Baliq konservalarining sifat ekspertizasi - Пищевая технология - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	20000UZS
Размер	323.7KB
Покупки	1
Дата загрузки	27 Апрель 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Пищевая технология

Продавец

Rustamov Orifjon

Дата регистрации 25 Апрель 2024

26 Продаж

Baliq konservalarining sifat ekspertizasi

Купить

MUNDARIJA
KIRISH……………………..……………………….…………………………….
I-BOB. BALIQ VA BALIQ MAHSULOTLARINING SIFAT
KO‘RSATKICHALARI ……………………………………..…………….. ..…..
1.1 Baliq va baliq mahsulotlarining organoleptik va fizik-kimyoviy
ko‘rsatkichlari …………………………………………………………………....
1.2 Baliq va baliq mahsulotlarining xavfsizligi to`g`risidagi maxsus texnik
reglamenti………………………………………………………………………..
1.3 Baliq va baliq oziq-ovqat mahsulotlariga qo‘yiladigan xavfsizlik
talablari………... ……..…………………………………………………....
II BOB. BALIQ VA BALIQ MAHSULOTLARINING SIFAT EKSPERTIZASI ...
2.1 Tirik baliqlar ekspertizasini o‘tkazishning o‘ziga xos xususiyatli…………
2.2 Tuzlangan baliqlarning sifat ekspertizasi…………………………………..
2.3 Baliq ikrasining sifat ekspertizasi……………………………………….
2.4 Baliq konservalarining sifat ekspertizasi……………………………………..
XULOSA…………………………………………………………………….
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YHATI…………………….

KIRISH
Mamlakatimizning milliy istiqlolga erishuvi bois «Kadrlar tayyorlash milliy
dasturi» va «Ta’lim to‘g‘risida»gi qonunning qabul qilinishi mamlakatda amalga
oshirilayotgan demokratik va iqtisodiy o‘zgarishlarni hisobga olgan holda kadrlar
tayyorlash tizimini keng ko‘lamda isloh qilishning ibtidosi bo‘ldi. Bozor
iqtisodiyoti sharoitida aholining yuqori sifatli, xavfsiz oziq-ovqat mahsulotlariga
bo‘lgan talabini qondirish eng muhim muammolardan biri sanaladi.
Respublikamizda so‘nggi yillarda qabul qilingan «Iste’molchilarning huquqlarini
himoya qilish to‘g‘risida»gi, «Oziq-ovqat mahsulotlarining sifati va xavfsizligi
to‘g‘risida»gi Qonunlari, chorvachilikni, sohibkorlikni va bog‘dorchilikni
rivojlantirish borasidagi qator qarorlar va farmonlar buning yaqqol namunasidir.
Tabiiyki, qishloq xo‘jalik xom ashyolari yetishtirish va oziq-ovqat mahsulotlari
ishlab chiqarish sohasidagi o‘zgarishlar iste’molchilarga servis xizmati
ko‘rsatishning ham yangi-yangi turlarini shakllantirishni talab qiladi. Bu borada
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2006 yil 18 aprelda qabul qilingan
«O‘zbekiston Respublikasida 2006-2010 yillarda xizmat ko‘rsatish va servis
sohasini rivojlantirishni jadallashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi qarori ayni
muddao bo‘ldi. Bu esa oziq-ovqat tovarlarining sifat ekspertizasi, xizmatlar va
ishlarni sertifikatlashtirish borasida ham malakali kadrlar tayyorlash zaruriyati
borligidan dalolat beradi. Shu asosda 2006 yilda 810000 – «Xizmat ko‘rsatish»
ta’lim sohasining 5811600 – «Servis (sifat ekspertizasi, xizmat ko‘rsatish va ishlar
sertifikatsiyasi)» bakalavriaturasi uchun Davlat ta’lim standarti tasdiqlandi.
Mazkur ta’lim standartida esa «Oziq-ovqat tovarlari sifat ekspertizasi» fanini
o‘qitish ko‘zda tutilgan.
Kadrlar tayyorlash tizimi islohini muvaffaqiyatli amalga oshirish eng avvalo
oliy ta’limning barqaror va aniq maqsadli rivojlanishini ta’minlashni ko‘zda tutadi.
«Oziq-ovqat tovarlari sifat ekspertizasi» fanini o‘qitishning asosiy maqsadi
bo‘lajak mutaxassislarga oziq-ovqat mahsulotlari ekspertizasining maqsadi,
mohiyati, ob’ektlari, sub’ektlari, oziq-ovqat tovarlari sifat ekspertizasi
o‘tkazishning o‘ziga xos-xususiyatlari, oziq-ovqat tovarlarini saqlash, tashish
jarayonida bo‘ladigan o‘zgarishlar va bu o‘zgarishlarning tovarlar sifatiga ta’siri
kabilar haqidagi bilimlarni berishdan iboratdir.
Tabiiyki, bu darslik ilk bor davlat tilida yozilganligi va nashr etilayotganligi
uchun ba’zi bir kamchiliklardan xoli bo‘lmasligi mumkin. Shu sababli muallif
mazkur darslik bo‘yicha o‘z fikr-mulohazalarini bildirgan kishilarga o‘z
minnatdorchiligini.

I-BOB. BALIQ VA BALIQ MAHSULOTLARINING SIFAT
KO‘RSATKICHALARI
1.1 Baliq va baliq mahsulotlarining organoleptik va fizik-kimyoviy
ko‘rsatkichlari
Iste’mol qilinadigan oziq-ovqat mahsulotlari ichida baliq mahsulotlari
alohida o‘rin egallaydi. Ularning sifat ko‘rsatkichlariga quyidagilar kiradi:
Rangi. Baliq mahsulotlarining rangiga GOST 7631-2008 standarti bo‘yicha
talablar o‘rnatilgan.
Baliq turiga qarab tashqi ko`rinishini, teri osti sarg`ishlarining mavjudligini,
qon ketishining sifatini va baliqning tana shaklidagi o`zgarishlarni va boshqalarni
tasniflash
Teri osti sarg`ishini, shu jumladan yog`ning oksidlanishi natijasida
go`shtning sarg`ayishini aniqlash, baliq terisini olib tashlangandan keyin amalga
oshiriladi. Go`shtning qalinligiga kirgan sarg`ishlikni aniqlash uchun baliqda
ko`ndalang kesmalar qilinadi. Oksidlanish tufayli sarg`ish oksidlangan yog`ning
hidi bilan birga keladi
Qizil ikra baliqlarining tanasi va jag`lari shaklidagi o`zgarishlar normative
yoki texnik hujjatlar talablariga muvofiq belgilaniladi
Orkinos, qilich, yelkan, skumbriya, marlinning qon ketishining sifati eng
go’shtli qismida qilingan kesma bilan belgilanadi. To`ri qonli baliq kesilganda
yengil va quyuq go`sht ortasida aniq ko`rinadigan chiziqqa ega bo`lishi kerak.
Boshqa suvsizlangan baliq turlarining go`shti kesilganda rangi me`yoriy-texnik
hujjatlarda talablarga muvofiq bo`lishi kerak.
Qisqichbaqasimonlardagi intermolting holati qobiqning qattiqligi va rangi
bahosi bilan belgilanadi normative yoki texnik hujjatlar talablariga muvofiq taqdim
etiladi.
Istemolchining qadoqdagi ikra ko`rinishi va rangi butun tarkibni ko`rish
orqali aniqlanadi.Bochkalar, polimer chelaklar va idishlardagi donodor,teshilgan
ikra rangi bitta bilan belgilanadi. Ikra massasining bir qismini ko`rish orqali hid va
ta`mni aniqlash mumkin.
Gidrolizatlar, izolatlar, soslar, mpastalar, ferment preparatlar,
ekstratlar,bulonlarva konsentratsiyalarning tashqi ko`rinishi va rangisilindrda
kamida 50 sm3 mahsulotni ko`ish orqali aniqlanadi. Silindir shaffof oynadan
yasalgan.
Rangli yog` va suyuq vitamin preparatlari, yog`ning shaffofligi GOST 7636
bo`yicha aniqlanadi
Ozuqa ovqatining ko`rinishi GOST 760 bo`yicha aniqlanadi.

Namuna olish va mahsulotlarning namunaviy hajmini aniqlash GOST31339
ga muvofiq amalga oshiriladi
2.Baliq yoki baliq bo`lmagan ob`ektlarining uzunligi yoki og`irligini,
shuningdek tashqi zararni aniqlashda qabul qiluvchi va yetkazib beruvchi o`rtasida
kelishilgan holda mahsulot namunasi hajmini kamaytirishga ruxsat beriladi
3.Har bir namuna birligi qadoqlash va markalashning
texnik reglamentlar normativ, texnik hujjatlar, shuningdek shartnomalar
talablariga muvofiqligi tekshiriladi va shunga ko`ra mahsulotlar aniqlanadi
4.Namuna hajmining har birligi tekshiriladi, birinchi navbatda tashqi holat
tekshiriladi, transport idishining yuzasi va ichki yuzasida izolyotsion va qadoqlash
materiallari, zichligi, tog`riligi, rangi, tashqi ko`rinishi, shu jumladan tashqi zarar
mavjudligi, mahsulot hidi, himoya qoplamasini holati, kesishning to`g`riligi
chuqur suvsizlanishning mavjudligi, tirik baliqlarda belgilar mavjudligi tekshiriladi
5.Mahsulotni qabul qilish joylarida tirik baliq va baliq bo`lmagan
ob`ektlarning holatini aniqlashda ular tirik obektlarni saqlash shartlarining
normative yoki texnik hujjatlar talablariga muvofiqligi teshiriladi
6.Muzlatilgan mahsulotlar uchun blokning ko`rinishi (butunlik, shaklning
to`g`riligi) aniqlanadi. Himoya qoplamasining holati, qadoqlashning tog`riligi va
zichligi va mahsulotni saqlash yoki tashish paytida muzdan tushurilganligini
ko`rsatadigan belgilarni vizual tarzda aniqlash
Mahsulotlardan namuna tanlanadi
3-5 dona istemol o`rami yoki 3dan 5kg gacha
Bitta namunaning massasi 2kg dan ortiq bo`lgan uchta baliqdan ko`p
bo`lmagan baliqlar. Zarur bo`lganda, is`temol qadoqlaridagi mahsulot birliklari
sonini ko`paytirish ruxsat beriladi lekin ikki marta ko`p emas.
Muzlatilgan va muzlatilgan mahsulotlarning organoliptik xususiyatlarini normative
texnik hujjatlar talablariga muvofiq taqsimlash muzlatilgan va muzlatilgan holda
amalga oshiriladi.
Organoliptik ko`rsatkichlarni aniqlash usullari
Mahsulotning tashqi ko`rinishi va rangi aniqlanadi
Bahs holatlarida, qiyma go`sht, ehra tuhumlari, lechen, yuraklardan tashqari
mahsulotlarning mustahkamligi eng go`shtli qismida qilingan ko`ndalang
kesmaning mushak to`qimasini bosish orqali aniqlanadi. Shu bilan birga, mushak
to`qimalarining tuzilishi kesilgan yuzada tekshiriladi. Bahsli holatlarda muzlatilgan
qiymaning konsistensiyasi quyidagi tarzda aniqlanadi. Qiyma minus 1S minus 2S
haroratgacha muzdan tushiriladi, go`sht maydalagichdan ikki marta 3da 3gacha
bo`lgan panjara teshigidan o`tkaziladi. Qiymadan har biri 20dan 25g gacha bo`lgan
5mm va 10 ta sharcha hosil bo`ladi. To`plar qaynoq suvga botiriladiva past

qaynatilganda 10 daqiqa davomida pishiriladi. Pishirish oxirida barcha shartlar o`z
shaklini saqlab qolishi kerak.
Baliq va baliq bo`lmagan ob`ektlardan tuzlangan, achchiq, dudlangan, quritilgan,
osilgan quritilgan, yangi quritilgan va quritilgan mahsulotlarning konsistensiyasi
quyidagicha aniqlanadi: eng go`shtli qismini bamoqlaringiz bilan siqish yoki
mahsulotni egish, barmoqlarizni 100g va undan kam og`irlikdagi baliqning orqa
tomoni buylabbosib turish. Mahsulotning eng go`shtli qismidagi kesmaning
chetlarini bosish ta`mini bir vaqtning o`zida aniqlash bilan chaynash. Baliqlar va
emizuvchi baliqlarning donador ikralari va teshilgan ikralarining konsistensiyasi
quyidagilar bilan aniqlanadi; ikrani tashqi ko`rikdan o`tkazish va ikra solingan
kavanoz egilganida ekraning devorlaridan tezligi va kechikish darajasini kuzatish
orqali tuxumlarning bir biridan ajralish darajasini aniqlash.Tuxum yuzasiga spatula
bilan yumshoq bosib turiladi. Kichik baliqning hidi avval uning tansining
kesmasini yasash orqali aniqlanadi. Kichkina xom va sovutilgan baliqning sirti
shilimshiq hidi biln yoki qo`lida bir nechta baliqlarni kuchli siqish yoki qisman
ezilgandan so`ng darhol aniqlanishi mumkin.
Baliqlarni sinovdan o`tkazish; baliq va baliq bo`lmagan narsalar yuviladi, kesiladi,
kerak bo`lganda ichaklarni olib tashlaydi va katta namunalar bo`laklarga bo`linadi.
Sinov namunalari yumshoq bo`lgunga qadar, qadoqlangan yoki qadoqlanmagan,
yaxshisi bug`da yoki tuzsiz suvda, begona hid va ta`msiz, past qaynatiladi.
Qaynatilgan mahsulotlar plastinka ustiga qo`yiladi, bulondan ajratiladi va
mahsulotda issiq bulyonning hidi aniqlanadi.
Bulyon konsentratlari va pastalarining hidi ta`mni aniqlash bilan bir vaqtda
quyidagi tarzda aniqlanadi; konsentrat yoki pasta yorliqdagi ma`lumotlarga
muvofiq suvda eritiladi so`ngra 100sm3 tayyorlangan bulyonga quyiladi.
Metal bankalarning ichki yuzasi holatini aniqlash. Ulardan mahsulotlar ajratib
olingandan keyin, bankalar va qopqoqlar yuviladi, quritiladi va yana tekshiriladi,
qora yoki zanglagan dog`lar mavjudligi va hajmi ko`rib chiqiladi.
Fizik- kimyoviy ko`rsatkichlarni aniqlash usullari
Mahsulotning haroratini to`g`ridan to`g`ri saqlash kameralarida yoki sovutish
kamerasida yoki namunalar olish bilan bir vaqtda kameradan chiqarilgandan so`ng
darhol aniqlanadi.
Harorat masofadan boshqarish moslamasi yoki metal ramkadagi suyuq termometr
orqali o`lchanadi. O`lchov moslamasining ko`rsatkichlari uni mahsulotdan olib
tashlamasdan yoki agar texnik imkoniyatlar imkon bersamahsulotning maksimal
yoki minimal haroratiga yetguncha olinadi. Uzunlik va massa aniqlanadi. Uzunligi
va vazni GOST 1388 meyyoriy-texnik hujjatlarga muvofiq tanlangan baliq yoki
baliq bo`lmagan ob`ektlarning har bir namunasi uchun alohida belgilanadi.
Uzunlik o`lchagich bilan yoki kaliber xatolik bilan aniqlanadi.

Baliq va baliq bo`lmagan narsalar va ulardan tayyorlanadigan mahsulotlarning
uzunligi va og`irligi dastlabgi tayyorgarlikka keltirib olinadi.
Mahsulotning o`lchami quyidagicha amalga oshiriladi;diametrdagi qobiqning eng
katta kengligi bo`yicha qisqichbaqa. Muzlatilgan mahsulotlarda chuqur
suvsizlanishni aniqlash butun namunani tortish yoki butun namunaning maydonini
o`lchash va chuqur suv mavjudligi bilan mahsulotlarni tortish yo`li bilan amalga
oshiriladi. Ommaviy yoki alohida muzlatilgan mahsulotlar namuna hajmi va
muzlatilgan bloklar , bloklarning umumiy sirt maydonini o`lchash o`lchagich
yordamida blok qirralarining uzunligi

1.2 Baliq va baliq mahsulotlarining xavfsizligi to‘g‘risidagi maxsus
texnik reglamenti
2018 yilda “ Baliq va baliq mahsulotlarining xavfsizligi to‘g‘risida ”
maxsus texnik reglament qabul qilingan. Bu texnik reglamentning maqsadi baliq
va baliq oziq-ovqat mahsulotlarini (keyingi o rinlarda - baliq oziq-ovqatʻ
mahsulotlari deb yuritiladi) ishlab chiqarish, saqlash, tashish, uning erkin
harakatlanishini ta minlash uchun tamg alash va qadoqlash shuningdek xavfsizligi
ʼ ʻ
xususida iste molchilarni chalg ituvchi harakatlarning oldini olish talablarini
ʼ ʻ
belgilaydi.
Ushbu texnik reglament O zbekiston Respublikasi hududida muomalaga
ʻ
chiqarilgan baliq oziq-ovqat mahsulotlariga nisbatan qo llaniladi.
ʻ
Texnik reglamentning texnik jihatdan tartibga solish obyektlari quyidagilar:
- suv biologik manbalaridan va akvakultura obyektlaridan ovlangan o simlik
ʻ
va suv hayvonot manbalaridan, qayta ishlangan yoki qayta ishlanmagan shaklda
olingan baliq oziq-ovqat mahsulotlarining quyidagi turlari:
- tirik baliq , va tirik suv umurtqasizlar;
- xom baliq (yangi), yangi suv umurtqasizlari, yangi sutemizuvchilar, xom
suv o tlari (yangi) va yangi suv o simliklar;
ʻ ʻ
- qaynatib-muzlatilgan suv umurtqasizlar, suv o tlari va boshqa suv
ʻ
o simliklari;
ʻ
- sovutilgan baliq oziq-ovqat mahsulotlari;
- yarim muzlatilgan baliq oziq-ovqat mahsulotlari;
- muzlatilgan baliq oziq-ovqat mahsulotlari;
- pasterizatsiyalangan baliq oziq-ovqat mahsulotlari;
- qoqi qilingan baliq oziq-ovqat mahsulotlari;
- quritilgan baliq oziq-ovqat mahsulotlari;
- qoqi qilib-quritilgan baliq oziq-ovqat mahsulotlari;
- marinadlangan baliq oziq-ovqat mahsulotlari;
- tuzlangan baliq oziq-ovqat mahsulotlari;
- issiq dudlangan baliq oziq-ovqat mahsulotlari;
- sovuq dudlangan baliq oziq-ovqat mahsulotlari;
- yarim dudlangan baliq oziq-ovqat mahsulotlari;
- surlangan baliq oziq-ovqat mahsulotlari;
- bolalar oziqlanishi uchun mo ljallangan baliq oziq-ovqat mah-sulotlari, shu
ʻ
jumladan, baliq va sabzavotlarga asoslangan qo shimcha ovqatlar, asosi baliq
ʻ
bo lgan qo shimcha taomlar;
ʻ ʻ
- pazandalik baliq mahsulotlari;
- yarim tayyor pazandalik mahsulotlari;
- baliq qiymasidan oziq-ovqat mahsulotlari;

- baliq konservalar;
- tabiiy baliq konservalar;
- yog qo shilgan tabiiy baliq konservalar; ʻ ʻ
- yarim tayyorlangan baliq konservalar;
- preservalar;
- donador ikra;
- pardali ikra;
- ikra-urug ;
ʻ
- pasterizatsiyalangan ikra;
- presslangan ikra;
- ajratib tuzlangan ikra;
- baliq ikracidan mahsulotlar;
- baliq, suv umurtqasizlar va suv sutemizuvchilarning oziqaviy yog i;
ʻ
- baliq oziq-ovqat mahsulotlaridan gidrolizat;
- o xshatib qilingan baliq oziq-ovqat mahsulotlari;
ʻ
- baliq oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarish, saqlash, tashish, sotish va
utilizatsiya jarayonlari.
3. Ushbu texnik reglament quyidagilarga taalukli emas:
a) baliqlarni, suv umurtqasizlarni, shuningdek suv o tlari va boshqa suv
ʻ
o simliklarini ko paytirish va o stirish (boqish) jarayonlari; 3
ʻ ʻ ʻ
b) ixtisoslashgan baliq oziq-ovqat mahsulotlari (bolalar ovqatlari uchun
baliq oziq-ovqat mahsulotlaridan tashqari);
v) baliq, suvdagi umurtqasizlar, shuningdek suv o tlari va boshqa suv
ʻ
o simliklari asosida tayyorlangan biologik faol oziq-ovqat qo shimchalari;
ʻ ʻ
g) O zbekiston Respublikasi hududida muomalaga chiqarilishi
ʻ
mo ljallanmagan, uyda, xususiy fermer xo jaliklarida yoki bog dorchilik,
ʻ ʻ ʻ
tomorqachilik va chorvachilik bilan shug ullanadigan fuqarolar tomonidan yoki
ʻ
faqat shaxsiy iste mol uchun mo ljallangan va oziq - ovqat mahsulotlarini ishlab
ʼ ʻ
chiqarish, saqlash, tashish va ajratish bilan shug ullanadigan fuqarolar tomonidan
ʻ
ishlab chiqarilgan baliq oziq –ovqat mahsulotlari;
d) oziq-ovqatga kirmagan baliq mahsulotlari.
1.3 Baliq va baliq oziq-ovqat mahsulotlariga qo‘yiladigan
xavfsizlik talablari
O zbekiston Respublikasi hududida muomalaga chiqarilgan baliq va baliq
ʻ
oziq-ovqat mahsulotlari ushbu texnik reglamentning 1-7 ilovalarida belgilangan
xavfsizlik talablariga, shuningdek, O zbekiston Respublikasi “Oziq-ovqat
ʻ
mahsulotining sifati va xavfsizligi” to g risidagi, O zbekiston Respublikasi
ʻ ʻ ʻ

“Veterinariya qonuni to g risida talablariga muvofiq bo lishi hamda veterinariya, ʻ ʻ ʻ
veterinariya-sanitariya qoidalari va normalariga javob berishi lozim.
Baliq oziq-ovqat mahsulotlari veterinariya ruxsatnomasini qo lga kiritgan
ʻ
xo jaliklarning (korxonalarlardan) akvakultura obyektlaridan, vakolatli organ
ʻ
(O zbekiston Respublikasi Veterinariya qo mitasiining hududiy bo limlari)
ʻ ʻ ʻ
tomonidan amalga oshiriladigan suv biologik manbalarning xavfsizligi monitoringi
ma lumotlariga muvofiq xavfsiz joylardan ushlangan (ovlangan) suv biologik
ʼ
manbalardan tayyorlanishi kerak. Monitoring ma lumotlari vakolatli organlarning
ʼ
rasmiy saytlarida axborot va telekommunikatsiya internet tarmog ida
ʻ
joylashtirilishi lozim.
Akvakultura baliq oziq-ovqat mahsulotlarida tabiiy va sintetik gormonal moddalar
yoki genetik o zgartirilgan organizmlar bo lmasligi kerak.
ʻ ʻ
O zbekiston Respublikasi xududida muomalaga chiqariladigan mahsulotlari
ʻ
tarkibidagi veterinariya dori vositalari qoldiqlari (levomitsetin “Xloramfenikol”,
tetratsiklin guruhi va batsitratsin bundan mustasno), suv hayvonlarining o sish
ʻ
stimulyatorlari (gormonal vositalar), dorilar (mikroblarga qarshi vositalar) texnik
reglamentining 2-ilovasida belgilangan ruxsat etilgan darajalardan oshmasligi
kerak.
O zbekiston hududida quyidagi baliq oziq-ovqat mahsulotlari sotilishga yul
ʻ
kuyilmaydi:
a) Diodontidae (ikki tishli, tipratikan-baliq), Molidae (oy-baliq), Tetraodontidae
(to rt tishli) va Canthigasteridae (to rt tishli, rufaklilar oilasi) zaharli baliq turlarini
ʻ ʻ
olib kirish va ulardan foydalanish taqiqlanadi;
b) organoleptik ko rsatkichlar buyicha iste mol xususiyatlariga muvofik
ʻ ʼ
bulmaydigan;
v) tana xarorati minus 18°C dan oshgan muzlatilgan mahsulotlar;
d) saqlash paytida muzning erishiga duchor bo lgan;
ʻ
ye) mahsulot tarkibida inson salomatligi uchun xavfli bo lgan biotoksinlar
ʻ
mavjudligi (fikotoksinlar).
Uxlab qolish alomatlari bo lgan tirik baliqlarni xom baliq (barra) sifatida sotilishni
ʻ
yoki qayta ishlash uchun yuborilishi kerak. 12
Baqra baliq oilasining tirik baliqlari uxlab qolishining birinchi belgilarida darhol
ichak-chovog ini tozlash uchun yuborilishi kerak.
ʻ
Jarohatlanganlik, ifloslangan balchiq, qum, neft mahsulotlari, suv o tlari,
ʻ
chig anoqlar bilan qisqichbaqasimonlarning tullash paytida va yumshoq zirhlilik
ʻ
paytida, shunindek, yarim mollyuskalar va ignaterliklar hayotning ayrim belgilarini
saqlab qolgan past faollikdagi qisqichbaqasimonlar, mollyuskalar va
ignaterliklarning sotilishiga yo l qo yilmaydi.
ʻ ʻ
Hayotning ayrim belgilarini saqlab qolgan past faollikdagi qisqichbaqasimonlar
darhol sovutish, kesish, pishirish va (yoki) muzlatish uchun yuborilishi kerak.
Dengiz urchinlari, qisqichbaqasimonlar, qorinoyoqlilar va qo shtabaqa
ʻ
mollyuskalar faqat jonli shaklda sotilishga va qayta ishlashga yuborilishi kerak.
Tirik trepanglar qo lga olingandan so ng darhol ishlov berilishi kerak.
ʻ ʻ

Tirik yesa bo`ladigan mollyuskalar pastga qavariq qobiq yaprog i bilan ʻ
joylashtirilgan bo lishi kerak.
ʻ
Tirik qo shtabaqa mollyuskalarning qopqoqlari mahkam yopilishi yoki biroz ochiq
ʻ
bo lishi kerak, lekin ularga teginish paytida yopiq bo lishi kerak.
ʻ ʻ
Tirik qisqichbaqasimonlar, ignateriklar va mollyuskalar mexanik ta sirga javob
ʼ
berishi kerak.
Tirik qo shtabaqa mollyuskalar foydalanishga chiqarilishidan oldin saralanishi va
ʻ
tozalashdan o tishi kerak.
ʻ
Tirik qo shtabaqa mollyuskalar takroriy suvga botirilmasligi yoki ularni sotish
ʻ
uchun qadoqlanganidan so ng suv bilan namlanmaslik kerak.
ʻ
Inson salomatligi uchun xavfli bo lgan baliqlarning alohida qismlari kesib olinishi
ʻ
va keyinchalik ushbu qismlar utilizatsiya qilinishi lozim.
Suv biologik manbalar va kelib chiqishi suv hayvonlariga mansub bo lgan
ʻ
akvakultura obyektlaridan tayyorlangan oziq-ovqat mahsulotlarida parazitlar
(parazit zararlanishlar) borligini tekshirish kerak. Baliq, qisqichbaqasimonlar,
mollyuskalar va ularni qayta ishlash mahsulotlarining parazitologik xavfsizlik
ko rsatkichlari ushbu texnik reglamentning 3-ilovasida belgilangan.
ʻ
Agar tirik parazitlar va ularning gumbaklari inson salomatligi uchun xavfli bulsa,
tirik baliklarda, tirik suv umurtkasizlarda bo lgan suv biologik manbalar va kelib
ʻ
chiqishi suv hayvonlariotga mansub bo lgan akvakulturasidan tayyorlangan oziq-
ʻ
ovqat mahsulotlari tegishli usullar bilan zararsizlantirilishi kerak.
Tirik baliq, xom baliq, suv umurtqasizlar, sovutilgan va kam muzlatilgan baliq
oziq-ovqat mahsulotlarida inson salomatligi uchun 13
xavfli bo lgan tirik parazitlar va ularning g umbaklari aniqlanganda bunaqa
ʻ ʻ
mahsulotlarning muomalaga chiqarishdan oldin minus 20 °C -dan yuqori
bo lmagan haroratda kamida 24 soat yoki minus 35 °C dan yuqori bo lmagan
ʻ ʻ
haroratda kamida 15 soat davomida muzlatilishi kerak, shuningdek uning
xavfsizligini kafotlaydigan boshqa zararsizlantirish usuli qo llanadi.
ʻ
Ko rinib turgan parazitlar bilan zararlangan iste mol qilinadigan baliq oziq-ovqat
ʻ ʼ
mahsulotlarini sotishga yo l qo yilmaydi.
ʻ ʻ
Kelib chiqishi suv hayvonlariotga mansub bo lgan qayta ishlanmagan baliq oziq-
ʻ
ovqat mahsulotlarining organoleptik ko rsatkichlarni baholashda farqlar mavjud
ʻ
bo lsa, uchuvchan asoslarning umumiy azoti ko rsatkichi aniqlanadi.
ʻ ʻ
Umumiy azotli uchuvchan asoslarning quyidagi chegaralari oshib ketsa, baliq oziq-
ovqat mahsulotlari sanoatni qayta ishlash va oziq-ovqat iste moli uchun yaroqsiz
ʼ
hisoblanadi:
Scorpaenidae (Chayon) oilasi turlari uchun 100 g go shtga 25 mg azot to g ri
ʻ ʻ ʻ
kelganda;
Qalqonbaliq (Pleuronectidae) oilasi turlari uchun 100 g go shtga 30 mg azot to g ri
ʻ ʻ ʻ
kelganda, Paltus (qalqonbaliq bir turi) bundan mustasno;

Boshqa baliq turlari uchun 100 g go shtga 35 mg azot to g ri kelganda.ʻ ʻ ʻ

II BOB. BALIQ VA BALIQ MAHSULOTLARINING SIFAT
EKSPERTIZASI
2.1 Tirik baliqlar ekspertizasini o‘tkazishning o’ziga xos xususiyatli
Saqlanish muddatiga qaramasdan tirik baliqlar navlarga bo‘linmasada har xil
sifatga ega bo‘lishi mumkin. Shartli ravishda tirik baliqlarni sifat ko‘rsatkichlariga
qarab uch guruhga bo‘lish mumkin: tiyrak baliqlar, kuchsiz va juda kuchsiz
baliqlar.
Tirik baliq semiz, teri qatlami toza, tangachalari tabiiy rangini yo‘qotmagan,
tiyrak, jabra qopqoqlarining ko‘tarilib-tushishi bir xil, suzgich qanotlari
harakatlanuvchan, mexanik jarohatlanmagan, kasallik alomatlari ham bo‘lmasligi
kerak. Suvdan olinayotgan baliq qattiq tipirchilaydi. Sog‘lom, tiyrak baliqlar
akvariumning tagida suzib yuradi.
Kuchsiz baliqlar tanasining rangi o‘chgan, suzgich qanotlarining hara-kati
juda sekin, suvning yuzasida suzib yuradi, ularni qo‘l bilan oson tu-tish mumkin.
Bunday baliqlarning normal fiziologik holati kasalligi yoki kislorod yetishmasligi
tufayli buzilgan bo‘ladi. Bunday baliqlarni akvariumlarda qoldirish maqsadga
muvofiq emas. Bu baliqlar akvarium-lardan olinib yaxshilab nazoratdan
o‘tkazilishi kerak. Agar tanasining sirtida va oyqulog‘ida (jabrasida) sezilarli
o‘zgarishlar va parazitlar bo‘lmasa darhol sotilishiga, sovutilishi yoki
muzlatilishga
tavsiya etiladi.
Juda kuchsiz baliqlar deyarlik tabiiy rangini yo‘qotgan bo‘ladi, ko‘pchilik
hollarda rangi oqaradi. Bu baliqlarning harakatlanish koordinatsiyasi buzilgan
bo‘lib, ular suvning tagida yotadi yoki qornini osmonga qilib zo‘rg‘a suzib yuradi.
Juda kuchsiz baliqlarni darhol akvariumdan olinib nazoratdan o‘tkazish
kerak. Agar baliq tanasida parazitlar, shishlar, yaralar va boshqa o‘zgarishlar
bo‘lmasa tezda sotilishi tavsiya etiladi.Agar baliqda yuqorida keltirilgan belgilar
mavjud bo‘lsa, unda iste’molchilarga ssotilmaydi va magazinlarda ham bunday
baliqlar qabul qilinmasligi kerak.
Kuchsiz va juda kuchsiz baliqlar sifati bo‘yicha tiyrak baliqlardan juda past
turadi.
Baliqlar ham ba’zi kasalliklar bilan kasallanishi mumkin. Ularning ba’zi
birlari insonga ham yuqishi mumkin. Ko‘pchilik hollarda baliqlarning
kasalliklarini parazitlar keltirib chiqaradi.
Bakteriyalar keltirib chiqaradigan kasalliklarga krasnuxa kasalligini keltirish
mumkin. Bunda baliq tanasi qizarib yara hosil qiladi. Ba’zan tangachalari tushib
ketib, baliq tanasida qora dog‘ paydo qiladi. Shuningdek, baliqlarda mog‘or
bakteriyalari keltirib chiqaradigan kasalliklar ham bo‘lishi mumkin. Bu kasalliklar
baliqlarga iflos suvli havzalardan yuqadi, chunki ana shu suvlarda kasallik
chaqiruvchi bakteriyalar va mikroorganizmlar bo‘ladi.
Krasnuxa va mog‘or bakteriyalari bilan kasallangan baliqlar iste’mol
qilishga tavsiya etilmaydi.
Ko‘pchilik hollarda kasallangan va mikroorganizmlar bilan zararlangan

baliqlar inson hayotiga xavf tug‘dirmaydi, chunki yaxshilab qaynatish va qovurish
jarayonida ularning hammasi qirilib bitadi.
Baliqlarni tuzlash , dudlash, qoqlash va sirkalash ham aynan shunday samara
beradi. Lekin kasallangan, parazitlari yaqqol ko‘rinib turgan baliqlarni
iste’molchilarning tabiati tortmaydi. Shu sababli ham bunday baliqlarni sotish
tavsiya etilmaydi.1-rasmda keltirilgan
1-rasm. Baliq mahsulotlari.

2.1 Tuzlangan baliqlarning sifat ekspertizasi
. Bu nuqsonli baliqlar sotuvga chiqarilmaydi Tuzlangan baliqlar quyidagicha
guruhlanadi: tuzlangan seldlar, tuzlangan
lasoslar, xushbo‘ylashtirilib tuzlangan seldlar, tuzlangan baliqlar va xokazo.
Tuzlangan seldlar. Seldlarning savdo nomlari ularning qayerdan
ovlanganligiga mos keladi: atlantika seldi, tinch okeani seldi, oq dengiz seldi,
kasbiy va azov dengizi seldlari.
Atlantika seldlari qaysi faslda ovlanganligiga qarab yog‘li atlantika seldlari
(12 % va undan ortiq), yog‘siz atlantika seldlariga bo‘linadi. Bu guruhga Atlantika
va Shimoliy muz okeanidan va uning yaqinidagi dengizlardan ovlanadigan seldlar
kiradi. Iyul oyining boshlarida ovlanadigan baliqlar va yanvar oyining
oxirlarigacha bo‘lgan vaqtda ovlangan baliqlarga qaraganda tarkibida eng ko‘p
miqdorda yog‘ tutadi. Ularning go‘shtining yog‘liligi 26 % gacha yetishi mumkin.
Mart-may oylarida ovlangan seldlar tarkibida eng kam miqdorda yog‘ bo‘ladi.
Tinch okeani seldlari ham aynan shu turlarga bo‘linadi.
Azov-qora dengiz seldlari qayerdan ovlanishiga qarab dunay, don, dnepr
seldlariga bo‘linadi. Bulardan eng yuqori sifatga ega bo‘lgani dunay seldlari
hisoblanadi. Chunki, dunay seldlari yog‘ga boyligi bilan ajralib turadi.
Shuningdek, bu guruhga salaka, kilka, hamsa, anchous kabi mayda seld
baliqlari ham kiradi.
Tuzlangan lasoslar. Qariyib hamma Yevropa lasoslari (semga, kasbiy lasosi,
boltiq lasosi) va uzoq sharq lasosining ko‘pchilik qismi(keta, gorbusha) yuqori
sifatli mahsulot olish uchun tuzlanadi.
Tuzlangan skumbriya va stavrida. Bularni atlantika skumbriyasi, uzoq sharq
skumbriyasi, kuril skumbriyasi va okean stavridasi nomlari bilan ishlab chiqariladi.
Bu baliqlarni butun va bo‘laklangan holatlarda tuzlanadi.
Xushbo‘ylantirib tuzlangan baliq. Oddiy tuzlash usulidan bu usulning farqi
shundan iboratki, bu usulda tuzga har hil ziravorar qo‘shib tuzlanadi.
Hamma seld oilasiga kiruvchi baliqlar shu usul bilan tuzlanadi. Katta seld
baliqlari bo‘laklanib qolganlari esa butun holida tuzlanadi. Bu usul bilan tuzlashda
baliq yaxshilab yuvilib, 15-20 daqiqa davomida suvi ketishi uchun ushlab turiladi
Keyin esa tuz, ziravorlar va qanddan iborat aralashmaga bulg‘ab olinadi. Keyin esa
bochkalarga qator qilib joylanadi. So‘ngra tuz eritmasidan quyilib mahkamlanadi
va 00S haroratda yetiltirishga jo‘natiladi. Taxminan 10-30 kundan keyin baliq to‘la
yetiladi, natijada xom baliqlarga xos hid va ta’m yo‘qolib, iste’molga tayyor
holatga keladi. Bunda ziravorlar resepturasi bir necha xil bo‘lishi mumkin.
Xushbo‘ylantirib tuzlangan baliqlarda tuz miqdori 6-12 % ni tashkil etadi.
Xushbo‘ylantirib tuzlangan baliqlar tovar navlariga bo‘linmaydi.
Tuzlangan turli xil baliqlar. Bu guruhga kiruvchi baliqlarning asosiy qismi
sovuq dudlashga, qoqlashga, qolgan qismlari esa qo‘shimcha ishlov berilmasdan
sotishga jo‘natiladi.
Tuzlangan baliq mahsulotlari sifat ko‘rsatkichlariga asosan 1-chi va 2-chi
navlarga bo‘linadi. Asosiy sifat ko‘rsatkichlari (tashqi ko‘rinishi, konsistensiyasi,
hidi va hokazo) bo‘yicha ko‘pchilik tuzlangan baliq turlariga bir xil talablar

qo‘yiladi. Tuzlangan baliqlarning sifatiga qanday talablar qo‘yilishini tuzlangan
seld baliqlari misolida ko‘rib chiqamiz.
Yuqorida ta’kidlaganimizdek, tuzlangan seld baliqlari sifati bo‘yicha 1-chi
va 2-chi navlarga bo‘linadi.
Birinchi nav tuzlangan seld baliqlarining yuzasi toza, rangi o‘chmagan,
sarg‘aymagan bo‘lishi kerak. Tanasi butun, lekin terisi sal shilingan, jabra
qopqoqlari ozroq singan, qorni sal yorilgan bo‘lishi mumkin. Konsistensiyasi zich,
yumshoqroq, yoqimli ta’m va hidli, begona ta’m va hidlarsiz bo‘lishi kerak.
Ikkinchi navli seldlarda esa yuzasining rangi o‘chgan, go‘shtiga o‘tib
ketmagan sarg‘ayish alomatlari bo‘lishi, terisi shilingan, boshi shikastlangan, qorin
ichak-chavoqlari tushib ketmaydigan darajada bo‘lishiga ruxsat etiladi.
Shuningdek, ularning konsistensiyasi sal dag‘alroq, lekin shalvirab ketmagan,
go‘shtida oksidlangan yog‘ hidi va ta’mi bo‘lishi mumkin.
Tuzlangan baliqlar sig‘imi 70 kg gacha bo‘lgan yashiklarga va hajmi 50-250
litr bo‘lgan bochkalarga joylanadi.
Hamma tuzlangan baliq mahsulotlari maxsus sovutiladigan vagonlarda
tashilishi kerak. Sertuz seld baliqlarinigina sovutilmagan transport vositalari
yordamida qisqa masofalarga tashish mumkin.
Tuzlangan baliqlarning saqlanishi muddati baliqlarning turi, tuzlilik darajasi
va saqlash sharoitlariga qarab har xil bo‘lishi mumkin. Tuzlangan baliqlar -8-
100S va havoning nisbiy namligi 90-95% bo‘lgan sharoitda bir necha oygacha
saqlanishi mumkin.
Magazinlarning sovutilmaydigan xonalarida kamtuzli baliqlarni 5
kungacha, o‘rtacha tuzli baliqlarni 10 kungacha, sertuz baliqlarni esa 15 kungacha
saqlash mumkin.
Tuzlangan baliqlarda uchraydigan nuqsonlar. Tuzlangan baliqlardagi
nuqsonlar ishlab chiqarish texnologiyasining buzilishi, saqlash, tashish va sotish
jarayonlarida vujudga kelishi mumkin. Bu nuqsonlarning ba’zi birlarini
qo‘shimcha ishlov berish yo‘li bilan tuzatish mumkin, ba’zi birlarini esa tuzatib
bo‘lmaydi.
Baliqlarning sifatini pasaytirishga olib keladigan nuqsonlarga qo‘yidagilarni
kiritish mumkin.
Xomlik-go‘shtda xom baliq ta’mi va hidi saqlanib qoladi, bel qismida esa
qotmagan qon izlarini ko‘rish mumkin bo‘ladi. Yaxshi yetilgan baliqlar yaxshi
muzlangan bo‘lsa, ularda bu nuqson saqlash jarayonida yo‘qoladi.
Begona hid – baliq jabralarida va ichida mog‘orga o‘xshash hid paydo
bo‘lishi bilan harakterlanadi. Bu nuqson tuz eritmasi yo‘q bo‘lgan idishlarda
saqlanish jarayonida vujudga keladi. Tuz eritmasi bilan yaxshilab yuvib, bu
nuqsonni yo‘qotish mumkin bo‘ladi.
Achish – bu nuqsonga ega bo‘lgan baliqlarning rangi o‘chib, nordon yoki
achchiq-nordon ta’m paydo qiladi. Bu nuqson baliq go‘shtida maxsus
mikroorganizmlarning rivojlanishidan paydo bo‘ladi. Eski tuz eritmasini yangi tuz

eritmasi bilan almashtirib yoki baliqni kuchli konsentratsiyali tuz eritmasi bilan
yuvish natijasida bu nuqson yo‘qoladi.
Yog‘ning oksidlanishi – bu nuqson yog‘li baliqlarda ko‘proq uchraydi. Bu
nuqsonga ega bo‘lgan baliqlardan oksidlangan yog‘ning hidi keladi va achchiq
ta’mga ega bo‘lib qoladi. Bu nuqsonni tuzatib bo‘lmaydi, shu sababli bu nuqsonga
ega bo‘lgan baliqlarni sotishga ruxsat etilmaydi.
Fuksin – bu nuqsonda avval baliqlarning sirtida qizil dog‘ paydo bo‘ladi va
bu dog‘ sekinik bilan muskul to‘qimasiga o‘tadi. Bu nuqson kuchli bo‘lgan
baliqlarning go‘shti ezilib, yomon ammiak hidi paydo bo‘ladi. Bu nuqsonni
mezofil bakteriyalar keltirib.2-rasmda keltirilgan
2-rasm

2.3 Baliq ikrasining sifat ekspertizasi
Ikra-bu urg‘ochi baliqlarning urug‘i hisoblanadi. Ikraning har bir donachasi
qobiqdan, protoplazma (yarim suyuq massa) va yadrodan tashkil topadi. Ikra
asosan osetra va lasos balqlaridan olinadi. Shuningdek, ikra karp va okean
baliqlaridan ham kam miqdorda ishlab chiqariladi.
Ikraning tarkibida to‘liq qiymatli oqsil, yog‘, vitaminlar va mineral moddalar
bo‘lganligi uchun u eng qimmatli oziq-ovqat mahsulotlaridan biri hisoblanadi.
Osetra baliqlarining ikrasi inson nerv faoliyati uchun zarur bo‘ladigan lesitin (1-2
%) moddasiga boyligi uchun ayniqsa qimmatlidir. Oqsil hamma baliq ikralarida
nisbatan o‘zgarmasroq bo‘lib 21-30 % ni tashkil etadi. Yog‘ miqdori osetra
baliqlari ikrasida 13-18 % ni, lasos baliqlari ikrasida esa 9-17 % ni tashkil etadi.
Ikralarda mineral moddalar miqdori – 1,2-1,9 %. Shuningdek, ikralar tarkibida A,
D, E va V guruhiga kiruvchi vitaminlar ham bo‘ladi.
Osetra baliqlarning ikrasi qora ikra, lasos baliqlarining ikrasi esa qizil ikra
deb yuritiladi.
Osetra baliqlari ikrasi. Ishlab chiqarish usuliga qarab osetra baliqlari ikrasi
donador, donador pasterizatsiya qilingan, payus va pardali ikralarga bo‘linadi.
Donador ikra butun ikra donalaridan iborat bo‘ladi. Bunday ikra olish uchun
yangi ikra donalari toza sovuq suvda yuviladi, so‘ngra quruq mayda tuz bilan
antiseptiklar qo‘shib tuzlanadi. Tuzda ko‘pi bilan 3-4 daqiqa ushlab turiladi. Keyin
namakopni ajratish uchun aralashma g‘alvirga tashlanadi. Tuzlash jarayonlari
to‘g‘ri o‘tkazilganda ikra donalari quruq, bir – biridan tezda ajraluvchan bo‘ladi.
Ular tunuka bankalariga germetik qadoqlanadi.
Sifati bo‘yicha donador bankali ikralar oliy, 1-chi va 2-chi navlarga
bo‘linadi.
Oliy navli ikra bir tur baliqdan olingan va bir vaqtning o‘zida tuzlangan
bo‘lishi kerak. Bu nav ikralarda ikra donalari o‘lchami bir xil, rangi och
kulrangdan to‘q kulranggacha, konsistensiyasi quruq, sochiluvchan, ikra donlari
bir
– biridan oson ajraladigan, ta’mi yoqimli, kam tuz, begona ta’m va hidlarsiz
bo‘lishi kerak.
Birinchi va ikkinchi navli ikralar ham bir xil baliqdan olingan va bir
vaqtning o‘zida tuzlangan bo‘lsa-da, ikra donalari konsistensiyasi, hidi va ta’m
ko‘rsatkichlarida ozroq chetlanishlar bo‘lishiga yo‘l qo‘yiladi.
Tuz miqdori ikraning hamma navlarida 3,5 % dan 5 % gacha bo‘lishi,
antkseptik moddalar miqdori esa 0,6 % dan ortiq bo‘lmasligi kerak.
Shuningdek, donador ikralar 50 kg sig‘imga ega bo‘lgan emal bochkalarga
ham qadoqlanishi mumkin. Bochkali ikralar ham bankali ikralar singari uch navga
bo‘linadi.3-rasmda keltirilgan.

3-rasm
Pasterizatsiya qilingan donador ikra yangi ikradan yoki tuzlangan ikraning
1-chi va 2-chi navlaridan olinadi. Ikra shisha bankalarga germetik qadoqlanib, 600
S haroratli issiq suv bilan pasterizatsiya qilinadi. Pasterizatsiya qilinganda
mikroorganizmlarning asosiy qismi qirilib – bitadi, fermentlar ham faolligini
yo‘qotadi. Bu esa baliq ikrasining uzoq saqlanishini ta’minlaydi. Shu bilan bir
qatorda ikra qobiqlari zichlashib, uning xushbo‘yligi va ta’mi qisman yo‘qoladi.
Pasterizatsiya qilingan ikralar 28, 56 va 112 g massada shisha bankalarga
qadoqlanadi.
Pasterizatsiya qilingan ikra navlarga bo‘linmaydi. Bu ikralar ham bir xil
baliq va bir vaqtning o‘zida tuzlangan xom ashyodan olinib, ikra donalarining
katta-kichikligi va rangi bir xil bo‘lishi kerak. Ularda ikra donalarining
kattakichikligi
va rangida ozroq farq bo‘lishiga ruxsat etiladi. Konsistensiyasi quruq,
sochiluvchan, bir-biridan tezda ajraladigan bo‘lishi kerak. Ta’mi va hidi esa
pasterizatsiya qilingan ikraga mos, begona ta’mlarsiz va hidlarsiz bo‘lishi kerak.
Payus ikra istalgan baliqlarning yangi va sifatli ikrasidan tayyorlanadi. Bu
ikralarda ikra donalarining zichligi, yetilganligi, katta-kichikligi va rangiga ma’lum
talablar qo‘yilmaydi.
Bu tur iklarni tayrlashdan oldin tuz eritmasi tayyorlanib, bu eritma
mikroorganizmlarni o‘ldirish uchun qaynatiladi va to‘yingan eritma hosil qilinadi.
Keyin esa 40 – 450 S haroratli tuz eritmasida ikra 2 – 3 daqiqa davomida tuzlanadi.
Tuzlangan ikra bo‘z xaltalarga solinib siqiladi va namakob ajratiladi. Keyin
xaltalardan olinib konsistensiyasi va sho‘rligini bir xil qilish uchun yaxshilab
aralashtiriladi. So‘ngra tayyor baliq ikrasi 20, 30 va 50 l hajmli bochkalarga yoki 2
kg sig‘imli tunuka bankalarga qadoqlanadi.
Payus ikrasi sifatiga qarab oliy, 1-chi va 2-chi navlarga bo‘linadi. Bu tur
ikralarning oliy navi sifat ko‘rsatkichlari bo‘yicha barcha talablarga to‘la javob
berishi kerak. Ularning 1-chi va 2-chi navlarida esa konsistensiyasining bir xil
bo‘lmasligi va ta’mi sal achchiqroq va o‘tkir hidli bo‘lishiga ruxsat etiladi.
Pardali ikra yetilmagan yoki o‘ta yetilgan, urug‘ plenkasini ajratib

bo‘lmaydigan ikralardan tayyorlanadi. Urug‘ pardasi pichoq yordamida kesiladi,
tuzlanadi, keyin namakobni oqizib yuborib bochka yoki bankalarga qadoqlanadi.
Osetra baliqlarining pardali ikrasi sifati bo‘yicha navlarga bo‘linmaydi.
Lasos baliqlari ikrasi. Uzoq sharq lasoslaridan (keta, gorbusha, nerka,
chavicha) faqat donador ikra olinadi. Lasos baliqlari ikrasini olishda o‘tkaziladigan
jarayonlar ham osetra baliqlari ikrasini tayyorlashdagi jarayonlardan deyarli farq
qilmaydi. Lasos baliqlari ikrasida osetra baliqlari ikrasiga nisbatan oqsil ko‘p
bo‘lsa-da, ta’m ko‘rsatkichlari bo‘yicha osetra baliqlari ikrasiga tenglasha olmaydi.
Lasos baliqlari ikrasi sifati bo‘yicha, 1-chi va 2-chi navlarga bo‘linadi.
Birinchi navli ikralar bir xil baliqlardan olingan, ikra donalarining kattakichikligi
bir xil, rangi ham bir xil, urug‘ plenkalari va ivigan qonlari bo‘lmasligi
kerak. Ularda ikra donalarining ozroq darajada yorilganligi va ikralar sal
yopishqoq bo‘lishiga ruxsat etiladi. Ta’mi va hidi yoqimli, o‘ziga xos bo‘lishi
kerak. Ozroq darajada achchiqroq va o‘tkirroq ta’m bo‘lishi mumkin.
Ikkinchi navlarida esa har xil baliq ikralari aralash, turli xil rangli, urug‘
plenkalari bo‘lishi mumkin. Ularda ikra donalari toza, bir-biridan yaxshi
ajraladigan bo‘lishi bilan bir qatorda ozroq yopishqoqroq bo‘lishiga ham ruxsat
etiladi. Bu nav ikralarda achchiqroq ta’m va nordonroq hid bo‘ladi. Tuz miqdori 4
– 7% ni tashkil etadi.4-rasmda keltirilgan.
4-rasm

2.4 Baliq konservalarining sifat ekspertizasi
Baliq – suvda jabralari orqali nafas oladigan, hayot kechiradigan va
riaojlanadigan umurtqali suv jonivori hisoblanadi.
Baliq va uni qayta ishlab olinadigan mahsulotlar to‘la qiymatli oqsil manbai
hisoblanib, shifobaxshlik va parhezlik xususiyatiga ega ekanligi bilan qadrlanadi.
O‘zbekistonda qadimdan baliqchilik bilan shug‘ullanib kelingan.
Respublikaning daryo va ko‘llarida 60 dan ortiq baliq turlari yashaydi. Shulardan
eng ahamiyatlilari zog‘ora, do‘ngpeshona, sudak, oqcha (leshch), tobonbaliq,
cho‘rtan baliq, ilonbosh, qizilko‘z (vobla) baliq turlari hisoblanadi. Avvallari
baliqlar asosan Orol dengizi, dengiz yaqinidagi ko‘llar, Sirdaryo hamda
Amudaryodan ovlanar edi. So‘nggi yillarda bir qancha yirik baliqchilik xo‘jaliklari
tashkil etilishi va baliqlarni sun’iy urchitish yo‘lga qo‘yilishi natijasida
respublikamizda baliq yetishtirish barqaror tus oldi.
Hozirgi kunda respublikamizda «O‘zbaliq» korporatsiyasi tashkil etilib, bu
korporatsiya tizimida bir necha baliqchilik birlashmalari, kombinatlari, baliqchilik
xo‘jaliklari, Ixtiopotologiya markazi va ulgurji savdo omborxonalari faoliyat
ko‘rsatmoqda. Respublikamizda baliqchilikni rivojlantirishda «O‘zbaliq»
korporatsiyasining «Suv havzalari jonivorlarini o‘rganish» instituti katta ahamiyat
kasb etmoqda.
Baliqlarning tana tuzilishi. baliq asosan bosh, tana, dum qismmva suzgich
qanotlardan tashkil topadi. baliqlarda bu qismlarning shakllari va o‘lchamlari
(massasi) har xid bo‘lib, baliqlarning yashash sharoitlariga bog‘liq bo‘ladi.
Baliq tanasi tashqi qismdan teri bilan himoyalangan bo‘lib, ter xujayralari
pigmentlari baliqqa ma’lum rang beradi. Teri sirtida shilimshiq modda ishlab
chiqaradigan xujayralar bo‘ladi. Ana shu shilimshiq moddalar baliqning suvda
suzishini osonlashtiradi, baliqni tashqi muhit va mikroorganizmlar ta’siridan
himoya qiladi.
Ko‘pchilik baliqlar terisi tashqi tomondan yupqa plastinkachalar holidan
tangachalar bilan qoplangan bo‘ladi. Vaqt o‘tishi bilan tangachalar qatlami ham
ko‘payib boradiva ba’zi hollarda shu qatlamlarning qalinligi baliq yoshidan dalolat
beradi.
Baliq tanasi skeletlari tag‘aylardan (osetra baliqlari oilasi) va suyaklardan
tashkil topadi. Ko‘pchilik baliqlarning skeletlari suyaklardan tashkil topadi. baliq
tanasida qancha kam bo‘lsa, ularning ozuqaviy qiymati shuncha yuqori bo‘ladi.
Baliqlarning suzgich qanotlari juft va toq bo‘ladi. Ularning ko‘krak, qorin
suzgich qanotlari juft, bel, chiqaruv organi va dum suzgich qanotlari esa toq
bo‘ladi. Suzgich qanotlarining tuzilishi, soni va ularning qanday joylashganligiga
qarab baliqning qaysi xilga va baliq oilasiga mansubligini aniqlash mumkin.
Baliqning bel va chiqaruv organi suzgich qanotlari uning muvozanatini saqlashga,
ko‘krak, qorin qismida joylashgan suzgich qanotlari baliq harakatini o‘zgartirishga
yordam bersa, dum suzgich qanotlari esa oldinga harakat qlishga yordam beradi.
Baliqlarning nafas olish organi jabralari hisoblanib, ular baliqning bosh

qismining ikki yon tarafida joylashgan bo‘ladi. Baliqlar ana shu jabralari
yordamida suvda erigan kislorod bilan nafas oladi.
Baliqlarning iste’mol qilinadigan va iste’mol qilinmaydigan qismlarining
nisbati baliqlarning turiga, jinsiga, katta-kichikligi v semizligiga qarab har xil
bo‘ladi. Baliqlarni sanoat miqyosida qayta ishlaganda ulardan chiqit chiqmaydi,
chunki ularning iste’molga yaroqsiz qismlaridan ham mollarga yem sifatida
beriladigan unlar va yerga solinadigan o‘g‘itlar ishlab chiqariladi.5-rasm

5-rasm
Baliqlarning kimyoviy tarkibi va ozuqaviy qiymati . Baliq go‘shti
tarkibida oqsil, yog‘, vitaminlar, fermentlar, ekstraktiv va mineral moddalar
mavjudligi uchun ular yuqori ozuqaviy ahamiyatga egadir. Baliqning kimyoviy
tarkibi baliq turi, yoshi, ovlangan vaqti, joyi va boshqa omillarga qarab ma’lum
darajada o‘zgarib turadi. Asosan baliq va baliq mahsulotlari to‘liq qiymatli hayvon
oqsili manbai ekanligi bilan ham qadrlanadi.
Oqsil baliq go‘shtining asosiy tarkibiy qismlaridan biri hisoblanadi.
Ko‘pchilik baliq turlarida oqsil miqdori 13 foizdan 20 foizgachani tashkil etadi.
Ularda to‘liq qiymatli oqsilning to‘liq qiymatga ega bo‘lmagan oqsilga nisbati ham
mol, qo‘y, cho‘chqa go‘shti oqsillaridagiga nisbatan birmuncha ko‘pdir.
Baliq yog‘lari suyuq bo‘lib, tarkibida to‘yinmagan yog‘ kislotalari ko‘p
bo‘lganligi uchun ham tez hazm bo‘ladi. Baliq yog‘i tarkibidagi to‘yinmagan yog‘
kislotalari (linolevat, linolenavat, araxidonavat) va boshqalar organizmda modda
almashinuvini yaxshilab, ortiqcha xolesterinni chiqarishga yordam beradi.
Baliqlarning yoshi, ovlanadigan vaqti va joyi, fiziologik holatlariga qarab ulardagi
yog‘ miqdori 0,4 foizdan 30,0 foizgacha bo‘lishi mumkin. Baliq tarkibidagi yoq
miqdori baliq go‘shtining ta’m ko‘rsatkichlari va ozuqaviy qiymatiga katta ta’sir
ko‘rsatadi. Shu sababli baliqlarning semizligi, ularning navini aniqlashga

qo‘llaniladigan asosiy ko‘rsatkichlardan biri hisoblanadi.
Shunday qilib, baliq moylari tarkibida to‘yinmagan yog‘ kislotalari
mavjudligi uchun organizmda tez hazm bo‘lsa, ikkinchidan, bu kislotlar havo
kislorodi ta’sirida oksidlanishga juda moyil hisoblanib, ular muzlatilgan baliqlar va
baliq mahsulotlarining tezda buzilishini keltirib chiqarib, saqlash muddatini
kamaytiradi.
Ekstraktiv moddalar baliq go‘shti tarkibida kam (1,5-3,5 %) bo‘lib, ular
suvda oson eriydi. Ular baliq sho‘rvasiga o‘ziga xos hid va ta’m berib, ovqat hazm
bo‘lishini yaxshilaydi. Baliqlar buzila borgan sari ekstraktiv moddalar miqdori
ortib boradi va chirituvchi bakteriyalarning rivojlanishi uchun qulay sharoit
vujudga keladi.
Mineral moddalar baliq to‘qimalari, oqsil, yog‘, fermentlar tarkibida 3%
gacha, suyagida esa ancha ko‘p bo‘ladi. Ularga fosfor, oltingugurt, temir, kalsiy,
natriy, magniy, mis, yod, maganes, kobalt va boshqa mineral elementlarni kiritish
mumkin. Dengizdan ovlanadigan baliq go‘shtlari tarkibida mikroelementlar
miqdori issiqqonli hayvonlarnng go‘shtlariga qaraganda 40-70 marta ko‘p bo‘lishi
aniqlangan.6-rasm.
6-rasm
Uglevodlar baliq go‘shti tarkibida gilikogen (hayvon kraxmali) holida
uchrab, ularning miqdori juda kam-0,5-1,0% ni tashkil etadi.
Baliqning deyarli hamma to‘qimalarida vitaminlar uchraydi. baliq go‘shti
tarkibida uchraydigan asosiy vitaminlar A, D, Ye, K (yog‘da eruvchi)
vitminlaridir. Bandan tashqari baliq go‘shti va boshqa to‘qimalarida V1, V2 va S
vitaminlari bo‘ladi. Ko‘p miqdorda vitaminlar baliq jigari moylarida uchraydi.
Shunday yog‘larga treska balig‘i jigari yog‘larini kiritish mumkin.
Baliq go‘shti tarkibida suv 55 foizdan 83 foizgacha bo‘ladi. Baliq go‘shti
qanchalik yog‘li bo‘lsa, ularda suv miqdori shuncha kam bo‘ladi. Masalan, yog‘siz
baliq hisoblanadigan treska baliqlari go‘shti tarkibida suv 80-83% ni tashkil etadi.
Baliq go‘shtlarining ovqatlik qiymati faqat ularning kimyoviy tarkibi

bilangina emas, balki baliq tanasidagi iste’mol qilinadigan va iste’mol
qilinmaydigan qism va organlarning nisbati bilan ham o‘lchanadi. Baliqning
iste’mol qilinmaydigan qismlari – suyak, suzgich qanotlari, tangachalari, ichki
organlaridir.
Baliq go‘shti mol va qo‘y go‘shtlariga qaraganda ham tez buziluvchan
mahsulotlar bo‘lganligi uchun ularning sifat ekpertizasini o‘tkazishga alohida
e’tibor beriladi. Quyida baliq va baliq mahsulotlarining sifat ekspertizasini
o‘tkazish bilan bog‘liq ma’lumotlarni keltiramiz.
Baliq konservalarining sifati ularning organoleptik va fizik-kimiyoviy
ko‘rsatkichlari asosida baholanadi. Baliq konservalarining sifatini baholashda
avvalo bankalarning tashqi ko‘rinishiga e’tibor beriladi. Bankalar toza, ezilmagan,
zanglamagan va shishib chiqmagan bo‘lishi kerak. Qog‘oz etiketlar butun, to‘g‘ri
kleylangan, toza, yozuvlari aniq bo‘lishi kerak. Ana shu ko‘rsatkichlar
aniqlangandan keyin banka ichidagi mahsulotning sifati aniqlanadi.
Baliq konservalarining organoleptik ko‘rsatkichlariga baliq go‘shtining,
quymaning rangi, konsistensiyasi, ta’mi va hidi, bankadagi baliq burdalarining
soni, joylanish sifati va boshqa ko‘rsatkichlari kiradi.
Baliq konservalarining ta’mi va hidi yoqimli, o‘ziga xos, ziravorlar va
boshqa qo‘shimchalar ta’mi va hidi yaqqol sezilib turishi, begona ta’mlarsiz va
hidlarsiz bo‘lishi kerak. Qolgan organoleptik ko‘rsakichlari ham tegishli standart
talablariga mos bo‘lishi kerak.
Baliq konservalarining asosiy fizik-kimiyoviy ko‘rsatkichlariga ulardagi tuz
miqdori, nordonligi, mis va qalay tuzlarining miqdori kabilar kiradi. Hamma baliq
konservalarida tuz 1,2-2,5% miqdorida chegarlanadi, qalay tuzlari esa 1 kg
mahsulotda 200 mg dan ortiq bo‘lmasligi talab qilinadi. Shuningdek, ularda boshqa
og‘ir metallar tuzlarining bo‘lishiga yo‘l qo‘yilmaydi.
Baliq konservalarida uchraydigan nuqsonlar. Baliq konservalarida
uchraydigan nuqsonlarning vujudga kelishiga xom ashyoning sifati, ishlab
chiqarishning sanitariya holati, konserva ishlab chiqarish texnologik
jarayonlarining buzilishi, qadoqlash uchun ishlatiladigan bankalarning qanday
materialdan ishlanganligi, sifati va konserva mahsulotlarini saqlash sharoitlari
katta
ta’sir ko‘rsatadi.
Baliq konservalarida uchraydigan nuqsonlarning ba’zi turlari, go‘sht va
sabzavot konservalarida ham uchraydi. Masalan, bunday nuqsonlarga bankalarning
germetik bekitilmaganligi, bombaj, yaxshi sterilizatsiya qilinmaganligi,
bankalarning ezilishi, zanglashi va boshqa bir qancha nuqsonlarni kiritish mumkin.
Shu sababli bu nuqsonlarning tavsifi go‘sht konservalari mavzusida atroflicha
yoritib berilganligi sababli bu mavzuda takrorlash maqsadga muvofiq emas deb
o‘ylaymiz.
Quyida aynan baliq konservalarida uchraydigan spesifik nuqsonlar bo‘yicha
ma’lumotlar keltiriladi.

Achish. Ba’zi bir issiqlikka bardoshli mikroorganizmlar sterilizatsiya
jarayonida butunlay qirilib-bitmaydi va ular konservani saqlash jarayonida
mahsulotda chuqur o‘zgarishlarni vujudga keltiradi. Ko‘pincha bu nuqson tomat
sousli konservalarda vujudga keladi. Bu nuqsonga uchragan baliq konservasida
tomat sousining rangi o‘zgaradi, cho‘ziluvchan konsistensiya hosil qilib, begona
ta’m paydo qiladi.
Achish jarayoni ro‘y bergan konservalarda bombaj belgilari kuzatilmaydi.
Sterilizatsiya jarayonining buzilishi natijasida vujudga keladigan nuqsonlar.
Sterilizatsiya jarayonida haroratning pasayishi mahsulotda buzilishni keltirib
chiqaradigan mikroorganizmlarning to‘la qirilib bitmasligiga sabab bo‘ladi. Yoki
haroratning keragidan ortiqcha bo‘lishi ham oqsillarning kuchli denaturatsiyasini
keltirib chiqarib, vitaminlarning ham parchalanishiga sabab bo‘ladi. Mahsulotning
tashqi ko‘rinishi ham salbiy tomonga o‘zgaradi.
Mahsulot rangida uchraydigan nuqsonlar. Bu nuqsonlarga baliq konservasi
tomat sousining rangining o‘zgarishi, sho‘rvasining rangining loyqalanishi, baliq
go‘shining qorayishi va ko‘karishi kabilarni kiritish mumkin.
Tomat sousini tayyorlashda texnologik jarayonlarning buzilishi ularning
karamelizatsiyaga uchrashi, kuyishi, ta’mining, hidining yo‘qolishini keltirib
chiqarishi mumkin. Yuqori sifatli tomat sousi esa toza, pushti-qizil rangli, yoqimli
hid va ta’mga ega bo‘ladi.
Sho‘rvasining loyqalanishi esa konserva tayyorlash uchun eski va yaxshi
yuvilmagan baliqlardan foydalanilgan holatlarda vujudga keladi. Bunday
konservalarning tovar ko‘rinishi, ozuqaviy qiymati va ta’m ko‘rsatkichlari
yomonlashadi.
Ba’zan go‘shtning bankaning ichki qismiga tegib turgan joyi qorayib qoladi,
ayniqsa siri ko‘chgan joyida bu o‘zgarish kuchli seziladi. Bunday konservalarning
ta’m ko‘rsatkichlari yomon bo‘lganligi uchun sotuvga ruxsat etilmaydi.
Yog‘ning oksidlanishi. Agar konserva tayyorlash uchun eski baliq yoki
sifatsiz o‘simlik moyidan foydalanilgan bo‘lsa, u holda mahsulotda yoqimsiz hid
va ta’m paydo qiladi. Bu aynan yog‘larning oksidlanishi natijasida vujudga kelishi
mumkin.7-rasm.

7-rasm
Muzlash – erish natijasida vujudga keladigan nuqsonlar. Baliq konservasi
muzlaganda uning tarkibidagi suvning miqdoriga qarab hajmi 3,5-5,5 % ga oshishi
hisobiga qopqog‘i bo‘rtib chiqib, bombajda bo‘ladigan holat kuzatiladi. Natijada
konservaning germetikligi buzilib, chokidan ajrab ketishi ham mumkin. Muzlagan
konservalarda go‘sht quruq, uvalanuvchan konsistensiyaga ega bo‘lib, sho‘rvasi
loyqalanib, oqsil quyqasi hosil bo‘lib qoladi.
Konserva mahsulotlarida boshqa nuqsonlar ham paydo bo‘lishi mumkin.
Masalan, konserva bankasining sirti va ichki zangalashi, bankaning mexanik kuch
ta’sirida ezilib qolishi va bezagida bo‘ladigan nuqsonlar aynan shunday nuqsonlar
qatoriga kiritiladi.

XULOSA
Men xulosa qilib aytadigan bo`lsam, Baliq konservalarining sifat ekspertizasi bu
juda ma`sulyatli jarayon ekan. Baliq yoki baliq bo`lmagan ob`ektlarining uzunligi
yoki og`irligini, shuningdek tashqi zararni aniqlashda qabul qiluvchi va yetkazib
beruvchi o`rtasida kelishilgan holda mahsulot namunasi hajmini kamaytirishga
ruxsat berila di. Kurs ishini bajarish davomida bu mavzuga taalluqli bir qancha
bilimlarga ega bo`ldim. Qanday baliq va baliq kansirvalarini inson salomatligiga
zararsiz va behatarligi haqda bilib oldim
Tirik baliq, xom baliq, suv umurtqasizlar, sovutilgan va kam muzlatilgan baliq
oziq-ovqat mahsulotlarida inson salomatligi uchun 13
xavfli bo lgan tirik parazitlar va ularning g umbaklari aniqlanganda bunaqaʻ ʻ
mahsulotlarning muomalaga chiqarishdan oldin minus 20 °C -dan yuqori
bo lmagan haroratda kamida 24 soat yoki minus 35 °C dan yuqori bo lmagan
ʻ ʻ
haroratda kamida 15 soat davomida muzlatilishi kerak, shuningdek uning
xavfsizligini kafotlaydigan boshqa zararsizlantirish usuli qo llanadi. Saqlanish
ʻ
muddatiga qaramasdan tirik baliqlar navlarga bo‘linmasada har xil sifatga ega
bo‘lishi mumkin. Shartli ravishda tirik baliqlarni sifat ko‘rsatkichlariga qarab uch
guruhga bo‘lish mumkin: tiyrak baliqlar, kuchsiz va juda kuchsizbaliqlar.
Tirik baliq semiz, teri qatlami toza, tangachalari tabiiy rangini yo‘qotmagan,
tiyrak, jabra qopqoqlarining ko‘tarilib-tushishi bir xil, suzgich qanotlari
harakatlanuvchan, mexanik jarohatlanmagan, kasallik alomatlari ham bo‘lmasligi
kerak. Suvdan olinayotgan baliq qattiq tipirchilaydi. Sog‘lom, tiyrak baliqlar
akvariumning tagida suzib yuradi.
Kuchsiz baliqlar tanasining rangi o‘chgan, suzgich qanotlarining hara-kati
juda sekin, suvning yuzasida suzib yuradi, ularni qo‘l bilan oson tu-tish mumkin.
Bunday baliqlarning normal fiziologik holati kasalligi yoki kislorod yetishmasligi
tufayli buzilgan bo‘ladi. Bunday baliqlarni akvariumlarda qoldirish maqsadga
muvofiq emas. Bu baliqlar akvarium-lardan olinib yaxshilab nazoratdan
o‘tkazilishi kerak. Agar tanasining sirtida va oyqulog‘ida (jabrasida) sezilarli

o‘zgarishlar va parazitlar bo‘lmasa darhol sotilishiga, sovutilishi yoki
muzlatilishga
tavsiya etiladi.
Juda kuchsiz baliqlar deyarlik tabiiy rangini yo‘qotgan bo‘ladi, ko‘pchilik
hollarda rangi oqaradi. Bu baliqlarning harakatlanish koordinatsiyasi buzilgan
bo‘lib, ular suvning tagida yotadi yoki qornini osmonga qilib zo‘rg‘a suzib yuradi.
Juda kuchsiz baliqlarni darhol akvariumdan olinib nazoratdan o‘tkazish
kerak. Agar baliq tanasida parazitlar, shishlar, yaralar va boshqa o‘zgarishlar
bo‘lmasa tezda sotilishi tavsiya etiladi.Agar baliqda yuqorida keltirilgan belgilar
mavjud bo‘lsa, unda iste’molchilarga ssotilmaydi va magazinlarda ham bunday
baliqlar qabul qilinmasligi kerak.
Kuchsiz va juda kuchsiz baliqlar sifati bo‘yicha tiyrak baliqlardan juda past
turadi.
Baliqlar ham ba’zi kasalliklar bilan kasallanishi mumkin. Ularning ba’zi
birlari insonga ham yuqishi mumkin. Ko‘pchilik hollarda baliqlarning
kasalliklarini parazitlar keltirib chiqaradi.
Bakteriyalar keltirib chiqaradigan kasalliklarga krasnuxa kasalligini keltirish
mumkin. Bunda baliq tanasi qizarib yara hosil qiladi. Bu kurs ishidan ancha bilim
va kunikmalar oldim

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YHATI
1. Normaxmatov R. Oziq-ovqat mahsulotlari tovarshunosligi. Toshkent,
«Sharq» nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi bosh taxririyati, 2002.
2. Normaxmatov R. va boshqalar. Tovarshunoslik. Toshkent, 2004.
3.lex.uz
4.google.uz
5. ГОСТ 7452-2014 « Консервы из рыбы натуралные . Технический условия.
6.ГОСТ 13865-2000 Консервы рыбные натуралньные с доваллением масла.
Технический условияю

Купить