Войти Регистрация

Docx

  • Рефераты
  • Дипломные работы
  • Прочее
    • Презентации
    • Рефераты
    • Курсовые работы
    • Дипломные работы
    • Диссертациии
    • Образовательные программы
    • Инфографика
    • Книги
    • Тесты

Информация о документе

Цена 20000UZS
Размер 249.6KB
Покупки 1
Дата загрузки 09 Июнь 2024
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Экономика

Продавец

Abbosbek Abdujalilov

Дата регистрации 18 Январь 2024

73 Продаж

Bahoni shakllantirish bo‘yicha boshqaruv qarorlarini qabul qilish

Купить
Bahoni   shakllantirish   bo’yicha   boshqaruv   qarorlarini  
qabul   qilish
Kirish
I   BOB   BAHONI   SHAKLANTIRISHNING   NAZARIY   ASOSLARI
1.1.   Bahoni   shaklantirish   masalalarining   iqtisodiy  
adabiyotlarda   tadqiq   qilinganligi
1.2.   Bahoni   shakllantirish   va   xarajatlar   hisobining   o’zaro  
bog’liqligi   hamda   vazifalari.
II   BOB   BOSHQARUV   HISOBI   TIZIMIDA   BAHONI  
SHAKLANTIRISHNING   TURLARI   VA   QO’LLANILISHI
2.1.   Bahoni   to’liq   xarajatlar   asosida   shakllantirish   va   uning   amaliyo
tda   qo’llanilishi
2.2. O’zgaruvchan   xarajatlar   asosida   bahoni   shakllantirish   tartibi
2.3.   Transfert	
  Bahoni   shakllantirish
Xulosa   va   takliflar
Foydalanilgan   adabiyotlar   ro’yxati Kirish
Mavzuni   dolzarbligi:   Bahoni   shakllantirish   korxonaning   eng   muhim
ishlaridan   hisoblanadi   chunki   agar   u   to’g’ri   hisoblanmasa,   bu   turli   xil
kelishmovchiliklarga   olib   kelishi   mumkin.   Bunda   korxona   kelgusida   ishlab
chiqarilmoqchi   bo’lgan   mahsulotning   qiymatini   bilishi   keng   miqyosda
raqobatchilar   bilan   bemalol   narxlar   ganjangini   o’ynashi   mumkin   chunki   agar
korxona o’zi ishlab chiqarmoqchi bo’lgan mahsulotning bahosini bilsa, u bemalol
kelajakdagi foyda va zararlari haqida tog’ri xulosaga kelishi mumkin
Ishning maqsadi   Bahoni   shakllantirishni   o’rganish   va   uni   yanada
takomillashtirish   yo’llarini   ishlab   chiqish.   Bu   borada   bizga   kerak   bo’ladigan
barcha usullardan foydalanamiz. Korxona rivojlanishinig asosiy jihatlaridan biri bu
uning yil yakunida daromad bilan chiqishidir. 
Bozor   munosabatlari   sharoitida   xomashyolar,   materiallar   va   yoqilg’ilar
xarajatlari   salmog’ini   kamaytirishga   o’xshagan   sifat   ko’rsatkichlari   hal   qiluvchi
ahamiyatga ega bo’ladi. Bunga ilg’or konstruktiv materiallardan, metall upalari va
plastmassalardan,   qimmat   turadigan   materiallar   o’rniga   mahsulot   sifatini
pasaytirmaydigan,   ishlab   chiqarish   chiqindilarini   kamaytiradigan   arzon
materiallardan foydalanish yo’li bilan erishiladi.
Тabiat   resurslaridan   kompleks   foydalanish   zarur,   yo’qotishlar   va
noratsional   sarflarga   barham   berish   zarur,   xo’jalik   aylanmasiga   ikkilamchi
resurslarni, shuningdek yo’l - yo’lakay mahsulotlarni keng jalb qilish kerak.
Ishlab   chiqarish   jarayonida   turli   material   qiymatliklaridan   foydalaniladi.
Ularni  xo’jalik yurituvchi  subyektlarda  materiallardan foydalanish  usuli  va ishlab
chiqarish  jarayonida  foydalanishiga  qarab turkumlarga  ajratish  mumkin.  Bu  bilan
esa   materiallardan   oqilona   foydalangan   holda   bahoni   shakllantirish   eng   optimal
variantlari ishlab chiqariladi I   BOB   BAHONI   SHAKLANTIRISHNING   NAZARIY   ASOSLARI
1.1.   Bahoni   shaklantirish   masalalarining   iqtisodiy
adabiyotlarda   tadqiq   qilinganligi
Iqtisodiy   adabiyotlarda   narxlarni   shakllantirish   masalalarini   o'rganish   muhim
mavzudir. U turli bozor va tarmoqlarda narxlarni aniqlashga ta'sir etuvchi omillarni
o'rganishni   o'z   ichiga   oladi.   Narxlarning   shakllanishini   tadqiq   qilishning   asosiy
yo’nalishlari:
1.   Talab   va   taklif:   talab   va   taklif   o'rtasidagi   o'zaro   ta'sir   narx   shakllanishining
asosiy   omili   hisoblanadi.   Iqtisodiy   adabiyotlar   talab   va   taklif   sharoitlarining
o zgarishi narxlar va bozor muvozanatiga qanday ta sir qilishini o rganadi.ʻ ʼ ʻ
2. Bozor tuzilmasi: Mukammal raqobat, monopoliya, oligopoliya va monopolistik
raqobat   kabi   turli   bozor   tuzilmalari   narxlarning   shakllanishiga   alohida   ta'sir
ko'rsatadi. Iqtisodiy tadqiqotlar bozor tuzilmasi  narx belgilash xatti-harakatlari va
natijalariga qanday ta'sir qilishini tahlil qiladi.
3.   Xarajatlar   va   ishlab   chiqarish:   Xarajatlar   va   narxlar   o'rtasidagi   munosabatni
tushunish   juda   muhimdir.   Iqtisodiy   tadqiqotlar   ishlab   chiqarish   xarajatlari,
jumladan,   doimiy   va   o'zgaruvchan   xarajatlar   narxni   aniqlashga   qanday   ta'sir
qilishini o'rganadi.
4.   Bozor   kuchi:   firmalar   narxlarga   ta'sir   qilish   qobiliyatiga   ega   bo'lgan   bozor
kuchining   mavjudligi   qiziqishning   yana   bir   sohasidir.   Tadqiqotlar   bozor   kuchiga
ega   bo lgan   firmalar   narxlarni   qanday   belgilashi   hamda   bozor   samaradorligi   va	
ʻ
iste molchilar farovonligiga ta sirini o rganadi.	
ʼ ʼ ʻ
5.   Axborot   va   noaniqlik:   Axborot   assimetriyasi   va   noaniqlik   narx   shakllanishiga
ta'sir   qilishi   mumkin.   Iqtisodiy   adabiyotlarda   nomukammal   ma'lumotlar   va
noaniqlik narx strategiyasi va natijalariga qanday ta'sir qilishini o'rganadi. 6.   Hukumat   aralashuvi:   Narxlarning   shakllanishiga   hukumat   siyosati   va   qoidalari
ta'sir   qilishi   mumkin.   Tadqiqot   narxlarni   nazorat   qilish,   subsidiyalar,   soliqlar   va
boshqa intervensiyalarning bozor narxlariga ta sirini o rganadi.ʼ ʻ
7. Xulq-atvor iqtisodi: Bu soha psixologik omillar va qarama-qarshiliklarning narx
shakllanishiga   qanday   ta'sirini   o'rganadi.   Tadqiqotlar   iste'molchilarning   xatti-
harakatlari,   qaror   qabul   qilish   jarayonlari   va   ijtimoiy   ta'sirlar   narx   dinamikasiga
qanday ta'sir qilishini o'rganadi.
Iqtisodiyotda narxlarning shakllanishiga oid keng qamrovli adabiyotlarning asosiy
yo'nalishlaridan   faqat   ba'zilari.   Turli   bozorlarda   narxlarni   belgilovchi   murakkab
mexanizmlar   haqida   tushunchaga   ega   bo’lish   uchun   tadqiqotchilar   ushbu
mavzularni o’rganishda davom etmoqdalar.
Boshqaruv   hisobidagi   smetalarni   shakllantirish   tashkilot   ichidagi   turli   tadbirlar
uchun   resurslarni   bashorat   qilish   va   taqsimlash   jarayonini   o'z   ichiga   oladi.   U
odatda quyidagi bosqichlarni o'z ichiga oladi:
1.   Maqsadlarni   aniqlang:   smetadan   foydalanish   orqali   erishish   kerak   bo'lgan
maqsad va vazifalarni aniqlang.
2.   Ma'lumotlarni   to'plash:   Tarixiy   yozuvlar,   bozor   tendentsiyalari   va   sanoat
mezonlari kabi turli manbalardan tegishli ma'lumot va ma'lumotlarni to'plang.
3.   Ma'lumotlarni   tahlil   qilish:   taxminlarga   ta'sir   qilishi   mumkin   bo'lgan   naqshlar,
tendentsiyalar   va   potentsial   xavflarni   aniqlash   uchun   to'plangan   ma'lumotlarni
tahlil qiling.
4.   Taxminlar   qiling:   taxminlarga   ta'sir   qiladigan   kelajakdagi   shartlar   va   hodisalar
haqida oqilona taxminlar qiling.
5. Smetalarni ishlab chiqish: Xarajatlar, daromadlar va resurslarga bo’lgan talablar
kabi turli komponentlar bo’yicha smetalarni ishlab chiqishda yig’ilgan ma’lumotlar
va taxminlardan foydalaning. 6. Ko'rib chiqing va aniqlang: Hisob-kitoblarni ko'rib chiqing va fikr-mulohazalar,
ekspert xulosalari va biznes muhitidagi har qanday o'zgarishlar asosida aniqlang.
7.   Muloqot   qiling   va   amalga   oshiring:   Tegishli   manfaatdor   tomonlarga   smetani
taqdim eting va ularni sotib oling. Resurslarni taqsimlash va taraqqiyotni kuzatish
orqali hisob-kitobni amalga oshiring.
8.   Monitoring   va   sozlash:   Haqiqiy   natijalarni   doimiy   ravishda   kuzatib   boring   va
ularni   taxminiy   raqamlar   bilan   solishtiring.   Aniqlik   va   samaradorlikni   ta minlashʼ
uchun kerak bo lganda o zgarishlar kiriting.	
ʻ ʻ
1.2.   Bahoni   shakllantirish   va   xarajatlar   hisobining   o’zaro   bo
g’liqligi   hamda   vazifalari.
Bahoni   shakllantirish   va   xarajatlar   hisobining   o’zaro   bog’liqligi  
Biznesda   narxlar   va   xarajatlarni   hisobga   olish   bir-biri   bilan   chambarchas   bog'liq.
Xarajatlarni  hisobga olish mahsulot  yoki xizmatlarni  ishlab chiqarishning haqiqiy
tannarxini aniqlashga yordam beradi, narx esa ushbu tovarlar yoki xizmatlar uchun
narxni   belgilashni   o'z   ichiga   oladi.   Narxlar   va   xarajatlar   hisobi   o'zaro   bog'liq
bo'lgan bir necha usullar:
1.   Xarajatga   asoslangan   narxlash:   Xarajatlarni   hisobga   olish   mahsulot   yoki
xizmatni   ishlab   chiqarish   tannarxini   hisoblash   uchun   zarur   ma'lumotlarni   taqdim
etadi.  Ushbu   xarajat  ma'lumotlari  keyinchalik  sotish  narxini   belgilash  uchun   asos
sifatida   ishlatiladi.   Xarajatga   asoslangan   narxlash   strategiyalari,   masalan,   xarajat
va   narxni   belgilash,   sotish   bahosi   ishlab   chiqarish   xarajatlarini   qoplashini ta'minlash   va   oqilona   foyda   marjasini   ta'minlash   uchun   xarajatlar   hisobi
ma'lumotlariga tayanadi.
2.   Foyda   marjasini   tahlil   qilish:   Xarajatlarni   hisobga   olish   korxonalarga   har   xil
mahsulot   yoki   xizmatlarga   xarajatlarni   to'g'ri   taqsimlash   orqali   ularning   foyda
marjalarini   tahlil   qilishga   yordam   beradi.   Bu   tahlil   korxonalarga   qaysi   mahsulot
yoki xizmatlar ko’proq foyda keltirayotganini va qaysi biriga narx yoki xarajatlarni
boshqarishda tuzatishlar kerak bo’lishi mumkinligini aniqlash imkonini beradi.
3. Xarajatlarni nazorat qilish: Xarajatlarni hisobga olish ishlab chiqarish jarayonida
samarasizlik yoki chiqindilarni aniqlashga yordam beradi. Xarajatlarni tahlil qilish
orqali korxonalar xarajatlarni kamaytirish yoki xarajatlarni nazorat qilish choralari
imkoniyatlarini   aniqlashlari   mumkin.   Bu   yanada   raqobatbardosh   narx
strategiyalariga va rentabellikni oshirishga olib kelishi mumkin.
4.   Narxlar   bo'yicha   qarorlar:   Xarajatlarni   hisobga   olish,   ayniqsa,   o'zgaruvchan
xarajatlar, doimiy xarajatlar va qo'shimcha xarajatlar kabi omillarni hisobga olgan
holda,   narx   qarorlarini   qabul   qilishda   hal   qiluvchi   rol   o'ynaydi.   Mahsulot   yoki
xizmat   tannarxini   tushunish   orqali   korxonalar   bozorga   asoslangan   narxlash   yoki
qiymatga   asoslangan   narxlash   kabi   narx   strategiyalari   bo’yicha   asosli   qarorlar
qabul qilishlari mumkin.
Umuman olganda, narx va xarajat hisobi o'zaro bog'liqdir, chunki ularning ikkalasi
ham   mahsulot   yoki   xizmatni   sotish   narxi   uni   ishlab   chiqarishga   sarflangan
xarajatlarni   qoplashini   ta'minlash,   shu   bilan   birga   oqilona   foyda   marjasini
ta'minlashga   qaratilgan.   Xarajatlarni   hisobga   olish   asosli   narx   qarorlarini   qabul
qilish va xarajatlarni samarali nazorat qilish uchun zarur ma'lumotlar va tahlillarni
taqdim  etadi.
Xarajatlar hisobi	 vazifalari Xarajatlar   hisobining   maqsadi   xo’jalik   yurituvchi   subyektning   moliyaviyxo’jalik
faoliyati davomida yuz bergan xarajatlarni amaldagi qonunchilik talablaridan kelib
chiqqan   holda   to’g’ri   va   o’z   vaqtida   hisobga   olish,   hamda   axborot
foydalanuvchilariga o’z vaqtida, to’liq hamda aniq axborot yetkazib berishdir. 
Ushbu maqsaddan kelib chiqqan holda korxona xarajatlari bo’yicha buxgalteriya 
hisobining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: 
xarajatlarni ularning mohiyatini ochib beruvchi mezonlariga mos ravishda hisobga
olish; 
korxona xarajatlarini to’g’ri turkumlash va guruhlarga ajratish; 
korxona   xarajatlari   harakati   to’g’risida   to’liq   va   ishonchli   axborotlarni
shakllantirish; 
korxona   xarajatlarini   to’g’ri,   o’z   vaqtida   va   tegishli   boshlang’ich   hujjatlar   bilan
rasmiylashtirish; 
korxona   xarajatlari   bo’yicha  hisob   ma’lumotlarining   va  hisobot   ma’lumotlarining
to’liq uyg’unligini ta’minlash; 
kelgusi   davr   va   muddati   uzaytirilgan   xarajatlarni   to’g’ri   va   o’z   vaqtida   sotish
tannarxi, davr xarajatlari va moliyaviy faoliyatga doir xarajatlarga kiritish; 
tugallanmagan   ishlab   chiqarishga   to’g’ri   keladigan   xarajatlarni   to’g’ri   va   o’z
vaqtida   hisobga   olish,   ularni   belgilangan   muddatlarda   qayta   ro’yxatdan   o’tkazish
(investitsiya qilish) va sotish tannarxiga to’g’ri kiritilishini ta’minlash;
sotish   tannarxining,   davr   xarajatlarining   oshib   ketishiga   sabab   bo’luvchi
noratsional   chiqimlarni   vujudga   kelish   sabablari   va   aybdorlarini   topish,   bunday
chiqimlarga   yo’l   qo’ymaslik   uchun   mas’ul   shaxslar   faoliyatini   doimiy   nazorat
qilish; 
mavjud   zahiralar   va   vositalardan   unumli   foydalanish   ustidan   nazorat   o’rnatish;
xarajatlarni soliq solish bazasi obyekti sifatida to’g’ri shakllantirish;  xarajatlarni   hisoblash   tamoyiliga   muvofiq   ular   yuz   bergan   vaqtdan   boshlab   tan
olish va tegishli schotlarda aks ettirish; 
xarajatlarni moliyaviy hisobotda to’g’ri aks ettirish va boshqalar. 
Shuningdek,   buxgalteriya   hisobi   korxona   xo’jalik   faoliyati   davomida   xarajatlarni
amalga   oshirishda   O’zbekiston   Respublikasi   qonunchiligiga   rioya   qilishi   ustidan
nazorat   o’rnatish,   xarajatlarga   oid   salbiy   holatlarning   oldini   olish   va   uning
moliyaviy   barqarorligini   ta’minlaydigan   ichki   xo’jalik   imkoniyatlarini   topishni
ta’minlashi   zarur.   Shu   o’rinda   shuni   ta’kidlash   joizki,   hozirgi   jahon   moliyaviy-
iqtisodiy   inqirozi   sharoitida   buxgalteriya   hisobining   vazifalariga   yana   bir   necha
vazifalar   qo’shish   bizning   fikrimizcha   to’g’ri   bo’ladi,   bu   vazifalar   taxminan
quyidagilar:
  korxonaning   moliyaviy-iqtisodiy   inqirozga   qarshi   choralar   dasturini   ishlab
chiqishga yordam berish;
Ushbu  moliyaviy-iqtisodiy  inqirozga  qarshi   choralar   dasturi   va prezidentimizning
“Jahon   moliyaviy-iqtisodiy  inqirozi,  O’zbekiston  sharoitida  uni  bartaraf  etishning
yo’llari   va   choralari”   asarida   belgilab   qo’yilgan   vazifalarning   bajarilishini   tahlil
qilib   borish,   monitoringlar   o’tkazish   va   hokazolar.   Ayrim   adabiyotlarda   fanning
vazifasi bilan funksiyasi bir narsani ifodalaydi deyilsa, ayrim adabiyotlarda esa bu
ikki   tushuncha   turli   xil   narsani   ifodalaydi   deyiladi.   Bizning   fikrimizcha   ham
ikkinchi   mulohaza   to’g’ri.   Chunki   fanning   vazifasi   doimiylik   xarakteriga   ega
bo’lmaydi   va   mavjud   holat,   talab   hamda   o’rganish   obyektidan   kelib   chiqib
o’zgarishi   mumkin,   funksiya   esa   doimiylik   xarakteriga   ega   bo’lib,   o’zgarmaydi.
Xarajatlarning hisobi  bo’yicha  buxgalteriya hisobi  nazoratining uchta turi  amalga
oshiriladi:
 1) dastlabki nazorat – xo’jalik muomalasi sodir bo’lgungacha; 
2) joriy nazorat – xo’jalik muomalasini amalga oshirish;  3) keying nazorat – muomala sodir bo’lganidan so’ngi. Xarajatlarni nazorat qilish
quyidagi yo’nalishlar bo’yicha amalga oshiriladi: mahsulot ishlab chiqarish uchun
sarflangan   haqiqiy   xarajatlarni   shakllantirish   va   ishlab   chiqarilgan   mahsulotlar
tannarxini hisoblash; 
Xarajatlar hisobi bo’yicha buxgalteriya hisobining funksiyalari Axborot 
funksiyasi Uzviy aloqa funksiyasi Nazorat funksiyasi Tahliliy funksiyasi 
realizatsiya qilingan mahsulotlarning tannarxini shakllantirish; turli xarajatlar 
smetalarini bajarilishi (masalan, vakillik xarajatlari, tijorat va reklama xarajatlari);
mahsulot   ishlab   chiqarish   va   realizatsiya   qilish   bilan   bog’liq   xarajatlarni
kamaytirish;   shubhali   qarzlar   bo’yicha   rezervlar   va   boshqa   maxsus   fondlarni
yaratish   hamda   ularning   ishlatilishi   va   boshqalar.   3.   Uzviy   aloqa   funksiyasi.
Buxgalteriya hisobi uzviy aloqa funksiyasini  bajaradi, busiz boshqaruv tizimining
faoliyati   ma’nosiz   bo’lib   qoladi.   Buxgalteriya   hisobini   axborot   funksiyasi   orqali
bilamizki,   u   axborot   istemolchilarini   xo’jalik   yurituvchi   subyektning   moliyaviy-
xo’jalik   faoliyatining   turli   jabhalarida   ro’y   bergan,   berayotgan   operatsiyalar
to’g’risida   ham   summaviy,   ham   qiymat   o’lchovida   haqiqiy   ma’lumotlar   bilan
ta’minlaydi   Buxgalteriya   hisobining   “uzviy   aloqa”   funksiyasining   paydo   bo’lish
jarayoni   Ko’rsatkichlarning   haqiqiy   miqdorirni   aks   ettiradigan   buxgalteriya
axborotlari   yordamida   qaytma   aloqadan   foydalanolgan   holda   biznes-reja
ko’rsatkichlari,   standartlar,   norma   va   normativlar,   smetalar   bajarilishi,   barcha
turdagi   resurslardan   oqilona   foydalanish   ustidan   nazorat   o’rnatiladi,   har   xil
kamchiliklar   bartaraf   etiladi.ishlab   chiqarish   imkoniyatlari   va   ularning   safarbar
etilish   hamda   ishlatilish   darajasi   aniqlanadi.   Buxgalteriyan   hisobi   tizimi
boshqaruvni uzviy aloqa orqali har qanday darajada ta’minlay oladi. Boshqa hech
qanday   tizim   ushbu   vazifani   bajara   olmaydi.   4.   Tahliliy   funksiya   xo’jalik
yurituvchi   subyektlar   moliyaviy-xo’jalik   faoliyatini   va   uning   natijalarini   tahlil
qilishdan   iborat.   Axboratdan   foydalanuvchilar   (ichki   va   tashqi)   hisob-iqtisodiy axboratlarga   asosan   xo’jalik   yurituvchi   subyektning   xarajatlari,   ularning
samaradorligi   (rentabilligi)   va   hokazolar   to’g’risida   zarur   ma’lumotlar   olishga
intiladilar. Boshqaruv maqsadlari uchun resurslarning Boshqaruv obyektlari:
Xarajatlar va moliyaviyxo’jalik faoliyatlari Ma’lumotlarni yig’ish Ma’lumotlarni 
1. ro’yxatga   olish   Ma’lumotlarni   bir   tizimga   keltirish   Qaror   qa’bul   qiluvchi
shaxs 
Qaror barcha turlaridan foydalanish, ishlab chiqarish va realizatsiya xarajatlari , 
uning tarkibi va shunga o’xshashlar tahlil qilinishi lozim II   BOB   BOSHQARUV   HISOBI   TIZIMIDA   BAHONI   SHAKLANT
IRISHNING   TURLARI   VA   QO’LLANILISHI
2.1.   Bahoni   to’liq   xarajatlar   asosida   shakllantirish   va   uning   amaliyo
tda   qo’llanilishi
To'liq   xarajatlar   asosida   narxni   shakllantirish   mahsulot   yoki
xizmatni   ishlab   chiqarish   uchun   sarflangan   barcha   xarajatlarni,   shu
jumladan to'g'ridan-to'g'ri xarajatlar (masalan, materiallar va ishchilar)
va   bilvosita   xarajatlarni   (masalan,   qo'shimcha   xarajatlar)   hisobga
olishni   o'z   ichiga   oladi.   To'liq   xarajatlarga   asoslangan   narxni
shakllantirish amalda qanday qo'llaniladi:
1.   Barcha   xarajatlarni   aniqlash   va   hisoblash:   Birinchi   qadam
mahsulot   yoki   xizmatni   ishlab   chiqarish   bilan   bog'liq   barcha
xarajatlarni aniqlash va hisoblashdir. Bunga to'g'ridan-to'g'ri xarajatlar
(masalan,   xom   ashyo,   to'g'ridan-to'g'ri   mehnat)   va   bilvosita   xarajatlar
(masalan,   ijara,   kommunal   xizmatlar,   ma'muriy   xarajatlar)   kiradi.
Xarajat hisobchilari ushbu xarajatlarni to'g'ri taqsimlash va hisoblashda
hal qiluvchi rol o'ynaydi.
2.   Istalgan   foyda   marjasini   aniqlash:   Barcha   xarajatlar
aniqlangandan   so'ng,   biznes   istalgan   foyda   marjasini   aniqlashi   kerak.
Bu   odatda   umumiy   xarajatning   foizi   sifatida   yoki   tannarxga   ustama
sifatida   ifodalanadi.   Foyda   marjasi   sanoat   normalari,   kompaniyaning moliyaviy   maqsadlari   va   mahsulot   yoki   xizmatning   taxminiy   qiymati
kabi omillarga asoslanadi.
3.   Xarajatlarga   ustama   qo'shish:   Keyingi   qadam   umumiy
xarajatlarga   kerakli   foyda   marjasini   qo'shishdir.   Ushbu   qo'shimcha
narx   mahsulot   yoki   xizmatni   ishlab   chiqarish   bilan   bog'liq   to'g'ridan-
to'g'ri   va   bilvosita   xarajatlarni   qoplashini   hamda   biznesga   foyda
keltirishini ta'minlaydi.
4. Bozor omillarini ko'rib chiqish: To'liq xarajatlarga asoslangan
narxni   belgilash   foydali   yondashuv   bo'lsa-da,   bozor   omillarini   ham
hisobga   olish   muhimdir.   Korxonalar   mijozlarning   narxga   sezgirligini,
raqobatchilarning   narxlarini   va   bozor   talabini   baholashlari   kerak.
Narxning   raqobatbardoshligini   va   bozor   sharoitlariga   mos   kelishini
taʼminlash uchun tuzatishlar kiritish zarur boʻlishi mumkin.
5.   Ko'rib   chiqish   va   tuzatish:   To'liq   xarajatlarga   asoslangan
narxlar   muntazam   ravishda   ko'rib   chiqilishi   va   kerak   bo'lganda
o'zgartirilishi   kerak.   Xarajatlar,   bozor   sharoitlari   yoki   biznes
strategiyalaridagi   o’zgarishlar   rentabellik   va   raqobatbardoshlikni
ta’minlash   uchun   narx   formulasini   qayta   ko’rib   chiqishni   talab   qilishi
mumkin.
Amalda   toʻliq   xarajatlar   asosida   narxni   shakllantirish   mahsulot
yoki xizmatni ishlab chiqarish bilan bogʻliq barcha xarajatlarni hisobga
olgan holda narx belgilashga kompleks yondashuvni taʼminlaydi. Biroq, narx   raqobatbardosh   bo’lishi   va   mijozlar   tomonidan   qabul   qilingan
qiymatga mos kelishi uchun bozor omillari va mijozlarning afzalliklarini
ham hisobga olish muhim.
2.2.O’zgaruvchan   xarajatlar   asosida   bahoni   shakllanti
rish  
Tartibi O'zgaruvchan Xarajatlar	  nazorat   va   xarajat   turi   bo'yicha   korxona
xarajatlarini   klassifikatsiyasini   yordamida   iqtisodiy   faoliyat   rejalashtirish   uchun.
chiqishi   o'zgarishlar   tovar   mahsulotlarini   Ushbu   turlarining   ayrim   darajasida   bir
mos   keladigan   kamayishi   yoki   o'sishiga   olib   keladi.   Shunday   qilib,   o'zgaruvchan
xarajatlar   har   doim   ishlab   chiqarish   hajmining   o'zgarishiga   boshqalar.   Ular
materiallar   xarajatlarini,   xom   ashyo,   shu   jumladan,   mehnat   xarajatlarini   tijorat,
ishlab   chiqarish   jarayoniga   mo'ljallangan   korxona,   yoqilg'i   va   energiya   asosiy
ishchilar bor.
Barcha   o'zgaruvchan   xarajatlar   -   ishlab   chiqarish   to'xtatib   davomida
ularning   butunlay   yo'qolishi   asosiy   xususiyati   bo'lgan   korxona,   xarajatlari
hisoblanadi.   Ba'zi   odamlar   bunday   xarajatlar   faqat   ishlab   chiqarish   hajmlarini   va
mahsulot   sotishdan   o'sish   bilan   Liniya   (to'g'ri   mutanosib)   o'sadi,   deb   ishonaman.
Bu   yondashuv   o'zgaruvchan   xarajatlar,   majburiy   ishlab   chiqarish   o'sishiga
mutanosib   ravishda   oshirish,   deb   taklif   qiladi   "sindirish   hatto   nuqta"   ishlab
chiqarish, hisoblash asoslangan.
Başabaş   nuqtasi   hisobga   kutilayotgan   foyda   olib,   tovarlar,   pul   jihatidan
bo'yicha   aniqlanishi   mumkin.   Bu   barcha   ishlab   chiqarish   xarajatlari   to'liq
mahsulotlarini sotish paytida to'langan qaysi olingan eng kam daromad, ifodalaydi,
ammo   bu   holda   hech   qanday   foyda   yo'q.   Barcha   mahsulotining   o'zgaruvchan   va
sobit   xarajatlarning   va   vaqt,   ma'lum   bir   davr   uchun   uning   savdo   hajmi   haqidagi
ma'lumot nuqtai nazaridan, tanaffus hatto nuqtasi hisoblash:
Break, hatto nuqta = (doimiy xarajatlar / (tushgan tushum - o'zgaruvchan
xarajatlar)) savdo x.
ko'rsatkich kompaniya samaradorligini baholash bermoqda.
Bu  shunday   o'zgaruvchan  xarajatlar   har   doim   ishlab  chiqarish  hajmining
o'sishiga mutanosib ravishda oshirish emas, deb sodir bo'ladi. Misol uchun, kecha
smenada   ishchilar   tomonidan   yaratilgan   ishlab   chiqarish   jarayonida,   ham, o'zgaruvchan   xarajatlarning   o'sishi   kuni   smenada   ishlab   chiqarilgan   qaraganda
yuqori bo'ladi. Ular: «kecha» soat miqdorida farq, kundalik ortiq oliy to'lanadi.
O'zgaruvchi xarajatlar quyidagi turga bo'linadi:
-   Mutanosib:   ishlab   chiqarish   va   uni   sotish   hajmi   bir   xil   stavka   oshirish.
Shunday qilib, 10% ga ortib, ishlab chiqarish hajmi, bunday xarajatlar, shuningdek,
10% oshirish.
-   Progressive:   chiqishi   ancha   tezroq   o'sadi.   Misol   uchun,   10%   ga   ishlab
chiqarish o'sishiga bilan, ular 15% o'sdi.
-   regression:   ishlab   chiqarish   hajmining   ko'payishi   ortida   xarajatlarini
o'sish   darajasi.  Shunday  qilib,  bu  xarajatlarning  10%  da  ishlab   chiqarishni  o'sishi
faqat 8% ko'tariladi mumkin.
Bu   xarajatlarning   eng   asosiy   to'g'ri,   deb   qabul   qilinadi,   chunki   o'zgarib
turadi,   o'z   maqsadi   uchun   maxsus   mahsulotlar   (xizmatlar,   ishlar)   qiymati   qarang.
mos   ravishda   o'zgaruvchan   xarajatlar   ortishi   yoki   pasayishi,   umumiy   miqdori,
ko'paytirish   yoki   tovarlarni   ozod   hajmini   kamaytirish   uchun.   o'zgaruvchan
xarajatlar   hajmini   oshirish,   ma'lum   bir   nuqtaga   qadar   asta-sekin   ortib   bormoqda,
lekin   keyin,   ular   tez   kamayib   qaytib   qonunlariga   ko'ra   oshirish   boshlanadi.   Bu
quyidagi  tovar  mahsulotlar  har  bir  birligini   ishlab  chiqarish  ko'proq o'zgaruvchan
resurslarni talab qiladi, degan ma'noni anglatadi.
Birligi o'zgaruvchan xarajatlar - sotilgan tovarlar dona bilan bog'liq o'ziga
xos   materiallar,   xomashyo,   bor.   Ular   o'z   ichiga   olmaydi   yuqoridagi   xarajatlarni
korxona.
sifatida   yarim   o'zgaruvchan   xarajatlar   bunday   yo'q.   Ular   bunday   ishlab
chiqarish   hajmi   va   mahsulot   sotish,   korxonaning   iqtisodiy   faoliyat   sifatida
ko'rsatkichlarni   o'zgartirish,   turli   nisbatlarda,   ularning   qiymatini   o'zgartirish.   Bu
materiallar   xarajatlarini,   xom   ashyo,   ishlab   chiqarish   ishchilar,   texnik   xizmat ko'rsatish   va   ta'mirlash   uskunalar,   past-qiymati   va   tez-kiygan   vositalari,   eskirish,
elektr energiyasi ish haqi kiradi.
O'zgaruvchan   xarajatlarga   asoslangan   narxni   shakllantirish
tartibi   mahsulot   ishlab   chiqarish   yoki   xizmat   ko'rsatish   uchun   jami
o'zgaruvchan   xarajatlarni   hisoblashni,   so'ngra   sotish   narxini   aniqlash
uchun   ustama   yoki   foyda   marjasini   qo'shishni   o'z   ichiga   oladi.
Bosqichma-bosqich jarayon:
1.   O'zgaruvchan   xarajatlarni   aniqlang:   O'zgaruvchan   xarajatlar
ishlab   chiqarish   yoki   taqdim   etilgan   xizmatlar   darajasiga   to'g'ridan-
to'g'ri   mutanosib   ravishda   o'zgarib   turadigan   xarajatlardir.   Masalan,
xom   ashyo,   to’g’ridan-to’g’ri   ishchi   kuchi,   kommunal   xizmatlar   va
qadoqlash xarajatlari.
2.   Jami   o'zgaruvchan   xarajatlarni   hisoblang:   Mahsulot   ishlab
chiqarish   yoki   xizmat   ko'rsatish   bilan   bog'liq   barcha   o'zgaruvchan
xarajatlarni qo'shing. Buni har bir komponent yoki tegishli faoliyatning
narxini tahlil qilish orqali amalga oshirish mumkin.
3. Istalgan foyda marjasini aniqlang: o'zgaruvchan xarajatlarga
qo'shimcha   ravishda   daromad   marjasi   yoki   qo'shimcha   foiz   stavkasini
belgilang.   Bu   sotish   narxini   aniqlash   uchun   o'zgaruvchan   xarajatlarga
qo'shiladigan qo'shimcha miqdordir. 4.   Jami   o'zgaruvchan   xarajatlarga   ustama   qo'shing:   jami
o'zgaruvchan   xarajatlarni   foyda   marjasi   foiziga   ko'paytiring   va   uni
o'zgaruvchan xarajatlarga qo'shing. Bu sizga sotish narxini beradi.
5.   Bozor   omillarini   ko'rib   chiqing:   bozor   talabi,   raqobat   va
mijozlarning qiymatni idrok etishini baholang. Agar kerak bo'lsa, bozor
sharoitlariga   moslashish   va   rentabellikni   ta'minlash   uchun   sotish
narxini sozlang.
Xarajatlar,   bozor   dinamikasi   va   mijozlarning   xohish-
istaklaridagi   o’zgarishlar   asosida   narx   strategiyasini   muntazam   ko’rib
chiqish va yangilab turish muhim
2.3.   Transfert  Bahoni   shakllantirish
Korxona   baho   siy osat ida   t ransfert   bahoning   t ut gan   o’mi   v a
mazmuni
Respublikamizda   bozor   munosabatlarini   rivojlantirish   sharoitida   sotiladigan
mahsulot   (ish   va   xizmatlar)larga   ilmiy   asoslangan   baho   siyosatini   ishlab   chiqish
boshqa hisobining asosiy vazifalaridan biri sanaladi.
Amaliyotda   har   bir   korxona   o’z   mahsulotini   ishlab   chiqara   boshlashidan   avval
qancha foyda olishi mumkinligini rejalashtiradi. Korxona foydasi m ahsulot bahosi
va uni ishlab chiqarishga sarflanadigan haqiqiy xarajatlarga bevosita bogliq bo'ladi.
Ushbu   holatda   mahsulot   bahosi   ishlab   chiqaruvchi   yoki   xaridor   xohishi   bo’yicha
baland   yoki   past   bohishi   mumkin   emas,   u   talab   va   taklif   asosida   tartibga   solib
borilishi lozim. Inflatsiya   jarayonida,   ya’ni   baholarning   o’sishi   sodir   bo'layotgan   paytda   pulning
foydaliligi   pasayib   boradi.   Shu   sababli,   bunday   sharoitda   barcha   hisob-kitoblar
qiyosiy   yoki   bazis   davr   baholarida   amalga   oshirilishi   zarur,   aks   holda,   noto’g’ri
ma’lumotlar   asosida   oqilona   moliyaviy   boshqamv   qarorlarini   qabul   qilib
bohmaydi.   Shu   nuqtayi   nazardan   qiyosiy   baholardan   foydalanish   moliyaviy
menejmentdagi   barcha   hisob-kitoblarga   tegishli   talab   hisoblanadi.   Bunda   bir
o’lchamning o’zgarishi ikkinchi o'lchamning o’zgarishiga qanday ta’sir etishi tahlil
qilinadi.
Ishlab   chiqarishning   hajmi   va   baholar   darajasi   turlicha   bolgan   holatda   foyda
summasini solishtirishning bir nechta varianti mavjud. M ahsulotning qo’shim cha
birligini ishlab chiqarish umumiy tushum ning m a’lum bir birlikda oshishiga olib
keladi   va   u   cheklangan   tushum   deyiladi.   Bunda   o   ‘z   navbatida   xarajatlar
miqdorining ham bir birlik miqdorida oshishi kuzatiladi va u cheklangan xarajatlar
deb   ataladi.   Maksimal   foyda   cheklangan   tushum   bilan   cheklangan   xarajatlar   bir-
biriga   teng   bo’lgan   yoki   ular   bir-biriga   maksimal   darajada   yaqinlashgan   holda
yuzaga keladi
Foydalilikning  cheklanganligi   nazariyasiga  muvofiq,  ishlab  chiqarishning   o  ‘sishi
tufayli   cheklangan   tushum   cheklangan   xarajatlarga   nisbatan   tezroq   sur’atlarda   о'
sib   borgunga   qadar   foyda   hajmi   o'sib   boraveradi,   biroq,   cheklangan   xarajatlar
cheklangan   tushum   dan   oshib   ketgan   paytda   m   ahsulot   ishlab   chiqarishni
qisqartirish  zarur. Shunday  qilib, cheklangan  xarajatlarning cheklangan  tushumga
yaqinligi   (maksimal)   eng   yuqori   darajada   ta   ’minlanganda   yoki   unga
tenglashtirilganda   mahsulot   ishlab   chiqarishning   hajmi   va   bahosi   ishlab
chiqaruvchini eng yuqori (maksimal) foyda bilan ta’minlaydi.
Bozor   iqtisodiyoti   sharoitida   korxonada   bahoni   shakllantirish   va   boshqarish
bo'yicha tezkor  qarorlar  qabul  qilish zaruriyati tug'iladi. Buning uchun boshqaruv tizimida   bahoni   shakllantirish   bo'yicha   funksional   bloklarning   o'zaro   aloqasini
tahlil qilish muhim ahamiyatga ega (7.1-chizma)
Foydalilikning  cheklanganligi   nazariyasiga  muvofiq,  ishlab  chiqarishning   o  ‘sishi
tufayli   cheklangan   tushum   cheklangan   xarajatlarga   nisbatan   tezroq   sur’atlarda   о'
sib   borgunga   qadar   foyda   hajmi   o'sib   boraveradi,   biroq,   cheklangan   xarajatlar
cheklangan   tushum   dan   oshib   ketgan   paytda   m   ahsulot   ishlab   chiqarishni
qisqartirish  zarur. Shunday  qilib, cheklangan  xarajatlarning cheklangan  tushumga
yaqinligi   (maksimal)   eng   yuqori   darajada   ta   ’minlanganda   yoki   unga
tenglashtirilganda   mahsulot   ishlab   chiqarishning   hajmi   va   bahosi   ishlab
chiqaruvchini eng yuqori (maksimal) foyda bilan ta’minlaydi.
Bozor   iqtisodiyoti   sharoitida   korxonada   bahoni   shakllantirish   va   boshqarish
bo'yicha tezkor  qarorlar  qabul  qilish zaruriyati tug'iladi. Buning uchun boshqaruv
tizimida   bahoni   shakllantirish   bo'yicha   funksional   bloklarning   o'zaro   aloqasini
tahlil qilish muhim ahamiyatga ega (7.1-chizma) Keltirilgan   chizmadan   ко   hi   nib   turibdiki,   bahoning   shakllanishi   tashqi   muhit
ta’siriga ham ko’p jihatdan bog’liqdir.
Tashqi muhitda quyidagi makrodarajadagi o’zgarishlar korxona faoliyatida bahoni
shakllantirishga bevosita ta’sir ko’rsatadi:
1.   Iqtisodiyotdagi   o’sish   va   pasayish   (har   qanday   mahsulotga   bo’lgan   ehtiyoj
aholining   real   daromadlari,   investitsiya   faolligi,   davlat   xarajatlari,   kredit   olish   va
uni   qaytarish   imkoniyatlari,   baholarning   o’zgarishiga   bog'liq).   Shu   sababli   tashqi
muhitni tahlil qilish korxonani baholash uchun boshlanghch nuqta va qadam bo'lib
hisoblanadi. 2.  Tabiiy resurslarga yaqinlik va ularning zaxirasiga ega bo ‘lish  nafaqat m ahsulot
ishlab chiqaruvchi, balki  qayta ishlovchi  korxonalarni ham  strategik rivojlantirish
uchun muhim ahamiyatga ega.
3.   Siyosat   va   huquq.   Korxonaning   faoliyat   yuritishida   davlatning   iqtisodiy
barqarorligi,   turli   xil   mulk   egalarining   huquqiy   jihatdan   muhofaza   qilinganligi,
soliq   qonunchiligining   o   ‘zgarib   turishi,   bojxona   huquqi   kabi   omillar   ham   hal
qiluvchi ahamiyatga ega.
4.   Demografiya.   Korxona   joylashgan   hududdagi   aholining   soni   va   tarkibi   uning
faoliyatiga   katta   ta’sir.   ко’rsatadi.   Agar   hududda   tug'ilish   darajasi   yuqori   bo’lsa,
bolalarbop   mahsulotlar   assortimentiga   talab   katta   bo'ladi   yoki   katta   yoshdagi
aholining   hissasiga   qarab   ularning   talabidagi   mahsulotlar   ishlab   chiqarish   zarur
bo’lsa, korxona shunga qarab m o’ljal olishi zarur.
5.   Ijtimoiy-madaniy   muhit.   Jamiyatning   iqtisodiy   farovonligi   oshib   borishi   bilan
unda   iqtisodiy   xavfsizlikni   ta   ’minlashga,   aholining   kam   ta’minlangan   va   ishsiz
qatlamlarini himoya qilishga imkoniyat oshib boradi.
Yuqoridagilardan   kelib   chiqqan   holda   korxonalarda   baholarni   shakllantirish
bo’yieha qarorlar qabul qilishga ta’sir etuvchi omillar tashqi va ichkiga bo’linadi.
Tashqi omillar quyidagilar bilan ifodalanadi:
— korxona ishlab chiqarayotgan tovarga bozordagi. umumiy talab;
— bozorga shu xilda boshqa firmalar tomonidan chiqarilgan tovarlar hajmi;
— ushbu tovarlarning sifati va bahosi;
—   xaridorlarning   mahsulot   bahosi   past   bo’lishiga   yoki.tovar   sifati   yuqori
bo’lishiga qiziqishi.
Bahoning shakllanishiga ta’sir etuvchi ichki omillarga quyidagilar kiritiladi:
— mahsulotni ishlab cliiqarish tannarxi;
—   uzoq   muddatli   kapital   qo'yilmalarni   qoplash   imkoniyati;   —   mehnat   va
materiallar sifati; — ishlab chiqarish xarajatlari darajasi;
— cheklangan resurslardan foydalanish darajasi.
Transfert   baholar   mexanizmini   ishlab   chiqish   korxona   baho   siyosatining   tarkibiy
qismi hisoblanadi.
Transfert   baho   korxona   ichida   bir   javobgarlik   markazidan   boshqa   javobgarlik
markaziga   o'tkaziladigan   mahsulot   (materiallar,   yarim   tayyor   mahsulotlar,   tayyor
mahsulotlar) yoki xizmatlar bahosini aniqlash uchun foydalaniladigan bahodir.
7.2. Transfert bahoni aniqlash tartibi va tamoyillari
Bozor   islohotlarini   chuqurlashtirish   sharoitida   transfert   bahoni   aniqlash   ishlab
chiqarishni   tashkil   etishning   markazlashtirilgan   va   markazlashtirilmagan
shakllariga bevosita bog’liq bo’ladi.
Ishlab   chiqarishni   markazlashtirilgan   holda   tashkil   etilgan   sharoitda   javobgarlik
markazlari o'rtasida mahsulot va xizmatlar almashinuvi ko’proq haqiqiy (normativ)
tannarx asosida amalga oshiriladi.
Markazlashtirilmagan   holda   tashkil   etilgan   ishlab   chiqarishlarda   javobgarlik
markazlari   nisbatan   mustaqil   bo’lib,   korxona   ichidagi   uzatuv   (topshirish)   bahosi
har bir bo’linma foydasining aniq va ishonchli ko'rsatkichmi aniqlash imkoniyatiga
ega   bo’lishi   nazarda   tutilgan   holda   o’rnatilgan   bo'lishi   kerak.   Korxona   ichidagi
uzatuv (topshirish) bahosini tanlash nafaqat boTinma faoliyati natijalarini aniqlash
uchun,   balki   «qanday   qilib   ishlab   chiqarish   va   sotib   olisK»,   «sotish   va   bundan
keyin   ishlov   berish»   kabi   savollar   bo'yicha   qarorlar   qabul   qilish,   shuningdek,
ishlab   chiqarishning   muqobil   variantlarini   tahlil   qilishda   muliim   ahamiyat   kasb
etadi.
Transfert bahoni aniqlash quyidagi asosiy talablarga tayanadi:
—   ishlab   chiqarish   korxonasining   pirovard   maqsadiga   erishishini   va   aiohida
bo’linmalar   maqsadini   korxonaning   umumiy   maqsadi   bilan   uyg’un   holda   birikib
ketishini ta’minlash; — boshqaruvning turli  darajalarida menejerlar  uchun moslashuvchan  va bir  xilda
bo’lish;
—   markazlashtirilmagan   holda   boshqarish   sharoitida   sotuvchi   va   xaridor
boiinmalar   rahbarlariga   ularning   mustaqilligini   saqlab   qolishga   imkon   tug'dirishi
kerak;
— ichk-i va tashqi bozorlarning o’zgaruvchan sharoitlarini tez ilg’ab olish, foydani
samarali   sohalarga   yo’naltirish   imkonini   berish.   Masalan,   yuqori   foydani
soliqlardan   imtiyozlar   mavjud   bo’lgan   sohalarga,   yuqori   bo'lmagan   foydani   esa
soliqlari yuqori bo’lgan sohalarga yo’naltirish lozirn;
— amaldagi qonunlar talablari asosida shakllantirilishi va ularga mos kelishi.
7.3. Transfert bahoni belgilash usullari
Korxona   ichki   bo’linmalari   o’rtasida   transfert   baholami   shakllantirishda   uni
belgilash usullariga aiohida e’tibor qaratish zarur:
Transfert baholami belgilashning quyidagi usullari mavjud: — bozor bahosi;
— to’liq tannarx plus foyda (to’liq tannarxdan % sifatida);
— o’zgaruvchan xarajatlar plus foyda (o’zgaruvchan xarajatlardan% sifatida);
—   tomonlaming   o’zaro   kelishuvi   asosidagi   shartnomaviy   baho;   —   to’liq   yoki
qisqartirilgan tannarx.
Korxona   boshqaruvchilari,   bo’linma-sotuvchilar   va   bo’linmaxaridorlarning
talablariga birdek javob beradigan yagona transfert baho mavjud emas. Amaliyotda
korxonalarning   bir   qismi   shartnomaviy   bozor   bahosidan   transfert   baho   sifatida
foydalanadi,   boshqa   bir   qismi   esa   «to’liq   tannarx   shu’ba   foyda»   usulidan
foydalanishni afzal ko’radi.
Mahsulot   (ish,   xizmatjlarning   shartnomaviy   bozor   bahosi   hajmi   qulay   transfert
baho  hisoblanadi,   chunki   bu  baho  har   bir  markazning  foydasini  mustaqil  xo’jalik
birligi sifatida tahlil qilib chiqish imkoniyatini yaratadi. Agar tashqi bozorda baho aniq b o ‘lsa (m asalan, yangi mahsulot turiga muqobil
tovarlar bozon bo’lmaganda va baho oldindan belgilanmagan bo'lsa), imda  «to ‘liq
tannarxplusfoyda»,   va’ni   to’liq   tannarxdan   foiz   sifatida   olingan   bahoni   qodlash
lozim   bo’ladi,   chunki   bnnday   baho   bozor   bahosiga   yaqin   hisoblanadi   г’   va   b   o
'linm alar faoliyati kam chiliklarini aniqlashga im kon tug’diradi.
Bahoga  ustama  belgilash  vaqtida  butun korxonani   foydalilik koeffitsientini  emas,
balki   mazkur   boiinm   aning   xarajatlari   xususiyatlarini   hisobga   olish   zarur.
Amaliyotda   foyda   ko’pincha   moliyaviy   qo’yilmalardan   olingan   daromad
hisoblanadi   hamda   belgilangan   reja   ko’rsatkichi   bilan   solishtirilib   boriladi.   Agar
transfert  baho sifatida   «o’zgaruvchan xarajatlar plus foyda»   usulidan foydalanilsa
xomashyo,   materiallar,   xizmatlar   va   ish   haqi   kabi   xarajatlarni   o’zgarishiga
tuzatishlar kiritadigan qoidaga amal qilinadi.
Transfert   baho   haqiqiy   tannarx   plus   qo’shimcha   foyda   tarzida   belgilanishi   ham
mumkin.   Mazkur   usuldan   menejerlar   o’z   bo’linmalarida   mablag£lar   sarfi   uchun
javobgar   bo’lgan   hollarda   foydalanadi,   biroq,   bu   usul   mablag’larni   tejash
imkoniyatini   pasaytiradi,   ya’ni   haqiqiy   tannarx   qancha   yuqori   bo’lsa,   bo’linma-
sotuvchi   sotish   bahosini   shuncha   yuqori   belgilaydi.   Shuni   nazarda   tutish   zarurki,
tannarx   asosida   transfert   baholami   belgilash   vaqtida   korxona   tarkibiga   kiruvchi
boMinmalarni   foyda   yoki   investitsiya   markazlari   sifatida   emas,   balki   xarajatlar
markazlari sifatida qarab chiqish lozim. Bunday sharoitda o’zgaruvchan xarajatlar
asosida   belgilangan   transfert   baholar   samarali   hisoblanadi.   Bu   usulda   quyidagi
ikkita shartga amal qilinadi:
— ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar birligiga sarflangan aktivlar qiymati bir xil;
—   ishlab   chiqarilayotgan   mahsulotlar   birligiga   to’g’ri   keladigan   o’zgaruvchan
xarajatlar darajasi qolgan xarajatlarga nisbatan deyarli o’zgarmas. 0 ‘zgaruvchan xarajatlar asosida korxona ichidagi topshiruvlar paytidagi baho usuli
to’liq   tannarx   asosidagi   usuldan   korxona   zaxiralaridan   yanada   samaraliroq
foydalanishni ta’minlashga qaratilganligi bilan ajralib turadi.
7.4. Transfert bahoni xarajatlar va qiymat yondashuvlari asosida shakllantirish
Transfert   baho   siyosati   masalasi   bo’yicha   moliyachi   va   marketologlar   o   ‘rtasida
uni   shakllantirishga   nisbatan   ikki   muqobil   yondashuv   —   xarajatlar   va   qiymat
yondashuvlari   sohasida   bahsmunozara   kelib   chiqadi.   Ularning   mohiyatini   7.1-
jadval yordamida ifodalash mumkin.
Transfert   bahoni   shakllantirishga   nisbatan   xarajatlar   yondashuvi   eng   sinalgan   va
ishonchli   yondashuvdir.   Uning   asosida   real   kategoriya   yotadi,   bu   —   mahsulot
ishlab chiqarish va sotishga sarflanadigan xarajatlardir. Ushbu xarajatlar mahsulot
ishlab   chiqarishga   va   sotishga   sarflangan   haqiqiy   xarajatlar   kategoriyasi   orqali
ifodalanadi hamda buxgalteriyada dastlabki luijjatlar bilan rasmiylashtiriladi.
Buning ustiga, m alum darajada bu yondashuvning nufuzi uni iqtisodiy nazariyada
qo’llab-quwatlanishi   bilan   bogMiq,   chunki,   mahsulotlar   o'rtasida   xarajatlarni   to £g£ri   taqsimlash,   tannarxni   shakllantirish   va   boshqarish   bahoni   korxona   uchun
naflilik nuqtayi nazaridan d’aromad olish manbayiga aylantiradi (7.2-cliizma).
Mahsulotni   sotishda   baho   darajasini   sotishning   va   shunga   mos   ravishda   ishlab
chiqarishning taxminiy hajmi belgilaydi. Shu bilan birga, boshqaruv hisobi e’tirof
etadiki,   mahsulot   birligini   ishlab   chiqarishning   umumiy   xarajatlari   o£zgarishi
bevosita ishlab chiqarish
miqyosiga   bog’liq.   Ishlab   chiqarish   xarajatlarining   o'sishi   bilan   bir   buyumga   to
‘g’ri   keladigan   doimiy   xarajatlar   summasi   va   ishlab   chiqarishga   sarflanadigan
o’rtacha   xarajatlar   hajmi   ham   o   ‘sadi.   Binobarin,   tadbirkor   menejer   transfert
bahoni belgilayotganda xarajatlar usuli asosida yoki raqobatchilar tomonidan baho
bo’yicha   qabul   qilingan   qarorlar   ta   ’siri   ostida   passiv   baho   belgilash   yo'lini
tanlamasligi lozim.
Eng   oqilona   yondashuv   —   transfert   bahoni   shakllantirishga   nisbatan   fa   o   l
yondashuv  usuli bo'lib, bunda transfert bahoni boshqarish orqali sotishlarning zarur
hajmiga   mos   keluvchi   o'rtacha   xarajatlar   hajmiga   erishiladi,   bu   esa   korxonani
foydalilikning kutilayotgan darajasiga olib chiqadi.
Transfert   bahoni   shakllantirishga   faol   yondashuv   mantiqiga   o'xshash   masalalarni
quyidagicha   ta’riflash   mumkin:   «Eng   past   bahoda   sotiladigan   tovarlar   miqdorini
katta   miqdordagi   foyda   olish   uchun   qanchagacha   oshirishim   iz   kerak?»   yoki «Sotiladigan   '   mahsulotlarning   qancha   miqdorini   ko’proq   foyda   olish   uchun
yuqoriroq bahoda sotish kerak?»
Aynan mana shunday yondashuv «zaif» bozorlarda (ya’ni, talab pasayib boruvchi
bozorlarda) yoki «kuchli» bozorlarda (ya’ni, talab ortib b o ru v ch i b o z o rla rd a
ju d a yuqori b a h o la r xarajat yondashuvining jiddiy kamchiligini chetlab o ‘tish
imkonini beradi).
Shuni   ta’kidlash   joizki,   transfert   bahoni   shakllantirishga   xarajatli   yondashuvdan
voz kechish korxona menejerlariga oson bo’lmaydi, chunki ular ishlab chiqarishga
yangi mahsulot uchun investitsiya qilish va bahoni shakllantirish bo’yicha qarorlar
qabul qilinguncha kutilayotgan foydani aniqlashlari lozim.
Loyihalashtirilayotgan yangi  m ahsulot  zam  onaviy texnik darajaga mos keluvchi
o’lchamlar va xususiyatlarga ega bolishi,
konstruktorlik   xizmatlari,   texnologlar,   moliya-iqtisodiy   bo'lim   va   buxgalteriyada
texilik-iqtisodiy   asosnoma   (TIA)   bilan   tasdiqlangan   bo’lishi   lozim.   Shu
bosqichning   o   ‘zida   baho   aniqlanadi,   u   xarajatlaming   o’mini   to’ldirishi   va
investitsiyalarni   zaruriy   darajada   qoplashi   kerak.   Shundan   so’ng   marketologlar
(agar shunday mutaxassislar bor bo Isa) mahsulot sotish hajmini aniqlaydilar. Ular
mahsuiot   sotishni   tashkil   etish,   m   ahsulot   xossasi   va   sifatiga   xaridorlarni
ishontirishga   intiladilar.   Agar   bunday   «targ’ibot»   natijalari   ijobiy   natija   bermasa,
korxona   rahbariyati,   odatda,   bahoni   pasaytirish   taklifi   hisobiga   vaziyatni   saqlab
qolishga   harakat   qiladi.   Bunday   sharoitda,   odatda,   xaridorlar   bozorda   ustunlik
qiladigan   vaziyat   yuzaga   keladi.   Bunda   aynan   ular   o’z   shartlarini   qo’yadilar   va
bahoni yanada pasaytirishga erishadilar.
Transfert   bahoni   shakllantirishga   xarajatli   yondashuvni   mo’ljal   qilib
muvaffaqiyatga   erishish   g'oyat   mushkul.   Bunday   sharoitda   transfert   bahoni shakllantirishga nisbatan   qiymatli yondashuvga   ko’proq e’tibor berish lozim (7.3-
chizma).
Transfert bahoga nisbatan qiymatli yondashuvning vazifasi  korxona mijozlarining
rag’batlantirilishidan iborat emas. Bunday natijaga bahoga katta chegirmalar berish
hisobiga ham erishish mumkin, lekin qiymatli yondashuv korxona uchun sotishlar
hajmini tobora avj olishi hisobiga emas, balki «qiyrnat — xarajatlar» nisbatining m
utanosibligiga erishish hisobiga foyda olishni ta’minlashi kerak.
Transfert   bahoning   shakllanishi   mehnat   bozorida   raqobatda   bolgan   boshqa
korxonalar ta’siriga ham bogliq. Shu bois, korxonaning baho siyosati buxgalterlar,
moliyachilar,   marketologlar,   menejerlar   va   bozorni   o'rganuvchi   axborot
xizmatchilarining doimiy
218
hamkorligi natijasida tug'iladi va takomiliashadi. Bunday sharoitda baho siyosatini
shakllantirish korxonaga foyda, xaridorga esa ko’proq naf keltirishi lozim.
Nazarimizda,   transfert   bahoni   shakllantirishda   mahsulotning   zararsiz   sotilishini
belgilash   muhim   ahamiyatga   ega.   Вuning   uchun   mahsulotni   zararsiz   sotish
bahosini quyidagi formula yordamida aniqlaymiz:
Ostonoviy   tushum   Zararsizlik   bahosi   =
-------------------------------------------------------------------------- '
Ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi Yuqorida   ta’kidlangan   zararsizlik   bahosini   aniqlash   uchun   quyidagi   misoldan
foydalanamiz.
1-m  isol.   «Shahrixonsut»   H  Jning  faoliyatini   izohlaydigan  quyidagi   m   a’lumotlar
keltirilgan.
Sotishdan olinadigan tushum, so’m 358357
0 :zgaruvchan xarajatlar, so’m 288916
Marjinal daromad, so'm 69441
Doimiy xarajatlar, so’m 45568
Operatsion foyda, so’m 23873
Ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi, dona 205
Birinchi   navbatda,   ostonaviy   tushumni   belgilab   olish   uchun   quyidagicha   hisob-
kitoblar amalga oshiriladi:
1. Maijinal daromad hajmini topamiz:
358357-288916 = 69441.
3. Marjinal daromad koeffitsientini chiqarib tashlaymiz:
69441:358357 = 0,19.
4. Ostonaviy tushum (zararsizlik nuqtasijni aniqlaymiz:
45568:0,19 = 239831,6.
Ostonaviy   tushum   ni   hisoblab   topgach,   uning   yordam   ida   mahsulotni   zararsiz
sotish bahosi aniqlanadi:
239831,6:205 dona = 1169,9.
Dernak, mahsulotning bir birligini sotish bahosi 358357: 205 dona = 1748,08 so’m
bo'lsa, bir birlikka to’g’ri keladigan foyda summasi 578,18 so'mni tashkil etadi.
219
Baho ishlab chiqarish bilan bog'iiq barcha xarajatlami qoplashi va korxonaga foyda
keltira   boshlashiga   imkon   berish   uchun   uni   sotiladigan   mahsulotga   qanday
belgilash lozim? Bu savolga javob berish uchun quyidagi misoldan foydalanamiz. 2-misol.  Korxona 5000 dona mahsulot sotishni rejalashtirgan, bir birlik mahsulotni
ishlab   chiqarish   va   sotish   uchun   sarflangan   o’zgaruvchan   xarajatlar   1600   so’mni
tashkil   etadi.   Doimiy   xarajatlar   —   2000000   so’m.   Korxona   3000000   so’m
miqdorida foyda olishni moljallagan. Mahsulotni qanday bahoda sotish kerak?
1.   Dastlab,   marjinal   daromad   hajmini   aniqlaymiz.   Buning   uchun   doimiy
xarajatlarga foydaning rejalashtirilgan hajmini qo’shamiz:
2000000 so’m+3000000 so’m = 5000000 so’m.
2.   Bir   birlik   mahsulotga   to   ‘g'ri   keladigan   marjinal   daromad   summasini   topish
uchun   yalpi   marjinal   daromad   summasini   sotiladigan   mahsulotlar   miqdoriga
boiamiz: .5000000 so’m : 5000dona = 1000 so’m.
3.   Mahsulot   birligi   bahosini   aniqlash   uchun   o’zgaruvchan   xarajatlar   orqali
hisoblangan   marjinal   daromad   summasiga   doimiy   xarajatlar   va   foydani   qo’shish
natijasida aniqlangan marjinal daromad summasini qo'shamiz:
1600 so’m+1000 so'm = 2600 so’m.
Zararsizlik   bahosini   tahlil   qilishga   doir   yuqorida   keltirilgan   formulalar
mahsulotning belgilangan hajmini sotish jarayonida foydaning m a’lum darajasiga
erishish uchun sotishning zararsiz bahosini aniqlashga ko'maklashadi.
Demak,   moslashuvchan   transfert   baho   siyosatini   yuritish   va   unga   ta’sir   etuvchi
ichki   va   tashqi   omillami   chuqur   tahlil   qilish,   iste’molchilami   rag’batlantirish
hamda tovar bozoridagi raqobatda ustunlikka erishish imkonini beradi. Xulosa
Kurs   ishini   yozish   davomida   men   barcha   bahoni   shakllantirshga   doir
obyektlarni   o’rganib   chiqdim   va   uni   ushbu   kurs   ishida   yoritdim.   Ushbu   mavzu
buxgalteriya   hisobidagi   eng   dolzarb   mavzulardan   biri   bo’lib,   u   deyarli   o’rnini
o’zgartirib   bo’lmaydigan   jihatlardan   biri   hisoblanadi.   Bahoni   shakllantirish   bu
korxonaning   va   ayniqsa   ishlab   chiqarishning   eng   muhim   qismlaridan   biridir.
Bunda   ushbu   hisobni   to’g’ri   yuritish   orqali   barcha   TMZLAR   va   ularga
tenglashtirilgan materiallar hisobini o’rgandim. Ushbu kurs ishini yozish davomida
mavzuga doir barcha 
Respublikamizda   bozor   munosabatlarini   rivojlantirish   sharoitida
sotiladigan   mahsulot   (ish   va   xizmatlar)larga   ilmiy   asoslangan   baho   siyosatini
ishlab chiqish boshqa hisobining asosiy vazifalaridan biri sanaladi.
Amaliyotda   har   bir   korxona   o’z   mahsulotini   ishlab   chiqara   boshlashidan
avval qancha foyda olishi mumkinligini rejalashtiradi. Korxona foydasi m ahsulot
bahosi va uni ishlab chiqarishga sarflanadigan haqiqiy xarajatlarga bevosita bogliq
bo'ladi.   Ushbu   holatda   mahsulot   bahosi   ishlab   chiqaruvchi   yoki   xaridor   xohishi
bo’yicha baland yoki past bohishi mumkin emas, u talab va taklif asosida tartibga
solib borilishi lozim.
Inflatsiya   jarayonida,   ya’ni   baholarning   o’sishi   sodir   bo'layotgan   paytda
pulning   foydaliligi   pasayib   boradi.   Shu   sababli,   bunday   sharoitda   barcha   hisob-
kitoblar   qiyosiy   yoki   bazis   davr   baholarida   amalga   oshirilishi   zarur,   aks   holda,
noto’g’ri ma’lumotlar asosida oqilona moliyaviy boshqamv qarorlarini qabul qilib
bohmaydi.   Shu   nuqtayi   nazardan   qiyosiy   baholardan   foydalanish   moliyaviy menejmentdagi   barcha   hisob-kitoblarga   tegishli   talab   hisoblanadi.   Bunda   bir
o’lchamning o’zgarishi ikkinchi o'lchamning o’zgarishiga qanday ta’sir etishi tahlil
qilinadi.
Amalda   toʻliq   xarajatlar   asosida   narxni   shakllantirish   mahsulot   yoki
xizmatni   ishlab   chiqarish   bilan   bogʻliq   barcha   xarajatlarni   hisobga
olgan holda narx belgilashga kompleks yondashuvni taʼminlaydi. Biroq,
narx   raqobatbardosh   bo’lishi   va   mijozlar   tomonidan   qabul   qilingan
qiymatga mos kelishi uchun bozor omillari va mijozlarning afzalliklarini
ham hisobga olish muhim. Foydalanilgan adabiyotlar:
 O’zbekiston Respublikasining ”Buxgalteriya hisobi to’g’risida”gi qonun 
Toshkent—2016y
 O’zbekiston Respublikasining “Ma’sulyati cheklangan hamda qo’shimcha 
ma’sulyatli jamiyatlar to’grisida”gi qonun. Toshkent. 2001-yil.
 O’zbekiston Respublikasining “Moliyaviy hisobotlarni tayorlash va taqdim 
etish etish konseptual asoslari” buxgalteriya hisobi milliy standarti. 1998y
 O’zbekiston Respublikasining “Tovar moddiy zahiralar” to’g’risidagi 
buxgalteriya hisobi milliy standarti. 2020
 O’zbekiston Respublikasining “ Asosiy vositalar “ to’g’risidagi buxgalteriya 
hisobi milliy standartlari.2003
 O’zbekiston Respublikasining “Inventarizatsiyani tashkil etish va uni o’tkazish”
to’g’risidagi buxgalteriya hisobi milliy standartlari. 1999.
  “Inventarlar” to’g’risidagi buxgalteriya hisobi xalqaro standarti .
 A.Ibragimov “Moliyaviy va boshqaruv hisobi”. O`quv qo`llanma. 
 D.Xolboyev, U.N.Ibragimov "Moliyaviy hisob". O'quv qo llanma. -T-2016.	
ʻ

Bahoni shakllantirish bo‘yicha boshqaruv qarorlarini qabul qilish

Купить
  • Похожие документы

  • Iqtisodiy o‘sish omillari va tiplari
  • Qayta ishlash korxonalarida mahsulot ishlab chiqarish va sotish
  • Tayvan soliq tizimi (Referat)
  • O‘zbekistonda eksport salohiyatini oshirish yo‘llari
  • O‘zbekistonda eksport salohiyatini oshirish yo‘llari

Подтвердить покупку

Да Нет

© Copyright 2019-2025. Created by Foreach.Soft

  • Инструкция по снятию с баланса
  • Контакты
  • Инструкция использования сайта
  • Инструкция загрузки документов
  • O'zbekcha