozor narxlari;
2) davlat boshqarib turadigan narxlar.
Ammo bozor iqtisodiyoti sharoitida birinchi turdagi baholar asosiy
bo’ladi.
Ikkinchi turdagi narxlar ikkiga bo’linadi:
 davlat belgilagan qat’iy narxlar;
 davlat tomonidan yuqori chegarasi belgilab qo’yilgan va undan
oshib ketmaydigan narxlar. Davlat narxlarning o’ziga yoki bozorda tashkil
topgan baholar sharoitida olinadigan foyda miqdoriga ta’sir etish orqali
bozor iqtisodiyotini tartibga soladi.
Baho funksiyalari.
Bahoning shakllanishi baholarni shakllanib borish jarayoni va vaqti – vaqti
bilan qayta k о ’rib turishi hamda baholar nisbatini vujudga kelishini o’z ichiga
oladi.
Odatda narxlar shakllanishi bo’yicha 2 xil yo’l bilan amalga oshiriladi:
Birinchi: stixiyali erkin bozorda narxlarning vujudga kelishi;
Ikkinchi: narxlarni rejali asosda belgilanib, qaytadan o’zgartirib turilishi.
Har qanday holatda ham baho ma’lum bir funksiyani bajarib, ushbu
funksiyalarni bajarish jarayonida ma’lum bir vazifalarni amalga oshirdi.
Barcha iqtisodiy mexanizmlar kabi baho mexanizmi ham ma’lum
funksiyani bajaradi. Baho davlat iqtisodiy – siyosatining muhim obyektlaridan
biri hisoblanib, u hozirgi sharoitda quyidagi asosiy funksiyalarni bajaradi:
 o’lchov mezoni;
 rag’batlantiruvchi funksiyasi;
 taqsimlash funksiyasi;

 mutanosiblik va iqtisodiyotdagi muvozanatni ta’minlash.
Bahoning bosh funksiyasi bu o’lchov mezoni hisoblanib, uning yordamida
ishlab chiqarilgan mahsulotlar hajmi aniqlanadi. Mamlakat miqyosida yaratilgan
yalpi ichki mahsulot, milliy daromad hajmini belgilaydi. Bu yerda ishlab
chiqarilgan mahsulotlar hajmini qiymat shaklda aniqlashda amaldagi va
taqqoslama narxlardan foydalaniladi.
Amaldagi narxlar joriy davrga tadbirkorlik faoliyatini yakuniy natijalarini
ifodalashda keng foydalanilgan bo’lsa, solishtirma narxlar ishlab chiqarish
dinamikasini xarakterlashda foydali hisoblanadi. Bundan tashqari narxlar
darajasi aholi turmush darajasini belgilovchi omillardan biri hisoblanib, uning
darajasi aholi sotib olish qobiliyati o’zgarishiga to’g’ri ta’sir etadi. Narxning
pasayishi aholini real foydalangan daromadlari ortishini bosh omilidir.
Baho (narx)ning yana bir muhim funksiyasi — bu rag’batlantirishdir.
Biz bu funksiyani quyidagi holatlarda yaqqol ko’ramiz:
— baho darajasini tovar ishlab chiqaruvchilarni manfaatdorligiga
to’g’ridan to’g’ri bog’liqligida;
— yuqori sifatli mahsulotlar ishlab chiqarishga intilishida;
— baho pasayishini aholi sotib olish qobiliyatini ortishiga olib kelishida.
Bularning barchasi mahsulot ishlab chiqarishni yanada yuksaltirishga,
sifatini yaxshilashga, raqobatbardoshliligini orttirishga oxirgi natijada ishlab
chiqarish salohiyatini ortishi va imkoniyatlardan foydalanishni yaxshilanishiga
olib keladi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida bahoning taqsimlash va qayta taqsimlash
funksiyasini davlat g’aznasini to’ldirishning manbai hisoblangan soliqlarni baho
tarkibiga kiritilganligida ko’rishimiz mumkin. Bu yerda baho mexanizmi orqali
soliqlar undirib davlat g’aznasida jamg’ariladi va ushbu jamg’arma evaziga
unimsiz soha sarf – xarajatlari moliyalashtiriladi.
Masalan: qo’shilgan qiymat solig’i erkin bozor baholarining muhim
tarkibiy elementlaridan biridir. Hozirgi kunda davlat byudjeti daromadlarining
yarmidan ortig’i har xil turdagi soliqlar va yig’imlar ulushiga to’g’ri kelmoqda.

Baho mexanizmi yordamida iqtisodiyotda yuzaga kelgan mutanosibliklar
tartibga solib turiladi. Bunga ishlab chiqarilgan mahsulotlar miqdori keskin ortib
ketgan sharoitda bahoni pasaytirish, bozorda mahsulotlarga taqchillik yuzaga
kelganda bahoni ortishi strategiyasidan foydalanishni yaqqol misol qilib
olishimiz mumkin.
Bundan tashqari mehnat bozorini tartibga solishda ish haqining quyi
chegaralarini davlat tomonidan belgilanishi ham yana bir misol bo’la oladi.
Bahoning ushbu funksiyasida qiymat qonunining mohiyati to’la amal qiladi.
Qiymat qonuni — tovar ishlab chiqarishning obyektiv iqtisodiy qonuni
hisoblanib, u tovar ishlab chiqaruvchi va iste’molchilar o’rtasidagi aloqalarni,
tovar ishlab chiqarish sharoitida ijtimoiy mehnatni taqsimlash va
rag’batlantirishni tartibga soladi.
Qiymat qonunida — tovarlarni ishlab chiqarish va ayir-boshlash asosida
ularning qiymati yotishidir. Qiymatning miqdori esa o’z navbatida ijtimoiy
zaruriy mehnat xarajatlari bilan belgilanadi. Mehnatning tabiiy o’lchovi — bu
vaqtdir. Ammo tovar qiymatini vaqt emas, balki ijtimoiy mehnat yaratadi, ya’ni
qiymatning miqdori u yoki bu ishlab chiqaruvchining yakka mehnati xarajatlari
bilan emas, ijtimoiy zaruriy ish vaqti bilan o’lchanadi. Ijtimoiy zaruriy ish vaqti
ishlab chiqarishning mavjud ijtimoiy me’yordagi sharoitda va shu jamiyatda
mehnat mahorati va jadallashuvining o’rtacha darajasida biron iste’mol
qiymatini yaratish uchun talab qilinadigan ish vaqtidir.
Sobiq Ittifoq davrida talab va taklif qonunining amal qilish sharoiti
cheklangan, sababi bu davrda bozor munosabatining o’zi chegaralanib, g’oyat
past (sust) rivojlangan.
Bugungi Mustaqil O’zbekistonning bozor iqtisodiyotiga o’tishi talab va
taklif qonunining to’laqonli amal qilishiga keng yo’l ochib berdi. Talab va taklif
qonuni — bozor iqtisodiyotining obyektiv iqtisodiy qonuni hisoblanadi. U
tovarlarga bo’lgan talab va tovarlar taklifi orasidagi muntazam va uzviy
bog’liqlikni aks ettiradi.

Talab va taklif qonuniga ko’ra, bozordagi talab va taklif faqat miqdoran
emas, balki, o’zining tarkibi jihatdan ham mos kelishi kerak va shundagina
bozordagi muvozanatga erishiladi. O’z navbatida talab va taklif qonuni qotib
qolgan o’zgarmas bog’lanishlarni emas balki, ham talab, ham taklifning elastik
o’zgaruvchan bo’lgan sharoitida ular orasidagi muvozanat saqlanishini va ularga
ta’sir etuvchi omillarning har xil yo’nalishda harakat qilishini anglatadi. Talab
va taklif qonuni ishlab chiqarish qonuni bo’lmay, u ayirboshlash qonuni
hisoblanadi. Uni yordamida bozordagi munosabatlar mohiyatini, bozorning
o’zidagi o’zgarishlar sabablarini asosan anglab olish mumkin. Shuni unutmaslik
kerakki talab va taklif qonuni ishlab chiqarishga befarq bo’lmaydi va uni
o’zgarishiga talab orqali ta’sir o’tkazadi.
Hozirgi kunga kelib, ushbu qonun bozorni tartibga soluvchi asosiy kuch
darajasiga ko’tarildi, uning mazmuniga ko’ra bozordagi o’zgarishlar darhol
ishlab chiqaruvchilarga yetkazilishi kerak.
Bozordagi talab va taklifning nisbatiga qarab ishlab chiqarishning
strategiyasi belgilanadi, o’sish sur’atlari va tuzilishi aniqlanadi. Mazkur qonun
o’zida bozor munosabatlarining mohiyatini to’la aks ettiradi, uni bilish,
tushunish va undan o’z o’rnida foydalanish bozor iqtisodiyotini boshqarishda
muhim ahamiyat kasb etadi. Jamiyat talab va taklif qonunidan bozor
muvozanatiga aloqador omillarga ta’sir ko’rsatish orqali foydalanadi.
Bozor iqtisodini tartibga solish uchun jamiyat talab va taklif qonuni nimani
taqozo etishini hisobga olishi zarur, uni talabiga binoan tovarlar ishlab chiqarish
va ayirboshlashni tashkil etish zarur. Bozor muvozanati buzilsa, jamiyat uni
tiklash chora – tadbirlarini ko’radi, jamiyat talab va taklifni shakllantiruvchi
omillarga ta’sir etib ularning muvozanatini ta’minlash mumkin.
Baho mexanizmi bajaradigan funksiyalardan uning vazifalari kelib chiqadi.
Baho bajaradigan vazifalar asosan quyidagilar hisoblanadi:
Ishlab chiqarishni rag’batlantirish.
Bozor muvozanatini ta’minlash.
Raqobat vositasi.

Hisob – kitob o’lchovi.
Bozorni tartibga solish.
Baho ishlab chiqarishni rag’batlantirish vazifasi orqali ishlab
chiqaruvchining o’z faoliyatidan manfaatdorlik holatini yuzaga keltiradi.
Iqtisodiy manfaatdorlik yakunida mazkur ishlab chiqaruvchi oladigan foyda
baho ko’rinishida yaqqol ifodalanadi.
Bahoning muvozanatni ta’minlash vazifasi talab va taklif muvozanati
orqali amalga oshib, bozordagi talab hajmi va taklifning shunga mos kelishini
ta’minlaydi. Baho tufayli vujudga keladigan muvozanat tovarlarning yig’ilib
qolmay sotilib ketishini ta’minlaydi, shu bilan birga tovar taqchilligining oldini
oladi. Bu muvozanat iste’molchilarning o’z daromadlariga yarasha tovar sotib
olishlari va ishlab chiqaruvchilarning talabga asosan ish hajmini belgilab
faoliyat ko’rsatishlarini hamda foyda olishlarini ta’minlaydi.
Raqobatning muhim belgisi baho vositasida kurashishdir. Bozor
ishtirokchilari o’z raqobat kurashida bahodan keng foydalanadilar. Ishlab
chiqaruvchilar raqibini bozordan siqib chiqarish uchun bahoni goh ko’tarib, goh
tushirib turadilar. Ko’p hollarda esa ishlab chiqaruvchilar xaridorlarni
o’zlarining mijozlariga aylantirish maqsadida bahoni iloji boricha pasaytirishga
harakat qiladilar.
Baho hisob – kitob o’lchovi vazifasida ma’lum bir usullar yordamida
tashkil etilib, umuman o’z ichiga xarajatlarni va foyda ko’rsatkichini oladi. Bu
jarayonlarning barchasi korxona faoliyati natijasidan qat’iy nazar ma’lum bir
hisob – kitoblar bo’lishini taqozo etadi. Ana shu hisob – kitoblarning hammasi
korxona tomonidan qo’yilgan oxirgi yakuniy bahoda o’z aksini topadi.
Bahoning bu vazifasini ikki yoqlama olib ko’rish mumkin, ya’ni bir tomondan
bu vazifasida baho mexanizmining o’zi ham bevosita ishtirok etsa, ikkinchi
tomondan esa, u ma’lum jarayonlarni o’zida mujassamlashtirgan oxirgi natija
sifatida ko’rinadi.
Baho bozorni tartibga solishda katta rol o’ynaydi. Chunki bozordagi har
qanday o’zgarish, umuman, bozor holati bahoda o’z ifodasini topadi. Agar baho

ko’tarilsa, demak, bu talabning ortishi va mana shu muayyan tovarga
xaridorlarning ko’paya-yotganligidan darak beradi. Yoki transport sohasini
olsak, transportda yo’lovchilar ko’payar ekan, unga talabning ortib borishi
xizmat baholarining ko’tarilishini bildiradi. Demak, bu tarmoqni kengaytirish
zaruriyati tug’iladi.
Bu misollar shuni ko’rsatadiki, baho, umuman, iqtisodiyotni tartibga
solishda, xalq xo’jaligidagi hisob – kitobni amalga oshirishda, moddiy boyliklari
va xizmatlar o’lchovini bajarishda katta, ahamiyat kasb etadi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida baho boshqaruvning asosiy elementi
sifatida va bozor turlarining bahoni shakllantirishga ta’siri.
Baho — bozor iqtisodiyotiga o’tish sharoitida boshqaruvning asosiy
dastaklaridan biri bo’lib, mamlakatimiz miqiyosida keng amalga oshirilayotgan
iqtisodiy islohotlarni muvaffaqiyatli bajarilishini ta’minlashga xizmat qiladi.
Baho (narx) iqtisodiyotdagi ijobiy siljishlar va bosh rolni o’ynaydi.
Mamlakat miqyosidagi barcha makroiqtisodiyot muammolarni hal etishda
baho mexanizmiga tayanadi. Jumladan:
 Ishlab chiqarishni yuqori sur’atlar bilan rivojlantirish yalpi ichki
mahsulot hajmi o’sishi darajasini yanada orttirish.
 Ishlab chiqarishga hozirgi zamonaviy ilg’or texnika va
texnologiyalarni jalb etish.
 Yangi turdagi mahsulotlar ishlab chiqarishni keng yo’lga qo’yish.
 Ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar sifatini yaxshilash,
raqobatbardoshlik darajasini oshirish.
 Xomashyo va materiallardan oqilona foydalanish, xo’jasizlikga
chek qo’yish.
 Barcha turdagi mehnat, moliya va axborot manbalaridan unumli
foydalanishni ta’minlash.
 Ichki va tashqi bozorni ishlab chiqarish vositalari, iste’mol
buyumlari bilan to’ldiriladi evaziga aholini tovarlarga bo’lgan ehtiyojlarini
ta’minlash.

 Davlat daromadlari va xarajatlari orasidagi tenglikni ta’minlash va
ushlab turish. Uning taqchilligini bartaraf etishga ko’maklashish.
 Unumsiz sohalar rivojlanishini ta’minlash.
 Aholini sotib olish qobiliyatlarini oshirish evaziga turmush
farovonligini yanada yuksaltirish.
 Boshqa iqtisodiy faoliyatlarni yanada
yuksaltirish, xorijiy investitsiyalarning samaradorligi ortishini
ta’minlash.
 Atrof – muhit muhofazasi va tabiiy manbalardan oqilona
foydalanish.
 Bularning barchasi iqtisodiyotning barqarorlashuvining
belgilabgina qolmay, bahoning barqarorlashtirishni belgilovchi omil ekanini
isboti hamdir.
Baho marketing tizimining asosiy elementi bo’lib, bahoning tarixiy kelib
chiqish jarayonidan ko’rish mumkinki, u sotib oluvchi va sotuvchi o’rtasidagi
o’zaro munosabatdir. Bunda ziddiyatli iqtisodiy munosabat yuzaga kelib,
sotuvchi bahoni oshirishga, sotib oluvchi esa pasaytirishga harakat qiladi.
Bahoning shakllanishini ko’rib chiqishdan oldin, sotuvchi tomonidan baho
belgilash qanday ko’rinishdagi bozorda amal qilayotganiga ham e’tibor qaratish
zarur.
Yuqorida ta’kidlanganidek, bozorda ikki jarayon amalga oshadi, birinchisi
— tovarlarni sotish, bunda tovar pulga almashadi, ya’ni T—P jarayoni yuz
beradi, ikkinchisi — tovarni xarid etish, pulni tovarga ayirboshlash, ya’ni P—T
jarayoni amalga oshadi. Ayirboshlash ixtiyoriy erkin shakllangan baholarda olib
boriladi. Ayirboshlash miqyosi jihatidan bozorlarni quyidagicha tasniflash
mumkin:
1) Iqtisodiy mohiyatiga qarab. Masalan, ishlab chiqarish vositalari
bozori, xomashyo bozori, qimmatbaho qog’ozlar bozori, mehnat bozori, pul
bozori, fantexnika yangiliklarini qayta ishlash bozori, iste’mol tovarlari
bozori va hokazolar.

2) Hududiy joylashishiga qarab. Mahalliy bozor, milliy bozor, jahon
bozori. Masalan, ma’lum shaharda joylashgan bozorni mahalliy bozor deb,
ma’lum bir mamlakatda joylashgan bozorni milliy bozor deb, barcha
davlatlar bozorlari qatnashgan bozorni jahon bozori deb qarash mumkin.
3) Tarmoqlarga qarab. Kompyuter bozori, don bozori, paxta bozori,
avtomobil bozori, neft va neft mahsulotlari bozori va hokazo.
4) Bozor ishtirokchilari amalga oshirayotgan sotuv turiga qarab.
Ulgurji bozor, chakana bozor, davlat o’rnatgan bahodagi bozorlar.
5) Chiqarilgan qonunlarning amal qilishiga qarab. Xufiyona bozor,
"qora" bozor va boshqa ko’rinishdagi bozorlar.
Baho va raqobat o’rtasida ham o’zaro ziddiyat va uyg’unlik mavjud.
Raqobatga asoslanishiga qarab bozorlar quyidagi ko’rinishda bo’ladi:
a) sof raqobatga asoslangan bozor — bunday bozorda ko’plab
sotuvchilar va sotib oluvchi bo’lib, ularda tovar mahsulotlari, ya’ni bug’doy,
asal va boshqa shu kabi tovarlar sotiladi. Bu bozorda birorta sotib oluvchi
yoki sotuvchi sotilayotgan tovar bahosiga ta’sir ko’rsatmaydi. Sotuvchi
tomonidan qo’yilayotgan bahoda sotib oluvchi bemalol xarid qila oladi.
Sotuvchi bunday bozorda ortiqcha vaqt yo’qotmaydi, marketing strategik
yo’li aniq bo’ladi, bozor bozor holida qoladi, marketing izlanishlari roli,
tovarlarning qayta ishlash faoliyati, baho siyosati, reklama va hokazo
tadbirlar qisqa fursat ichida amalga oshadi;
b) monopolistik raqobatga asoslangan bozor — bunday bozorda
ko’plab sotuvchilar va sotib oluvchilar bo’lib, bular yagona bozor bahosida
emas, balki keng ko’lamdagi baho asosida almashuv jarayonini (sotuvchi va
sotib oluvchi o’rtasida) amalga oshiradilar. Keng ko’lamli bahoning
mavjudligi sotuvchi qobiliyatiga va sotib oluvchiga ko’p yo’nalishli tovarlar
taklif qila olishi bilan aniqlanadi. Bunda mahsulot bir – biridan sifati, tashqi
ko’rinishi, turli xususiyatlari bilan farq qiladi. Bu bozorda ayniqsa reklama,
tovarlarning tashqi ko’rinishi, ma’lum tovar bo’yicha shu tovarga
ko’rsatilayotgan xizmat turi katta ahamiyat kasb etadi;

c) oligopolistik bozor — bu bozor bir necha sotuvchidan iborat bo’lib,
sotuvchilar bir – birlarini baho siyosati va marketing strategiyasi bo’yicha
doimo kuzatib turadilar. Bunda tovarlar bir – biriga o’xshash yoki o’xshash
bo’lmagan bo’lishi ham mumkin;
d) Uncha ko’p bo’lmagan sotuvchilar tushuntirishadiki, yangi
talabgorlarning bu bozorga o’rganib olishi qiyin bo’ladi. Chunki sotuvchi
sanoqliligi tufayli ular o’rtasidagi bir – birini kuzatish va bahoni o’zgartirib
turish tezda amalga oshadi, har bir sotuvchi xushyorlik bilan o’z raqobatchisi
faoliyatini kuzatib turadi. Agar biron – bir firma (masalan po’lat quyish
kompaniyasi) tovar bahosini tushirib yuborsa, sotib oluvchi darhol uni tanlab
olishi mumkin. Natijada boshqa ishlab chiqaruvchilarning bahoni
pasaytirishiga yoki xizmat ko’rsatish hajmini kengaytirishiga to’g’ri keladi.
Oligopolistik bozorda sotuvchi hech qachon bahoni pasaytirish orqali uzoq
vaqt ma’lum natijaga erishish mumkinligiga ishonch bildirmasa-da, bahoni
oshirishi bilan uning izdoshlari (raqiblari) unga ergashmasligini biladi. Bu
holda u yana oldingi bahoga qaytishi yoki raqiblari foydasiga xaridorlarini
yo’qotish xavfiga tushishi mumkin;
e) sof monopoliyaga asoslangan bozor — bunday bozorda faqat
yagona sotuvchi va ko’plab sotib oluvchi bo’ladi. Bunday sotuvchi, davlat
tashkiloti, yirik kompaniya yoki xususiy korxona bo’lishi mumkin. Bunda
bahoni turlicha tashkil qilish mumkin bo’ladi. Davlat monopoliyasi turli
maqsadlarni ko’zlab baho siyosatini yuritishi mumkin. Masalan: bunda sotib
oluvchi uchun tovar muhim bo’lsa, baho hatto tannarxdan ham past bo’lishi
mumkin yoki aksincha, umumjahon iste’molini to’xtatish uchun baho
nihoyatda yuqori qo’yilishi mumkin va bunga davlat tomonidan ruhsat
beriladi.
Shunday qilib, bahoni shakllantirish ma’lum imkoniyatlar va
muammolarni hisobga olgan holda bozor ko’rinishiga ham bog’liq bo’ladi.

Bahoni shakllanishi tizimlari va turlari
Korxona tomonidan shakllangan baho bozor elementlarini ham o’zida aks
ettirib, haqiqiy bozor bahosini yuzaga keltiradi. Bozor bahosi xarajatlar plyus
foyda usulida shakllanib, bunda xarajatlar va foydadan tashqari obyektiv va
subyektiv omillarni ham o’zida namoyon qiladi. Bu omillarga tovarning
nafliligi, iste’mol vaqti, raqobat, taklif va talab muvozanati, iste’molchining
ruhiy omillari va boshqalar kiradi.
Shuningdek, bahoning shakllanishida inflyatsiya ham alohida o’rin tutadi.
Inflyatsiyaning tub mazmuni bahoning to’xtovsiz ko’tarilib borishi natijasida
pulning qadrsizlanishidir. Bu esa iste’molchilarga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Ya’ni
ishlab chiqarish xarajatlarining o’sib borishi va tovarlar taqchilligining
ko’payayotganligini bildiradi. Bozor baholari bir necha turlarga bo’linib, bu turli
maqsadni ko’zlagan ko’pchilik bozor ishtirokchilari, baholar vazifalarining har
xilligi natijasidir. Lekin ularning turlari ko’p bo’lsa-da, har birini iqtisodiyotda
ma’lum o’rni bor.
Iqtisodiyotni boshqarishning bozor mexanizmlariga o’tishi bir qator iqtisodiy
islohotlar bilan bog’liq bo’lib, ularning asosiylaridan bir baho mexanizmini isloh
qilish hisoblanadi. Bu yerda asosiy e’tibor bahoni shakllantirish va
erkinlashtirishga qaratilishidir.
Iqtisodiyotni markazlashgan rejali boshqarishdan, bozor mexanizmlari
yordamida boshqarishga o’tish davrida baho siyosatida o’ta murakkab vazaiyat
yuzgaga keladiki, u o’z navbatida ko’zlangan islohotda hisobga olishni taqozo
etadi.
Natijada zamonaviy o’tish davriga xos bo’lgan baho shakllanishining aralash
tizimini yuzaga kelishini olib keldi. Aralash tizimda mulkiy tashkiliy – huquqiy,
ijtimoiy – iqtisodiy va boshqa munosabatlar o’z aksini topgan.
Ularga:
— davlat tomonidan belgilan narx va
tariflar; — kelishilgan narxlar va tariflar; —
erkin narxlar va tariflar.

Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida iqtisodiyotda davalat mulki saqlanib
qolar ekan, bahoni shakllantirishda davalat aralashuvi ham saqlanib qolshiga
olib keladi.
Bu yerda davlat strategic maqsadlarga ega bo’lgan asosiy turdagi mahsulotlar
bahosini qat’iy belgilaydi. Ular jumlasiga mamlakat iqtisodiyotida yetakchi
o’rinni belgilovchi, ilmiy texnik taraqqiyotning asosiy yo’nalishlarini, aholining
turmush farovonligi ortishi davlatning maxsus va mudofaa qudratini yuksalishini
ta’minlovchi soha mahsulotlarini olishimiz mumkin.
Masalan, paxta xomashyosi, qora va rangli metal, neft va neft mahsulotlari,
don, go’sht, sut mahsulotlari, elektr energiyasi, tabiiy gaz tariflarini olishimiz
mumkin.
Qolgan jamoa mulki, xususiy mulk va aralash mulkga asoslangan
tadbirkorlikning tashkiliy – huquqiy shakllari mahsulot (xizmat)lari narxlarini
shakllantirishda erkin va kelishilgan narxlardan foydalaniladi.
Erkin va kelishilgan narxlar bozordagi talab va taklifga asoslangan holda
ishlab chiqaruvchi va iste’molchilar orasida belgilanadi. Hozirgi kunda erkin va
kelishilgan baholarning quyidagi ko’rinishlaridan keng foydalanilmoqda.
Baholar o’z belgilariga qarab turlanadi. (1 – sxema)

Narxning asosiy ko’rinishlari
Erkin bozor ulgurji narxlari ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar orasida
teng huquqli asosda kelishilgan holda belgilanadi va tegishli hujjat
(preyskurant)larda qayd etiladi. Kelishuv shartnomasi har ikki tomon rahbarlari
imzosi bilan tasdiqlanadi va korxona muhri bilan muhrlab qo’yiladi.
Yuqorida belgilangan mahsulot tannarxi kalkulyatsiyasini ishlab chiqishga
asos bo’lib xizmat qiladi.
Erkin bozor chakana bahosi iqtisodiy mazmuni jihatidan erkin bozor
ulgurji baholaridan savdo ta’minot ustamasi ortiqligi bilan farq qiladi.
Bundan tashqari ushbu baholar yordamida aholi keng iste’mol tovarlarini
savdo shahobchalari, tayyorlov – ta’minot firmalaridan sotib oladi.
Savdo ta’minot ustamasi miqdori Tovar guruhlari, joylanish o’rni va
boshqa belgilariga qarab tabaqalashgan bo’lishi mumkin. Bozozr iqtisodiyoti__________________________________________________________ __
1 – sxema. Bahoning turlanishi. Baho (narx)
Xizmat
ko’rsatish
sohasi va
tovar
muomalasi
bo’yicha Harakat
muddati
bo’yicha Tovar
bozor
turlari
bo’yicha Bozor
holati
bo’yicha Ta’sir
doirasi
bo’yicha Belgilash
darajasi
bo’yicha
- ulgurji narx,
- chakana
narx,
- xarid narx,
- smeta narx,
- tarif,
- kelishilgan
narx,
- xalqaro
narx. - doimiy,
- vaqtinchalik - ishlab
chiqarish
vositalari
narxi,
- iste’mol
tovarlari narxi,
- kuchishchi
narxi,
- tashqi savdo
narx lari. - talab narxi,
- taklif narxi,
- muvozanat -
lashgan narx. - yagona
narx,
- hududiy
narx. - erkin narx,
- qat’iy narx,
- shart
nomaviy
narx,
- limit narx.

sharoitida savdo ta’minot tashkilotlari ustamasining eng yuqori va quyi
chegaralari davlat tomonidan belgilab qo’yiladi xolos. Haqiqiy miqdori savdo
shohobchalari xarajati, normal foydasi va tovarlarga bozordagi talab va taklif
doirasidan kelib chiqib belgilanadi:
 qurilish – montaj ishlari baholari. Qurib bitkazilgan obyektlar
buyurtmachilarga topshirish jarayonida hisob – kitoblar smeta, preyskurant
va kelishilgan narxlardan foydalanadi.
 davlat xarid narxlari, kelishilgan narx va hisob narxlari yordamida
qishloq xo’jaligi korxonalari yetishtirgan mahsulotlarini davlatga va boshqa
turdagi iste’molchilarga realizatsiya qiladi.
 tariflar – tashqi qiyofasi bo’lmagan xizmatlarga belgilanib u
transportda, kommunal xizmatda va maishiy xizmatda keng foydalaniladi.
 xalqaro savdoda (tashqi iqtisodiy faoliyatda) jahon va xalqaro
baholardan foydalaniladi.
Tadbirkorlikning barcha tashkiliy – huquqiy shakllari orasida narxning turli
ko’rinishlaridan foydalaniladigan bo’lsa-da, ular bir – birlari bilan uzviy
bog’liqdir.
Sababi:
 ularning barchasi shakllanishida asosiy iqtisodiy qonunlar
harakatiga tayanadilar;
 tarmoq va sohalarni rivojlantirish rejalari topshiriqlarini bir – biriga
bog’liqligi.
Shunday ekan, ayrim tarmoqlarda baho o’zgarishi boshqa tarmoqlardagi
narx va tariflarni qayta ko’rib chiqilishini talab etadi.
Bozor iqtisodiyotiga o’tish sharoitida oldingi rejali boshqaruv davri singari
ayrim mahsulotlarning bahosini qiymatdan past belgilash, ayrim mahsulotlar
bahosini qiymatdan yuqori belgilash holatlari iloji boricha qisqartirilgan.
Ma’lum bir ishlab chiqaruvchilar xarajatlari boshqa ishlab chiqaruvchilar
daromadlari hisobiga to’planishi butunlay tugatilgan. Bu yerda xo’jalik hisobi,
o’z – o’zidan moliyalashtirish tamoyillari yetakchi o’rinni egallaydi.

Xalq iste’mol tovarlari narxlari.
Erkin bozor chakana baholari
Aholiga keng iste’mol tovarlarini sotishda erkin bozor chakana baholariga
asoslaniladi. Ushbu baho yordamida aholi o’ziga kerakli tovarni chakana savdo
shahobchalari orqali sotib oladilar. Erkin bozor chakana baholari iqtisodiy
mazmuniga ko’ra erkin bozor ulgurji bahosi ulgurji ta’minot va savdo
ustamasidan iborat. (2 – sxema)
Tannarx Foyda Qo’shilgan
qiymat solig’i Ulgurji
ta’minot ustamasi Savdo ustamasi
Ta’minotFoyda
sarflari MuomalaFoyda
xarajatlari
(67 so’m)
Korxona ulgurji bahosi
Erkin bozor ulgurji bahosi
(94 so’m)
Erkin bozor chakana bahosi (100 so’m)
2 – sxema. Erkin bozor chakana baholari tuzilishi.
Erkin bozor chakana baho (narx)lari sotuvchi bilan xaridor orasida teng
huquqli asosda kelishilgan holda belgilanadi.
Erkin bozor chakana baholarining bir ko’rinishi dehqon bozori baholari
hisoblanadi, u talab va taklif ta’siri ostida shakllanadi. Erkin bozor chakana
baholari erkin bozor ulgurji baholari asosida shakllansa – da, talab va taklifni
balansliligi hamda boshqa ijtimoiy – iqtisodiy funksiyalarni ko’proq bajaradi.
Bahoning tuzilishi bu narxning umumiy darajasida uning ayrim elementlari
ulushiga aytiladi. Yuqoridagi rasmda tannarx bahoning 55 foizini, foyda esa 12
foizini tashkil etadi.

Erkin bozor chakana baholarining to’g’ri shakllanishi va pasayishi aholi
turmush farovonligi ortishini bosh omili hisoblanadi. Shuning uchun ham
jamiyat taraqqiyotining barcha bosqichlarida baho (narx) davlat iqtisodiy
siyosatining asosiy obyektlaridan biri bo’lib kelgan. Bozor iqtisodiyoti keng
taraqqiy etib borishi bilan davlatning baho siyosatiga aralashuvi nisbatan
chegaralansa-da, ma’lum bir doirada saqlanib qoladi.
Savdo ustamasi erkin bozor chakana baholarining tarkibiy qismi hisoblanib,
mazmuni va mohiyatiga ko’ra savdo tashkilotlari xarajatlarini qoplash va ularni
zaruriy foyda bilan ta’minlashdan iborat.
Amaliyotda savdo ustamasi ayrim tovarlar va tovar guruhlari bo’yicha
tabaqalashadi. Bundan tashqari savdo shahobchalarini joylashuviga qarab ham
savdo ustamasi tabaqalanishi mumkin. Masalan shahar, qishloq, tog’li, cho’l
zonalari va hakazo. Ayrim turdagi oziq – ovqat mahsulotlariga savdo tizimi va
tarmoq faoliyatiga qarab qo’shimcha tabaqalashuv ham mavjud (ishchi
ta’minoti, davlat ta’minoti, harbiy savdo, xo’jalik hisobidagi korxona va
hokazo).
O’z davrida bir tovar guruhida bir necha savdo ustamasi miqdori
belgilangan. Savdo ustamasini tabaqalashtirishdan maqsad, barcha tovarlarning
sotish muomila xarajatlari miqdorining bir xil emasligi. Masalan, tuz savdosida
muomala xarajatlari 70 foizga yaqinni tashkil etsa, spirtli ichimliklarda 3 – 5
foizni tashkil etadi. Bu yerda muomala xarajatlari miqdori bilan savdo ustamasi
miqdori orasida bog’liqlik mavjud.
Savdo ustamalarini hududlar bo’yicha tabaqalashuvi barcha savdo
shahobchalarini normal samaradorlikka erishishni ta’minlash va xo’jalik
hisobini mustahkamlashdan iborat. Xo’jalik hisobi bozor iqtisodiyoti sharoitida
ham xo’jalik yuritishning eng muhum prinsiplaridan biri bo’lib qoladi.
Narx chegirmalari — sotuvchi tomonidan xaridorga foydadan beriladigan
imtiyozdir. Uni ko’proq savdo korxonasi oldi. Savdo korxonasi tovarlarni
iste’molchilariga yetkazib berishdek vazifani bajaradi va o’z ulishini yaratilgan
qiymatning bir qismini narx chegirmalari nisbati sifatida oladi.

Narx chegirmalari iqtisodiy mazmuniga ko’ra qo’shimcha mahsulotning
savdo tashkilotiga tegadigan va pul shakldagi qismi, lekin uning hammasi emas,
balki bir qismi savdo foydasiga aylanadi. Qolgan qismi savdo tashkilotining
muomala xarajatlarini qoplashga ketadi.
Narx chegirmalari savdo tashkilotining tovarlarni xarid etish va sotish narxi
orasidagi farqqa teng bo’ladi. Bunday chegirmalar raqobatga qo’l keladigan
iqtisodiy vosita ham hisoblanadi. Sotuvchilar xaridorlarni o’ziga jalb etish,
ko’proq mol sotish va ko’proq foyda ko’rish uchun ataylab narx chegirmalarini
bermaydi. Narx chegirmalari bozori sust tovarlarda nisbatan ko’proq
foydalaniladi, xaridor uchun kurash vositasi hisoblanadi. Bahoga qo’shimcha
berish – tovar ishlab chiqaruvchilarni rag’batlantirish uchun oldindan kelishilgan
narxga qo’shimcha kiritib, imtiyoz berishdir.
Bunday imtiyoz iste’molchi (xaridor) narxining tarkibiy qismi bo’lib, odatda
uni sotuvchi oladi. Bahoga qo’shimcha berish raqobat sharoitida sotuvchini
xaridor tomoniga og’dirish vositasi bo’lib, xaridorning tovar ishlatishdan
oladigan foydasidan beradigan imtiyozidir. Bunday qo’shimchalar sotuvchi
bilan xaridor orasida muntazam mijozlik aloqasini o’rnatishda keng qo’llaniladi.
Sobiq Ittifoq davrida narxga qo’shimchalar berish tartibi markazlashgan
tartibda davlat tomonidan amalga oshirilgan, chunki narx belgilash davlat
monopoliyasi hisoblangan.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida narxga qo’shimcha berish mahsulotlarni xarid
qilayotgan va xizmatlardan foydalanadigan mijozlar (korxona, tashkilot,
muassasa) vazifasiga aylanadi.
Narxga qo’shimcha berish narx chegirmasi bilan birgalikda olib boriladi.
Ularning qay birni qo’llash bozor konyunkturasiga bog’liq bo’ladi.
Umumiy ovqatlanish korxonalarida sotish baholari
Umumiy ovqatlanish korxonalari (UOK) tomonidan tayyorlangan
mahsulotlarni iste’molchilarga yetkazib berishda sotish bahosidan foydalaniladi.
Sotish bahosi erkin bozor chakana narxlari tizimiga kiradi. Ular yordamida
umumiy ovqatlanish korxonalarining tovar va xizmatlari realizatsiya qilinadi.

Sotish bahosi o’zining iqtisodiy mazmuniga ko’ra ishlab chiqarish
xarajatlari va foydadan iborat.
UOK tannarxi sotish narxining asosiy elementi hisoblanib, mahsulot ishlab
chiqarish, sotish vaiste’molni tashkil etish bilan bog’liq barcha xarajatlarni
oladi.
UOK sotish bahosining ikkinchi elementi foyda hisoblanadi. Sotish bahosi
tarkibiga qo’shilgan qiymat solig’i kiritilmaydi. Uning tuzilishi quyidagi 3 –
sxemada berilgan.
Sotish bahosi tannarxi tarkibiga ikkita asosiy narxni belgilovchi elementlar
kiritiladi:
• Xomashyo va sotib olingan mahsulotlar qiymati. Ushbu qiymat
erkin bozor chakana narxlarida savdo ustamasiz aniqlanadi.
• Ishlab chiqarish, muomala va iste’molni tashkil etish xarajatlari.
Umumiy ovqatlanish korxonalarida sotish bahosi
______________________________________
Tannarx Foyda
_______________________________________
Chakana narxlarda Ishlab chiqarish va muomala xomashyo va mahsulotlar xarajatlari
qiymati (savdo ustamasiz)
3 – sxema. Umumiy ovqatlanish korxonalarida sotish bahosi.
Xarajatlarni shakllanishi bo’yicha induvidial va o’rtacha tarmoq xarajatlari
bo’ladi.
UOK da sotish bahosining asosiy qismini tannarx tashkil etadi. Uning
narxdagi ulushi 90 foizdan ortiqni ham tashkil etishi mumkin. Shu sababli
umumiy ovqatlanish korxonalarida tannarxni pasaytirish bosh vazifa hisoblanadi
va samaradorlikni ortishiga to’g’ridan – to’g’ri ta’sir etadi.
Umumiy ovqatlanish korxonalari mahsuloti tannarxini asosiy
elementlaridan biri muomala xarajatlari hisoblanadi. Umumiy ovqatlanish
korxonalari muomala xarajatlari o’z ichiga xodimlar ish haqlari, transport
xarajatlari, yoqilg’i, energiya sarflari, asosiy vositalar ta’miri va amortizatsiyasi,

binolarni ushlab turish, arzon baholi tez eskiruvchi materiallar qiymati kabilarni
oladi.
Umumiy ovqatlanish korxonalarida sotish bahosini belgilashda
kalkulyatsiya usulidan foydalaniladi. Sotish bahosi kalkulyatsiyasi har 100
porsiya va har 1 porsiyaga tuziladi.
Sotish bahosi kalkulyatsiyasini ishlab chiqishda zaruriy mahsulotlar sarfi
normasi va ularning erkin bozor bahosiga asoslanadi va shu asosda umumiy
sarflar qiymati aniqlanadi.
Ustama miqdori mazmuniga ko’ra umumiy ovqatlanish korxonalari
xarajatlarini qoplashi va ularni kengaytirilgan takror ishlab chiqarish talabiga
mos keladigan zaruriy foyda bilan ta’minlashi lozim. Ustama miqdori darajasi
raqobat holatidan kelib chiqib erkin belgilanadi.
Odatda sotish bahosi ustamalarning umumiy ovqatlanish korxonalarini
kategoriyasiga qarab tabaqalashgan normalari mavjud. Ustama normalarini
belgilashda davlat aralashuvi nisbatan chegaralangan. Ayrim hollarda yuqori va
quyi chegaralarni aniqlash bilan cheklanib qolmoqda.
Sobiq ittifoq davrida umumiy ovqatlanish korxonalarining "III", "II"; "I",
"oliy", "lyuks" toifalari mavjud bo’lgan. Umumiy ovqatlanish korxonalariga
toifa belgilashda mahsulot tayyorlash sifati, mijozlarga yaratilgan sharoit,
xizmat madaniyati mezon qilib olingan.
Transport tariflari. kommunal va maishiy xizmat tariflari.
Transport tariflari
Transport xalq xo’jaligining muhim tarmoqlaridan biri hisoblanib, u ishlab
chiqarish jarayonini yakunlaydi. Ya’ni ishlab chiqarilgan mahsulotni
iste’molchilarga yetkazib beradi.
Hozirgi kunda iqtisodiyotimizda temir yo’l, avtomobil, havo, dengiz va
daryo transporti turlaridan keng foydalanilmoqda. Ularning yalpi mahsulotdagi
ulushi 8,5 foizni tashkil etmoqda.
Ko’rsatilgan xizmatlar evaziga to’lanadigan haqlar "tariflar" ko’rinishida
amalga oshiriladi. Korxonalar, tashkilotlar, aholiga ko’rsatadigan turli ishlab

chiqarish va noishlab chiqarish yo’nalishidagi xizmatlar uchun to’lanadigan
haqni narx tizimida tarif deb ataladi.
Tovarlar va xizmatlar guruhlari va turlariga ko’ra tizimlashtirilgan tariflar
to’plamini esa preyskurantlar deyiladi.
Tarif bu — bahoning bir ko’rinishi hisoblanib, u tashqi qiyofasi bo’lmagan
xizmatlarga belgilanadi. Tariflar belgilashda asosan baho belgilashning umumiy
qonuniyatlariga asoslanadi. Tariflar iqtisodiy mazmuniga ko’ra xizmat
ko’rsatish xarajatlar, transport tashkilotlari foydasi va qo’shilgan qiymat
solig’idan iborat bo’ladi.
Transport tariflari belgilashda har bir alohida olingan transport turi hisobga
olinadi.
Temir yo’l transporti tariflari umumiy xarajatlar, foyda va qo’shilgan
qiymat solig’idan iborat.
Temir yo’l transportida umumiy xarajatlar quyidagi 2 guruh xarajatlaridan
tashkil topadi;
Boshlang’ich va yakunlovchi jarayon xarajatlari. Ushbu xarajatlarga
sostavni tashkil qilish, yuklarni ortish va tushirish xarajatlari kiradi. Ushbu
xarajatlar yuklarni tashishi masofasiga bog’liq bo’lmaydi.
Harakatdagi jarayon xarajatlari bu yuklarni iste’molchilarga yetkazib
berishdagi transport tashkiloti xarajati hisoblanadi, ularga transport vositalari
amortizasiyasi, yoqilg’i energiya sarflari, yo’lni normal holatini ushlab turish
bilan bog’liq bo’lgan xarajatlarni olishimiz mumkin. Ushbu xarajatlar yuklarni
manzili masofasiga bog’liq bo’ladi.
Demak, umumiy xarajatlarni quyidagi formula orqali aniqlashimiz
mumkin.
Xum = Xbyaj + Xhj x L.
Bu yerda: Xum – umumiy xarajat, Xbyaj – boshlang’ich va yakunlovchi
jarayon xarajatlari, Xhj – harakatdagi jarayon xarajatlari; L – yuk tashish
masofasi.

Foyda normativ asosida tarif tarkibiga kiritilib, uning darajasi tomonlar
manfaatlaridan kelib chiqib belgilanadi.
Bugungi iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida transport tariflariga ham
foydani norma asosida kiritilishi bekor qilingan. U talab va taklifga bog’liq
bo’ladi.
Mavjud holatni hisobga olib temir yo’l transporti tariflariga ustamalar va
chegirmalar joriy etilishi mumkin. Bunda mezon bo’lib, harakat intensivlik
darajasi, yukning xalq xo’jaligidagi ahamiyati, yuk jo’natuvchi va eltib beruvchi
tashkilotlar orasidagi munosabatlar xizmat qiladi.
Transport xizmatlari uchun belgilanadigan narx transport tarifini hosil
qiladi. Transport tariflari 2 xil ko’rinishda bo’ladi:
a) yuk tashuvchi transport tariflari;
b) yo’lovchi tashuvchi transport tariflari.
Yuk tashish transport tariflarilarining 2 xil ko’rinishdagi operatsiyalar bilan
bog’liq bo’lgan xarajatlardan tashkil topadi, bular:
a) boshlang’ich – oxirgi operatsiya xarajati;
b) qatnov xarajatlari.
Yuk tashuvchi transportlar mahsulotni ishlab chiqarishdan iste’molchiga
yetkazib beradi va bu esa mahsulot qiymatini ko’tarilishiga olib keladi. Yuk
tashish bilan bog’liq bo’lgan prey zaruriy xarajatlar tariflar asosida shakllanib,
bu ham mahsulot qiymatiga qo’shiladi.
Yuk tashish xarajatlari boshlang’ich va oxirgi operatsiya xarajatlariga va
mahsulotning sotish bilan bog’liq bo’lgan transportirovka (tashib olib borib
qo’yish) xarajatlariga qo’shiladi. Boshlang’ich va oxirgi operatsiya xarajati
tarkibiga esa mahsulotning yuklab chiqarish va tushirish, aytilgan manzilga
yetkazib berish bilan bog’liq bo’lgan xarajatlar kiradi.
Boshlang’ich — oxirgi operatsiya xarajatlari hisobga olinayotganda yuk
borishi kerak bo’lgan masofaning yaqin yoki uzoqligi emas, balki yukning
og’irligi hisoblanadi. Shuning uchun hisob – kitoblarda 1 t doimiy ko’rsatkich
qilib olinadi.

Qatnov xarajatlari esa yuk olib borilishi kerak bo’lgan masofani uzoq –
qisqaligini eks ettirib, hisob – kitoblarda 1 t yukni qancha masofaga olib
borilishiga qarab qatnov xarajatlari ham ko’tarilib boraveradi.
Transport xizmati tannarxi quyidagicha aniqlanadi:
T = X + S M
T — 1 t yukni tashib borish tannarxi;
X — 1t yuk%i tashish bilan bog’liq bo’lgan boshlang’ich oxirgi operatsiya
xarajatlari;
S —1t yukni 1 km ga yetkazib berish uchun qilingan sarf
xarajat; M — masofa, km.
Demak, yuk olib boriladigan masofa qancha uzoq bo’lsa, tonna – kilometr
tannarxi shuncha past bo’ladi. Yuk tashishdan transport tariflarilari qayta ishlab
chiqarishdagi yuk tashishni tonna – kilometrlari tannarxi va foydasini o’zida aks
ettiradi. Bunda mazkur tarif tarkibiga qo’shilgan qiymat solig’i bevosita
kirmaydi.
Yuk tashish transporti tariflari 2 ko’rinishdagi operatsiyalar bilan bog’liq
bo’lgani uchun belgilangan tariflar ham 2 xil stavkada ishlatiladi. Ana
shundagina belgilangan tarif har ikki jarayonni to’liq aks ettiradi va yuk
tashishdagi uning qancha masofaga olib borigani bilan bog’liq bo’lgan
rentabellik darajasini ma’lum preylar orqali ifodalaydi.
Alohida olingan transport turlari bo’yicha tariflar ularni ko’rsatadigan
xizmati va qiladigan xarajatidan kelib chiqqan holda shakllanadi. Masalan, suv
transportlarida boshlang’ich — oxirgi operatsiyalar stavkalar boshqa
transportlarga qaraganda ancha yuqori, avtomobil transportlarida esa ancha past.
Qatnov operatsiyalari tannarxi suv transportlarida ancha past, avtomobil
transportlarida esa ancha yuqori, chunki energiya xarajatlari avtomobil
transportlariga nisbatan suv transportida ancha kam iste’mol qilinadi.
Transport xarajatlari darajasi mamlakat hududlariga qarab farqlanadi.
Shuningdek, suv transporti mavjud mamlakatlarda suv transport xarajatlari shu

transportni qaysi daryo, dengiz, ko’lda yurishidan, tabiiy sharoiti (yomg’ir,
namlik, muzlik) dan kelib chiqib tabaqalashtirilgan holda tariflar belgilanadi.
Yuk tashishdagi tonna – kilometrlar tannarxi uning og’ir yengilligiga
bog’liq bo’lib, eng yuqori tarif stavkalari tezda yaroqsiz bo’lib qoluvchi
yuklarga (tirik baliq kabilar) nisbatan qo’llaniladi.
Ko’p hollarda transport turlariga ko’ra xizmat ko’rsatilganda erkin baholar
ham qo’llaniladi. Hozirda respublikamizda asosan quyidagi tarnsport
xizmatlariga tariflar belgilanadi:
 temir yo’l transportlarida yuk (yo’lovchi) tashishga;
 havo yo’llari transportlarida yuk va yo’lovchi tashishga;
 barcha turdagi jamoatchilik transportlarida yo’lovchi tashishga;
 viloyat ichidagi va viloyatlararo yuk va yo’lovchi tashishdagi
avtomobil xizmatlariga. (taksilarga)
На r bir davlatning jumladan, O’zbekistonning transport tizimida temir yo’l
transporti asosiy transport kompleksi hisoblanadi.
Hamdo’stlik davlatlarining barchasida temir yo’l trasportining omillari
hisoblangan yuk tortish, lokomotivlardan foydalanish, yo’l uchastkalarining
xilma xil bo’lishiga qaramay tarif stavkalari bir xil qilib belgilangan.
Belgilangan tarifning asosi qilib barcha temir yo’llardagi yuk oboroti
(ma’lum vaqt ichida topilgan yuk miqdori) va uni yetkazib berish uchun bosib
o’tilgan masofa uchun qilingan xarajatlarni yig’indisi (tannarx) olinadi.
Normativ (nomativga muvofiq foyda ko’rsatkichi aniqlab olinadi) foyda bir
turdan sostav uchun vagon – sutka xarajatlarining to’liq qoplangandan keyin
qolgan miqdor sifatida hisoblab chiqariladi.
Tarif stavkalari ikki stavkali model bo’yicha ya’ni boshlang’ich — oxirga
operatsiya xarajatlari va qatnov xarajatlari asosida belgilanadi. Bunda stavkalar
borligi tonna kilometr, vagon kilometr, tonna vagon qilib olinadi.
Tariflar vagon turlariga qanday tezlikda qancha yukni qanday uzoqlikdagi
masofaga yetkazib berishga, vagonni yukni ko’tara olish quvvatiga qarab

belgilanadi. Temir yo’l transportlari uchun yukni eltib berishning eng karn
masofasi 50 km qilib belgilangan. Temir yo’l transportida tariflarning:
a) umumiy; b) mahalliy; d) maxsus turlaridan foydalaniladi.
a) Umumiy tariflar — tariflarning asosiy shakli hisoblanib, u tashib
keltirilgan yukning og’irligidan kelib chiqib belgilanadigan kira haqi
hisoblanadi;
b) mahalliy tariflar — umumiy temir yo’llarga bog’lanmagan temir
yo’llardagi yuk tashish uchun belgilanadi. Ular ma’lum bir mahalliy
korxonalarning xarajatlaridan kelib chiqib belgilanadi va ana shu korxonalar
rahbariyati tomonidan tasdiqlanadi.
d) maxsus tariflar — aniq bir yo’nalishdagi yuklarning tashish uchun
qo’llaniladi. Ular umumiy tarifga nisbatan past yoki yuqori bo’lishi mumkin. Bu
tariflardan sobiq ittifoq davrida keng foydalanilar edi. Hozirgi bozor
munosabatlarida bu tariflar amaliyatda deyarli qo’llanilmaydi.
Yukning jo’natilishiga qarab esa temir yo’l transporti tariflari: vagon,
konteyner, mayda transportlarni jo’natishli bo’ladi.
O’zbekiston iqtisodiyotida mustaqillik davridan boshlab pul inflyatsiyasi
hukmron bo’lganligi sabab yuk tashish tariflari O’zbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasi tomonidan ishlab chiqarilgan va ijroiya komitetlari
tomonidan amalga oshirilib borayotgan orttiruvchi koeffitsentlardan
foydalaniladi, ya’ni iste’mol qilinayotgan temir yo’l material resurslar bahosini
ortib borishiga bog’liq holda tariflar ham indeksatsiyalashtiriladi. Lekin shuni
nazarda tutish kerakki, tariflar indeksasiyasi sanoat tovarlari ulgurji bahosidan
80 % dan ortmasligi kerak, chunki yuk tashish tariflari sanoat mahsulot ishlab
chiqarish korxonalarining bahosi ko’tarilishidan ortib ketmasligi zarur.
Transport tariflarida yuk tashish bilan bog’liq o’rtacha tarif stavkasi
quyidagicha hisoblanadi:
T = (X +F) / M
T — o’rtacha tarif stavkasi; F — foyda;
X — tashish xarajatlari; M — mahsulotlari hajmi.

Temir yo’l tariflari yo’lovchilar va ularning yuklariga asoslangan holda
belgilanadigan to’lovlarni ma’lum bahoda aks ettiradi. Yo’lovchi tariflari
shuningdek, shaharlararo, viloyatlararo, davlatlararo temiryo’l transportidan
foydalanishiga qarab turlicha ko’rinishlarni aks ettiradilar. Shuningdek, ular
poyezdlar tezligi va vagon turlariga qarib tabaqalashtirilgan holda belgilanadi.
Suv transportlarida yuk tashish tariflari transport tariflari yuk tashish
tariflaridan ko’p tomonlama farq qilib, ular yagona bir transport sistemasini
tashkil qilmaydi. Suv transportida yuk tashishning afzal tomoni daryoning
chuqurligi hisobiga tashib ketilayotgan yukning tannarxni past bo’ladi. Suv
transporti tariflari preylar asosida belgilanib, ular asosan tashib keltiriladagan
yukni ko’rinishiga paraxodlar turiga bog’liq. Dengiz transportida yuk tashish
tariflari mamlakat ichidagi dengiz portlarida yuk tashish bo’yicha alohida va
chet davlat portlariga yuk tashish bo’yicha alohida belgilanadi. Shuningdek, suv
transportidan foydalanishda 2 xil usul:
 qirg’oq bo’ylab yuk (yo’lovchi) tashish;
 portlararo yuk (yo’lovchi) tashish qo’llaniladi.
Qirg’oq bo’ylab yuk tashishda tariflar ikki xil usulda aks etadi:
 suv transporti harakati uchun;  portda to’xtagani uchun.
Suv transporti harakati uchun belgilangan stavka yukning turiga qarab
tabaqalashtiriladi. To’xtaganligi uchun belgilanadigan stavka portlarning
guruhlanishiga qarab belgilanadi. Suv transporti va yo’lovchi tashish tariflari esa
daryolarda ularning boradigan manzilini uzoq yaqinligiga harakatlanish
tezligigiga boqlig’ holda belgilanadi.
Avtomobil transporti tariflari sotuvchi korxona ombori bilan iste’molchi
omborigacha bo’lgan masofaning uzoq – yaqinligini, yo’lning qulayligini, tashib
ketilayotgan yukni aks ettirgan holda belgilanadi. Avtomobillarda yuk tashish
ayniqsa, bozor iqtisodiyoti sharoitida belgilangan tariflar tashib keltirilgan yukni
eltish bilan bog’liq xarajatlarni qoplashi va foyda olib kelishi zarur.
Avtomobillarda yuk tashish tannarxi boshqa transport turlariga qaraganda ancha
yuqori, chunki avtomobillarning yuk ko’tarish quvvati boshqa transport turlariga

qaraganda ancha past. Ko’p miqdorda energiya sarf qilinadi. Avtomobil yuk
tashish tannarxiga ish haqi, benzin bahosi, dizel bahosining hududlardagi farqi
ta’sir etadi. Avtotransport tariflari korxonlar tomonidan mustaqil belgilanadi.
Ularning yuk tashish tariflari quyidagicha guruhlanadi:
a) kelishilgan tariflar — bu tariflar avtomobil yuk tashishdagi asosiy
tarif ko’rinishi bo’lib, amaliyotda ko’p qo’llaniladi. Kelishilgan tariflar
barcha yuklarga nisbatan qo’llaniladi. Yuk ko’tara olishi quwatiga qarab bu
tariflar to’rtta guruhga ajratilgan holda belgilanadi. Avtomobillarning yuk
ko’tarish quvvati oshgani sari tarif stavkalari kamayib boradi.
b) vaqtbay tariflar — keltirilgan yukni hisoblash qiyin, masofani
hisobga olish mumkin bo’lmagan holatlarda belgilanadi. Bu tariflar
avtombilning yuk ko’tara olish quvvatiga bog’liq holda har soatda avtomobil
bosib o’tgan yo’ldan kelib chiqib belgilanadi.
Avtomobil transport tariflari maxsus avtomobillarda yuk tashishdagi
tannarxning ortishi bilan bog’liq bo’lgan ustamalarni ham o’zida aks ettiradi.
Avtomobil yo’lovchi tashishda o’rnatiladigan tariflar ham tannarx va foydani
aks ettirgan holda belgilanadi.
Bundan tashqari temir yo’l transporti tariflari belgilashda yuklarning
alohida xususiyatlari ham inobatga olinadi. Masalan, portlovchi moddalar,
zaharli ximikatlar, suyukliklar, rudalar va h.k.
Kommunal va maishiy xizmat tariflari
Tadbirkorlikning barcha subyektlari kabi, kommunal xizmat muassasalari
ularning ko’rsatgan xizmatlari evaziga haqlarini — kommunal xizmat tariflari
ko’rinishida oladilar. Kommunal xizmat turlariga aholiga energetika xizmati
ko’rsatish, tabiiy gaz va ichimlik suvlari yetkazib berish kabi xizmatlarini
olishimiz mumkin. Kommunal xizmat tariflarini belgilashda siyosiy, iqtisodiy
va ijtimoiy omillar hisobga olinadi.
Kommunal xizmat tariflarini belgilashda Respublikamizda olib
borilayotgan iqtisodiy islohatlarni bosh mezon qilib olinishi siyosiy omilni
hisobga olinishining isbotidir. Kommunal xizmat tariflarining iqtisodiy asosini

ko’rsatilgan xizmatlar uchun ketgan sarflar va normadagi foyda tashkil etishi
iqtisodiy omillardan foydalanishning oddiy ko’rinishidir.
Kommunal xizmat tariflarini belgilashning muhim tomoni ijtimoiy
muammolarni hal etishdagi ishtirokidir. Bu yerda tariflarda aholining ijtimoiy
guruhlariga imtiyozlar beriladi. Masalan: II Jahon urushi ishtirokchilari, ularga
tenglashtirilgan shaxslarggfeberilgan imtiyozlar, ya’ni kommunal to’lovlar
uchun berilayotgan haqlarni misol qilib olishimiz mumkin.
Elektr energiyasi va foydalanilgan tabiiy gaz to’lov tariflari Respublika
miqyosida markazlashtirilgan tartibda belgilanadi. Elektr energiyasi tarifi har bir
foydalanilgan kilovatt elektr – energiyaga nisbatan belgilanadi. To’lovdan
maqsad energiyada aniq maqsadga erishish va tejamli foydalanishdir.
Elektr energiyasi tariflari xalq xo’jalik tarmoqlari va tadbirkorlik
subyektlari bo’yicha tabaqalashtirilgan. Masalan: sanoat, qishloq xo’jaligi,
transport yoki ishlab chiqarish, tijorat vositachilik xizmat ko’rsatishi va h.k.
Tabiiy gazdan foydalanilganlik tariflari 2 yo’l bilan belgilanadi:
 Tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanuvchilar
bo’yicha.  Aholining tabiiy gazdan foydalanishi bo’yicha.
Tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanuvchilarni tabiiy gazdan
foydalanilganligi uchun olingan to’lovlar, davlat organlari tomonidan
belgilangan tartib bo’yicha amalaga oshiriladi. Bu yerda ham asosiy maqsad
tabiiy gazdan oqilona foydalanish hisoblanadi.
Aholini tabiiy gazdan foydalanishi bo’yicha tariflar markazlashgan isitish
tarmog’iga ulangan xo’jaliklar bo’yicha aholida, qolgan xo’jaliklar bo’yicha
alohida hisoblanadi. Markazlashgan isitish tarmog’iga ulangan xonadonlarda
tarif ning asosiy mezoni yashovchi aholi soni hisoblansa, qolgan xonadonlarda
aholi sonidan tashqari isitiladigan maydon ham hisobga olinadi.
Suv tariflari asosan mahalliy hokimiyat organlari tomonidan tabaqalashgan
holda belgilanadi. Boshqa turdagi kommunal xizmat to’lovlari tarifi erkin holda
xizmat ko’rsatuvchi korxonalarning mahalliy hokimiyat organlari bilan
kelishuvi asosida aniqlanadi.

Maishiy xizmatning asosiy maqsadi aholiga maishiy xizmat xarakteridagi
turli xizmatlarni ko’rsatish, uy xo’jaligi sharoitida qisman yoki to’liq o’z –
o’ziga xizmat qilish bo’yicha shaxsiy mehnat sarflarini almashtirishdan iborat.
Bular yakka buyurtma asosida kiyimlar, oyoq kiyimlar, bosh kiyimlarini
ta’mirlash, kiyimlar va boshqa tikuv buyumlarini tozalash va bo’yash, uy
jihozlari remonti, maishiy jihozlardan vaqtinchalik foydalanishni ta’minlash va
boshqa xizmatlar.
Yuqoridagi xizmatlar evaziga to’lanadigan haqlar tariflarda ifodalanadi.
Maishiy xizmat tariflarini belgilash ham narx shakllantirishning umumiy
qoidalariga asoslanadi. Iqtisodiy mazmuniga ko’ra xizmat ko’rsatish
xarajatlarini qoplash va foyda olishdan iborat bo’ladi.
Kishilarni yashash sharoiti o’zgarib borgani sari ularni turli xil xizmat
ko’rsatishga bo’lgan talabi ham ortib boradi. Bunga mos ravishda xizmat
ko’rsatishning ham pullik va bepul tizimlari hajmi kengayib, rivojlanib
boraveradi. Xizmat ko’rsatishning kengayishi o’z – o’zidan ishchi –
xizmatchilarning bo’sh vaqtlarini iqtisod qilish bilan birga qayta ishlab
chiqarishdagi ishchi kuchini qayta tiklashdagi omil hisoblanadi. Shunga ko’ra
xizmat ko’rsatishning ikkita yirik qismga ajratish mumkin:
 Ijtimoiy ahamiyatga ega bo’lgan xujjatlar.
 Talabdan kelib chig’ib belgilangan doimiy xizmat turlari.
Ijtimoiy ahamiyatga ega bo’lgan xujjatlar bo’yicha baho belgilash
siyosatining ishlab chiqarishda aholininng barcha guruhlarini daromadlilik
darajalari hisobga olinadi. Bunday xizmat turlariga aholini uy – joy bilan
ta’minlash va sog’liqni saqlash xizmati kiradi.
Talabdan kelib chiqib belgilangan doimiy xizmat turlari bahosi esa bozor
iqtisodiyoti munosabatlaridan haqiqiy bozor omillaridan kelib chiqib
belgilanadi. Bundan tashqari bu tizimda belgilangan tarifga hududiy omillar va
mavsum ham ta’sir ko’rsatadi. Masalan, yoz mavsumida jamoat transportlariga,
turistik sayohatga bo’lgan talab ortib ketadi. Ma’lum davrdagi talabni pasayishi
esa belgilangan tariflarning arzonlashtirilishiga olib keladi.

Xizmat ko’rsatishda tariflarni belgilash o’ziga xos xususiyatga ega bo’lib,
ular iste’mol qiymat yaratishga va iste’mol qiymati yaratmasligiga bog’liq holda
belgilanadi. Ayrim xizmat ko’rsatish turlari iste’mol qiymatini yaratadi.
Masalan, maishiy xizmat, texnik asboblarni tuzatish, poyafzallarni remont qilish
kabi xizmat ko’rsatish ko’rinishlari iste’mol qiymati yaratadilar, ya’ni bunda
faqat ijtimoiy (abstrakt) mehnatigagina emas, balki ma’lum bir aniq xarajatlar
ham talab etadi. Bu xarajatlardan kelib chiqib tariflar belgilanadi.
Ayrim xizmat ko’rsatishda esa faqat ijtimoiy mehnat sarf etiladi, ya’ni
transportlarda xizmat ko’rsatish, sartaroshlik, hammom, teatr va shu kabilar
bahosi esa sarf etilgan ijtimoiy zaruriy mehnatning sifatiga, miqdoriga qarab
belgilanadi. Barcha munosabatlari sharoitida xizmat ko’rsatish tariflari talab va
taklifdan kelib chiqib yoki kelishilgan holda belgilanadi.
Hozirda Respublikamizda kommunal xizmat, jamoat transportlari va aloqa
xizmati tariflari davlat tomonidan belgilanmoqda.
Kommunal xizmat ko’rsatishda bahoni belgilash birmuncha murakkab
bo’lib, bu xizmat ham tariflar orqali aks etadi. Kommunal xizmati kishilarni
yashashi uchun zarur bo’lgan barcha xizmat turlarini o’zida mujassamlashtiradi.
Uy – joy xo’jaligi, vodoprovod, kanalizatsiya, issiqlik, elektr energiyasi, gaz
ta’minoti, shahar ichidagi transport qatnovi, hududlarni tozalash xizmatlari
kommunal xizmat turlariga kiradi.
Mamlakat miqiyosida kommunal xizmatlar uchun tariflar belgilash ancha
murakkab ish hisoblanadi.
Mustaqillik davrigacha Respublikadagi kommunal xizmat tizimi Sobiq
ittifoq talablaridan kelib chiqib faoliyat yuritar edi. Iqtisodiy islohotlar amalga
oshirila boshlashi bilan bu tizimda ham bir qancha o’zgarishlar bo’ldi.
Jumladan, 1990 — 1996- yillarda uy – joy kommunal xo’jaligida xizmat
ko’rsatish daromad olish ko’zda tutilmas edi. 1997- yildan boshlab uy – joy
kommunal xo’jaligi bo’yicha aholi to’lovlari 38% ga oshirildi. Keyingi yillarda
davomida ham davlat tomonidan uy – joy kommunal xizmat to’lovlari asta –
sekin 100% ga oshirilishi rejalashtirilmoqda.

Uy – joy kommunal xizmat to’lovlari ularning uy – joyni eksplutatsiya
qilishga soz – nosozligiga, ichimlik suvini berilishiga, issiqlik, yorug’lik
energiyalar bilan ta’minlanishiga qarab Respublikamiz hududlarida turlicha qilib
belgilangan (Masalan, Toshkent bilan Xorazm).
Uy – joy kommunal xo’jaligi tariflari ijtimoiy zaruriy xarajatlar asosida
shakllanib, ular korxona va tashkilotlarning ishlab chiqarish ko’lamining
iqtisodiy tomonlarini to’liq qamrab olgan holda belgilanishi zarur. Uy – joy
kommunal xo’jaligi xarajatlari obyekti sifatida yashash maydonini 1m2 va oqar
suvning 1m3 olinadi va hokazo.
Ana shu o’lchov birligiga tariflar belgilanadi (masalan, 1m3 • 1,5 so’m).
Ayrim tariflar esa kishi boshiga qarab belgilanadi (issiqlik xarajatlari).
Tarif darajalari doimo ham aniq foydalanilgan kommunal xizmatlarni aks
ettira olmaydi (Masalan, gaz). Shuning uchun tariflar iste’molchilarni
kategoriyalarga bo’lgan holda o’rnatiladi. Bunda ularga ko’rsatilgan xizmat
iste’molidan kelib chiqib tarifda aks etadi. Hozirda iste’molchilar 3 guruhga
bo’linadi:
I guruhga sanoat va unga tenglashtirilgan iste’molchilar kiritiladi
(ular 750 kVt soat va undan yuqori quwatdagi elektr energiyasini iste’mol
qiluvchilar hisoblanadi).
II guruh iste’molchilariga qishloq xo’jalik korxonalari va
byudjet tashkilotlari kiradi.
III guruh iste’molchilariga aholi kiradi.
Bunday guruhlarga ajratish iste’molchilarga xizmat ko’rsatish davomidagi
xarajatlarni tabaqalashtirib olishga imkon beradi. Hozirgi kunda elektr
energiyasi va gaz bo’yicha belgilangan tarifdan ularni ishlab chiqarish va
iste’molchiga yetkazib berish bilan bog’liq bo’lgan xarajatlarni qoplamaydi.
Shuning uchun kelgusida bu xizmatlar bo’yicha gaz, elektr energiya
qiymatlaridan kelib chiqib tariflarini ko’tarish rejalashtirilmoqda. Chunki
iqtisodiy jarayonlarni yetarli darajada tartibga solib olingan va aholini

daromadlilik darajasi ko’tarilgan kommunal xizmatlarga qo’yilgan tariflarni
byudjet subendiyalari hisobiga pasaytirish mumkin.
Uy – joy kommunal xo’jaligi xizmatlari tariflari mahalliy hokimyatlar
tomonidan tartibga solib, boshqarilib turiladi. Bunda tariflar belgilanayotganida
mazkur hududlarni siyosiy, moliyaviy muammolari albatta hisobga olinmog’i
zarur.
Xizmat ko ’ rsatishning yana bir turi aloqa xizmati bo ’ lib , unga quyidagilar
kiradi :
— pochta orqali xat , banderal ( qog ’ ozga o ’ rab , pochta orqali yuboriladigan
yuk , kitob ), pul jo ’ natish ;
— pensiya, yordam puli va to’lovlarini yetkazib berish;
— telegrammalarni uzatish;
— xalqaro telefon orqali so’zlashuvlar;
— byudjetdan moliyalashtiriladigan tashkilotlar aloqasini
uzatish; — telefondan foydalanganlik uchun to’lovlari; —
mahalliy telefonlararo so’zlashuvlar.
Davlat hokimiyati va Moliya vazirligi tomonidan belgilangan tariflar
malum koeffitsentlar asosida indeksatsiya qilib boriladi. Tariflar indeksatsiya
aloqa xizmati turlaridan, hududiy joylanishidan va qilinadigan xarajatlarni,
foydani hisobga olgan holda amalga oshiriladi. Shuningdek, hozirda aloqa
xizmatida erkin tariflar ham amal qilib, ular aloqa tashkilotlari tomonidan
belgilanadi. Aloqa xizmati tariflari xizmat uchun ketadigan sarf – xarajatning,
foyda va rentabellikni ta’minlangan holda belgilanadi.
Aloqa tashkilotlarining rentabellik darajasi bozordagi shu tashkilotning
mavqei, iste’molchilarning shu tashkilot xizmatini qanday baholashiga bog’liq
bo’ladi.
Aloqa xizmati tariflari iste’molchilar kategoriyasiga qarab ikkiga
bo’linadi:
— korxona va
tashkilotlar; — aholi.

Aholi uchun ko’rsatilayotgan aloqa xizmati tariflarining eng kam darajasi
aloqa tashkiloti xarajatlarini va ularga belgilangan qo’shimcha qiymat solig’ini
to’liq qoplashi kerak.
Shaharlararo va xalqaro telefon aloqalari bo’yicha xizmat ko’rsatish
tariflari sutka soatlari bo’yicha tabaqalashtirilgan holda belgilanadi. Bundan
tashqari koeffitsentlar yordamida tariflar indeksasiya qilinayotganda
tashkilotlarga alohida holda indeksatsiya qilinadi.
Joylardagi aloqa xizmati tashkilotlari quyidagi hollarda o’zlarining
yuqoridagi boshqaruv tashkilotlariga murojaat qilishi mumkin bo’ladi:
a) aloqa xizmat ko’rsatishi rivojlanib, uning sifati ko’tarilsa;
b) aloqa xizmat ko’rsatish tariflari xarajatini qoplamasa;
c) inflyatsiya darajasi ko’tarilsa.
Aloqa xizmati tarifining quyidagi turlari mavjud:
— asosiy tariflar — eng keng tarqalgan tariflar bo’lib, aloqa xizmatining
barcha ko’rinishlarida amal qiladi;
— imtiyozli tariflar — ayrim hollarda iste’molchi ijtimoiy holatidan kelib
chiqib belgilanadigan tarif bo’lib, xizmat ko’rsatishning alohida turi hisoblanadi;
— qo’shimcha tariflar — aloqa xizmatining ayrim hollarida qo’llaniladi.
Hozirda tariflarga aloqa xizmatini rivojlantirishdagi asosiy omil sifatida
qaralmoqda. Kompyuter tizimini kirib kelishi aloqa xizmatida ko’plab
faoliyatlarni engillashtirdi. Shunga ko’ra ko’plab davlatlarda tariflar xalqaro
elektraloqa ittifoqi prinsiplarini aks ettirgan holda belgilanadi. Bu tarifikatsiya
(tarif belgilash) prinsiplari esabutun dunyo Pochta Ittifoqi Bitimi (konvensiyasi)
tomonidan ishlab chiqildi. Unga ko’ra aloqa xizmatidan olingan daromadlar sarf
etilgan barcha xarajatlarni qoplashi zarur, ya’ni tariflar quyidagi xarajatlarni
qoplamog’i shart:
 eksplutatsiya xarajatlari;
 foydalangan kapital foizi;
 davlat soliqlarini;
 asbob – uskunalar amortizatsiyasi;

 tekshirish, tajriba o’tkazish xarajatlari;
 tarmoq (set) ni kengaytirish va qayta qurish uchun zarur bo’lgan
kapital qurilmalarni yaratish.
Milliy va ijtimoiy holatlardan kelib chiqib o’rnatilgan bir turdagi xizmat
ko’rsatishga belgilangan tarifning daromad keltirmasligi ikkinchi tur xizmat
ko’rsatish hisobiga tashkilot tomonidan kompensatsiyalanadi.
Iqtisodiy islohotlar davrida maishiy xizmat ko’rsatish korxonalari
miqdori deyarli pasayib ketdi. Keyingi besh yilliklar davomida ular hajmi
mamlakatimizda ayniqsa, kichik korxona ko’rinishida ko’paya boshladi.
Maishiy xizmat baholari ularning xizmat ko’rsatish sifati, buyurtmaning
bajarilish, tezda bajarilishi va mavsumiy talab darajasidan kelib chiqib
belgilanadi. Shuningdek, maishiy xizmat baholari iste’molchi yoki
buyurtmachining alohida talab, xohish va istaklaridan kelib chiqib ham
belgilanadi.
Maishiy xizmat tariflarini belgilashda ijtimoiy omillar hisobga
olinmaydi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida maishiy xizmat tarifi xizmat
ko’rsatuvchi va iste’molchi orasida erkin, teng huquqli asosda kelishilgan holda
belgilanadi.
Maishiy xizmat tariflari quyidagi masalalarni hal etadi:
1. Iste’molchilar ehtiyojlariga mos kelishi;
2. Xizmat ko’rsatuvchining manfaatdorligini ta’minlash;
3. Xizmat ko’rsatuvchilarning xizmat madaniyatini yuksaltirishga
qiziqishini
orttirishi;
4. Yangi xizmat turlarini joriy etishga undashi;
5. Xizmatlarni qonun doirasida tashkil etilishini ta’minlash.
Maishiy xizmat tariflari xizmat madaniyati, sharoiti, iste’molchilar
guruhi ehtiyojlari doirasidan kelib chiqib tabaqalashtirilishi mumkin.

Narx siyosati misolida davlatning tartibga solish mexanizmi.
Davlat qachon narxga ta’sir o’tkazadi?
Bozor iqtisodiyoti sharoitida narx davlat tomonidan tartibga solishning
asosiy obyektlaridan biri sifatida namoyon bo’ladi. Chunki baho iqtisodiy –
ijtimoiy siyosatning asosiy mezonlaridan biri hisoblanadi.
Narx murakkab iqtisodiy kategoriya hisoblanib, mahsulot qiymatini puldagi
ifodasidir. Narxni to’g’ri shakllanishi iqtisodiyotni barqarorlashuvining bosh
omilidir. Unga ishlab chiqaruvchi va iste’molchi, ulgurji va chakana savdogarlar
kasaba uyushmasi va tadbirkorlar uyushmasi, chetga tovar chiqaruvchilar va
chetdan tovar keltiruvchi barcha guruhlar faoliyati davomida duch keladilar.
Narx barchaning diqqat markazida bo’ladi. Shu sababli davlat parlamenti,
hukumati va xalqaro doirada ijtimoiy masalalar bilan shug’ullanuvchilar orasida
ham ushbu muammo yuzasidan tortishuvlar bo’lib turadi.
Narxga ta’sir o’tkazish iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning
bosh vazifasi hisoblanadi. Uning maqsadi bozor konyunkturasi va tizim
siyosatiga, pulning qadrsizlanishiga qarshi kurashi, xalqaro bozorda milliy
raqobatbardoshlikni ortishi va ijtimoiy keskinlikni yengillashtirishdir.
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning boshqa subyektlariga davlat
iqtisodiy siyosatining ta’siri, o’z navbatida bahoni shakllanishida namoyon
bo’ladi.
Narx siyosatidagi olib borilgan aniq tadbirlar, qisqa muddatli yoki zudlik
bilan hal etish xarakteriga ega bo’lishi mumkin. Ushbu aniq tadbirlarda
ko’rilgan masalalar ayrim maqsadlarga mos kelmasa-da, u bosh maqsadga
xizmat qiladi. Pirovard natijada ijtimoiy tizimni turg’unlashtirish, iqtisodiy –
ijtimoiy taraqqiyotni optimallashtirishga olib keladi.
Klassik iqtisodiy nazariya asoschilari bahoni talab va taklifni tenglikda
ushlab turish mexanizmining asosiy elementi deb hisoblaydilar. Ammo hech
qachon narx butunlay erkin bo’lmagan, butun davr davomida davlat narxga
ta’sir o’tkazib kelganligiga guvoh bo’lamiz.

Temir yo’l, pochta, telegraf tariflari, "aksiz" tovarlar monopol baholari,
qishloq xo’jaligi uchun noqulay kelgan yillarda oziq – ovqat mahsulotlarini
davlat zahiralari hisobidan sotish, bojxona siyosati, soliqqa yondoshma ta’sir
o’tkazish va boshqalar oxirgi 100-150 yillar ichidagi bahoga davlat
aralashuvining ko’rinishlaridir.
Birinchi jahon urushi, undan so’ng yuzaga kelgan depressiya va tanglik
narxni tartibga solish tarixida burilish vaqti bo’ldi. Bu haqda nemis iqtisodchisi
X. Myuller yuzaga kelgan holatga baho berib, xo’jalik yuritishni yaxshilashning
yo’llaridan biri davlat xo’jalik yuritish jarayonini tartibga solishni o’z qo’liga
olish va adolatli narxni ushlab turishi kerak deb ta’kidlaydi. Iqtisodiy tanglik va
pulni qadrsizlanishi sharoitida narxni tartibga solishda tashqi savdo siyosati
orqali ta’sir o’tkazish yetarli bo’lmay qoldi. 30-yillarda narxga ta’sir o’tkazish
borasidagi davlat tadbirlari iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning
asosiy elementi bo’ldi. Ayrim rivojlangan mamlakatlarda narxni tartibga solish
yuzasidan qonunlar qabul qilindi. Davlatning tartibga solish borasidagi
vakolatlari oshirildi. Zarur holatlarda muzlatib qo’yish huquqlari ham berildi.
Narxni tartibga solish borasidagi davlat tadbirlari, ma’muriy huquqiy va
jinoiy javobgarlik xarakteriga ega bo’lishi mumkin, parlament tomonidan qabul
qilingan qarorlar xo’jalik subyektlari orasidagi huquqiy munosabatlarni
shaklantiradi. Ushbu qonunlar majmui fuqarolik huquqi kodeksining ajralmas
qismi hisoblanadi. Agar qonunlar buzilishiga yo’l qo’yilsa, aybdorlar jinoiy
javobgarlikka tortiladi.
Narx yuzasidan qonun loyihalari boshqa xo’jalik masalalari singari
parlamentga siyosiy partiyalar fraksiyalari, hukumat yoki mustaqil xalq
namoyondalari tomonidan olib chiqiladi. Bahoni tartibga solish bilan muntazam
ravishda Moliya vazirligi va Markaziy Bank shug’ullanadi. Ayrim
mamlakatlarda savdo, qishloq xo’jaligi vazirliklari bo’lib, ular kam bahoni
shakllanishiga aktiv ta’sir o’tkazadi. 60-70 yillarda ayrim mamlakatlarda baho
yuzasidan vazirliklararo ittifoqlar tuzilgan. Ular kuzatuv va maslahat berish
funksiyalarini bajargan.

Ayrim MDH davlatlarida Davlat baho qo’mitasi mavjud. Bizning
respublikamizda baho masalalari bilan Moliya vazirligi shug’ullanadi.
Barcha mamlakatlarda hukumat qoshida yoki uning ayrim organlarida
ekspertlar guruhi bo’lib, ushbu guruh tarkibiga taniqli mutaxassislar jalb etilgan.
Ularning yig’ilishlarida kasaba, dehqon fermer uyushmalari, tadbirkorlar
palatasi, davlat organlari baho masalalarini muhokama etadi va baho qonunlari
loyihasi yuzasidan o’z fikrlarini beradi.
Bahoga yondoshma ta’sirini kuzatish
Bahoni kuzatish, ushbu sohada davlat faolligining boshlang’ich formasi
hisoblanadi. Tarixdan ma’lumki, bahoning kuzatuvini davlat amalga oshirib
kelgan. Bugungi kunda baho yuzasidan kuzatuvni Markaziy statistika
boshqarmasi amalga oshiradi. Baho harakati yuzasidan mustaqil ravishda kasaba
soyuz uyushmalari, ilmiy tekshirish markazlari, partiya, xalqaro tashkilotlar
rahbarligidagi maxsus komissiyalar tadqiqot olib boradi.
Baho yuzasidan davlat va ijtimoiy hamkorlar tomonidan nazorat olib
borishining bosh maqsadi:
har yili mamlakat nominal ish haqi va pensiya ortishi indeksini aniqlash;
bahoni ortishini milliy raqobatbardoshlik o’zgarishi va xarajatlar ortishiga
ta’sirini baholash.
Davlat bahoga tashqi savdo bo’yicha boj to’lovlarini kiritishni bekor qilish,
iqtisodiy integratsiya ittifoqiga kirish, hisob stavkalarini o’zgartirish, soliqni
tabaqalashtirish, pul emissiyasini o’tkazish orqali ta’sir o’tkazishi mumkin.
Bahoni shakllantirish jarayoniga davlat aralashuvi
Bahoni shakllantirish jarayoniga davlat aralashuvini jarimalar solish
tariqasida ko’rishimiz mumkin. Davlat organlari korxonalar mahsulotlari bahosi
ishlab chiqarish xarajatlari, ammortizatsiya va boshqa ajratmalar evaziga oshirib
yubormasligini nazorat qiladi. Bahoni shakllantirish jarayoniga davlatni
to’g’ridan – to’g’ri aralashuvi bu aksiz tovarlarga baho belgilash hisoblanadi.
Masalan, spirtli ichimliklar, sigaretalar.

Yana bir to’g’ridan – to’g’ri ta’siri bahoni shakllanishida subsidiya yordami
ko’rsatishdir. Subsidiyaning bir ko’rinishi bahoga maxsus qo’shimchalar
berishdir. Qo’shimcha iste’molchi yoki ishlab chiqaruvchiga beriladi.
Davlat sektoriga taalluqli tarmoqlarda bahoga to’g’ridan – to’g’ri ta’sir
nisbatan yuqoridir.
Masalan, ayrim turdagi tovarlar bo’yicha. Harbiy sanoat va qurilishning bir
qator tarmoqlariga davlat organlari doimiy xaridorlar hisoblanadi. Xususiy
firmalarda esa hamkorlar mustaqil ravishda kelishilgan holda bahoni
belgilaydilar. Bahoni belgilashda bazis tarmoqlardagi baho darajasi asos bo’lib
xizmat qiladi.
Yana bir samarali vosita bu qo’shilgan qiymat solig’i hisoblanadi. Bu
oborotga nisbatan davlat tomonidan belgilangan miqdorda baho tarkibiga
kiritiladi. Bugungi kunda bizning respublikamizda qo’shilgan qiymat solig’ining
darajasi 20 foizni tashkil etadi.
Davlat iqtisodiy siyostining asosiy yo’nalishlaridan biri bu tashqi savdo
baholariga ta’sir ko’rsatishdir. Davlat chetga tovar sotuvchilarni rag’batlantiradi,
ularni soliqlardan ozod qiladi, imtiyozli kreditlar beradi. Davlat tadbirkorlikni
qo’llab – quvvatlash va uni kelgusida yanada rivojlantirish maqsadida bir qator
qo’shimcha imtiyozlar belgilagan. Bundan ko’zlangan maqsad jahon bozorida
baho orqali raqobat olib borishni ta’minlashdir.
Tovar va xizmatlarga qat’iy baholar belgilash
Qat’iy baholar qazib olish tarmoqlari, qishloq xo’jalik mahsulotlari, mineral
xomashyolarga, elektr – energiya, temir yo’l, pochta, telegraf tariflariga
qo’llaniladi. Masalan, davlat sektoridagi tovar va xizmatlar bahosini
fiksatsiyalash. Ushbu sun’iy tariflar va bahoni pasaytirilishi alohida xo’jalikda
ishlab chiqarish xarajatlarni kamayishi va milliy raqobatbardoshlikni ortishiga
olib keladi. Milliy raqobatbardoshlik ortishiga rentabellikni sun’iy kamaytirish
yoki davlat tasarrufidagi bu obyektlarning taqchilligi orqali erishiladi.
Qat’iy baholarni belgilash iqtisodiyotni davlat tomonidan taftibga solishning
ma’muriy vositalarining bir ko’rinishidir. Odatda bu vositalar iloji boricha kam

qo’llaniladi, bozor sharoitida uzoq va o’rta muddatli doirada ko’rilganda ham
samarasiz hisoblanadi. Bulardan ma’lum bir zaruriy holatlarda ijtimoiy
keskinlikni yengillashtirish maqsadida ham foydalaniladi.
Ayrim turdagi tovarlar bahosi yuzasidan nazorat milliy organlari tomonidan
amalga oshiriladi. Misol tariqasida ko’mir va qora metall bahosini olishimiz
mumkin. Bundan tashqari har yili qishloq xo’jalik mahsulotlari xarid bahosi,
transport tariflariga ichki soliqlar o’rnatiladi. Hozirgi kunda bizning
respublikamizda yuqoridagi nomlari qayd etilgan mahsulotlarga Vazirlar
Mahkamasi tomonidan qat’iy baho belgilanadi. Masalan, faxrimiz hisoblangan
paxta xomashyosini bahosini belgilanishi.
Davlatning asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlari.
Mamlakatning makroiqtisodiy holati ijtimoiy ishlab chiqarish, inflyatsiya,
ishsizlik va bandlik, aholining moddiy farovonligi darajasi va boshqalar bilan
belgiladi.
Shuning uchun ham makroiqtisodiy holatini aks ettiruvchi asosiy
ko’rsatkichlar bo’lib quyidagilar hisoblanadi:
 Yalpi ijtimoiy mahsulot, yalpi milliy mahsulot, yalpi ichki
mahsulot, milliy daromad.
 Davlat byudjeti taqchilligi, deflyator, iste’mol baholar indeksi,
inflyatsiyaning o’sish sur’ati.
 Ishsizlik darajasi va ishsizlar soni, aholini ish bilan bandligi
darajasi.
 Aholini moddiy ne’matlar va xizmatlar iste’moli hajmi, uning
jamg’armalari, ish haqini quyi miqdori va qator boshqalar.
Bu ko’rsatkichlar iqtisodiy tizimning umumiy holatini ifodalab, ijtimoiy
ishlab chiqarishdagi barcha qatnashuvchilarning (korxona, tarmoq, mintaqa,
davlat) faoliyatlari natijasida aniqlanadi. Ular mamlakatning iqtisodiy
imkoniyatlarini, uning ijtimoiy – iqtisodiy rivojlanish istiqbollarini baholash
uchun ishlatiladi.

Bozor iqtisodiga o’tayotgan mamlakatlarda ijtimoiy ishlab chiqarishning
kengaytirilgan tushunchasiga amal qilinadi. Shu ma’noda, ijtimoiy ishlab
chiqarish – iqtisodiyotning daromad yaratuvchi barcha sohalarining ishlab
chiqarishidir. Bu yerda moddiy ishlab chiqarish sohalaridan tashqari, pulli
xizmatlar ko’rsatuvchi tarmoqlar (moliya, sug’urta, sog’liqni saqlash, maorif va
boshqalar) ham ijtimoiy ishlab chiqarishga kiradi. Shu sababli, Bozor
iqtisodiyotiga o’tgan mamlakatlarda yaratilgan ijtimoiy mahsulot tarkibiga
tovarlar ham, xizmatlar ham, milliy daromadda esa, tovarlarni sotishdan, xizmat
ko’rsatishdan olingan daromadlar hisobga olinadi, ijtimoiy ishlab chiqarishdan
chetda faqat bepul xizmatlar ko’rsatish jarayonlari qoladi. Chunki bepul
xizmatlar ko’rsatuvchi tarmoqlarda daromad yaratilmaydi va har qanday
mamlakatda bu tarmoqlar davlat hisobiga faoliyat ko’rsatadi. Ijtimoiy ishlab
chiqarish tushunchasidagi farq natijasida, mamlakatlar o’zining mazmuniga
ko’ra ajratib turuvchi ko’rsatkichlardan foydalanadi, ularni hisoblashning turli
uslublari qo’llaniladi.
Agar biz milliy iqtisodiyotni shartli ravishda turli xil resurslarni qayta
ishlab, jamiyat uchun zarur bo’lgan mahsulot va xizmatlarga aylantiradigan,
sungra ularni mamlakat ichkarisida qayta taqsimlaydigan, bir qismini xorijga
chiqaradigan ulkan korxona ko’rinishida tasavvur etsak, hech mubolag’asiz
uning faoliyatini asosiy ko’rsatkichlari bo’lib milliy ishlab chiqarish va milliy
daromad ko’rsatkichlari hisoblanadi. Har bir mamlakat ijtimoiy maxsulot va
milliy daromad hajmini o’zida tarixan tarkib topgan ishlab chiqarishning
xususiyatiga va nazariy qarashlariga asoslangan usullar hisoblanadi. Lekin bu
usullardagi farq ikki guruhga bo’lingan mamlakatlar o’rtasida bir – biridan
ajratilgan.
Birinchi guruh mamlakatlarida ijtimoiy ishlab chiqarishning natijalarini
ifodalovchi asosiy ko’rsatkichlar bo’lib yalpi ijtimoiy maxsulot va milliy
daromad hisoblangan. Yalpi ijtimoiy maxsulot (YAIM) – bu ma’lum vaqt
mobaynida (chorak, yil) moddiy ishlab chiqarish tarmoqlarida yaratilgan yalpi
maxsulotlar yig’indisidir. Milliy daromad (MD) – deganda ma’lum vaqt

davomida shu tarmoqlarda olingan daromad yoki sof mahsulot yig’indisi
tushunilgan. Bu ko’rsatkichlarni hisoblash xalq xo’jaligi balanslari yordamida
amalga oshirilgan.
Bozor munosabatlari yuqori mavqeiga ega bo’lgan va ijtimoiy ishlab
chiqarishning keng ma’nodagi tushunchasidan foydalaniladigan ikkinchi
guruhga mansub mamlakatlarda uning asosiy ko’rsatkichlari bo’lib, yalpi ichki
mahsulot, yalpi milliy mahsulot, milliy daromad, sof milliy mahsulot,
ixtiyoridagi daromad hisoblanadi.
Yalpi ichki mahsulot (YAIM) va yalpi milliy mahsulot (YAMM)
iqtisodiyotning ikki yirik sohasi: moddiy ishlab chiqarish va xizmatlar natijasini
aks ettiradi. Ular, iqtisodiyotda barcha tovar va xizmatlarni yakuniy ishlab
chiqarish hajmini qiymati shaklida aniqlanadi. Bu ko’rsatkichlar ma’lum bir
muddatda ham joriy, ham solishtirma baholarda hisoblanadi. Lekin, ular
o’rtasida ma’lum farq mavjud.
O’zbekiston Respublikasini 2011-yilning to’qqiz oyida ijtimoiy –
iqtisodiy rivojlantirish yakunlari
Tarkibiy o’zgarishlarni chuqurlashtirish jarayonini davom ettirish, ishlab
chiqarishlarni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik yangilash,
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov tomonidan belgilab
berilgan 2011- yilda mamlakatimizni ijtimoiy – iqtisodiy rivojlantirishning
muhim ustuvor yo’nalishlarini, 2011-2015 yillarda O’zbekiston iqtisodiyotida
islohotlarni chuqurlashtirish va ularning ko’lamini kengaytirish dasturining
amalga oshirilishi joriy yilning to’qqiz oyida iqtisodiy o’sishning asosiy
ko’rsatkichlarini jadal va muvozanatli rivojlantirish imkonini berdi.
I. Asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlar
2011-yilning to’qqiz oyida yalpi ichki mahsulot o’sishi 8,2 foizni tashkil
qildi. Sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish hajmini 7 foiz, qishloq xo’jaligi
mahsulotlarini 6,8 foiz, investitsiyalar hajmini 8 foiz, qurilish ishlarini 8,1 foiz,
chakana savdo aylanmasini 16,2 foiz, aholiga pullik xizmat ko’rsatishni 14,2
foizga oshirish hisobidan iqtisodiy o’sishning yuqori ko’rsatkichlari ta’minlandi.

Eksport hajmi 21,4 foizga ko’paydi, tashqi savdo balansining ijobiy saldosi 3,8
milliard dollardan oshdi. Davlat budjeti yalpi ichki mahsulotga nisbatan 0,4 foiz
profitsit bilan bajarildi.
2011-yilning to’qqiz oyida O’zbekiston Respublikasining ijtimoiy –
iqtisodiy rivojlanishining asosiy ko’rsatkichlari: (2010 yilning shu davriga
nisbatan foiz hisobida) Ko’rsatkichlar O’sish sur’atlari
Yalpi ichki mahsulot 108,2 Sanoat mahsulotlari
107,0
Iste’mol tovarlarini ishlab chiqarish 111,4
Qishloq xo’jaligi mahsulotlari 106,8
Chakana savdo aylanmasi 116,2
Pullik xizmatlar 114,2 Eksport 121,4
II. Tarkibiy o’zgartirishlar va yuqori texnologiyalarga asoslangan
zamonaviytarmoqlar va ishlab chiqarishlarni rivojlantirish
2011-2015 yillarda O’zbekiston Respublikasi sanoatini rivojlantirishning
ustuvor yo’nalishlari to’g’risidagi dasturning amalga oshirilishi shu yilning
to’qqiz oyida kimyo va neft – kimyosi (111,9 foiz), mashinasozlik va metallni
qayta ishlash (111,8 foiz), qurilish materiallari (109 foiz), tibbiyot (131,3 foiz)
va oziq – ovqat (114,7 foiz) sanoati kabi sohalarni jadal rivojlantirish imkonini
berdi.
III. Ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik
qaytajihozlash, iqtisodiyotning yetakchi tarmoqlarini jadal yangilash
2011- yilning to’qqiz oyida iqtisodiyotda o’zlashtirilgan investitsiyalar
umumiy hajmi 12215,9 milliard so’mni tashkil qildi va qiyosiy narxlarda 8
foizga oshdi. O’zlashtirilgan kapital qo’yilmalar hajmi 2010 yilning shu davriga
nisbatan sezilarli darajada – Bolalar sportini rivojlantirish jamg’armasi
mablag’lari hisobidan 46,1 foiz, O’zbekiston tiklanish va taraqqiyot jamg’armasi
kreditlari hisobidan 1,8 barobar, tijorat banklari kreditlari hisobidan 45,5 foiz,
aholi mablag’lari hisobidan 27,8 foizga o’sdi.

IV. Infratuzilma, transport va kommunikatsiyalar qurilishini kompleks va
jadal rivojlantirish
2011 yilning to’qqiz oyida xalqaro va davlat ahamiyatiga ega
umumfoydalanish avtomobil yo’llarini, shu jumladan O’zbekiston milliy
avtomagistrali uchastkalarini qurish va rekonstruksiya qilish obyektlarida 234,8
kilometr avtomobil yo’lini asfalt-beton bilan qoplash ishlari bajarildi. Shundan
A-380 “G’uzor-Nukus-Qo’ng’irot-Beynov” avtoyo’lining 77,5 kilometri va A-
373 “Toshkent-O’sh” avtoyo’lining 46,4 kilometrida ishlar yakunlandi. Uzunligi
69 pogonmetr ikkita, jumladan, Qashqadaryo viloyatida 2 kilometrlik 4R87
“G’uzor-Chim-Ko’kdala” avtoyo’li va Toshkent viloyatida 109 kilometrlik
“Guliston-Ohangaron” avtoyo’lida yo’l o’tkazgich foydalanishga topshirildi.
V. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni jadal rivojlantirish,
maksimaldarajada qulay ishbilarmonlik muhitini yaratish
Joriy yilning 9 oyida “Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik yili” Davlat
dasturi ijrosini ta’minlash doirasida O’zbekiston Respublikasi Prezidenti va
Vazirlar Mahkamasining tadbirkorlik subyektlarini tekshirishlarni qisqartirish,
ro’yxatga olish va ularning elektr tarmoqlariga ulanish tartibini soddalashtirish,
davlat xaridlari tizimidan foydalanishini kengaytirish, davlat boji stavkalarini
kamaytirish, yangi ishlab chiqarishlarni tashkil etish uchun ishlatilmayotgan
davlat mulki obyektlari va yer maydonlarini ajratishga qaratilgan 20 dan ortiq
qarori qabul qilindi.
VI. Bandlikni ta’minlash va yangi ish o’rinlari yaratish muammosining
izchil hal etilishi
Joriy yilning yanvar-sentabr oylarida hududiy dasturlarga muvofiq 815,4
mingta ish o’rinlari yaratildi, ularning 512,4 mingtasi (jami miqdordan 62,8
foiz) qishloq joylarga to’g’ri keldi. Ish joylarining aksariyat qismi – 519,7
mingtasi (63,7 foiz) kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sohasida, jumladan,
226,6 mingdan ortig’i xizmat ko’rsatish va servis sohasida tashkil etildi.
Kasanachilikning turli shakllarini kengaytirish chora-tadbirlarining amalga
oshirilishi hisobidan 191,9 mingta, shu jumladan korxonalar bilan kooperatsiya

asosida – 55,8 mingta, pudrat shartnomalari va oilaviy biznes asosida – 136,1
mingta ish o’rni yaratildi.
Joriy yilning to’qqiz oyida o’rtacha oylik ish haqi va pensiyalarning
barqaror o’sish darajasi saqlab qolindi va 2010- yilning shu davriga nisbatan
tegishli ravishda 28,5 va 22,7 foizga oshdi.
Prezidentimiz Islom Karimov tomonidan parlament palatalarining 2010
yilning noyabr oyida bo’lib o’tgan qo’shma majlisida belgilab berilgan
demokratik bozor islohotlarini yanada chuqurlashtirish va iqtisodiyotni
erkinlashtirish bo’yicha chora – tadbirlarning mamlakatimizda iqtisodiyotni
rivojlantirish bo’yicha tanlangan o’z modelimiz bilan uyg’unlikda va izchil
amalga oshirilishi 2011- yilning to’qqiz oyi yakunlari bo’yicha iqtisodiyotning
barqaror yuqori o’sish sur’atlarini ta’minlash imkonini berdi.
Mamlakatimiz iqtisodiyotini yanada modernizatsiya qilish va uning
raqobatbardoshligini oshirish, tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirish uchun qulay
shart – sharoitlar yaratish va shu asosda aholi bandligi hamda daromadlarini
uzluksiz yuksaltirishni ta’minlashga qaratilgan islohotlarni chuqurlashtirish va
ko’lamini kengaytirish yaqin istiqbolda iqtisodiyotning barqaror yuqori o’sish
sur’atlarini ta’minlashga qaratilgan iqtisodiy siyosatning asosiy vazifasi bo’lib
qoladi.

Xulosa
O’zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgandan so’ng davlat
iqtisodiyotini o’sishini oldinlatish sayi – harakatlarni olib borish jarayoniga
yordamchi, qo’shimcha xizmatlar barpo qilishi yoxud boshqa soha ixtiyorida
bo’lgan faoliyatlarni ajratib mustaqil ravishda faoliyatini rivojlantirishini bozor
sharoiti taqozo etayapti.
Shu o’rinda aytish mumkinki, O’zbekiston Respublikasida hozirgi paytda
shunaqa faoliyatlaridan biri baholash faoliyati ham yaxshi rivojlanib bormoqda.
Buning o’ziga yarasha sabablari bor.
Bozor erkin obyekt assortimentlarini sotish va sotib olish imkoniyatlar,
binolarni, asbob – uskunalarni, transportlarni ijaraga berishda, kredit olish
maqsadida, obyektlarni garovga qo’yish, bino – inshootlarni, transport
vositalarini, asbob – uskunalarni sug’urta qilish maqsadida, asosiy fondlarni
qayta baholash, merosxo’rlik huquqini bajarilishi, obyektlarni musodora qilish
holatlarda sud hukmining ijro etilishi uchun o’z vaqtida obyektni baholash zarur
bo’ladi.
Shuni ta’kidlab o’tish joizki, O’zbekistonda baholash faoliyati rivojlanishi
uchun ba’zi jihatlarda sharoit bo’lsa, ba’zi jihatlarda esa, sharoitlarni barpo
qilish kerak bo’ladi.
Masalan, baholash faoliyati bilan shug’ullanuvchi kuchli malakali
mutaxassislarni tayyorlash kerak.
Buning uchun o’quv kurslarining sonini ko’paytirish kerak, nafaqat soni
jihatdan, balki o’quv adabiyotlarini ko’paytirish kerak, ayniqsa o’zbek tilida
adabiyotlar juda kam. Shu bilan birga baholash faoliyatini avtomatlashtirish
ya’ni kompyuter dasturlari “KMB – USTASI”, “VAL MASTER” lar va
shularga o’xshash dasturlarni ko’proq tarqatib joriy etish kerak.
Yuqorida aytib o’tilgan kamchiliklaruchun takliflar amalga oshirilsa,
baholash faoliyati yanada jadal rivojlanadi, degan umiddaman.
Iqtisodiy islohotlar davrida ishlab chiqarish vositalari va mahsulotlariga
xususiy mulkchilik asosida tovar – pul munosabatlari kengayib, bozor baholari

shakllanib boradi. Bozor konyunkturasi, talab va taklif, aholi ehtiyojlari, baho
siyosati asosida baholar belgilanadi. Iqtisodiyotda turli baholar amal qilmoqda,
baholar erkinlashtirilmoqda. Prezidentimiz I. Karimov ta’kidlaganidek, xarid
baholarini belgilashda har bir korxona va obyektni birja va birjadan tashqari
savdoda sotish uchun tayyorlash mexanizmini qayta ko’rish lozim. Bu borada
yangi, samarali tizimni joriy etish, xususiylashtirishdan keyingi monitoringni
amalga oshirishda tizimli yondashuvni ishlab chiqish, yangi mulkdorlarning o’z
zimmasiga olgan investitsiya majburiyatlarini bajarish uchun ularning iqtisodiy
mas’uliyatini oshirish zarur.
Respublikamizda baholarning erkinlashtirilishi (liberallashtirish)
natijasida, bozor munosabatlarini aks ettiruvchi yangi baholar tizimi shakllandi,
inflatsiyaga qarshi kurash hukumat organlarining markaziy muammosiga
aylandi. Bizningcha, davlat tomonidan ijtimoiy ishlab chiqarish xarajatlari va
tovarlarni sotish, aholi daromadlari, xususiy firmalarning daromadlari va
xarajatlarini yuzaga kelishida muhim o’rin tutadigan tovar va xizmatlar
baholarini tartibga solish, baholarni belgilash va hisoblashda hisoblashning
balans metodidan kengroq foydalanish maqsadga muvofiqdir.
Iqtisodiy islohotlarni yanada chuqurlashtirish sharoitida baholarning roli
oshib boradi, erkin baholar iqtisodiyot tarmoqlariga to’la kirib kela boshlaydi.
Erkin baholar, ya’ni bozor baholari mavjud standartlar, texnik sharoitlar,
tannarx, foyda, turli soliqlar, talab va taklif, bozordagi vaziyat va inflatsiya
darajasini hisobga olgan holda shakllanib, takomillashib boradi.

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Bahoni shakllantirish: Oliy o’quv yurtlari talabalari uchun o’quv qo’l.
A.A. Sadikov, Z.K. Sidiqova, A.Q.rustamov; O’zbekiston Respublikasi Oliy
va o’rta maxsus ta’lim vazirligi. – T.: Yangiyul polygraph service, 2007. –
176 b.
2. Alimov R.X., Berkinov B.B., Kravchenko A.N., Xodiyev B.Y.
“Ko’chmas mulkni baholash”, O’quv qo’llanma. Toshkent: “Fan”, 2005. –
231 b.
3. Malikov T., Olimjonov O. “Moliyaviy menejment”, T., 2003. – 103 b.
4. Abdullayev Y. Bozor iqtisodiyoti asoslari, T. 1997-yil.
5. Abdullayev Y. “Makroiqtisodiy statistika”. T. 1998-yil.
6. Chjen V.A. “Bozor qonuniyatlari asoslari”, T.: “Biznes – katalog”,
1996yil.
7. “Bozor iqtisodiyoti”. Qisqa lug’at – ma’lumotnoma, T.: “Qomuslar bosh
tahririyati”, 1991-yil.
8. Есипов В.Е. «Цены и ценообразоварие», Учебник. – Спб.: 2003. – 464
с.
Internet saytlar:
www.google.co.uz
www.yandex.ru
www.stat.uz
www.mf.uz
www.gki.uz

Baholar tizimi

Sotib olish