Bakterial oksidlash jarayonining intellektual boshqaruv tizimlarini avtomatlashtirish

MUNDARIJA
KIRISH…………………………………………………………………………….
I.TEXNOLOGIK QISM………………………………………………………………
1.1. Bakterial   oksidlash   jarayonining   intellektual   boshqaruv   tizimlarini
loyihalash ning ulanish sxemasi tavsifi..............................................................
1.2. Jarayonda   foydalanilgan   SIEMENS   SIMATIC   S7-400   dasturlashtirilgan
mantiqiy  kontrolleri …………………………………………………………
1.3. Bakterial oksidlanish jarayonining asoslari …………………………………
1.4. Sulfidli rudalarning bakterial oksidlanish mexanizmi……………………….
1.5. Bakterial   oksidlash   jarayonining   intellektual   boshqaruv   tizimlarini
loyihalash ning texnologik sxemasi va uning tavsifi.........................................
1.6. Bakterial   oksidlash   jarayonining   intellektual   boshqaruv   tizimlarini
loyihalash ning prinspial-elektrik sxemasining tavsifi   ……………………….
II.HISOBIY QISM……………………………………………………………………. 
2.1    Texnologik jarayonni avtomatlashtirish rostlash sintezi ……………………..
2.2       Obyektning uzatish funksiyasini tanlash ……………………………………..
2.3     Texnologik jarayonni avtomatlashtirish konturi hisobi ………………………
2.4         Bakterial   oksidlash   jarayonining   intellektual   boshqaruv   tizimlarini
loyihalash ning  funksional sxemasini ishlab  chiqish…………………………
2.5   Avtomatlashtirish   jarayonidagi   nazorat   o’lchov   asboblari   va   qurilmalari
ro’yhati………………………………………………………………………...
III.IQTISODIY QISM………………………………………………………………….
3.1     Texnik iqtisodiy ko’rsatkichlar………………………………………………
3.2     Amortizatsiya ajratmalari hisobi……………………………………………
3.3     Ishchilarning ish haqlarini hisoblash…………………………………………
3.4    Mutaxassislarning yillik ish haqi fondini hisoblash…………………………
3.5    Ish haqqini hisoblash…………………………………………………………
3.6    Elektr-energiya xarajatlari……………………………………………………
3.7   Ekspluatatsiya xarajatlar smetasi……………………………………………….
Bet
O ’ lch Varaq Hujjat   № Imzo Sana 3.8   Avtomatlashtirishdan keyingi texnik iqtisodiy ko’rsatkichlar…………………
IV.HAYOT FAOLIYATI XAVFSIZLIGI……………………………………………
4.1   Atrof-muhitni va mehnatni muhofaza qilish…………..………………………
4.2   Texnologik uskuna, moslama, qurilma-apparatlarining xavfsizligi……………
4.3   Mashina,   jihoz   va   qurilmalarni   o`rnatish,   ta`mirlash   va   foydalanishda   mehnat
xavfsizligi ....................................................................... ………………………
4.4  Jihozlarni o`rnatish, sozlash va ta`mirlashda yong ’ in xavfsizligi  …………….
4.5   Texnologik   jarayonlarni   nazorat   qilish,   boshqarish,   signalizatsiya   va   avariyaga
qarshi avtomati himoya tizimlari……………………………………
4.6    Elektr tokidan jarohatlanganda birinchi yordam ko rsatishʼ   choralari ……….....
4.7   Shovqin va titrash ...............................................................................................
4.8   Sanoat yoritgichlari ……………………………………..……………………
4.9   Ishlab chiqarish korxonalarida shamollatish tizimi …………………………..
4.10   Yong’in xavfsizligi………………………………..…………………………
4.11   Yakka tartibda himoyalash vositalari..............................................................
XULOSA……………………………………………………………………………
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR……………………………………………
Bet
O ’ lch Varaq Hujjat   № Imzo Sana KIRISH
Mamlakatimizda olib borilayotgan keng qamrovli islohotlarni samarali amalga
oshirish   hamda   Respublikamizning   iqtisodiy   salohiyatini   yuksaltirishda   “Navoiy
Kon-Metallurgiya Kombinati” davlat korxonasi va Navoiy shahri alohida o’ringa ega.
Mustaqillik   yillarida   “Navoiy   Kon-Metallurgiya   Kombinati”   davlat   korxonasi
dunyoning   ilg’or   kon-metallurgiya   sanoati   kompaniyalari   qatoridan   munosib   o’rin
egallab,   mintaqadagi   eng   yirik   va   ishonchli   sanoat   gigantlarini   biriga   aylandi.   Ko’p
millatli   navoiy   shahri   aholisining   fidokorona   mehnati   bilan   hududda   faoliyat
ko’rsatayotgan   metallurgiya,   yoqilg’i-energetika,   kimyo,   yengil   sanoat   tarmoqlari,
kichik   biznes   va   tadbirkorlik   subyektlari   hamda   ijtimoiy   soha   obyektlarida   qo’lga
kiritilayotgan   yutuq   va   marralar   respublikamizning   umumiy   taraqqiyot   sur’atlarini
oshirishda katta hissa bo’lib qo’shilmoqda. O’zbekiston budjetining 10 foizi, viloyat
budjetining   70   foizidan   ortig’i   Navoiy   kon-metallurgiya   kombinati   hisobiga   to’g’ri
keladi.   Kombinat   oltin   ishlab   chiqarishda   dunyoda   10-o’rinda   turadi.   Butun   jahon
bo’yicha oltin ishlab chiqarish ko’rsatkichi pasayib borayotgan bir paytda 2026-yilga
borib oltin ishlab chiqarishni 30 foizga oshirish rejalashtirilmoqda.
Diplom   ishida   Bakterial   oksidlash   jarayonining   intellektual   boshqaruv
tizimlarini ng   loyihasi   ishlab   chiqilgan.   Amalda   mavjud   texnalogiya   asosan
solishtirish   yo’li   bilan   mukammal   texnologik   jarayonlar   sxemasi   ishlab   chiqildi.
Loyihada   texnik   va   texnologik   hisob   kitoblar   olib   borildi,   asosiy   va   yordamchi
dastgoxlar   tanlandi   va   hisoblandi.   Asosiy   texnik   iqtisodiy   ko’rsatkichlar   loyihani
iqtisodiy   jihatdan   samaradorli   deb   ko’rsatadi   va   investitsiya   kiritishga   munosib
sanaladi.
Taklif   etiladigan   diplom   ishining   tuzilmasi   quyidagicha:   Kirish,   Texnologik
qism,   Hisobiy   qism,   Iqtisodiy   qism,   Hayot   faoliyati   xavfsizligi,   Xulosa,
Foydalanilgan adabiyotlar. 
Ishning   kirish   qismida   mavzuning   dolzarbligi,   ishning   maqsadi   va   bajarilgan
ishning qisqacha mazmuni bayon etilgan.
Bet
O ’ lch Varaq Hujjat   № Imzo Sana Diplom   ishining   texnologik   qismida   Xavsizlik   tizimi   uchun   qo’llanilgan
kontrollerlar,   tok   manbai,   relelar,   har   xil   parametrlarni   o’lchovchi   datchiklarda
kechadigan jarayonlar va ularni avtomatlashtirish boshqarish usullari keng yoritilgan.
Hisobiy   qismida   esa   har   xil   jarayonlarga   ta’minotchi   vazifasini   bajarayotgan
nasoslarni   kontroller   yordamida   avtomatlashtirish   va   boshqarish   ko’rilgan   bo’lib,
ularning rostlash qonunlari ko’rib chiqilgan. 
Iqtisodiy qismida esa har bir omborxonada sarf bo’ladigan xarajatlar o’rganilib
chiqilgan.   Ya’ni   elektr   tarmog’i   xarajatlari,   montaj   ishlari   xarajatlari,   ishchi   kuchi
xarajatlari va amortizatsiya xarajjatlari ko’rib chiqilgan.
Bundan   tashqari   Hayot   faoliyati   xavfsizligi   qismida   jarayonni   xavfsiz   olib
borishning   asosiy   qoidalari,   himoya   kiyimlari   va   himoya   moslamalari   to’g’risida
ma’lumotlar keng asoslangan.
Bet
O ’ lch Varaq Hujjat   № Imzo Sana 1.1   Bakterial   oksidlash   jarayonining   intellektual   boshqaruv   tizimlarining
ulanish sxemasi tavsifi
Bakterial   oksidlash   jarayonining   intellektual   boshqaruv   tizimlarining   ulanish
sxemasi   haqida   ma’lumot   berib   o’tiladigan   bo’lsa,   ushbu   tizimning   ishga   tushish
jarayonlarini ko’rib chiqiladi va har bir element vazifalarini aytib o’tiladi.
Umumiy holda to’xtaladigan bo’lsa, jarayon ishlayabdi. Ushbu jarayonlar oltin
tarkibli   rudalarni   qayta   ishlash   va   ko`proq   foyda   olish   uchun   avtomatlashtirildi.
Kontrollerga   ijro   qurilmalarini   ulagan   holda   –   jarayonni   to’liq   avtomatik   ravishda
nazorat qilindi. Endi har bir bajariladigan ishga to’xtalib o’tsa:
O’zgaruvchan   tokni   o’zgarmas   tokka   aylantirish   uchun   tok   manbaidan
foydalanildi.   Ushbu   jarayon   24V   ga   ishlashga   mo’ljallangan.   Sitrans   P   300   bosim
o'lchash   qurilmasi   SIEMENS   SIMATIC   S7-400   kontrollerga   4-20mA   HART
protokoli orqali ulangan. Ushbu qurilma 24 V da ishlaydi.
Shunday   qilib,   tok   manbaiga   o’zgaruvchan   tok   berildi   va   bizga   o’zgarmas
tokka   aylantirib   berdi   chunki   harorat   o’lchovchi   qurilma,   kontrollerlar   (CPU)   va
sanoat   kompyuteri   (PC/PG)   o’zgarmas   tokda   ishlaydi.   Tok   manbaidan   2   ta   chiqish
mavjud bo’lib, bular (+V;-V).
O’zgaruvchan   tokni   -   o’zgarmas   tokka,   tok   manbai   yordamida   aylantirib,
kontroller ishga tushirildi. Ushbu kontroller haqida ma’lumot berib o’tsak.  SIEMENS
SIMATIC   S7-400   dasturlashtirilgan   logik   kontrolleridan   foydalanilgan.   Ushbu
kontrollerga   mehnat   muhofazasi   uchun   qo’llaniladigan   zamonaviy   uskunalardan
foydalanilgan.  Ushbu programmalashtiriladigan logik kontroller(CPU)ga 16 ta analog
va   8ta   diskret   kirish,   16   ta   diskret   va   8   ta   analog   chiqish   signallar   ulandi.   Bunga
asosiy   sabab,   sarf   o’lchovchi   qurilma   va   boshqa   o’lchov   vositalari   analog   signallar
orqali   CPU   modullariga   ma’lumot   uzatadi.   O’lchovchi   qurilmalar   (+)   ga   ulanadi,
Kontroller (CPU) (–) ga ulanadi. Chunki buning sababi tok (+) dan (–) ga oqib o’tadi
ya’ni   datchikda   bo’ladigan   o’zgarishlar   haqidagi   axborot   kontrollerga   kelib   turadi.
Signal   to’g’ri   yoki   noto’g’ri   borayotganini   tekshirish   zarur   bo’lib   qolganda
Bet
O ’ lch Varaq Hujjat   № Imzo Sana kommutator   orqali   qo’lda   ulab   tekshirib   ko’ramiz.   SIEMENS   SIMATIC   S7-400
kontrollerini   RS-232   (COM   PORT)   port   orqali   operator   kompyuteri   PC/PG   va
boshqa HMI ekranlariga ulandi. 
1-rasm.  Bakterial oksidlash jarayonining intellektual boshqaruv tizimlarining
ulanish sxemasi
1.2   Jarayonda   foydalanilgan   SIEMENS   SIMATIC   S7-400
dasturlashtirilgan mantiqiy kontrolleri.
S7-400 haqida umumiy ma`lumotlar: 
- Past   va   yuqori   darajadagi   murakkablikning   avtomatlashtirish
muammolarini   hal   qilish   uchun   universal   modulli   programmalanadigan   kontroller
hisoblanadi. 
- Masalani   hal   qilish   uchun   zarur   bo'lgan   maksimal   moslashuv   uchun
modullarning keng doirasi.
Bet
O ’ lch Varaq Hujjat   № Imzo Sana - Lokal   va   tarqalgan     kirish-chiqish   strukturalari   va   tarmoq
konfiguratsiyalariga oddiy kiritish.
- Qulay dizayn va tabiiy sovutish bilan ishlash.
- Boshqaruv   tizimini   takomillashtirishda   funksional   imkoniyatlarni   oson
kengaytirish.
- Ichki funksiyalarning ko'pligi tufayli yuqori quvvat.
Simatic S7-400 Darturiy kontrollerlari quyidagilarga ega:
- Rossiya GOST metrologik va  muvofiqlik sertifikati;
- Federal   ekologik,   texnologik   va   yadroviy   nazorat   xizmatidan
foydalanishga ruxsat berish;
- "SIMATIC   S7"   o'rnatilgan   avtomatizatsiya   tizimining   funktsional
ko'rsatkichlarining   sanoat   talablari   va   Rossiyaning   "RAO   UES"   elektr   energiyasini
ishlatish shartlari bilan muvofiqligi bo'yicha ekspert xulosasi;
- “ Российского   Морского   Регист ¬ ра   Судоходства ”   tomonidan
tasdiqlash to'g'risidagi sertifikat.
- dengiz sertifikatlari ABS, BV, DNV, GLS, LRS, PRS, RINA;
- Din, UL, CSA, FM, IE sertifikatlari;
Foydalanish sohalari:
- S7-400   maxsus   mashinalar,   to'qimachilik   va   qadoqlash   mashinalari,
muhandislik   uskunalari,   texnik   boshqaruv   va   elektr   jihozlarini   ishlab   chiqarish
uskunalari,   kema   tizimlari   va   suv   ta'minoti   tizimlari   uchun   avtomatlashtirish
tizimlarini avtomatlashtirish uchun ishlatiladi.
Kostruktiv tuzilishi:
S7-300   dasturlashtiriladigan   kontrollerlar   quyidagilarni   o'z   ichiga   olishi
mumkin:
- Markaziy   protsessor   moduli   (CPU).   Vazifalarning   murakkabligi
darajasiga   qarab,   dasturlashtiriladigan   kontrollerda   20   dan   ortiq   markaziy
protsessordan foydalanish mumkin.
Bet
O ’ lch Varaq Hujjat   № Imzo Sana - O`zgaruvchan   yoki   o`zgarmas   tok   tarmog'idan   kontrollerni
quvvatlantirish uchun quvvat manbalari (PS).
- FailSafe va o'rnatilgan Ex-to'siqli modullarni o'z ichiga olgan alohida va
analog   signallarni   kiritish   va   chiqarish   uchun   mo'ljallangan   signalli   modullar   (SM).
Ichki GOST termometrlari va termokupllarning termometrlarini kalibrlashni  qo'llab-
quvvatlaydi.
- Aloqa   protsessorlari   (CPs)   AS-Interface,   PROFIBUS,   Industrial
Ethernet, PROFINET sanoat tarmoqlarida va PtP aloqa tizimlarida aloqa vazifalarini
avtonom   tarzda   ishlashga   mo'ljallangan   aqlli   moduldir.   Qo'shimcha   dasturiy
ta'minotni   ishlatish   MODBUS   RTU,   MODBUS   /   TCP,   BACnet   va   KNX   /   EIB
tarmoqlarida   ma'lumotlar   almashinuvini   qo'llab-quvvatlab,   sizning
konteyneringizning   aloqa   imkoniyatlarini   kengaytirish   imkonini   beradi.   Masofadan
boshqarish tizimida ishlash uchun S7-400 ni SINAUT ST7 va SIPLUS RIC apparat
va dasturiy ta'minot bilan to'ldirish mumkin.
- Funksional   modular   (FM)   –   o`rnatilgan   mikroprotsessor   bilan
jihozlangan   intellektual   moduli   va   avtomatik   boshqaruv,   tortish,   tezlikni   hisoblash,
harakatni  boshqarish va boshqa vazifalarni bajarishga  qodir.
- Bir   qator   funksional   modular   markaziy   protsessor   to`xtasa   ham   ularga
berilgan vazifalarni bajarishga qodir.
Kontroller   konstruktsiyasi   yuqori   moslashuvchan   va   foydalanishga   qulayligi
bilan ajralib turadi:
- Barcha   modullar   S7-400   profil   shinasiga   o'rnatiladi   va   ishchi   holatdagi
vintlar bilan ishlaydi. Modullarni yagona tizimga integratsiyalashuvi ishning orqasida
o'rnatilgan shina ulagichlari (har bir modulni yetkazib berish bilan birga) yordamida
amalga oshiriladi.
- Montaj   ustunlarida   modullarni   tartibli   joylashtirib   foydalaniladi.   Faqat
PS, CPU va IM modullari o`rnatiladigan joyda o`rnatiladi. Olinuvchi Frontal ulagich
modullari   (alohida   buyurtma   beriladi)   tashqi   modul   zanjirlariga   halal   bermasdan
modularni   tez   va   demontaj   ishlarisiz   almashtirish     imkonini   beradi.   Frontal
Bet
O ’ lch Varaq Hujjat   № Imzo Sana ulagichlarning   mexanik   kodlashlari   modullarni   almashtirishda   xatoliklarni   bartaraf
etadi.
- Moslashuvchan   va   TOP   Connect   modulli   ulagichlardan   foydalanish,
o'rnatish ishini ancha osonlashtiradi va ularni bajarish uchun vaqtni qisqartiradi.
Markaziy   protsessorlar:   S7-400   markaziy   protsessorlari   quyidagi
ko'rsatkichlar bilan ajralib turadi:
- yuqori tezlik,
- 8   MBgacha   bo'lgan   micro   MMC   xotira   kartasi   ko'rinishida   yuklanishi
mumkin (karta talab qilinadi),
- rivojlangan kommunikatsiya imkoniyatlari, bir vaqtning o'zida ko`p sonli
aktiv aloqalarni ulashni qo'llab-quvvatlaydi,
- zaxira batareyasi bo'lmagan holda ishlaydi.
S7-400   kontrollerini   dasturlash   va   konfiguratsiya   qilish   uchun     STEP   7
dasturlash paketidan foydalaniladi. Bundan   tashqari, Runrime dasturiy ta`minoti va
loyihalar   vositalarining   keng   spektrli   instrumentlari   yordamida   S7-400   kontrollerini
dasturlash uchun ham ishlatish mumkin. 
2-rasm. SIEMENS SIMATIC S7-400 kontrollerining ko’rinishi
BIOX   - Gold Fields Ltd tomonidan ishlab chiqilgan bakterial tanlab eritmaga
o'tkazish   texnologiyasini   ko'rsatish   uchun   ishlatiladigan,   bu   jarayon   bakterial
oksidlanish deb ataladi.
Bet
O ’ lch Varaq Hujjat   № Imzo Sana Biooksidlanish jarayonida Thiobacillus ferrooxidans, Thiobacillus thiooxidans
va   leptospirillum   ferrooxidans   o'z   ichiga   olgan   tabiiy   bakterial   populyatsiyalar
qo'llaniladi.
3-rasm. SIMATIC HMI TOUCH PANELining ko’rinishi
1.3 Bakterial oksidlanish jarayonining asoslari
Qulay   sharoitlarda   bu   bakteriyalar   oltinni   o'z   ichiga   olgan   sulfidli   rudalar   va
konsentratlarni   oksidlashi   mumkin.   Ular   orasida   pirit,   arsenopirit,   xalkopirit   va
boshqa sulfidli minerallar mavjud.
Sulfidlarni   yo'q   qilish   mexanizmi   mikroorganizmlarning   hayotiy   faoliyati
mahsulotlari bilan bevosita ta'sir va bilvosita kimyoviy oksidlanishni o'z ichiga oladi.
To'g'ridan-to'g'ri   oksidlanish   bilan   bakteriyalarning   sulfidli   minerallarga
qo'shilishi   muhim   rol   o'ynaydi,   natijada   hosil   bo'lgan   sulfat   kislota   va   temir   oksidi
birikmalari bevosita kimyoviy ta'sir ostida bo'linadi.
Ikki tomonlama temir va elementar oltingugurt bakteriyalar tomonidan navbati
bilan temir va sulfat kislota sulfatiga oksidlanadi.
Bakteriyalar aerobik, ya'ni ularning hayotiy faoliyati uchun sulfid minerallarini
oksidlanish uchun kislorod manbai sifatida havo kerak.
Bet
O ’ lch Varaq Hujjat   № Imzo Sana Havoda joylashgan karbonat angidrid (CO
2 ), shuningdek karbonat angidridning
kimyoviy  reaksiyasi   natijasida   hosil   bo'lgan   bakterial   hujayra   strukturasining   o'sishi
uchun uglerod ishlab chiqarish kerak.
Misol   tariqasida,   piritning   bakterial-kimyoviy   oksidlanishining   kimyosi   eng
katta reaksiyaga asoslangan:
4FeS
2  + 15O
2  + 2H
2 O → 2Fe
2 (SO
4 )
3  + 2H
2 SO
4
Bu   reaksiya   piritning   to'g'ridan-to'g'ri   bakterial   oksidlanishini   ko'rsatadi.
Natijada   paydo   bo'lgan   temir   oksidi   sulfat   temir   oksidi   sulfat   va   reaktsiyalarda
elementar oltingugurt hosil qilish uchun piritni o'z ichiga oladi:
FeS
2  + 7Fe
2 (SO
4 )
3  + 8H
2 O → 15FeSO
4  + 8H
2 SO
4
FeS
2  + Fe
2 (SO
4 )
3  → 3FeSO
4  + 2S
Keyin kislota va oltingugurt reaksiyalarda bakteriyalar tomonidan oksidlanadi:
4FeSO
4  + O
2  + 2H
2 SO
4  → 2Fe
2 (SO
4 )
3  + 2H
2 O
2S + 3O
2  + 2H
2 O → 2H
2 SO
4
Reaksiyalar bo'yicha sulfid oksidlanish usuli bilvosita hisoblanadi.
Bakteriyalarning   (Thiobacillus   ferrooxidans,   Leptospirillum   ferrooxidans)
sulfidli mineral bilan o'zaro ta'sirining birinchi bosqichi ularning yuzasida adsorbsiya
bo'lib, biokimyoviy oksidlanish jarayoni boshlanadi.
Minerallar   yuzasida   mikroorganizmlar   kolloidlarning   adsorbsiyasi   kabi
yopishqoqligi, yopishqoqligi kabi hujayra xususiyatlari tufayli adsorbsiyalanadi, ya'ni
sulfid   materiallari   yuzasida   bakteriyalarning   adsorbsiya   jarayoni   jismoniy   va
kimyoviy   xususiyatga   ega   ekanligini   aytish   mumkin.   Shunday   qilib,   sulfidli
minerallarning   bakterial   oksidlanish   mexanizmini   o'rganish   davomiyligini   hisobga
olgan   holda,   ularning   fizik   va   fizik-kimyoviy   jarayonlarining   murakkab   mexanizmi
Bet
O ’ lch Varaq Hujjat   № Imzo Sana turli   pH   qiymatlari   uchun   termodinamik   jarayonning   rolini   jamladi.   Bu   ko'rsatkich
reaksiya   yoki   redoksning   salohiyatidir.   Grafik   tahlil   pH,   Thiobacillus   ferrooxidans
bakteriyalari   sulfidli   minerallarning   barqaror   oksidlanish   mahsulotlari   mavjudligida
rivojlanayotganligini   ko'rsatadi,   termodinamik   tahlilning   kavivodlari   esa
arsenopiritning   bakterial   oksidlanish   jarayonida   temir,   mishyak   va   oltingugurt
harakatlarini o'rganishda tekshiriladi.
Bakteriyalar   Thiobacillus   ferrooxidans   huzurida   arsenopirit   oksidlanish
eritmada bakteriyalar holda bir  vaqtning o'zida, eritmada va cho'kma temir trivalent
uzluksiz yig'ilishini sodir bo'ladi, temir ikkivalent yig'ilib. Eritmadagi uchvalent temir
tarkibidagi  o'sish  kislotali  temirning oksidlanishi  bilan o'rta kislotaga  oksidlanishiga
bog'liq:
2FeSO
4  + H
2 SO
4 +0,5O
2  → Fe
2  (SO
4 )
3  + H
2 O
Ma'lum   bir   kontsentratsiyaga   erishilganda,   oltingugurt   kislotasi   temir
gidrolizga duchor bo'ladi, bu temir oksidi hidratini hosil qiladi, bu esa kislotali muhit
bilan cho'ktiriladi:
Fe
2 (SO
4 )
3  + 6H
2 O → 2Fe(OH)
3 ↓ + H
2 SO
4
Arsenopiritdan   olingan   arsenik   nisbatda   uch   va   beshvalent   shaklda   tanlab
eritilganda eritma ichiga kiradi
As3+ : As5+ = 5:1
Eritmada   arsenik   kislota   shaklida   mavjud,   chunki   u   faqat   kuchli   eritmalarda
kation shaklida mavjud.
Shunday   qilib,   bakteriyalar   tomonidan   arsenopiritning   oksidlanishi
arsenopiritning   bakterial   va   kimyoviy   oksidlanishda   mavjud   bo'lgan   uch   bosqichli
temir   bilan o'zaro  ta'siri   bilan bir  vaqtda  sodir  bo'ladi,  bu  quyidagi  elektrokimyoviy
reaksiya bilan tavsiflanadi:
Bet
O ’ lch Varaq Hujjat   № Imzo Sana FeAsS + Fe
2  (SO
4 )
3  + 1,5H
2 O + 0,75O
2  → 3FeSO
4  + SO + H
3 AsO
3
Shu   bilan   birga,   mineral   eritma   ichiga   kiradigan   temir   ioni   bakteriyalar
tomonidan   uch   valentli   holatga   oksidlanadi   va   reaksiya   bo'yicha   elementar
oltingugurt  sulfat kislotaga.
Shunday   qilib,   Fern   tenglamasi   bilan   ikki   tomonlama   temirning   kislorod
ishtirokida uch valentli oksidlanishiga termodinamik ta'sir ko'rsatish mumkin
E = 0,771 + 0,0991 log [Fe
3 +]/[Fe
2 +]
ya'ni,   Redox   (E)   salohiyati   qanchalik   yuqori   bo'lsa,   temir   oksidlanishi   va
bakteriyalarning faolligi ancha yuqori bo'ladi.
Thiobacillus   ferrooxidans   bakteriyalarini   o'z   ichiga   olgan   termokimyoviy
reaktsiyalarning   yuqoridagi   mexanizmini   sarhisob   qilar   ekan,   sulfid   minerallarning
bakterial   oksidlanishining   texnologik   jarayonining   optimal   parametrlari   va   bakterial
massani eng faol holatda saqlash parametrlari aniqlandi.
Bakteriyalar,   shuningdek,   o'sishini   saqlab   qolish   uchun   oziq   moddalar   kerak:
azot,   kaliy   va   fosfor-ammoniy   sulfat   [(NH
4 )2SO
4 )],   kaliy   sulfat   (K
2 SO
4 )   va
diammoniy hidrofosfat (((NH
4 )2H
2 PO
4 ) kabi jarayonga qo'shilishi  kerak bo'lgan eng
muhim elementlar.
Bakteriyalar juda barqaror va sanoat sharoitlariga yaxshi moslashadi. Bir yoki
bir nechta shartlar qondirilmasa, bakteriyalar kamroq faollashadi  va hatto to'liq dam
olish   holatiga   tushadi.   Bakteriyalarning   dastlabki   faoliyatini   tiklash   uchun   zarur
bo'lgan   vaqt   noqulay   sharoitlarning   davomiyligi   va   darajasiga   bog'liq.   Asosiy
texnologik parametrlar 5 bo'limida keltirilgan.
Shu   bilan   birga,   bir   qator   moddalar   bakteriyalar   uchun   toksik   bo'lib,   ushbu
moddalarning   texnologik   tsiklga   kirishiga   yo'l   qo'ymaslik   uchun   ehtiyotkorlik   va
zarur choralarni ko'rish kerak.
Bunday moddalar o'z ichiga oladi:
Bet
O ’ lch Varaq Hujjat   № Imzo Sana * Siyanidlar va tiosiyanatlar juda xavflidir.
*   Bakteritsidlar,   fungitsidlar,   odatda   suvni   qayta   ishlash   uchun   ishlatiladigan
deskalantlar.
* Nitratlar va xloridlar.
• Yog'lar, yog'lar, yog ' olish tarkibi.
* Yuqori konsentrasiyalarda simob, qo'rg'oshin, vismut ham bakteriyalar uchun
xavf tug'diradi.
Ammo   oksidlovchi   bo'lmasa,   rangli   metall   sulfidlar   suvda   erimaydi,   ularning
Erkin   oksidlanish   energiyasi   (G)   Thiobacillus   ferrooxidans   tomonidan   energiya
maqsadlarida ishlatiladi.
Bio-2   bo'limi   oltin   tarkibidagi   sulfid   konsentratlarining   bakterial   oksidlanish
(biooksidlanish) jarayonini o'tkazish uchun mo'ljallangan.
Doimiy sulfidli oltin o'z ichiga olgan rudalarda oltin zarralari sulfid kristallari
bilan chambarchas bog'langan bo'lib, ularga oltin hal qiluvchi (siyanid) kirish qiyin.
Zarralarni   bo'shatish   uchun   kristallarni   yo'q   qilish   kerak.   Sanoatda   ishlatiladigan
sulfid   oksidlanishining   barcha   ma'lum   usullari,   masalan,   oksidlovchi
qovurish,erituvchi   eritish,   avtoklav   oksidlanish,   bakterial   oksidlanish,   bakterial
oksidlanish   usuli   tanlangan,   keyinchalik   qoldiqning   siyanlanishi,   eng   ekologik
jihatdan   qulay,   texnik   jihatdan   qulay   va   sinovlarda   ijobiy   isbotlangan.   Sulfidli   oltin
o'z ichiga olgan konsentratlarni olov va sianlash  asosida qayta ishlash texnologiyasi
yaxshi   o'rganildi,   bu   nisbatan   kichik   kapital   va   operatsion   xarajatlar   bilan   yuqori
ko'rsatkichlarni   oldini   olish   imkonini   beradi,   ammo   atmosferaning   arsenik   va
oltingugurtning toksik birikmalari bilan ifloslanishi bilan bog'liq.
Bakterial   oksidlanish   jarayoni   bioreaktorda   sodir   bo'ladi,   bu   erda   tion
bakteriyalari   sulfid   margimush   rudalarini   oksidlanish   orqali   sulfidlarning   kristalli
panjarasini yo'q qiladi va pirit yoki arsenopiritni ochadi, bu esa reagentlarga ingichka
tarqalgan   oltinning   yemirilishiga   imkon   beradi.   Natijada,   90%   ga   yaqin   metallni
qazib   olishning   yuqori   darajasi   ta'minlanadi,   bunda   oltinning   doimiy   rudalarini
oldindan bakterial davolashsiz tanlab eritilishi 30-50% dan oshmaydi.
Bet
O ’ lch Varaq Hujjat   № Imzo Sana Bu bakteriyalar qat'iy chemoautotrophs ularning hayoti uchun energiya yagona
manbai – oksidi temir oksidlanish jarayonlari, turli metallar sulfidlar va boshlang'ich
oltingugurt  . Ular  o'z hayotlari  uchun organik moddalarni  ishlatmaydilar, faqat  1,4–
1,6   ga   teng   bo'lgan   optimal   pH   qiymati   bilan   oltingugurtli   muhitda   rivojlanadilar,
suvda o'lishadi, shuning uchun odamlar va hayvonlar uchun xavfli emas.
O'rtacha harorat 38-40°C.
Metall   biotexnologiya   jarayonlarida   ishlatiladigan   mikroorganizmlar,   birinchi
navbatda, Fe2+, S0 va sulfidli minerallarni oksidlovchi bakteriyalar hisoblanadi.
Acidithiobacillus thiooxidans  - 30°C haroratda bakterial oksidlanish va tanlab
eritmaga   o'tkazish   jarayonlarida   eng   katta   amaliy   qiymati   mikroorganizmlar
Acidithiobacillus ferrooxidans va oltingugurt kislotasi bakteriyalar bor.
Ushbu   bakteriyalar   uzunligi   0,8-1   mm   va   qalinligi   0,4-0,5   mm.   Ular   Polar
Flagellum 12 mm yordamida harakat qilishadi.
Zaharli   arsenik   va   oltingugurtni   o'z   ichiga   olgan   olimpiadadinning   o'jar
kontsentratlarini   biooksidlash   uchun   ko'p   yillar   davomida   turli   xil
kompozitsiyalarning   oltin-mushak   kontsentratlarida   etishtirish   sharoitlariga
moslashtirilgan   va   metall   pulpa   va   arsenikda   yuqori   konsentratsiyalarga   chidamli
bakteriyalar   ishlatiladi.   Biotexnologlarning   mutaxassislari   mikroorganizmlarning
individual   assotsiatsiyasini   tanlab,   BIONORD   deb   ataladigan   doimiy   sulfidli
rudalarning   biologik   oksidlanish   texnologiyasini   ishlab   chiqdi   va   joriy   qildi,   uzoq
Shimolning   qattiq   iqlimga   ega   bo'lgan   qiyin   joylarda   ishlash   uchun.   Bakteriyalarni
oziqlantirish   uchun   zarur   bo'lgan   mineral   komponentlar   magniy,   kaliy   birikmalari
shaklida   konsentratda   saqlanadi   va   qo'shimcha   ravishda   azot   va   fosfor   tuzlari
shaklida   xizmat   qiladi.   Oddiy   ish   rejimida   pulpadagi   mikroorganizmlar
hujayralarining  umumiy  soni   4,0 dan  7,0×109 gacha  1  ml  oralig'ida  o'zgarib turadi.
Oksidlanish   jarayonlarining   tezligi   (mikroorganizmlar   katalizatori)   ham   faoliyat   va
hujayralar   soniga   bog'liq.   Shuning   uchun,   bakterial   oksidlanish   jarayonlarini
jadallashtirish   yo'llaridan   biri   mikroorganizmlar   faol   hujayralari   maksimal   yuqori
mazmunini   erishish   uchun   emas(hujayralar   soni   kam   emas   (4-5)×109   1   ml).   Bu
Bet
O ’ lch Varaq Hujjat   № Imzo Sana jarayonni   sezilarli   darajada   tezlashtiradi,   oksidlanish   jarayonida   eritmaga   o'tadigan
ionlarning   ta'sirini   kamaytiradi,   bu  murakkab   mahsulotlarni   qayta   ishlashda   ayniqsa
muhimdir.   Pulpadagi   faol   hujayralar   kontsentratsiyasini   sezilarli   darajada   oshirish
qobiliyati,   bakterial   eritmalarning   oksidlovchi   faolligi   va   o'simlik   ishlashi
biomassaning   qaytarilishini   ta'minlaydi.   Qaytish   faqat   mikroorganizmlar
assotsiatsiyasining   hayotiy   faoliyatini   saqlab   qolish   sharti   bilan   qabul   qilinadi.
Biomassaning kontsentratsiyasi laboratoriyada smenada bir marta aniqlanadi.
1.4 Sulfidli rudalarning bakterial oksidlanish mexanizmi.
Sulfid   minerallarning   bakterial   oksidlanishi   turli   xil   yo'llar   va   ularning
kombinatsiyalarini (kimyoviy, biologik, elektrokimyoviy) o'z ichiga olgan murakkab
jarayondir.   Ushbu   biologik,   kimyoviy   va   elektrokimyoviy   reaktsiyalar   o'zaro   ta'sir
qiladi va ularning eng muvaffaqiyatli o'zaro ta'siri muvaffaqiyatli bakterial eritmaga
asoslangan.
Bakterial oksidlanish jarayonida chemoautotroph bakteriyalarning noyob tabiiy
qobiliyati   biomassani   sintez   qilish   uchun   sulfidli   minerallar,   oltingugurt   va   nordon
temirni energiya substrat sifatida va uglerod manbai sifatida atmosferaning karbonat
angidridini   ishlatadi.   Ular   oksidlanish   jarayonlari   uchun   jonli,   qayta   tiklanadigan
katalizatorlardir.
Temir   va   oltingugurtli   mikroorganizmlar   mavjudligida   sulfid   oksidlanish
mexanizmi   haqida   bir   necha   fikrlar   mavjud,   ammo   ularning   aksariyati   ikkiga
kamayadi.   Birinchi   ko'ra,   sulfid   oksidlanish   mikroorganizmlar   (to'g'ridan-to'g'ri
mexanizmi) to'g'ridan-to'g'ri ishtirokida sodir bo'ladi; ikkinchi bakteriyalar faqat Fe
2 +
Fe
3 +,   A   Fe
3 +   bakteriyalar   (bilvosita   mexanizmi)   ishtirokisiz,   faqat   kimyoviy   yo'l
bilan   sulfid   oksidlanmoq   uchun   kislorod   ionlari   Fe
3   oksidlanishini   katalizator,   deb
taklif qiladi.
Bet
O ’ lch Varaq Hujjat   № Imzo Sana  
4 – rasm. Bakterial oksidlanish mexanizmining sxemasi.
Quyida   konsentratning   asosiy   tarkibiy   qismlarining   bakterial   oksidlanishining
kimyoviy jarayonlari keltirilgan.
Biooksidlash   jarayonida   pirit   sulfat   kislota   hosil   qilish   uchun   temir   sulfatga
oksidlanadi
2FeS2 + 7O2 + 2H2O → 2FeSO4 + 2H2SO4;
2FeSO4 + 0,5O2 + H2SO4 → Fe2(SO4)3 + H2O;
2FeS2 + 7,5O2 + H2O → Fe2(SO4)3 + H2SO4.
Bet
O ’ lch Varaq Hujjat   № Imzo Sana Pirrotin - bu sulfat kislota iste'molchisi bo'lib, u bio dietasida yuqori miqdorda
pH   o'sishini   tushuntiradi.   Jarayonning   kimyosi   quyidagi   reaktsiyalar   bilan
tavsiflanadi
2 FeS + 1,5O
2  + 3H
2 SO
4  = 2Fe
2 (SO
4 )
3  + 2S
  0 + 3H
2 O;
Pirrotin-bu   sulfat   kislota   iste'molchisi   bo'lib,   u   bio   dietasida   yuqori   miqdorda
pH   o'sishini   tushuntiradi.   Jarayonning   kimyosi   quyidagi   reaktsiyalar   bilan
tavsiflanadi
2 Fess + 1,5O
2  + 3H
2 SO
4  = 2Fe
2 (SO
4 )
3  + 2S 0 + 3H
2 O;S 0 + 4H
2 O + 1,5O
2  =
H
2 SO
4 ;
FeS + 8Fe
3 + + 4H
2 O → 9Fe
2 + + SO42- + 8H+;
To'yingan   ko'mirdan   oltinni   ajratish   elektrolizlar   bilan   yopiq   pastadir   ichida
bosim   ostida   ishlaydigan   kolonlarda   natriy   gidroksidi   eritmasi   bilan   amalga
oshiriladi.   Pechlarda   reaktivatsiyadan   keyin   yog'sizlantirilgan   ko'mir   sorbsiyaga
qaytadi. Oltin o'z ichiga olgan elektroliz shlami keyinchalik induksiyon o'choqlarida
eritish bilan olovga yuboriladi. 
1.5  Bakterial  oksidlash   jarayonining   intellektual   boshqaruv   tizimlarini  
loyihalash ning texnologik sxemasi va uning tavsifi
Ishlab   chiqaruvchisidan   pulpa   har   bir   zanjirning   uchta   bosh   muharriri
tomonidan   taqsimlanadi.   Reaktorlarda   optimal   harorat,   kislota   rejimi   va
biooksidlanish   jarayonining   normal   ishlashi   uchun   pulpa   ichida   erigan   kislorodning
optimal   miqdori   saqlanadi.   Quyultirilgan   mahsulotni   to'g'ridan-to'g'ri
biooksidatsiyaga   etkazib   berish,   filtrlash   va   oldindan   tozalashni   chetlab   o'tish
mumkin. Oksidlangan biokek nasoslarni gidrometallurgiya bo'limiga pompalanadi.
Bet
O ’ lch Varaq Hujjat   № Imzo Sana Oksidlangan   flotokontsentrat   biopulpa   (biokek)   quyuqlashtiruvchi   moddaga
GMO-1 gidrometallurgik bo'linmasiga bakterial oksidlanish korpusidan keladi, uning
oqimi   aniqlanadi,   bu   drenaj,   o'z   navbatida,   qattiq   suyuqlik   fazasidan   to'liq   olib
tashlash   uchun   chuqur   tozalash   filtriga   yuboriladi.   Sorbsiya   dumlari   bilan   birga
neytrallashga yuboriladi va keyin ignabargli omborga chiqariladi.
Quyultirilgan   biomahsulot   qalinlashgan   va   50%   qattiq   olib   kontakt   Chan,
kiradi. Chanda suv etkazib beriladi va kerakli zichlikka keltiriladi, biomahsulot nasos
bilan matbuot filtrlariga yuboriladi. Filtrni bosib chiqarish bantli konveyerda amalga
oshiriladi.
Suzilgan   biokek   u   suv   bilan   suyultiriladi   va   intensiv   shamollatish   va   sian
singdiruvchi   kislorod   bilan   oldindan     pH=11-11,   5   uchun   qoldiq   kislota   ohak   sut
neytrallash uchun, Pachuki kiradi kontakt VATS, kiradi. Neytrallashdan keyin pulpa
ishqorlash   jarayoniga   yuboriladi,   oltin   zarralarini   eritib   olish   uchun   NaCN   eritmasi
bilan ishlanadi.
Flotatsiya   quyruqlari   uzluksiz   tushirish   bilan   markazdan   qochiruvchi
konsentratorlarda   oltinning   tortishish   darajasiga   yo'naltiriladi.   Konsentratsiyadan
keyin   tortish   kontsentrati   oldindan   ezish   uchun   yuboriladi,   so'ngra   sorbsiya
dumlaridan   olingan   konsentratsiyali   zich   siyanlash   bilan   birga   yuboriladi.   Gravity
dumlari xandaqqa tashlanadi. Qattiq faza ignalilar omborida saqlanadi va suyuq faza
teskari suv sifatida silliqlash uchun texnologik jarayonga qaytadi.
Namlik   15-20%   bilan   neytrallanadi   suzilgan   so'rg'ich   dumlari   tayyorlangan
ko'pburchakda saqlanadi.
Ish qismlarini saqlash-amaldagi qoidalar va qoidalarga muvofiq nazorat qilish
tizimi bilan jihozlangan.
Bet
O ’ lch Varaq Hujjat   № Imzo Sana 5-rasm. Bakterial oksidlash jarayoning texnologik sxemasi.
1.6  Bakterial  oksidlash   jarayonining   intellektual   boshqaruv   tizimlarini  
loyihalash ning prinspial-elektrik sxemasining tavsifi
Bizga   elektrotexnikadan   ma’lumki,   o’zgaruvchan   tokni   o’zgarmas   tokka
aylantirish uchun tok manbaidan foydalanildi.   220 V o’zgaruvchan kuchlanish ostida
tok   berilganda,   tok   manbai   orqali   24   V   ga   aylantirib   olindi.   Chunki   jarayon
o’zgarmas   24   V   da   ishlaydi.   Ulanish   sxemasidan   ma’lumki,   kontrollerga   diskret   va
analog kirish-chiqish signallari ulangan edi.  
Kontrollerdagi analog kirish 24AC INPUTS ga quyidagi datchiklar ulangan:
- Bosim o'lchash qurilmasi Sitrans P 300
- Temperatura o’lchovchi qurilma Метран-203 ТСМ
-         Sath o'lchash qurilmasi Sitrans LR200
-         Sarf o'lchash qurilmasi SITRANS FPS300
-         pH o'lchash qurilmasi LANGE 1200-S
- Rostlash qurilmalarining holati
Bet
O ’ lch Varaq Hujjat   № Imzo Sana     Kontrollerdagi   diskret   kirish   24DC   INPUTS   ga   quyidagi   tugmalar
ulangan:
- Himoya relelari (jarayon himoyasi uchun o’rnatiladi)
- Jarayonni ishga tushirish tugmasi SB3
- Jarayonni to’xtatish tugmasi SB4
- Avariyaviy to’xtatish tugmasi SB5
- Avtomatik/qo’lda boshqarish tugmasi SB6
Ushbu   tugmalardan   kelayotgan   axborotlarni   kontroller   quyidagi   kodlar
bo’yicha qabul qilib oladi:
- Himoya   relelaridan   kelayotgan   signalni   kontroller   quyidagi   kod   bilan
tushunib oladi: I 0.5, I 0.6, I 0.7. 
- Jarayonni   ishga   tushirish   tugmasidan   kelayotgan   signalni   kontroller
quyidagi kod bilan tushunib oladi: I 0.0
- Jarayonni to’xtatish tugmasidan kelayotgan signalni kontroller  quyidagi
kod bilan tushunib oladi: I 0.3
- Avariya   holatida   to’xtatishdan   kelayotgan   signalni   kontroller     quyidagi
kod bilan tushunib oladi: I 0.2
- Avtomatik/qo’lda   boshqarish   tugmasidan   kelayotgan   signalni   kontroller
quyidagi kod bilan tushunib oladi: auto I 0.3, manual I 0.4
- Rostlash   klapanlarini   holatlarini   o’zgartirish   tugmalaridan   kelayotgan
signalni kontroller  quyidagi kod bilan tushunib oladi: + I 1.1, - I 1.2
Diskret   chiqishga   13   ta   rele   ulangan.   KA2-aralashtirgich   elektrodvigateli
ishlamay   qolsa   signalizatsiya   vazifasini   bajaradi.   SB2ni   bosgan   vaqti   HA1   ovozli
signalizatsiya   o’chib,   EL3   lampochka   yoniq   qoladi.   KA3-   temperatura   kerakli
miqdoridan   oshib   ketganda   signalizatsiya   vazifasini   bajaradi.   SB3ni   bosgan   vaqti
HA2 ovozli   signalizatsiya   o’chib,  EL4 lampochka  yoniq  qoladi. KA4-siqilgan  havo
liniyasida muammo yuzaga kelganda signalizatsiya vazifasini bajaradi. SB4ni bosgan
vaqti   HA3   ovozli   signalizatsiya   o’chib,  EL5   lampochka   yoniq  qoladi.   KA5-o’lchov
Bet
O ’ lch Varaq Hujjat   № Imzo Sana qurilmalarida   muammo   yuzaga   kelganda   signalizatsiya   vazifasini   bajaradi.   SB5ni
bosgan vaqti HA4 ovozli signalizatsiya o’chib, EL6 lampochka yoniq qoladi. Qolgan
relelar   ham   o’ziga   ulangan   qurilmalarni   ishga   tushiradi   yoki   o’chiradi.   Barcha
jarayonlarni avtomatik borishini kontroller nazorat qiladi va boshqaradi. 
Kontrollerdagi diskret chiqishi 24VDC OUTPUTS ga quyidagicha komandalar
chiqishi ta’minlangan:
KA2-ga   ketayotgan   buyruqni     kontroller   quyidagi   chiqish   adresi   orqali
yuboradi: Q 0.0
KA3-ga   ketayotgan   buyruqni     kontroller   quyidagi   chiqish   adresi   orqali
yuboradi: Q 0.1
KA4-ga   ketayotgan   buyruqni     kontroller   quyidagi   chiqish   adresi   orqali
yuboradi: Q 0.2
KA5-ga   ketayotgan   buyruqni     kontroller   quyidagi   chiqish   adresi   orqali
yuboradi: Q 0.3
KM4-ga   ketayotgan   buyruqni     kontroller   quyidagi   chiqish   adresi   orqali
yuboradi: Q 0.4
KM5-ga   ketayotgan   buyruqni     kontroller   quyidagi   chiqish   adresi   orqali
yuboradi: Q 0.5
Kontrollerdagi   analog     kirishi     24VAC   INPUTS   ga   quyidagicha   komandalar
kelib turishi ta’minlangan:
1-1   datchikdan   kelayotgan   signalni   kontroller     quyidagi   kod   bilan   tushunib
oladi: I 0.0 
2-1   datchikdan   kelayotgan   signalni   kontroller     quyidagi   kod   bilan   tushunib
oladi: I 0.1
3-1   datchikdan     kelayotgan   signalni   kontroller     quyidagi   kod   bilan   tushunib
oladi: I 0.2
4-1   datchikdan   kelayotgan   signalni   kontroller     quyidagi   kod   bilan   tushunib
oladi: I 0.3
Bet
O ’ lch Varaq Hujjat   № Imzo Sana 5-1   datchikdan   kelayotgan   signalni   kontroller     quyidagi   kod   bilan   tushunib
oladi: I 0.4
8-1   datchikdan   kelayotgan   signalni   kontroller     quyidagi   kod   bilan   tushunib
oladi: I 0.5
Kontrollerdagi analog chiqishi  24VAC OUTPUTS ga quyidagicha komandalar
chiqishi ta’minlangan:
6-2   –   Rostlovchi   klapan.   Buyruqni   kontrollerdan     quyidagi   kod   bilan   qabul
qilib oladi: Q 0.0
7-2- Rostlovchi klapan. Buyruqni kontrollerdan  quyidagi kod bilan qabul qilib
oladi: Q 0.1
9-2- Rostlovchi klapan. Buyruqni  kontrollerdan  quyidagi kod bilan qabul qilib
oladi: Q 0.2
6-rasm. Prinsipial elektr sxema.
Bet
O ’ lch Varaq Hujjat   № Imzo Sana 2.1   Texnologik jarayonni avtomatlashtirish rostlash sintezi.
Rostlash qonuni quyidagicha
Uzatish funksiyasi 
Afzalliklari:
1. Chiqishning chetlashishi va chetlashish tezligiga ta’sir ko’rsatadi.
2. Statik xatoligi nolga teng.
3. O’tish harakterestikasining vaqti kamayadi.
4. Chiqish parametrlarining ham amplitudasi kamayadi.
Kamchiligi: Sozlash murakkabligi, Sozlash parametrlari –k, Tu, Td
2.2. Obyektning uzatish funksiyasini tanlash.
Avtomatlashtirilgan nazorat tizimini hisoblash uchun asos - eksperimental 
qiymatlarga asoslangan chizig'idir (1-jadval).
1-jadval
№  1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15
T. min 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70
Tajriba
funksiyasi 0,2 0,2
4 0,2
9 0,4
1 0,5
5 0,6
2 0,6
9 0,7
6 0,8
2 0,8
4 0,8
5 0,8
6 0,8
8 0,8
9 0,9
Bet
O ’ lch Varaq Hujjat   № Imzo Sana Eksperiment   natijalarini   qayta   ishlash,   bir   yoki   ikkita   odatdagi   oddiy
elementlardan foydalangan holda, o'tish yoki impuls funksiyasini yaqinlashtirish yo'li
bilan bajariladigan bir qator operatsiyalarni o'z ichiga oladi. Eksperiment natijalarini
qayta   ishlashda   muayyan   amaliyotni   bajarish   zarurati   asosan   tajribaning   shartlari,
shuningdek, ishlatiladigan sinov effekti turiga bog'liq. 
Eksperimental   o'tish   xususiyatlarining   shovqin   va   shovqinning   turli   xil
turlari   bilan   qiyoslanishi   bilan   amalga   oshiriladi.   1,   2   va   3,   3-jadvallar   navbati
bilan   ikkita   eksperimental   ravishda   olingan   vaqtinchalik   funksiyalarning
qiymatlari   va   grafikalarini   ko'rsatadi,   ulardan   biri   shovqinlar   bilan   buziladi.
Bunday   o'tish   vazifalari   uchun   bir   qator   amaliy   usullar   mavjud.   Eng   ko'p   afzal
qilingan   hisob-kitoblar   choraklik   farqlari   uslubi   bo'lib,   uning   mohiyati   o'tishning
funksiyaning   beshta   qo'shni   punktini   ikkinchi   darajali   parabola   bilan
yaqinlashtirishi   bo'lib,   koeffitsientlari   eng   kichkina   kvadratchalar   usuli   bilan
topilgan.
I-th nuqtasida chorak farq usulini tuzatuvchi o'tish funksiyasi qiymati quyidagi
formulada aniqlanadi:	)2	(	)1	(	4	)(	6	)1	(	4	)2	(	12
1	)(	)(											i	h	i	h	i	h	i	h	i	h	i	h	i	hc
,
bu yerda (i) i-punktida eksperimental funktsiyaning qiymati;
i = 2,3, ... , n-3, n-2.
Tuzilgan   o'tish   funksiyasining   dastlabki   ikki   va   oxirgi   ikki   qiymati   quyidagi
formulalar orqali topiladi:
Bet
O ’ lch Varaq Hujjat   № Imzo Sana 			;)4(	)3(	4	)2(	6	)1(	4	)0(	12
1	)3(	)2(	3	)1(	3	)0(	5
1	)0(	)0(	h	h	h	h	h	h	h	h	h	h	hc											
			;)4(	)3(	4	)2(	6	)1(	4	)0(	7
1	)3(	)2(	3	)1(	3	)0(	5
2	)1(	)1(	h	h	h	h	h	h	h	h	h	h	hc											
		
	;)	(	)1	(	4	)2	(	6	)3	(	4	)4	(	7
1	
)	(	)1	(	3	)2	(	3	)3	(	5
2	)1	(	)1	(	
n	h	n	h	n	h	n	h	n	h	
n	h	n	h	n	h	n	h	n	h	n	hc	
									
											
	
)].	(	)1	(	4	)2	(	6	)3	(	4	)4	(	[	12
1	
)	(	)1	(	3	)2	(	3	)3	(	5
1	)	(	)	(	
n	h	n	h	n	h	n	h	n	h	
n	h	n	h	n	h	n	h	n	h	n	hc	
									
								Eksperiment natijalarini qayta ishlashning keyingi bosqichlarida eksperimental
funksiyalarni odatiy elementlar yordamida taxmin qilish uchun zarur bo'lgan uzatish
funktsiyasi   tanlangan.   O'tkazish   funktsiyasini   oldindan   tanlash   o'tish   vazifasining
dastlabki qismida amalga oshirilishi mumkin.
Jadvalda  keltirilgan transfer  vazifasi  o'tish  vazifalariga yaqinlashadi,   vaqtning
boshlang'ich vaqtida grafiklarning burchagi maksimal, ya'ni kechikishli ob'ektlarning
o'tish   funktsiyalari   hisoblanadi.   Bunday   uzatish   funktsiyalaridan   foydalanish   o'z-
o'zidan   tuziladigan   ob'ektlar   uchun   ikkita   parametrni   aniqlashni   talab   qiladi.   Biroq,
sanoat   ob'ektlarining  o'tish   vazifalari,  odatda,  vaqtinchalik  xususiyatlarga   ega  emas.
Haqiqiy o'tish vazifalarini yaqinlashtirish uchun klass funktsiyasidan foydalaning.
Taxminan transfer funksiyasini tanlash ko'pincha faqat o'tish funksiyasi turida emas,
balki   nazoratning   hisoblash   parametrlarini   tanlab   olish   usuli   bilan   ham   belgilanadi,
chunki ularning ko'pchiligi yaxshi aniqlangan uzatish funktsiyasini tanlashni hisobga
olgan holda ishlab chiqilgan.
Obyektning   dinamik   parametrlarini   eksperimental   ravishda   olib   tashlangan   o'tish
funksiyasi   bilan   aniqlash   grafik   yoki   grafik-analitik   usullar   yordamida   ishlab
chiqariladi.
2-jadval
№ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15
Bet
O ’ lch Varaq Hujjat   № Imzo Sana Т, сек 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70
Uzatish
funksiyasi 0,2 0,2
2 0,2
7 0,3
9 0,5
5 0,6
4 0,7
1 0,7
6 0,8
1 0,8
4 0,8
6 0,8
8 0,8
9 0,8
95 0,8
97
Eksprimental o’tish funksiyasi
7-rasm. Turg ’ un   o ’ tish   funksiyasi
3-jadval
 uzatish funksiyasi va o'tish 
funksiyasi Parametrlar Dinamik parametrlarni 
aniqlashобp	об	ап	e	
Tp
k	W			
	
	
1
;	



	



	
		

об
об
T
t	
об	р	e	k	t	h	
	
1	)(	
об	об	об	T	k	,	,
Bet
O ’ lch Varaq Hujjat   № Imzo Sana h ( t )
t
T 0,63 K
об K
об
τ h’ (∞)
h (∞) O'z-o'zidan   tuzish   bilan   ob'ektning   dinamik   parametrlarini   aniqlashda   avval
o'tish funksiyasi cheksiz vaqtga to'g'ri kelishi kerak bo'lgan yangi sobit-holat qiymati
h (∞) ning chizig'ini chizamiz.
Bu taxminan 0,05 [h (∞)  -h (0)]  ga teng masofada  amalga oshiriladi, bu erda
o'tish   funksiyasining   oxirgi   tajriba   qiymatlaridan   o'z-o'zidan   devaysiz   holda   o'tish
vazifasining so'nggi nuqtasida sobit-davlat qiymatining chizig'i.
Ob'ektning   uzatish   koeffitsienti   qiymati   o'tish   vazifasining   yangi   va   boshlang'ich
qiymatlari o'rtasidagi farq sifatida aniqlanadi:)0(	)	(	h	h	K	об			
Vaqtni   sobit   belgilash   uchun,   bir   tanjant   o'tish   funksiyasi   nuqtasida   amalga
oshiriladi,   bu   erda   dh   (t)   /   dt   ning   o'zgarish   tezligi   maksimal   qiymatga   ega,   ya'ni.
O'tish funktsiyasiga jalb etilishi mumkin bo'lgan barcha mumkin bo'lgan teginjlardan,
bu   teggen   eng   katta   burilish   burchagiga   ega   bo'lishi   kerak.   O'tish   funktsiyasini
o'zgartirish   tezligi   kelib   chiqish   nuqtasida   maksimal   bo'ladi,   shuning   uchun   teggen
ushbu   nuqtada   tutiladi.   Vaqt   o'qi   bo'yicha   h   (0)   va   h   (∞)   tekis   chiziqlari   orasiga
olingan   tejamli   segmentning   proektsiyasi   vaqtning   doimiy   T.A,   vaqtning   kechikish
vaqtiga teng bo'lsa, u vaqt oralig'ida 0 va tezlashtirish egri kesish nuqtasi bilan vaqt
o'qi bilan masofa deb ta'riflanadi. 
Bunday taxminiyatning aniqligi IE (T) ning ushbu nuqtasida o'tish funktsional
qiymati va uning hisoblangan qiymati o'rtasidagi farqdan hisoblanishi mumkin:
		об	p	k	h	h	T	h	63,0	)0(	)	(	63,0	)	(				
Bet
O ’ lch Varaq Hujjat   № Imzo Sana O'tkazish   funksiyasi   parametrlarini   aniqlagandan   so'ng,   modelning   mosligini
tekshirish  kerak.  Buning   uchun,  o'tish  vazifasini   HP  qiymatining  hisoblash  qiymati,
klass   funktsiyasiga   muvofiq   hisoblab   chiqiladi   va   jadvalda   keltirilgan   formulaga
binoan har xil t qiymatlari uchun hisoblab chiqiladi. 
4-jadval
№ 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14
Т. m in 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70
Hisoblangan
o'tish funktsiyasi 0,2 0,2
2 0,2
7 0,3
9 0,5
5 0,6
4 0,7
1 0,7
6 0,8
1 0,8
4 0,8
6 0,8
8 0,8
9 0,8
95 0,8
97
Amaliy   maqsadlar   uchun   topilgan   parametrlarga   muvofiq,   biz   quyidagi
formula   bo'yicha,   bir   yoki   bir   nechta   transfer   funksiyasini   qo'llashda   va   15%   dan
oshmasligi kerak bo'lgan modelning (xato) etarliligini topamiz:%	100	)	(	
)(	)(		
		
Э	
p	Э
h	
t	h	t	h	
 	
)(t	hp  -  T davridagi o'tish funktsiyasining hisoblangan qiymati,	
)(t	hЭ
 -  O'tish funksiyasi vaqtida eksperimental qiymati
 t, 	
)	(	h  -  Tajribaning oxirida o'tish funksiyasining barqaror holat tajriba qiymati.
Barcha hollarda modelning mosligi  15% dan oshmaydi. Bu shuni anglatadiki,
uni samarali ishlatish mumkin.
2.3 Texnologik jarayonni avtomatlashtirish konturi hisobi
Regulyator   ma'lum   bir   faoliyat   algoritmi   va   optimallash   mezonlari   asosida
tanlangan. Bunday holda, bu PI tartibga solinadi, mezonlari min ∫ va 20% esa bekor
qilinadi.
Bet
O ’ lch Varaq Hujjat   № Imzo Sana PI   kontroller   parametrlarini   nomogrammalardan   tashqari   hisoblash   uchun
analitik formulalarni ham qo'llashingiz mumkin.
5- jadval
Rostlash
qonuni Sozlash
parametrlari Optimallik kriteriyalari
Aperodik uzatish
funksiyasi Minimal kvadratik integral
orqali baholash
PIp	K	обK	
T6,0	
обK	
T0,1	
uT	T6,0	T
Jadvalda   keltirilgan   formulalar   yordamida   va   ob'ektning   hisoblangan   parametrlari
asosida quyidagilarga erishamiz:
- 20% ga oshgan;
53,5	39,0
16,2	
5,0	785,0	
6,3	6,0	6,0			
			об	p	K	
T	K
;	
16,2	6,3	6,0			ИT
сек .
- minimal integral kvadratik smeta uchun	
23.9	39,0	
6,3	
5,0	785,0	
6,3	0,1	0,1			
			об	p	K	
T	K
;	
6,3	T	TИ
сек .
Matlab asboblari yordamida tizimda vaqtinchalik tizimlar quramiz. O'tish 
davrlarining egri chiziqlari rasmda keltirilgan.
Bet
O ’ lch Varaq Hujjat   № Imzo Sana 5.6
0.003s+1
T ransfer Fcn2	
4.83
55s+1	
T ransfer Fcn1	
15
0.03s+1
T ransfer Fcn	Step	Scop e	
1
s	
In teg ra tor	
2.16
Ga i n1	
5.53
Ga i n8-rasm.  ART  strukturaviy sxemasi	
Step Response
Time (sec)	
Amplitude	
0	0.05	0.1	0.15	0.2	0.25	0.3	0.35	0.4	0.45	0
0.2
0.4
0.6
0.8
1
1.2
1.4	From: Step  To : Tr ansf er Fcn2
9-rasm. O’tish funksiyasi ART
Bet
O ’ lch Varaq Hujjat   № Imzo Sana Frequency   (rad/sec)	
10- 1	100	101	102	103	104	-270
-225
-180
-135
-90
-45
0	
Phase (deg)
-140
-120
-100
-80
-60
-40
-20
0
20	From: Step  To: Trans f er Fcn	
Magnitude (dB)10-rasm. LACHX va LAFX	
Time (sec)	
Amplitude	
0	0.05	0.1	0.15	0.2	0.25	0.3	0.35	0.4	0.45	-10
-5
0
5
10
15
20
25	From: Step  To: Transf er Fcn
11-rasm. Impuls funksiyasi
Bet
O ’ lch Varaq Hujjat   № Imzo Sana 12-rasm. Naykvist kriteriyasi
2.4  Bakterial oksidlash jarayonining intellektual boshqaruv tizimlarining 
funksional  sxemasining tavsifi
Bakterial   oksidlash   jarayonining   intellektual   boshqaruv   tizimlarining
funksional   sxemasining   tavsifi   haqida   bayon   qiladigan   bo’lsak,   ushbu   sxemada
jarayonning   qanday   borishi   va     qanday   qurilmalardan   tashkil   topganligi   ko’rsatib
berilgan.   Jarayon   sifatida   bakterial   oksidlash   1-bosqich   apparati   ishlash   prinsipi
Bet
O ’ lch Varaq Hujjat   № Imzo SanaReal A xis	
Imaginary Axis	
-1	-0.5	0	0.5	1	1.5	-1.5
-1
-0.5
0
0.5
1
1.5	
From: Step  To: Tr ans f er Fcn	
0 dB	
-20 dB	
-10 dB	
-6 dB	
-4 dB	
-2 dB	
20 dB
10 dB
6 dB
4 dB
2 dB olingan.  Bo’tananing bakterial oksidlash  qurimalari zanjiri ushbu funksional sxemada
ko’rsatilgan.
Umumiy   holda   aytadigan   bo’lsak,   jarayon   bakerial   oksidlash   qurilmalari   (BIOX
reaktori),   temperatura,   bosim,   sarf   va   sathni   o’lchovchi   va   uni   nazorat   qiluvchi
vositalar va signalizatsiyalardan tashkil topgan. 
Sxemada   bakterial   oksidlashning   birinchi   bosqich   apparatiga   bo’tana   va
flotokonsentrat   ajratkich   orqali   kiritiladi.   Apparatda   oksidlanish   reaksiyasi   borishi
uchun   siqilgan   havo   qo`shiladi   va   bo’tana   aralashtiriladi.   Aralashma   haroratini   bir
me`yorda saqlash va sovutish uchun suvdan foydalaniladi. Oksidlangan aralashma 2-
bosqich BIOX reaktoriga yuboriladi. 
Siqilgan   havo   liniyasiga   Sitrans   P   300   bosim   o’lchash   qurilmasi   (1-1)   va
Sitrans FPS300 sarf o’lchash qurilmasi (2-1) o’rnatilgan. 
BIOX   1-bosqich   reaktoriga   esa   Метран-203   ТСМ   temperatura   o’lchash
qurilmasi (4-1), LANGE 1200-S pH o’lchash qurilmasi (3-1) va Sitrans LR200 sath
o’lchash qurilmasi (2-1) o’rnatilgan. 
Ushbu   qurilmalar   barchasi   kontrollerga   ma`lumotlarni   yetkazib   beradi   va   bu
ma`lumotlar   orqali   Arosna   1D200-07   aralashtirgich   elektrodvigateli   (6-2)   va   1067
Burkert rostlash qurilmasi (7-2) nazorat qilinadi. 
Suv   orqali   sovutish   konturiga   Метран-203   ТСМ   temperatura   o’lchash
qurilmasi   (8-1)   o’rnatilgan   bo’lib,   bu   orqali   1067   Burkert   rostlash   qurilmasi   (9-2)
nazorat qilinadi va harorat bir me`yorda bo’lishiga erishiladi. 
Birlamchi   oksidlanishga   erishilganidan   so’ng,   aralashmalar   ikkilamchi   BIOX
reaktorlariga yuboriladi va oltin tarkibli rudalar shu orqali boyitiladi.
Barcha   o’lchash   qurilmalari   boshqarish   kontrolleriga   yuboriladi   va
ma’lumotlar   qayta   ishlanib,   jarayon   boshqariladi   va   nazorat   qilinadi.   Agarda
qiymatlar belgilangan miqdorlardan chiqib ketsa, signalizatsiga ishga tushadi, avariya
holatlarida jarayon qurilmalari o’chiriladi.
Bet
O ’ lch Varaq Hujjat   № Imzo Sana 13-rasm. Jarayonning funksional sxemasi
2.5.   Avtomatlashtirish   jarayonidagi   nazorat   o’lchov   asboblari   va
priborlari ro’yxati
6-jadvalPozitsiyasi 
Turi Nomi va texnik
xarakteristikasi Markasi Yetkazib
beruvchi	
M
iqdori
PLK PLK orqali tizimli
avtomatlashtirish. Markaziy
protsessor CPU417-T, RAM
4  МБ , Flash EEPROM 8  МБ .
4…20 mA, 0…5 mA tok
kuchi va 0…1 V kuchlanishli
unifitsirlangan signalli Siemens
SIMATIC
S7-400 “Siemens”
Germaniya 1
Bet
O ’ lch Varaq Hujjat   № Imzo Sana datchiklar uchun kanallari
mavjud. Tok manbai Sitop
PSU100S, kirish kuchlanishi
~220V, chiqish kuchlanishi
=24V. Ulanish moduli
Industrial Profibus CP443-1,
10/100  Мбит / с , razyom
RS232, RS485. 
1-1 Bosim
o’lchov
qurilmasi Chiqish signali: 4….20mA
yoki 0….10 V. 8-30 bar
qiymatlar orasida bosim
o’lchay oladi. O’lchash
temperatura diapazoni: -
20…..+80°C. 1.4404/316L
po’latidan tayyorlangan.
HART protolkoli orqali
kontrollerga ulanadi.
Qiymatlarni qayd qilish va
ko’rsatish xususiyatlariga
ega.  Sitrans P
300 “Siemens”
Germaniya 4
2-1 Sarf o’lchov
qurilmasi Siqilgan havo sarfini
o’lchaydi. Chiqish signali:
4….20mA yoki 0….10 V. 
8-30 bar qiymatlar orasida
bosimlar farqi orqali sarf
o’lchaydi o’lchay oladi.
O’lchash temperatura
diapazoni: -100…..+500°C.
1.4404/316L po’latidan SITRANS
FPS300 “Siemens”
Germaniya 4
Bet
O ’ lch Varaq Hujjat   № Imzo Sana tayyorlangan. 
HART protolkoli orqali
kontrollerga ulanadi.
Qiymatlarni qayd qilish va
ko’rsatish xususiyatlariga
ega.
3-1 pH o’lchov
qurilmasi BIOX reaktorlaridagi bo’tana
pH darajasini o’lchash
qurilmasi. O’lchash
diapazoni: 0 pH…..14 pH. 
IP68 himoya korpusiga ega.
O’lchash temperatura
diapazoni: -5…..+50°C.
Interfeys: ModBus. 
Aniqligi: ± 0.02 pH. 
20 m chuqurlikgacha o’rnatsa
bo’ladi. 
Energiya istemoli: 
35 Vt/soat
4….20mA HART protolkoli
orqali kontrollerga ulanadi.
Qiymatlarni qayd qilish va
ko’rsatish xususiyatlariga
ega.  LANGE
1200-S “HACH
LANGE”
Germaniya 4
4-1
8-1 Temperatura
o’lchov
qurilmasi Reaktordagi aralashma va
suv temperaturasini
o’lchaydi. 
Chiqish signali: 4….20mA
yoki 0….10 V.  Метран-
203 ТСМ “Emerson”
Rossiya 8
Bet
O ’ lch Varaq Hujjat   № Imzo Sana O’lchash temperatura
diapazoni: 
-50…..+150°C. 
12Х18Н10Т po’latidan
tayyorlangan. 
IP68 himoya korpusiga ega.
HART protolkoli orqali
kontrollerga ulanadi.
Qiymatlarni qayd qilish va
ko’rsatish xususiyatlariga
ega. 
5-1 Sath o’lchov
qurilmasi Reaktordagi sathni radar
orqali o’lchaydi. Chiqish
signali: 4….20mA yoki 
0….10 V. O’lchov
chuqurligi: 20 metr. O’lchash
temperatura diapazoni: 
-40…..+80°C. 
1.4435 po’latidan
tayyorlangan. IP68 himoya
korpusiga ega.
HART protolkoli orqali
kontrollerga ulanadi.
Qiymatlarni qayd qilish va
ko’rsatish xususiyatlariga
ega.  Sitrans
LR200 “Siemens”
Germaniya 4
6-3 Elektro
dvigatel Reaktorda aralashtirish
jarayoni uchun qo’llaniladi.
Chastota o’zgartirgichlar Arosna
1D200-07 “Arosna”
Rossiya 4
Bet
O ’ lch Varaq Hujjat   № Imzo Sana orqali boshqariladi. 
Nominal quvvati: 7kVt. 
Aylanishi: 3000 ayl./minut.
Kuchlanish: 380 V.
IP68 himoya korpusiga ega.
4….20mA HART protolkoli
orqali kontrollerga ulanadi va
PLK orqali signal qabul
qiladi. Qayday holatdaligini
qayd qilish va ko’rsatish
xususiyatlariga ega.
7-2
9-2 Rostlash
qurilmasi Rostlash qurilmasi. 
4….20mA HART protolkoli
orqali kontrollerga ulanadi va
PLK orqali analog signal
qabul qiladi. 
Qayday holatdaligini foizda
qayd qilish va ko’rsatish
xususiyatlariga ega. 1067
Burkert “BURKERT
”
Germaniya 8
Bet
O ’ lch Varaq Hujjat   № Imzo Sana 3.1 Texnik iqtisodiy ko’rsatkichlar.
Yangi   avtomatlashtirilgan   texnikaning   iqtisodiy   samaradorligini   baholash
bo’yicha ko’rsatkichlarni hisoblash uchun bazaviy va yangi texnikalarni tavsiflovchi,
hamda   ulardan   foydalanishning   tashkiliy-texnik   sharoitlari   haqida   aniq
ma’lumotlarga ega bo’lish talab etiladi. 
Amaldagi   obyektlarni   avtomatlashtirishga   qilinadigan   xarajatlarni   kapital
quyilmalar   (   investetsiyalar)   deb   aytiladi.   Ular   orqali   asosiy   fondlarni   oddiy   hamda
kengaytirilgan   ishlab   chiqarilishi   ta’minlanadi.   Kapital   quyilmalarni   bir   yo’la,   bir
martalik, obyektni ishga tushirishdan uzoq muddat oldin qo’yiladigan turlari mavjud.
BMI   bo’yicha   bir   vaqtda   qo’yiladigan   kapital   quyilmalar   hajmi   mavzudan   kelib
chiqqan   holda   hisoblanadi.   Bizning   holatdagi   texnologik   jarayonda   yangicha
avtomatlashtirishni   tadbiq   etishda   obyektning   qiymati,   unga   ketgan   qurilish-montaj
ishlari, jihozlarning qiymati aniqlanadi.
Montaj   ishlari   va   qurilmalarning   umumiy   qiymati   transport   harajatlar   (4%),
omborxona   harajatlari   (2%)   ,   ehtiyoj   qismlari   harajatlari   va   qo’shimcha   harajatlar
(1%) ni hisobga olgan holda. 
7-jadval
Montaj ishlari va jihozlarning nomlanishi O’lchov
birligi Miqdori
1 2 3
Siemens Simatic S7-400 kontrolleri dona 1
SITRANS P300  bosim o’lchov qurilmasi dona 4
SITRANS FPS300  sarf o’lchov qurilmasi dona 4
LANGE-1200-S PH o’lchov qurilmasi dona 4
METRAN 203-TSM harorat o’lchov qurilmasi dona 8
SITRANS LR200 sath   o’lchov  qurilmasi dona 4
AROSNA 1D200-07 elektrodvigatel  dona 4
1067 BURKET   Rostlash qurilmasi dona 8
Bet
O ’ lch Varaq Hujjat   № Imzo Sana 7-jadvalning davomi
Smeta narxi ming so’m
Birliklar Jami
Jihoz narxi
ming so’m Montaj
ishlari
ming so’m Ish haqi
uchun
ming so’m Jihozlar
so’mmasi
ming so’m Montaj
ishlari
ming so’m Ish haqi
uchun
4 5 6 7 8 9
10   905 830 255 10   905 830 255
1423 78 24 5692 312 96
289 86 31 1156 344 124
2   378 485 140 9512 1940 560
920 488 265 7360 3904 2120
6 425 740 320 51400 5920 2560
132 45 23 528 180 92
1895 78 15 15 160 624 120
101 716 13 307 5927
                                                                                Jami: 120 950 000 so’m
3. 2  Amortizatsiya ajratmalari hisobi.
Amortizatsiya- asosiy kapital (fondlar) amartizatsiyasi – asosiy kapital 
(   mashina   va   mexanizmlar,   jihozlar   va   uskunalar,   binolar   va   inshootlar)   ning
ekspluatatsiya   jarayonida   eskirilishi   va   ayni   paytda   ular   qiymatining   muayyan   davr
davomida ishlab chiqarilayotgan tayyor mahsulotga o’tib borishi. 
  Ma’lumki,   amortizatsiya   ajratmalari   belgilangan   korxonalar   bo’yicha
tayyor   mahsulotning   tan   narxiga   kiritiladi   va   u   quyidagi   formula   yordamida
aniqlanadi. 
Bet
O ’ lch Varaq Hujjat   № Imzo Sana Na=(F1-Fm)/(Ta*Ti) * 100 %
Bu yerda :
F1  - asosiy fondlarning dastlabki yoki tiklash qiymati
Fm – asosiy fondlarning tugatish qiymati
Ta – asosiy fondlarning normativ ishlash muddati (amortizatsiya vaqti)
Amortizatsiya normasining darajasi asosiy fondlarning eskirgan qismini tiklash
uchun   resurslar   hajmini   aniqlaydi.   Amortizatsiya   normasi   bilan   asosiy   fondlarning
aylanish tezligi belgilanadi va ularni qayta ishlab chiqarish jarayoni jadallashtiriladi.
Yangi o’rnatilgan jihozlar va asboblar amortizatsiyasi
8-jadval
Jihozlar va
asboblarning nomi Smeta bo’yicha
qiymat (ming
so’m) Amortizatsiya hisobi
Amortizatsiya
normasi,  % Yillik
qiymat(ming
so’m)
Jami 120950,   000 15 18 142,000
3. 3  Ishchilarning ish haqlarini hisoblash
9-jadval
Shtat
birliklari
ning
nomlani
shi 1sutka
dagi
smena
lar
soni Tariff 
razryadlari Ishchilarga
tegishli
miqdor Ishchi
guruh
a’zola
rining
koeffit
siyenti Ishchi
guruh
miqdo
ri Ishchi guruh
a’zolarining
ishlash holati
1sme 1sut sm soat Kech
Bet
O ’ lch Varaq Hujjat   № Imzo Sana nada kad
a en
a gi va
bayra
m
kunla
ri
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
KIP
chilanga
ri 1 5 1 1 1.14 1.14 26
4.4
8 211
5.8
3.4 Mutaxassislarning yillik ish haqi fondini hisoblash.
10-jadval
Shtat
birliklarining
nomlanishi Shtat jadvali
asosida oylik
maosh (ming
so’m) Yillik ish
haqlari fondi
(ming so’m) Uchastkadagi
bandlik
miqdori Ish haqining
oylik
koeffitsiyentiga
bog’liq
summasi
TJA
mutaxassisi 2450 29400 1 29400
TJA bo’limi
boshlig’i 2740 32880 1 32880
jami 62   280 ming s
3. 5  Ish haqini hisoblash
11-jadval
Shtat
birliklarining Tarif
Soatiga Tarif
bo’yicha Ish haqi fondidan
mukofot Qo’shimcha to’lov
ming so’mda
Bet
O ’ lch Varaq Hujjat   № Imzo Sana nomlanishi ming
so’m ish haqi
ming
so’m
% Summasi
ming
so’mda Tungi Bayramlar
uchun
1 2 3 4 5 6 7
KIP
chilangari 5.922 12528.912 20 2505.782 - -
KIP
chilangari 5.671 11999.564 20 2399.846 - -
KIP
chilangari 5.671 11999.564 20 2399.846 - -
KIP
chilangari 5.671 11999.564 20 2399.846 - -
12-jadval
Qo’shimcha
to’lov 20 %
ming so’m Jami ish haqi
ming so’m Qo’shimcha
ish haqi ming
so’mda Ish haqining
yillik fondi
ming so’mda 1 ta ishchining
o’rtacha ish
haqi
8 9 10 11 12
2505.782 10424 1385.7 18926.17 1577.2
2399.846 10086 1467.6 18266.98 1522.2
2399.846 10086 1467.6 18266.98 1522.2
2399.846 10086 1467.6 18266.98 1522.2
Jami:91   994.09 ming so’m
Umumiy ish haqi fondi:  62280  ming so’m +   91   994.09  ming so’m =  154274.04  ming
so’m
Bet
O ’ lch Varaq Hujjat   № Imzo Sana Yagona ijtimoiy to’lovlar : Umumiy ish haqi fondidan  12 %
154274.04 * 12 %=  1851288.5  ming so’m.
3.6 Elektr energiya harajatlari.
13 -jadval
Elektr energiya harajatlari (kVt/soat) Elektr energiyaning narxi so’m
(1kVt/s= 450 so’m)
Yangi
texnologik
jarayonga cha Yangi
texnologik
jarayondan
so’ng Yangi
texnologik
jarayongacha Yangi
texnologik
jarayondan
so’ng
soatiga 28 19 12600 8550
yiliga 336 228 151200 102600
                                                            Yillik tejam:  48 600  so’m
3. 7  Ekspluatatsi ya xarajatlar smetasi .
14 -jadval
№ Xarajatlar moddasi Xarajatlar
Summasi ming so’m Hisoblash usuli
1 yangi
texnologik
jarayongacha yangi
texnologik
jarayondan
so’ng 3
2 Ishchi-xodimlarning
asosiy va qo’shimcha
ish haqi 154274.04 61250.66 4;5 jadvallar
3 Yagona ijtimoiy
to’lov uchun ajratma 38568.51 30365.34 Ish haqining  12 %
Bet
O ’ lch Varaq Hujjat   № Imzo Sana 4 Ishlab chiqarish uchun
sarflangan
elektroenergiya 151200 102600 6 jadval
5 Qo’shimcha
amortizatsiya - 18 142  2 jadval
6 Ehtiyot qismlar uchun
qilingan qo’shimcha
xarajatlar - 48 380 Amortizatsiyaning
40%i
7 Qo’shimcha  MPB
ishdan chiqishi va
ta’mirlash sarflari - 926,920 Qurilmalarning
smetadagi narxining
2%i
8 Qo’shimcha joriy
ta’mirlash xarajatlari
- 1   390,380 Qurilmalarning
smetadagi narxining
3%i
Boshqa xarajatlar
29   356,000 22   998,500 Ish xaqi fondining
20-25%i olinadi
Jami xarajatlar 373   398,55 286 053,8 87 344
Yillik tejalgan xarajatlar:  87 344  ming so’m.
3.8  Avtomatlashtirishdan keyingi texnik-iqtisodiy ko’rsatkichlar .
15-jadval
№ Ko’rsatkichlar O’lchov birligi Summasi
1 Yillik sof iqtisodiy
samara(S) m ing .sum. 87 344
2 Avtomatlashtirishga
quyilgan capital mablag’(K) m ing .sum. 120 950
3 Iqtisodiy samaradorlik 0.9
Bet
O ’ lch Varaq Hujjat   № Imzo Sana koeffitsiyenti (E
ef )
4 Xarajatlarni saqlash
muddati (Т
km ) yil 1.1
Jarayonning ta’minotchi qismida Bug’ qozoni ish rejimlarini avtomatlashtirish
jarayonlarini boshqarish algoritmlarini joriy etish natijasida korxona bir yilda 87 344
ming   so’m   sof   iqtisodiy   samaraga   erishadi.   Bu   natija   texnologik   jarayonni
takomillashtirish   uchun   bir   yo’la   120   950   ming   so’m   kapital   qo’yilmalar   sarflash
natijasida erishiladi. Kapital qo’yilmalar qoplash muddati quyidagicha aniqlanadi:
Tkm=S/K=87 344/120 950   =1.1 yil
E
ef = 1 / Т
km  = 1 / 1. 1  = 0, 9    >    E
norm =0,15
Sarflangan   kapitalning   qoplash   muddati   1.1   yilga   teng   bo’ldi.   Iqtisodiy
samaradorlik koeffitsiyenti 0,9 ga teng bo’lib, bu me’yoriy ko’rsatkich 0,15 dan katta.
Ushbu   natijalardan   kelib   chiqib   xavfsizlik   tizimini     avtomatlashtirish     iqtisodiy   va
texnik jihatdan foydali degan xulosaga kelamiz.
Bet
O ’ lch Varaq Hujjat   № Imzo Sana 4.1 Atrof-muhitni va mehnatni muhofaza qilish
Azot   kislotalarni   muhofaza   qilishning   asosiy   vazifalaridan   biri   atmosfera
havosini   sanoat   korxonalari   chiqindilaridan   ifloslanishidan   muhofaza   qilish
hisoblanadi.   O’zbekiston   Respublikasining   “atmosfera   havosini   muhofaza   qilish
to’g’risida”gi qonuniga muvofiq atmosfera havosi yengil yonuvchi (xavfliligi yuqori
bo’lgan yonuvchi resurslar) resurslarning tarkibiy qismi bo’lib, u korxona tomonidan
muhofaza   qilinadi.   Ushbu   azot   kislotalar   saqlanadigan   korxonalar-   atrof-muhitida
aholi   istiqomat   qiladigan   punktlardan   uzoq   masofada   joylashgan   bo’ladi.   Ularda
faqatgina yong’in chiqarish xavfi emas , balki portlash xavfi ham yuqori bo’ladi.
Mehnatni   muhofaza   qilish   qonuniyatlari   O`zbekistan   Respublikasi
Konstituttsiyasi   O`zbekiston   Respublikasi   Mehnat   qonunlari   kodeksi   asosida   olib
boriladi.   Mehnatkashlarni   xavfsiz   va   sog ’ lom   mehnati   sharoiti   bilan   ta`minlashni
davlat o`zining asosiy vazifalasi deb hisoblaydi, buning uchun zarur bo`lgan chora   –
tadbirlarni   qonun   asosida   amalga   oshiradi.   O`zbekiston   Respublikasi   Oliy
Kengashining   1992   yil   8   Dekabr   12   chaqiriq   II   sessiyasida   tasdiqlangan
Konstituttsiyaning   18-20,   27,   29,   36-42   – moddalarida   mehnatni   muhofaza   qilish
masalalari   bayon   etilgan.   Konstitutsiya   barcha   fuqarolarni   mehnat   qilish   xuquqini
ta`minlaydi,   ya`ni   mehnatkashlar   ma`lum   miqdorda   xaq   olish   xisobiga   ish   bilan
ta`minlanadilar. Bu   huquq xaftasiga 41 soatdan oshmagan ish soati belilash asosia va
yiliga   bir   marta   haq   to`lanadigan   (dam   olish)   ta`til   berish   yo`li   bilan   amalga
oshiriladi.   Davlat korxonalari, tashkilotlari va muassasalarida xavfsizlikni ta`minlash
va   shu   sharoitini   yaxshilash   ma`muriyatning   asosiy   vazifasi   ekanligi   Mehnat
qonunlari   kodeksi (MQK yoki KZOT) da yozib qo`yilgan. Mehnatni muhofaza qilish
xizmatlani   uyushtirish   1980   yil   10   iyunda   tasdilangan   va   1984   yil   14   noyabrdan
kuchga kirgan yagona  “ Nizom ” ga asoslanadi. 
Ishlab   chiqarishga   texnika   xavfsizliki,   sanitariya   –   gigiena   holati   bo`yicha
javobgarlik   korxona   boshlig ’ i   –   direktori   va   bosh   muxandis   zimmasiga   yuklatilgan.
Sex, bo`lim,   uchastka, laboratoriyalarda ularning boshliqlari javobgardirlar. Korxona
Bet
O ’ lch Varaq Hujjat   № Imzo Sana boshlig ’ i   ajratilgan   mablag ’   va   vositalardan   rejali   foydalanishi,   xavfsizlik   texnikasi
qonun  –  qoidalari va normalariga rioya qilinishi, mehnat qonunchiligiga amal qilishi,
vazirlikdan   va   davlat   nazorati   ispektsiyasidan   beriladigan   farmoyishi,
ko`rsatmatlarning bajarilishi ustidan nazorat o`rnatadi. Mehnat xavfsizligi   standartlar
tizimining   tadbir   qilinishini   ta`minlaydi,   mehnat   shroitini   yaxshilash,   sanitariya
sog ’ lomlashtirish   tadbirlari   haqida   tuzilgin   rejalarni   ko`rib   chiqadi   va   ularni   yuqori
tashkilotga tasdiqlash uchun tadim etadi, kasaba uyushmasi qo`mitasi bilan   kelishadi.
Nomenkulatura   chora   tadbirlarining   bajarilishi   uchun   zarur   bo`lgan   mablag ’ ni
ajratadi, bajarilishini tekshiradi.
Har   yili   muhandis   –   texnik   xodimlar   kengash   o`tkazishadi.   Statistik   hisobot,
baxtsiz hodisalar axborotini o`z vaqtida tavsiya etilishini ta`minlaydi. Bosh muxandis
korxonada   barcha   tashkiliy   -   texnikaviy   ishlarni   bajaradi,   buning   uchun   mehnat
muhofazasi   va   xavfsizlik   texnikasi   bo`yicha   bosh   muxandis   o`rinbosari   lavozimi
bo`lishi   mumkin.   Katta   korxonalarda   ishlab   chiqarish   quvvati   xavfsizligi   jihatdan
mehnat   muhofazasi   bo`lishi   tashkil   etiladi.   Kichik   korxonalarda   esa   xavfsizlik   bosh
muxandisga   bo`ysunadi.   Bosh   muxandis   korxona   bo`yicha   mehnat   muhofazasi
xizmati ishlariga   rahbarlik qiladi, tuzilgan rejani tasdiqlaydi. Bosh muxandis kasaba
uyushmasi   qo`mitasi   bilan  birga  xavfsizlik   rejalari,  yo`riqnomalarini   ko`rib  chiqadi,
tasdiqlaydi.   Malaka   oshirish,   xavfsizlik   texnikasi   bo`yicha   sinov,   tekshirish   va
o`qitish   ishlarini   uyushtiradi.   Korxona   bo`limlarining   xavfsizlik   holatini   shaxsan
ko`rib chiqadi, qonun   –   qoidalarga amal  qilish jarayonlarning bajarishini  tekshiradi,
suhbatlar   o`tkazadi.   Kamchiliklarni   mutasaddi   shaxslarga   ko`rsatib   maxsus   daftarga
belgilab   qo`yadi.   Mehnatni   muhofaza   qilish   bo`limi   (MMQB)   o`z   faoliyatini
korxonaning boshqa bo`limlari, kasaba uyushmasi qo`mitasi, mehnat bo`yicha texnik
nazoratchi,   mahalliy   davlat   nazorati   organlari   bilan   birlalikda   tasdiqlangan   reja
asosida olib boradi.
Bo`lim quyidagi vazifalarni bajaradi:  
- xavfsiz, sog ’ lom mehnat sharoitini takomillashtirish;  
- shikastlanish, kasallikka ogohlantirish;  
Bet
O ’ lch Varaq Hujjat   № Imzo Sana - ilg ’ or samarali tajriba, ilmiy usullarni tadbiq qilish;  
- korxonada nazorat o`rnatish, shikastlanish va kasallanishlarning   sabablarini
  teksirish;  
- sharoitni yaxshilash borasida chora-tadbirlar ishlab chekish;  
- qayta ta`mirlangan asbob-uskunalarni qabul qilish komissiyaida ishtirok
  etish;
- baxtsiz hodisalarni tekshirishda ishtirok etash, hisobot tuzish
4.2 Texnologik uskuna, moslama, qurilma  –  apparatlarining xavfsizligi 
Sanoat   korxonalarida   mo`ljallangan   ishlarni,   texnologik   jarayonlarni   bajarib,
talabga   mos   keladigan   mahsulot   va   moddalar   olishda   bir   necha   turdagi   universal,
maxsus,   asosiy   va   qo ’ shimcha   asbob – uskunalardan   foydalaniladi.   Ularga   nasoslar,
kompressorlar,   ventilyatorlar,   sentrifuga,   quritish   qurilmasi,   ekstraktorlar,
separatorlar,   gazni   va   changni   tozalash   uskunalari,   transport   vositalari,   issiqlik
almashtirgichlar,   rektifikatsiya kolonnalari, absorberlar, granulyatorlar, sublimatorlar,
presslar,   valetslar,   reaktorlar,   kontakt   apparatlari,   sintez   kolonnalari,   bug ’ latgichlar,
sig ’ im,   distillyatorlar, maydalagichlar, idish saqlagichlar va boshqalar misol bo`ladi.
Sanoatda   qo`llaniladigan   zamonaviy   uskunalarni   yaratish   va   qo`llashda   umumiy
xavfsizlik   yo`llanmasi   siftida   unifikatsiya   jadallashtirish,   kam   quvvat   sarflash,
ergonomika,   yiriklashtirish,   ishonchlilini   oshirish   omillari   hisobga   olinadi,
shuningdek,   uskunalarga   inson   xususiyatlarini,   faoliyatini   ifodalaydigan
antropometrik,   psixofiziologik,   psixologik,   gigienik   talablar   qo`yiladi.   Uskuna,
moslama   –   apparatlarning   ishonchlilik   darajasini   oshirish,   baholash,   shuningdek
bo`ladigan   avariya   va   shikastlanishdan   ogohlantirishda   ishlatiladigan   metallar
qotishmalarining mexanik pishiqligi, issiqlik ta`siriga, chirishga chidamliligi   hisobga
olinadi.   Mexanik   pishiqlik   materiallarini,   qismlarni,   qurilmalarni,   tashqi   kuch
ta`sirida   buzilishga   bo`lgan   qarshilik   qobiliyati   bilan   ifodalanadi.   Pishiqlik,
oquvchanlik   chegarasi,   urilishi,   qovushqoqlik,   mexanik   pishiqlikning   asosiy
Bet
O ’ lch Varaq Hujjat   № Imzo Sana ko`rsatgichlari   bo`lib   hisoblanadi.   Barcha   uskunalarning   pishiqlikligini   baholashda
zahira koeffitsientidan   foydalaniladi.   Materiallarning issiqlikka chidamliligi ularning
yuqori haroratda tashqi   mexanik kuch ta`sirida buzilishiga bo`ladigan qarshiligi bilan
ifodalanadi.   Materiallarni   toblash,   tarkibigi   boshqa   qotishma   materiallar   (xrom,
volfram   va   h.k.)   qo`shish   va   termik   qayta   ishlash   bilan   uning   pishiqligi   oshiriladi.
Texnologik   uskuna –   apparatlar   pishiqligini   ta`minlash,   avariya   sodir   bo`lmasligi
ularni   tayyorlash   uchun   materiallarni,   shakllarni   to`g ’ ri   tanlashga,   jismlar   yuzasini
sifatli   qayta   ishlashga   bog ’ liq.   Tayyorlangan   har   bir   uskuna,   idish,   apparat   ishga
tushirishdan avval  to`liq texnik ko`rikdan o`tkaziladi. Buning uchun defektoskopiya
usullaridan   foydalaniladi.   Choklarning   sifati,   mexanik   pishiqligi   tekshirilganidan
so`ng  foydalanishga   ruxsat   beriladi.   Idish   va   qurilmalarning   tashqi   tomoni   bir   yilda
bir   marta   ko`rib   chiqiladi.   Cho`zilish,   bukilish   va   qovushqoqlikka   sinaladi,
materiallar va idishlarning ba`zi   qismlari rentgen va gamma nurlari bilan tekshiriladi.
Ulangan   joylarning   zichligi,   mustahkamligi   suv   yordamida   sinab   ko`riladi.   Ba`zi
hollarda   apparat,   uskuna   qobig ’ ida   tashqi   kuch   ta`sirida   vujudga   keladigan   haqiqiy
cho`zilish, siqilish kuchlanishni va xavfsizlik darajasini aniqlashda   mexanik va elektr
tenzometrlardan   foydalaniladi.   Sanoatda   qo`llaniladigan   uskuna   va   apparatlarning
barchasi   xavfsizligini   ta`minlash   maqsadida   ГОС T   12.2.003   –   79   ССБ T   talablariga
to`liq javob berishi kerak.  
Texnologik uskuna, moslama, appartlarning xavfsiz ishlatilishida, ishchilarning
shikastlanishdan saqlashda quyidagi umumiy tadbir – choralar ko`rilishi zarur.  
1)   uskuna,   apparat   tarkibidagi   qismlar   xavf   tug ’ diradigan   darajada
shikastlangan bo`lmasligi;
2)  uskuna,  qurilma tayyorlash uchun qo`llaniladigan material  xavfli va   zararli
bo`lmasligi;
3) harakatlanuvchi va xavfli qismlarni to`siqlash;
4)  uskuna,  apparatlarning  to`liq  ko`rinishida   o`tkir   qirralar,  bo`rtiqlar,  notekis
yuzalar bo`lmasligi;
Bet
O ’ lch Varaq Hujjat   № Imzo Sana 5) ishchilarning issiq yoki sovuq qismlarga to`satdan, favqulotda tegish sharoiti
bo`lmasligi;
6) uskuna, apparatlarni qulay, xavfsiz yo`lak, vositalar bilan ta`minlash;
  7) mahalliy yoritilishi to`liq ta`minlash;
8)   uskunalarni   ularga   elektr   tokini   uzatishni   uzib   qo`yadigan   vositalar   bilan
ta`minlash;  
9) elektr toki yordamida shikastlanishdan himoyalash;
10)   shovqin,   tebranish,   ultratovushning   normadan   oshib   ketmasligini
ta`minlash;
11)   xom-ashyo,   mahsulotni   yuklash,   tushirish,   tashish   jarayonini
mexanizatsiyalash;
12)   bosim   ostida   bajariladigan   ishlarda   kichikroq   hajmdagi   apparatlardan
foydalanish.
4.3 Mashina, jihoz va qurilmalarni o`rnatish, ta`mirlash va foydalanishda 
mehnat   xavfsizligi .
O`rnatish   ishlarini   bajarishning   barcha   bosqichlarida   ishlovchilarning   mehnat
xavfsizligi   ta`minlanishi   zarur.   O`rnatish   maydonchalari,   ish   uchastkalari,   ish
o`rinlari, yuk tashish mashinalari   va transport vositalari o`tish joylari hamda odamlar
o`tish joylarini tashkil qilishda   inson uchun xavfli bo`lgan zonalar aniqlanadi. Xavfli
zonalar   belgilangan,   shakldagi   xavfsizlik   belgilari   va   yozuvlari   bilan   ta`minlanadi.
Ishlab   chiqarish   faktorlariga   bog ’ liq   bo`lgan,   doimiy   mavjud   bo`ladigan   xavfli
zonalarga quyidagilar kiradi:  
- elektr qurilmalarining tok yurituvchi himoyalangan qismlari atrofi;  
- 1,3 m va undan ko`p balandlikka ega bo`lgan, chegaralanmagan yo`laklar va
maydonchalar;
  -   mashina   va   jihozlarni   yoki   ularning   qismlari   va   ishchi   organlarini
harakatlantirish joylari;
Bet
O ’ lch Varaq Hujjat   № Imzo Sana -tarkibida   belgilangan   normadan   ko`p   miqdorda   zaharli   moddalar
kontsentratsiyasi   mavjud   bo`lgan   yoki   ruxsat   etilgan   normadan   yuqori   shovqinli
joylar;
-  yuk  ko`taruvchi   kranlar  yordamida  yuklarni  harakatlantirish  joylari.  Doimiy
ishlab   chiqarish   faktorlari   xavfli   zonalariga   begonalar   kirib   kelishini   oldini   olish
maqsadida   bu   zonalar   himoya   to`siqlari   bilan   o`ralgan   holda   bo`lishi   kerak.   Ushbu
zonalarda qurilish-montaj ishlarini bajarishga ruxsat berilmaydi.  
-   ko`tarilayotgan   yuk   massasi   yukni   ushlovchi   moslamalar   va   tara   og ’ irligi
bilan   birgalikda   yuk   ko`taruvchi   kranning   texnik   pasportida   ko`rsatilgan   maksimal
yuk ko`tarish qiymatidan oshmasligi kerak;  
- yuk massasi maksimal yuk ko`tarish qiymatiga yaqin bo`lsa yukni bir joydan
boshqa joyga ikki martada siljitish tavsiya qilinadi;
  - qiyshiq tortilgan kanatli yoki buriladigan ko`targichli (strelali) yuk ko`tarish
mashinalarida yukni siljitish taqiqlanadi;  
-   kranning   yuk   ko`tarish   xarakteristikasi   chegarasida   yuk   ortilgan   strela
uzunligini o`zgartirish mumkin;
- yukni odamlar ustidan olib o`tish taqiqlanadi;   - kran ishiga aloqasi bo`lmagan
odamlarning ish zonasida bo`lishga ruxsat   berilmaydi;
- yukni ushlab turuvchi moslamalarni 10 daqiqa davomida ular maksimal yuk
ko`tarish   qobiliyatidan   1,25   marta   ko`p   bo`lgan   yuklama   ostida   sinovdan   o`tkazish
kerak bo`ladi;
-   ko`tarish   kranlarini   ishlatish   jarayonida   davriy   ravishda   kuzatib,   nazorat
jurnaliga qayd qilib borish kerak.
4.4 Jihozlarni o`rnatish, sozlash va ta`mirlashda yong ’ in xavfsizligi
Ishlab   chiqarish   xonalari,   omborlar   va   boshqa   yordamchi   xonalar   amaldagi
tarmoq   “Yong’in   xavfsizligi   qoidalari”ga   muvofiq   birlamchi   o’t   o’chirish   vositalari
bilan ta’minlangan bo’lishi kerak. Yong’inga qarshi uskunalar soz holatda saqlanishi
Bet
O ’ lch Varaq Hujjat   № Imzo Sana va qulay joylarda joylashgan bo’lishi kerak. Yong’inga qarshi jihoz va uskunalardan
o’t   o’chirish   bilan   bog’liq   bo’lmagan   ishlarda   foydalanish   taqiqlanadi.   Tuzilmaviy
bo’linmalarning rahbarlari quyidagilarni bajarishlari shart:
- Barcha ishchilar va muhandis –texnik hodimlar tomonidan yong’in xavfsizligi
qoidalarni o’rganilishi va bajarilishini tashkil etish 
- Yong’in   va   portlash   xavfi   bo’lgan   ishlab   chiqarishlarni   kamaytirishga
qaratilgan   qarorlarni   ishlab   chiqilishi   va   tadbiq   etilishini   ta’minlash   barcha
bo’linmalarda yong’inga qarshi qat’iy rejim o’rnatish
Hodimlar:
- Yong’in   xavfsizligi   qoidalarini   bilishlari   va   bajarishlari   ishlatiladigan
muhitlarning yong’in-portlash xavfi va zaxarli xususiyatlarini bilishlari;
- O’t   o’chirish   vositalari   joylashgan   joylarni   bilishlari,   ularning   mavjudligi   va
sozligini nazorat qilishlari, ulardan foydalanishni bilishlari;
- Yong’in   chiqishiga   olib   keladigan   xatti-harakatlariga   yo’l   qo’ymasliklari
kerak;
- O’t   o’chirish   komandasini   favqulotda   chaqirish   uchun   avtomatik   yong’in
bildirgichlari o’rnatilishi lozim.
Montaj,   sozlash   va   ta`mirlash   ishlarini   bajarishda   yong ’ inni   oldini   olish
maqsadida qurilish-montaj ishlarida yong ’ in xavfsizligi qoidalariga rioya qilish talab
qilinadi.   Ishlab turgan korxonani rekonstruktsiya qilish, kengaytirish va texnik qayta
jihozlash   vaqtida   yong ’ in   xavfsizligi   qoidalariga   amal   qilishning   vaqtinchalik
instruktsiyasi tuziladi.
Bunda   montaj,   sozlash   va   ta`mirlash   ishlari   olib   boriladigan   uchastka   boshqa
ishlab   chiqarish   sexlarida   yonmaydigan   yoki   qiyin   yonadigan   to`siqlar   yordamida
ajratiladi.   Ushbu   ob`ektlar   uchun   yong ’ in   xavfsizligi   bo`yicha   mas`ul   shaxs   ishlab
chiqarish   va   qurilish-montaj   korxonalari   rahbarlarining   qo`shma   buyrug ’ i   asosida
aniqlanadi.   Yong ’ inga   qarshi   suv   ta`minoti,   yo`laklar,   yo`llar   va   aloqa   vositalari
mavjud   bo`lmaganda   qurilish-montaj   ishlarini   bajarishga   ruxsat   berilmaydi.
Obyektning yong ’ inga qarshi holati bo`yicha mansabdor shaxslar yong ’ in   xavfsizligi
Bet
O ’ lch Varaq Hujjat   № Imzo Sana qoyidalarini   aniq bilishlari   va uni   bajarishlari, ushbu  qoidalarga  rioya  qilish   ustidan
nazorat   o`rnatishlari,  o`rnatilgan  normalar   bo`yicha  yong ’ in  o`cherish   vositalarining
ishchi   holda   va   doimo   tayyor   bo`lishi,   qurilayotgan   binolarning   yong ’ inga   qarshi
holatini   tekshirishlari,   yong ’ in   sodir   bo`lganda   yong ’ inni   o`cherish   qismiga   darhol
xabar   berishlari   va   zudlik   bilan   yong ’ inni   o`chirish   choralarini   ko`rishlari   shart.
Qurilayotgan   obyektdagi   barcha   ishchi   va   xizmatchilar   12   soatlik   dastur   asosida
yong ’ inga   qarshi   kursdan   va   instruktajdan   o`tkaziladilar.   Instruktaj   o`tkazish
jarayonida   yong ’ in   xavfsizligi   qoidalari   va   yong ’ inga   qarshi   rejimlar   bilan
tanishtiriladi. Bunda asosiy e`tibor yong ’ in sabablari, yong ’ inni o`chirish vositalarini
qo`llash   qoidalari   va   usullariga   qaratiladi.   Payvandlash   va   olov   ishtirokida
bajariladigan   barcha   ishlar   yong ’ in   xavfsizligi   qoidalariga   qat`iy   rioya   qilgan   holda
amalga   oshirilishi   shart.   Olov   ishtirokida   bajariladigan   ishlarga   qurilish   tashkiloti
rahbari yoki bosh muhandis ruxsat beradi.
Payvandlash   va   olovli   ishlarni   bajarish   uchun   yong ’ inga   qarshi   texnik
minimumni   o`tgan   va   ushbu   ishlarni   bajarish   uchun   maxsus   malaka   guvohnomasi
bo`lgan   mutaxassislarga   ruxsat   beriladi.   Payvandlash   va   olovli   ishlarga   yong ’ in
xavfsiligi   bo`yicha   barcha   talablarni   (yong ’ in   o`chirish   vositalari   mavjudligi,   ish
joyini   yonuvchi   materiallardan   tozalanganligi,   yonuvchi   konstruktsiyalarni   metall
ekranlar   yoki   listlar   bilan   himoyalanganligi,   uchqun   uchishi   va   uning   yonuvchi
konstruktsiyalarga tushishi   oldini oluvchi choralar ko`rilganligi va h.k.) bajargandan
keyin   ruxsat   beriladi.   Balandlikda   ish   bajarayotgan   payvandchi   o`zi   bilan   elektrod
qoldiqlarini   solish   uchun   metall   quti   olishi   shart.   Shamol   kuchi   6   balldan   oshganda
balandlikda   gaz-elektr   payvandlash   ishlarini   bajarish   taqiqlanadi.   Payvandlash
ishlarini yonuvchi va qiyin yonuvchi moddalarni qo`llab amalga   oshiriladigan ishlar
bilan   bir   vaqtda   bajarish   taqiqlanadi.   Yong ’ in   xavfi   yuqori   bo`lgan   joylarda   hamda
katta hajmdagi payvandalsh   ishlarini bajarganda yong ’ inga qarshi postlar tuziladi. Bu
postlarning asosiy vazifasi   payvandlash ishlari tugagandan keyin ish joylarini e`tibor
bilan   tekshirish,   quyi   qavatlar   va   maydonchalarda   yashirin   yong ’ in   o`choqlarini
Bet
O ’ lch Varaq Hujjat   № Imzo Sana aniqlash, yonuvchi   konstruktsiyalarga suv sepish, zarur bo`lganda qo`shimcha postlar
tashkil qilishdan   iboratdir.
4.5 Texnologik jarayonlarni nazorat qilish, boshqarish, signalizatsiya va 
avariyaga qarshi avtomati himoya tizimlari.
Texnologik   jarayonlarni   nazorat   qilish   va   boshqarish   –   boshqaruv   xonasiga
joylashgan operator ish joyidan turib amalga oshirilishi , bunda jarayon xavfsizligini
belgilab   beruvchi   texnologik   parametrlarini   nazorat   qilish   va   ularni   boshqarish,
avariya   oldi   va   avariya   vaziyatlari   signalizatsiyasi   vositalarini   uskuna   joylashgan
joyida  va  operator  xonasida  o’rnatilishi   kerak.  Texnologik  parametrlar  (sarf,  bosim,
harorat,   sath,   namlik)   ni   o’lchash   va   tartibga   solish   ishchi   muhitda   korroziyaga
chidamli   yoki   uning   ta’siridan   himoyalangan   texnik   qurilmalar   yordamida   amalga
oshiriladi.   Azot   kislotasini   neytralizatsiyalash   jarayonida     chegaraviy   harorat
qiymatlari   15 ⁰ Cdan   25 ⁰ Cgacha   bo’lishi   kerak.     Azot   kislotasini   neytralizatsiyalash
jarayonida   chegaraviy   harorat   qiymatlari   signalizatsiyaga   ega   suyuqliklarning
haroratini   o’lchash,   nazorat   qilish     va   tartibga   solish   vositalari   va   belgilangan
chegaraviy   haroratga   yetganda   ularni   ya’ni   datchiklarni   avtomatik   tarzda   uzib
qo’yadigan   vositalar   yoki   azot   kislota   me’yoridan   oshib   ketmasligi   va   yong’in
chiqmasligiga yo’l qo’ymaydigan boshqa vositalar bilan jihozlangan bo’lishi kerak.
4.6 Elektr tokidan jarohatlanganda birinchi yordam ko rsatish choralariʼ
Аgar   jabrlanuvchining   nafas   olishi   to xtagan   bo lsa   yoki   u   qiynalib   nafas	
ʼ ʼ
olayotgan   bo lsa,   u   holda   unga   sun iy   nafas   oldiriladi   va   yuragi   uqalanadi.   Sun iy	
ʼ ʼ ʼ
nafas   oldirish   bemor   o ziga   kelguncha   davom   etgiriladi.   Bir   me yorda   nafas   olish	
ʼ ʼ
boshlangach, sun iy nafas oldirish to xtatiladi.	
ʼ ʼ
Yurakni uqalash — bu bemor ko krak qafasining pastki uchdan bir qismini bir	
ʼ
maromda   siqishdan   iborat.   Bu   usul   turli   sabablarga   ko ra   yurak   urishi   to xtaganda	
ʼ ʼ
Bet
O ’ lch Varaq Hujjat   № Imzo Sana qo llaniladi.   Buning   uchun   bemorni   qattiq   yuzaga,   chalqanchasiga   yotqiziladi.ʼ
Yordam   ko rsatuvchi   tizzada   turib   kaftini   ko krakning   pastki   qismiga   qo yadi.	
ʼ ʼ ʼ
Ikkinchi   qo lning   kaftini   birinchisining   ustiga   qo yib,   ko krak   qafasini   pastki
ʼ ʼ ʼ
tomondan   bir   maromda   tez-tez   bosadi,   bunda   faqat   qo lining   kuchi   emas,   balki	
ʼ
tanasining   og irligidan   ham   foydalaniladi.   Bosish   tezligi   minutiga   50-60   marta	
ʼ
takrorlanishi kerak. Yordam ko rsatishda ikki kishi qatnashishi kerak — biri yurakni	
ʼ
ustidan uqalaydi, ikkinchisi — sun iy nafas oldiradi.	
ʼ
Sun iy   nafas   oldirish   «og izdan   og izga»   va   «og izdan   burunga»   usullarida	
ʼ ʼ ʼ ʼ
bajariladi. «Og izdan og izga» usuli «og izdan burunga» usulidan afzalroqdir, chunki	
ʼ ʼ ʼ
burun   yo llaridan   shilimshiq   va   suyuqlikni   yo qotish   qiyin   bo ladi.   Ba zi   hollarda	
ʼ ʼ ʼ ʼ
sun iy   nafas   berish   vositasi   sifatida   plastmassali   naychalardan   ham   keng	
ʼ
foydalanadilar.
4.7 Shovqin va titrash
Shovqin   asosan   ko p   mashina   va   mexanizmlar   ishlatilayotgan   joylarda,   ya ni	
ʼ ʼ
texnologik   jarayonlar   bajarilayotgan   joylarda   paydo   bo ladi.   Shovqin   odam	
ʼ
oshqozonini ishlash faoliyatining buzilishiga, yurak-tomir kasalliklariga va quloqning
bitib   qolishiga   sabab   bo lishi   mumkin.   Shovqinning   kuchi   detsibellarda   o lchanadi.	
ʼ ʼ
Oddiy   tovushlarning   shovqin   kuchi   40   detsibelgacha   yetadi,   yuk   mashinasining
shovqin   kuchi   esa   105-110   detsibelga   tengdir,   80   detsibeldan   yuqori   shovqin   kishi
organizmiga   yomon   ta sir   qila   boshlaydi,   120   detsibeldan   yuqorisi   kishi   asabini
ʼ
jarohatlashga   olib   keladi.   Ba zi   ma lumotlarga   asosan   shovqin   kishi   umrini   3-12	
ʼ ʼ
yilgacha qisqartirishi, yosh organizmning o sish tezligini 15-57% gacha kamaytirishi	
ʼ
mumkin. 
Sanoat   korxonalariniloyihalashtirishdagi   sanitariya   me yorlarida(SM   245-71)	
ʼ
ishlab   chiqarish   korxonalarining   xonalari   va   ularning   territoriyalarida   ruxsat   etilgan
me yoriy tovush ish turiga qarab 50DB dan 80DB dan ko p bo lmasligi lozim.	
ʼ ʼ ʼ
Bet
O ’ lch Varaq Hujjat   № Imzo Sana Titrash   (   vibratsiya)   —   titrash   deb,   uskuna   va   mashinalarning   ayrim   qattiq,
mo rt   detallarini   barcha   joylashtirilgan   maydonlari   va   asoslarining   to lqinlanishigaʼ ʼ
aytiladi.   Titrash   natijasida   asab   va   yurak-tomir   sistemasi   zararlanishi   mumkin,
kapillyar tomirlarning spazmalanishi sodir bo ladi, hushdan ketishga va gipertoniyaga	
ʼ
moyillik   kuzatiladi,   qonda   o zgarishlar,   umumiy   holsizlik   yuz   beradi.   Titrashlar,	
ʼ
ayniqsa,   ayollar   organizmiga   zararli   ta sir   ko rsatadi.   Titrashlarning   intensivligi	
ʼ ʼ
ularning   amplitudalari   va   chastotalariga   bog liqdir.   Sanitariya   me yorlari   va	
ʼ ʼ
Qoidalariga asosan, titrashli ishlarga bog liq bo lgan joylarda 18 yoshga to lmagan va	
ʼ ʼ ʼ
homilador ayollarning ishlashiga ruxsat etilmaydi.
4.8 Sanoat yoritgichlari
Kishining   tashqi   muhit   haqida   axborot   olib   turishi,   mehnat   qilish   qobiliyatini
va   salomatligini   saqlab   turish   uchun   yorug lik   asosiy   omillardan   biri   bo lib   xizmat	
ʼ ʼ
qiladi. Ish joyining yaxshi yoritilmaganligi ishlab chiqarishdagi jarohatlanishga sabab
bo lishi   mumkin,   asab   sistemasiga   salbiy   ta sir   etadi,   ko zni   charchatadi.   Ishlab	
ʼ ʼ ʼ
chiqarish xonalari va ish joylarining yoritilganligi ko z toliqishini kamaytiradi, nafas	
ʼ
olishni yaxshilaydi, jarohat sabablarini yo qotadi.	
ʼ
  Yoritilish manbalariga qarab tabiiy, sun iy va aralash yoritilish bo ladi. Sun iy	
ʼ ʼ ʼ
yoritiladigan ishlab chiqarish xonalarini sanitariya me yorlariga asosan yoritish talab	
ʼ
qilinadi. Ko pgina binolarda aralash yoritilish sistemasi qo llaniladi. Yorug lik kuchi	
ʼ ʼ ʼ
yorug lik   oqimining   u   tarqlayotgan   moddiy   burchakka   nisbatidan   iborat.   Yorug lik	
ʼ ʼ
kuchi   kandel   (kd)da   o lchanadi.   Har   qaysi   nuqta   yuzasining   yoritilganligi   (E)	
ʼ
lyukslarda   aniqlanadi   va   lyuksmetrlar   orqali   hisoblanadi.   Xonalarning   tabiiy
yoritilganligi   yorug lik   koeffitsientidan   tashqari   tabiiy   yoritilganlik   koeffitsienti   (e)	
ʼ
bilan ham baholanadi.
Deraza   oynalarining   holati   yorug likning   o tishiga   ta sir   ko rsatadi.   Binoning	
ʼ ʼ ʼ ʼ
ichkarisidagi   devorlarining   bo’yalganligi   va   qurilmalarning   ranglari   yoritilganlikka
ta sir   qiladi.   Masalan,   oq   rangga   bo yalgan   devordan   80%   gacha   yorug lik   qaytadi,	
ʼ ʼ ʼ
Bet
O ’ lch Varaq Hujjat   № Imzo Sana ko k   rangli   devordan   esa   faqat   11%   yorug lik   qaytadi.   Ishlab   chiqarish   xonalariniʼ ʼ
tabiiy   yoritilganligini   loyihalash,   tabiiy   yoritilganlik   va   yorug lik   koeffitsientlari	
ʼ
yordamida olib boriladi.
Sun iy   yoritish   uchun   chug lanma,   lyuminestsentli   yoritgichlardan	
ʼ ʼ
foydalaniladi. Turli xildagi ishlab chiqarish sharoitlari va binolar uchun maxsus elektr
yoritgichlar   va   armaturalar   qo llaniladi.   Portlash   xavfi   bo lgan   va   gazlari   mavjud	
ʼ ʼ
bo lgan   xonalar   uchun   maxsus   xavfsizlantirilgan   yoritgichlar   qo llaniladi.   Bunday	
ʼ ʼ
yoritgichlarning usti berkitilgan bo ladi. Sun iy yoritgichlar o z vazifasiga ko ra ish,	
ʼ ʼ ʼ ʼ
avariya   va   maxsus   yoritkichlarga   bo linadi.   ishlab   chiqarish   bo linmasiga   va	
ʼ ʼ
ishlarning turiga qarab, asosiy, umumiy hamda aralash yoritgichlar qo llaniladi.	
ʼ
Tabiiy yoritilganlik koeffitsientini aniqlash (TYoK) xona ichidagi nuqtaning Ei
xuddi   shu   gorizontal   tekislikda   joylashgan   butun   osmonning   tarqoq   nuri   bilan
yoritilgan   Em   tashqaridagi   nuqtaning   shu   paytdagiyoritilgaligiga   nisbatan   protsent
xisobida olingan yoritilganlikdir.
Bir   tomonlama   yoritilganda   xonaniig   eng   uzoq   nuqtasi   uchun   TYoK   ning
minimal   qiymati   normalanadi.   Turar   joy   va   jamoat   binolarida   polning   yoki   poldan
0,8  m   balandlikdagi   gorizontal   yuzaning  yoritilishi  aniqlanadi.   Shu  bilan  bir   vaqtda
havo ochiq bo lganda tarqoq yorug lik bilan yoritilishi o lchanadi.	
ʼ ʼ ʼ
Natijalari esa yuqorida keltirib o tilgan formula bo yicha hisoblab chiqariladi.	
ʼ ʼ
Yuqoridan   va   aralash   yoritiladigan   binolarda   TYoQ   ning   o rtacha   qiymati	
ʼ
normalanadi.   Buning   uchun   tekshirilayotgan   xonada   bir-biridan   teng   uzoqlikda
joylashgan   beshta   nuqtaning   yorug ligi   aniqlanadi.   Shu   bilan   birvaqtda   havo   ochiq	
ʼ
bo lganda tarqoq yorug lik bilan yoritilish o lchanadi. 	
ʼ ʼ ʼ
4.9 Ishlab chiqarish korxonalarida shamollatish tizimi
Ish   joylarida   havoning   harakati   ish   sharoitini   yaxshilashning   muhim
omillaridan   hisoblanadi.   Issiqlik   yuqori   bo lgan,   binolarda   havoning   harakati	
ʼ
Bet
O ’ lch Varaq Hujjat   № Imzo Sana organizmndan chiqadigan issiqlikni atrof-muhitga berilishini yaxshilaydi va aksincha,
sovuq binolarda organizmga salbiy ta sir qiladi.ʼ
Havoning   odam   uchun   sezilarli   minimal   tezligi   0,2   m/s   hisoblanadi.   Yilning
sovuq  paytlarida  havoning  tezligi  0,2-0,5 m/s,  issiq  joylarda  esa  0,2-1,0m/s  bo lishi	
ʼ
tavsiya etilgan. Issiq joylarda bu ko rsatkich 3,5 m/s. gacha oshirilishi mumkin.	
ʼ
Mikroiqlimni   tashkillashtiruvchi   elementlar   ko rsatgichlarini   nazorati   uchun	
ʼ
turli o lchov uskunalardan foydalanadilar. Havoning nisbiy namligini o lchash uchun	
ʼ ʼ
А vgust va  А sman aspiratsion psixro metrlari va gigrograflardan keng foydalanadilar.
Muhitning haroratini ma lum vaqt davomida qayd qilib borish uchun termograflardan	
ʼ
va lahzaviy o lchash uchun termometlardan foydalanadidar.	
ʼ
Ish o rinlarida havoni almashish harakat tezligini aniqlash anemometrlar	
ʼ
yordamida   amalga   oshiriladi.   Havoning   nisbiy   namligi   va   tozaligi   markazlashgan
havo almashtirgichlar (ventilyatsiya) tizimi yordamida amalga oshiriladi va havoning
harakatlanish   usuliga   ko ra   tabiiy   va   mexanik   shamollatishlar   bo ladi.   Tabiiy	
ʼ ʼ
shamollatishda xonaga havo tabiiy kuchlar - gravitatsion (issiqlik) va shamol bosimi
ta sirida   kiradi.   Gravitatsion   bosim   sovuq   va   issiq   havoning   solishtirma	
ʼ
og irliklaridagi farq natijasida yuzaga keladi.
ʼ
Barcha ishlab chiqarish binolarining havosini tozalab turish tabiiy va mexanik
shamollatish   usullari   yordamida   amalga   tozalanadi.   Buning   uchun   binoni
loyihalanayotganda   derazalar   va   devorlarda   derazachalar,   ventilyatsiya   kanallari,
quvurlar,   derazalar,   eshiklar   o rnatiladi.   Ularning   hajmi,   bino   hajmining   umumiy	
ʼ
hajmiga nisbatan 2% ni tashkil qilinishi kerak.  А gar tabiiy ventilyatsiyaning samarasi
kam   bo lsa   binoning   ichki   havosini   tozalash   maqsadida   mexanik   ventilyatsiyadan	
ʼ
foydalaniladi.   Havo   almashuv   qisqaligi   kerakli   unumdorlikda   ventilyator   tanlashni
ta minlaydi. Ventilyatsion qurilmani doimo ishlatmaslik sababiga ko ra ventilyatorlar	
ʼ ʼ
havo almashish  normalariga ko ra 2 marotaba  katta unumli  qilib chiqariladi. Qishki	
ʼ
paytlarda   ventilyatorlarning   o rniga   isitish   sistemasi   qo llaniladi.   Binoning   ichida
ʼ ʼ
havo   almashishini   ta minlashi   uchun   ventilyatsiya   sistemasini   to g ri   ekspluatatsiya	
ʼ ʼ ʼ
qilish   kerak.   Ularni   muntazam   ravishda   ta mirlab   turish   kerak.   Ventilyatsiya	
ʼ
Bet
O ’ lch Varaq Hujjat   № Imzo Sana sistemasi   nosoz   bo lsa   texnologik   jarayonlarda   turli   xil   gazlar,   tutunlar,   changlar,ʼ
issiqlik   va   suv   bug lari   belgilangan   miqdordan   oshib   ketishi   mumkin.   Shu   sababli
ʼ
uning samarali ishlashini tez-tez tekshirib turish lozim. Ventilyatsiya qurilmalarining
samarali ishlashi binolar ichidagi havoning harakati, harorati, havo namligi va uning
ifloslanish   darajasi   o lchangandan   keyin   aniqlanadi.   O’lchash   uchun	
ʼ
katotermometrlardan   foydalaniladi,   ya ni   0,5   m/s   gacha,   agar   0,3—1,0   m/s   gacha	
ʼ
bo lsa,   u   holda   parrakli   anemometrlar,   agar   20   m/s   gacha   bo lsa   anemometrlardan	
ʼ ʼ
hamda termometrlar, psixrometrlar va UG — 2 gazoanalizatorlardan foydalaniladi.
4.10 Yong’in xavfsizligi
Vujudga kelishi mumkin bo lgan yong inni oldini olish uchun quyidagi	
ʼ ʼ
tadbirlarni amalga oshirish maqsadga muvofiqdir:
- tashkiliy   (ko ngilli   o t   o chiruvchi   drujinalari   yoki   yong indan   muhofazalash	
ʼ ʼ ʼ ʼ
drujinalari tuzish, omma orasida tushuntirish ishlari olib borish);
-   texnikaviy   tadbirlarga   ishlab   chiqish   (   yong in   yoki   portlash   jixatidan   xavfli	
ʼ
xonalarga   alohida   konstruktsiyali   elektr   jixozlar   o rnatish,   nosoz   pechlar,	
ʼ
mashinalar,   elsktr   jixozlardan,   shuningdek,   oson   alangalanadigan   suyuqliklar
saklanadigan   yoki   ishlatiladigan   joylarda   olovdan   foydalanishni   taqiqlab
qo yish, yashin qaytargichlar o rnatish;	
ʼ ʼ
-  chiqqan yong inning tarqalishiga yo l qo ymaslik maqsadida obyektlarnio tga	
ʼ ʼ ʼ ʼ
chidamli materiallardan qurish;
-  binolar orasidagi yong inga karshi oraliqlarga rioya qilish;	
ʼ
-   yonayotgan   binolardan   odamlar,   hayvonlar   va   qimmatbaho   xo jalik	
ʼ
buyumlarini  muvaffaqiyatli  ravishda   ko chirishga   imkon  beradigan  choralarni	
ʼ
ko rish   (kerakli   mikdorda   eshiklar,   zarur   kengliqda   yo laklar   qurish   va   ularni	
ʼ ʼ
to sib qo yishni man etish;
ʼ ʼ
-   yong inni   o chirishni   osonlashtiradigan   tadbirlarni   ko rish   (yong inni	
ʼ ʼ ʼ ʼ
o chirish,   narvonlar,   yong in   kuzatish   minoralari,   suv   havzalari   va   binolarga	
ʼ ʼ
Bet
O ’ lch Varaq Hujjat   № Imzo Sana kelish   yo llari   qurish,   yong inga   qarshi   avtomatlashtirilgan   o’chirishʼ ʼ
vositalarini hamda signalizatsiyasini o rnatish).	
ʼ
4.11 Yakka tartibda himoyalanish vositalari
Ishchilarga   yakka   tartibda   foydalanish   uchun   beriladigan   yakka   tartibda
himoyalanish   vositalari   ish   vaqtida   ularni   ish   joyida   bo’lishi   kerak.   Ish   vaqtida
qo’llaniladigan   maxsus   kiyim,   maxsus   poyabzal   va   boshqa   yakka   tartibda
himoyalanish vositalari ro’yhati bajariladigan ishlarning aniq sharoitlari va o’ziga xos
jihatlarini   hisobga   olgan   holda   har   qaysi   ish   joyi   bo’yicha   mehnatni   muhofaza
qilishga   doir   yo’riqnomalarda   keltirilgan   bo’lishi   kerak.   Maxsus   kiyim   va   boshqa
yakka   tartibda   himoyalanish   vositalarini   korxonadan   tashqariga   olib   chiqish
taqiqlanadi.   Nafas   organlarining   yakka   tartibda   himoyalanish   vositalari   xavfli   va
zararli   ishlab   chiqarish   omillarining   ishlovchilarga   ta’sirini   oldini   olish   yoki
kamaytirish uchun qo’llaniladi. Ular omborlar devor va pardevorlarning ikki metrdan
baland qismi, shuningdek shiplari suvga chidamli bo’lishi kerak.
Elektr   tokidan   himoya   qilish   vositalari   asosiy   va   qo’shimcha   vositalarga
bo‘linadi.   Asosiy   vositalarga   1000   Voltdan   ortiq   kuchlanishli   elektr   moslamalariga
xizmat   ko‘rsatishda   foydalaniladigan   izolyatsiyali   shtangalar,   tok   o‘lchovchi
kleshalar,   kuchlanishni   ko‘rsatuvchi   asboblar,   himoyalovchi   qurilmalar   va   turli
ko‘rinishdagi   jihozlar   hamda   moslamalar   kiradi.   Kuchlanishi   1000   Voltgacha
bo‘lgan   elektr   moslamalariga   xizmat   ko‘rsatayotganda   esa   izolyatsiya   qilingan
dastlabki  asboblar:  buragichlar, ombur  va tishlagichlar, dielektrik qo‘lqoplar   hamda
izolyatsiyalangan kleshalardan foydalaniladi.
Qo‘shimcha   vositalarga   kuchlanish   1000V.dan   ortiq   bo‘lganda   ishlatiladigan
dielektrik etiklar, kalishlar, tushamalar va izolyatsiyali tagliklar kiradi.
Tarmoqdagi   yoki   elektr   moslamalaridagi   kuchlanishni   tekshirib   ko‘rishda
tokning   aktiv   ta’sirida   ishlovchi   kuchlanish   signali   va   kuchlanishni   ko‘rsatuvchi
maxsus   asboblardan   foydalaniladi.500   V.gacha   bo’lgan   elektr   moslamalaridagi
Bet
O ’ lch Varaq Hujjat   № Imzo Sana kuchlanishni   tekshirib   ko‘rishda   TI-2,   MIN-1,   UIN-10,   IN-92   markali   asboblar
ishlatiladi.  Kuchlanishi   1000 V.dan  yuqori  bo‘lgan elektr  qurilmalarini   tekshirishda
neon   chiroqli   indikatorlardan   foydalaniladi.   10   kV.   gacha   bo‘lgan   elektr
o‘tkazgichlardagi kuchlanishni tekshirishda tok o‘lchovchi kleshalar ishlatiladi.
Bulardan   tashqari,   elektr   tokidan   himoya   qilish   vositalariga   montyor
belbog‘lari,   bog‘ichli   montyor   kovushlari,   muhofaza   arqonlari,   teleskopli   minoralar
va narvonlar ham kiradi. Montyor belbog‘lari 225 kg, kovushlar esa 135 kg tok bilan
5 daqiqa davomida sinab ko‘riladi va keyingina ularlan foydalanishga ruxsat etiladi.
Barcha yakka  tartibdagi  himoya vositalari  quyidagi  standartlarga mos  bo'lishi
kerak:
 - jomakor, maxsus poyabzal va qo'lni himoyalash vositalari
GOST 12.4.103-86 ga;
 - maxsus rezina etiklar - GOST 12.4.072-89 ga:
  -   umumiy   ishlab   chiqarish   iflosliklaridan   himoyalovchi   kom   binezonlar   GOST
12.4.100-86 ga;
 -filtrlovchi respiratorlar va gazniqoblar (protivogazlar)-GOST 12.4.041-88 ga.
Ushbu   vositalar   ishchi-xizmatchilarga   "Bepul   korjoma   berishning   namunaviy
tarmoq me’yorlariga muvofiq beriladi. Me’yorlarda ko'zda tutilgan korjoma maxsus
poyabzal va saqlovchi moslamalar belgilangan muddatlarda berilishi hamda standart
va texnik shartlar talablarini qanoatlantirishi zarur. Korxona   ma’m uriyati korjoma,
maxsus poyabzal va sozlovchi vositalarni ishlab chiqarish sharoitini hisobga olgan va
fabrika-zavod   kasaba   uyushmasi   qo'mitasi   hamda   sanitariya   nazorati   tashkilotlari
bilan kelishgan holda belgilangan muddatda yuvib. zararsizlantirib tuzatib berilishini
ta ’minlashi  lozim. Agar ishlar ko'p miqdorda chang chiqishi yoki zaharli moddalar
ta   ’sir   ko'rsatishi   bilan   bog'liq   bo'lsa,   korxona   ma’muriyati   korjoma,   maxsus
poyabzal   va   saqlovchi   moslamalamri   changsizlantirish   va   zararsizlantirishni   tashkil
qilishi kerak.
Filtrlovchi vositalar nafas olinadigan havoni zararli aralashmalardan tozalaydi.
Ular   sanoat   filtrlovchi   gazniqoblari   va   filtrlovchi   respiratorlarga   bo'linadi.   Sanoat
Bet
O ’ lch Varaq Hujjat   № Imzo Sana filtrlovchi   gazniqoblari   nafas   olish   organlarini,   shuningdek   ko'zlar   va   yuz   terisini
gazlar   hamda   changdan   himoyalaydi.   Ular   filtrlovchi   qutichadan,   egiluvchan
shlangning   yuzga   kiyiladigan   qismidan   tashkil   topgan.   Sanoat   gazniqoblarining
qutichalari   muayyan   zararli   moddalardan   himoyalash   uchun   yutkichlar   bilan
to'ldiriladi   va   vazifasiga   qarab   har   xil   ranglarga   bo'linadi   hamda   muayyan   xizmat
muddatiga ega bo'ladi. Filtrlovchi respiratorlar vazifasiga ko'ra changga qarshi, gazga
qarshi   va   universal   xillarga   bo'linadi.   Respiratorlar   yarim   yuzniqob   va   filtrdan
tuzilgan. Ular bir necha markalarda ishlab chiqariladi. Og'ir ishni bajarishda va chang
miqdori   ko'p   bo'lganda   changga   qarshi   F-62   Sh     respiratoridan,   og'ir   va   o'rtacha
og'irlikdagi ishlarda hamda chang miqdori ko'p bo'lganda U -2h respiratoridan, chang
miqdori   kam   bo'lganda   esa   "Lepestok"   respiratoridan   foydalaniladi.   Universal   RU-
60M   respiratori   nafas   olish   organlarini   zararli   moddalar-gaz,   bug'   va   changdan
himoyalash uchun ishlatiladi. O'tkazmaydigan vositalar nafas olish organlarini atrof-
muhitdan   butunlay   ajratib   qo'yadi.   Bunday   vositalarga   shlangli   gazniqoblar,
kislorodli va havoli nafas olish apparatlari kiradi.
Bet
O ’ lch Varaq Hujjat   № Imzo Sana XULOSA
BIOX   - Gold Fields Ltd tomonidan ishlab chiqilgan bakterial tanlab eritmaga
o'tkazish   texnologiyasini   ko'rsatish   uchun   ishlatiladigan,   bu   jarayon   bakterial
oksidlanish deb ataladi.
Biooksidlanish jarayonida Thiobacillus ferrooxidans, Thiobacillus thiooxidans
va   leptospirillum   ferrooxidans   o'z   ichiga   olgan   tabiiy   bakterial   populyatsiyalar
qo'llaniladi.
Qulay   sharoitlarda   bu   bakteriyalar   oltinni   o'z   ichiga   olgan   sulfidli   rudalar   va
konsentratlarni   oksidlashi   mumkin.   Ular   orasida   pirit,   arsenopirit,   xalkopirit   va
boshqa sulfidli minerallar mavjud.
Sulfidlarni   yo'q   qilish   mexanizmi   mikroorganizmlarning   hayotiy   faoliyati
mahsulotlari bilan bevosita ta'sir va bilvosita kimyoviy oksidlanishni o'z ichiga oladi.
To'g'ridan-to'g'ri   oksidlanish   bilan   bakteriyalarning   sulfidli   minerallarga
qo'shilishi   muhim   rol   o'ynaydi,   natijada   hosil   bo'lgan   sulfat   kislota   va   temir   oksidi
birikmalari bevosita kimyoviy ta'sir ostida bo'linadi.
Ikki tomonlama temir va elementar oltingugurt bakteriyalar tomonidan navbati
bilan temir va sulfat kislota sulfatiga oksidlanadi.
Diplom   ishida   Bakterial   oksidlash   jarayonining   intellektual   boshqaruv
tizimlarini ng   loyihasi   ishlab   chiqilgan.   Amalda   mavjud   texnalogiya   asosan
solishtirish   yo’li   bilan   mukammal   texnologik   jarayonlar   sxemasi   ishlab   chiqildi.
Loyihada   texnik   va   texnologik   hisob   kitoblar   olib   borildi,   asosiy   va   yordamchi
dastgoxlar   tanlandi   va   hisoblandi.   Asosiy   texnik   iqtisodiy   ko’rsatkichlar   loyihani
iqtisodiy   jihatdan   samaradorli   deb   ko’rsatadi   va   investitsiya   kiritishga   munosib
sanaladi.
Taklif   etiladigan   diplom   ishining   tuzilmasi   quyidagicha:   Kirish,   Texnologik
qism,   Hisobiy   qism,   Iqtisodiy   qism,   Hayot   faoliyati   xavfsizligi,   Xulosa,
Foydalanilgan adabiyotlar. 
Bet
O ’ lch Varaq Hujjat   № Imzo Sana Ishning   kirish   qismida   mavzuning   dolzarbligi,   ishning   maqsadi   va   bajarilgan
ishning qisqacha mazmuni bayon etilgan.
Diplom   ishining   texnologik   qismida   Xavsizlik   tizimi   uchun   qo’llanilgan
kontrollerlar,   tok   manbai,   relelar,   har   xil   parametrlarni   o’lchovchi   datchiklarda
kechadigan jarayonlar va ularni avtomatlashtirish boshqarish usullari keng yoritilgan.
Hisobiy   qismida   esa   har   xil   jarayonlarga   ta’minotchi   vazifasini   bajarayotgan
nasoslarni   kontroller   yordamida   avtomatlashtirish   va   boshqarish   ko’rilgan   bo’lib,
ularning rostlash qonunlari ko’rib chiqilgan. 
Iqtisodiy qismida esa har bir omborxonada sarf bo’ladigan xarajatlar o’rganilib
chiqilgan.   Ya’ni   elektr   tarmog’i   xarajatlari,   montaj   ishlari   xarajatlari,   ishchi   kuchi
xarajatlari va amortizatsiya xarajjatlari ko’rib chiqilgan.
Bundan   tashqari   Hayot   faoliyati   xavfsizligi   qismida   jarayonni   xavfsiz   olib
borishning   asosiy   qoidalari,   himoya   kiyimlari   va   himoya   moslamalari   to’g’risida
ma’lumotlar keng asoslangan.
Xulosa   qilib   aytganda,   diplom   ishida   o’rganilgan   masalalar   o’zini   dolzarbligi
bilan   ajralib   turadi.   Bunda   olingan   ba’zi   natijalarni   “Texnologik   jarayonlarni
avtomatlashtirish va boshqarish” kafedrasidagi o’quv jarayonida qo’llash mumkin. 
Bet
O ’ lch Varaq Hujjat   № Imzo Sana Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati
1.   Mirziyoyev   Sh.M.   Qonun   ustuvorligi   va   inson   manfaatlarini   ta’minlash   –
yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi.-T.:O’zbekiston,
2.   Mirziyoyev   Sh.M.   Erkin   va   farovon,   demokratik   O’zbekiston   davlatini
birgalikda barpo etamiz. T.:O’zbekiston,
3.  Mirziyoyev   Sh.M.Milliy   taraqqiyot   yo’limizni   qat’iyat   bilan   davom   ettirib,
yangi bosqichga ko’tarilamiz. T.:O’zbekiston,
4. Mirziyoyev Sh. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib intizom va shaxsiy javobgarlik –
har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. T.:O’zbekiston,
5.  Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni
bartaraf etishning yo’llari va choralari. – Т.:O’zbekiston, 2009. – 56 b.
6.   Aripov   M.,   Begalov   B.,   Begimqulov   U.,   Mamarajabov   M..   Axborot
texnologiyalari:  O’quv qo’llanma. -T: Noshir, 2009. – 368 b.  
7.   A втоматизированные информационные технологии в экономике. / Под
редаксией проф. Титоренко Г.А. -  M .: Компьютер, ЮНИТИ, 1998 г.
8.   Avtomatlashtirilgan   boshqaruv   va   jarayonni   boshqarish   diagrammalarini
o'qitish usuli / Ed. A.S. Klyuev. - M.: Energoatomizdat, 1991. - 432 b.
9 .   Гулямов   С.С.,   Мусалиев   А.А.,   Хашимходжаев   Ш.И.   Проектирование
автоматизированных   экономических   информационных   систем.   Учебник.   -
Ташкент: ТГЭУ, 2007, - 343 стр.
10.   Kuzatuv   kengashining   avtomatlashtirish   tizimlarining   texnik   vositalari
bo'yicha ma'lumotlar
11.   Konyux   V.L.   Ishlab   chiqarishni   kompyuterlashtirishni   avtomatlashtirish.
Qo'llanma, 1 qism. - Kemerovo: 2003. - 118 b.
12.   Medvedev   A.E.   Avtomatlashtirish   jarayonlari   va   jihozlarini   joriy   etish
qoidalari. - Kemerovo: KuzGTU, 2006. - 56 b.
Bet
O ’ lch Varaq Hujjat   № Imzo Sana 13.   Medvedev   A.   E.   140604   (180400)   "Sanoat   korxonalari   va   texnologik
komplekslarini avtomatlashtirish " ixtisosligi bo'yicha talabalar uchun kurslarni ishlab
chiqish bo'yicha dastur va ko'rsatmalar - Kemerovo: KuzGTU, 2004. - 42 b.
14.   Medvedev   A.E.   Kompressorlarni   avtomatlashtirish   tizimi.   Laboratoriya
ishlarini bajarish uchun qo'llanmalar. - Kemerovo: KuzGTU, 2007. - 31 b.
15. Стрижко Л.СМеталлургия золото и серебра. – М.: МИСиС, 2001.
16.   Doniyarov   N.A.,   Voxidov   B.R.   «Nodir   metallar   metallurgiya»   fanidan
ma’ruzalar matni.  Navoiy , NDKI. 2013y.
17.   Меретуков   М.А.   Развитие   процесса   интенсивного   цианирования
золотосодержащих   гравитационных   концентратов   //   Цветная   металлургия.   –
2004. №4.
18.   Григорьев   С.Г,Татаринов   А.П,   Гудков   С.С.   Цветная   металлургия.   –
М.: Металлургия, 1991.
19.   СН-245-71.   Санитарные   нормы   проектирования   промышленных
предприятий. – Переизд. 1999М.:Стройиздат, 1999.
20.   ГОСТ 12.0.003-74. Система стандартов безопасность труда. Опасные
и   вредные   производственные   факторы.   Классификация.   –Переизд.   Сентябрь
1999с изм. 1. –М.:ИПК издательство стандартов, 1999.
21.   Учебное   пособие   №   216.   Безопасность   жизнедеятельности:   Учебное
пособие для выполнения домашнего задания / Е.П. Потоцкий, Н.В. 
Гриценко, Н.В. Мануев и др. Под ред. Л.С.Стрижко. –М.:МИСиС.
22.   СНиП   23-05-95.   Естественное   и   искусственное   освещение.   Нормы
проектирования. –М.: Стройиздат, 1995.
23.   Milliy   iqtisodda   axborot   tizimlari   va   texnologiyalari:   Oliy   o`quv   yurtlari
talabalari   uchun   uquv   qo`llanma   //   Mualliflar:   R.Х.Alimov,   B.Yu.Хodiyev,
K.A.Alimov va boshqalar.; S.S.G`ulomovning umumiy tahriri ostida. – Т.: «Sharq»,
2004. – 320 b.
24.  Nazarov X.N., Jurayev R. Robototexni k  si s tem alar. T.: TDTU 2004y. - 50b
Bet
O ’ lch Varaq Hujjat   № Imzo Sana 25. N.R. Yusufbekov, va boshq.«Avtomatik boshqarish nazariyasi» Toshkent.
O`qituvchi 1995y. -217-b.
26. O’zbekiston Respublikasininig «Yoshlarga oid davlat siyoati to`g`risida» gi
Qonuni, //“Хalq so’zi”, 2016 y. 15 sentabr
27.   O’zbekiston   Respublikasininig   «Axborotlashtirish   to’g`risida»   gi
Qonuni, //“Хalq so’zi”, 2004 y. 11 fevral. 
28.   Chupin   A.V.   Texnologik   jarayon   va   uskunalar   avtomatika   tizimlarini
hisoblash. - Kemerovo: KuzGTU, 2004. - 63 b.
29 .  www.ziyouz.com  
30.   https://priceclimate.com/vstraevyemyi-flancevyi-ten-atlantic-   30-kw/
31 .  https://priceclimate.com/SIEMENS Cerberus FDMO 4171
32 .   https://priceclimate.com/vstraevyemyi-SIEMENS   SIMATIC   S7-300   logic
controller
3 3 .  http://:www.lex.uz  
Bet
O ’ lch Varaq Hujjat   № Imzo Sana

KIRISH…………………………………………………………………………….

I.TEXNOLOGIK QISM………………………………………………………………

  1. Bakterial oksidlash jarayonining intellektual boshqaruv tizimlarini loyihalashning ulanish sxemasi tavsifi..............................................................
  2. Jarayonda foydalanilgan SIEMENS SIMATIC S7-400 dasturlashtirilgan mantiqiy  kontrolleri …………………………………………………………
  3. Bakterial oksidlanish jarayonining asoslari …………………………………
  4. Sulfidli rudalarning bakterial oksidlanish mexanizmi……………………….
  5. Bakterial oksidlash jarayonining intellektual boshqaruv tizimlarini loyihalashning texnologik sxemasi va uning tavsifi.........................................
  6. Bakterial oksidlash jarayonining intellektual boshqaruv tizimlarini loyihalashning prinspial-elektrik sxemasining tavsifi ……………………….

II.HISOBIY QISM…………………………………………………………………….   

2.1   Texnologik jarayonni avtomatlashtirish rostlash sintezi ……………………..

  1.     Obyektning uzatish funksiyasini tanlash……………………………………..
  2.     Texnologik jarayonni avtomatlashtirish konturi hisobi ………………………
  3.     Bakterial oksidlash jarayonining intellektual boshqaruv tizimlarini loyihalashning funksional sxemasini ishlab  chiqish…………………………

2.5 Avtomatlashtirish jarayonidagi nazorat o’lchov asboblari va qurilmalari ro’yhati………………………………………………………………………...

III.IQTISODIY QISM………………………………………………………………….

3.1     Texnik iqtisodiy ko’rsatkichlar………………………………………………

3.2     Amortizatsiya ajratmalari hisobi……………………………………………

3.3     Ishchilarning ish haqlarini hisoblash…………………………………………

3.4   Mutaxassislarning yillik ish haqi fondini hisoblash…………………………

3.5   Ish haqqini hisoblash…………………………………………………………

3.6   Elektr-energiya xarajatlari……………………………………………………

3.7  Ekspluatatsiya xarajatlar smetasi……………………………………………….

3.8  Avtomatlashtirishdan keyingi texnik iqtisodiy ko’rsatkichlar…………………

IV.HAYOT FAOLIYATI XAVFSIZLIGI……………………………………………

4.1  Atrof-muhitni va mehnatni muhofaza qilish…………..………………………

4.2  Texnologik uskuna, moslama, qurilma-apparatlarining xavfsizligi……………

4.3 Mashina, jihoz va qurilmalarni o`rnatish, ta`mirlash va foydalanishda mehnat xavfsizligi.......................................................................………………………

4.4 Jihozlarni o`rnatish, sozlash va ta`mirlashda yong’in xavfsizligi …………….

4.5 Texnologik jarayonlarni nazorat qilish, boshqarish, signalizatsiya va avariyaga qarshi avtomati himoya tizimlari……………………………………

4.6  Elektr tokidan jarohatlanganda birinchi yordam koʼrsatish choralari……….....

4.7  Shovqin va titrash...............................................................................................

4.8  Sanoat yoritgichlari ……………………………………..……………………

4.9  Ishlab chiqarish korxonalarida shamollatish tizimi …………………………..

4.10  Yong’in xavfsizligi………………………………..…………………………

4.11  Yakka tartibda himoyalash vositalari..............................................................

XULOSA……………………………………………………………………………

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR……………………………………………