Bandlik va ishsizlik, ularning turlari va darajasi. - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	113.5KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	02 Iyul 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Kamron Zaripov

Ro'yxatga olish sanasi 30 Noyabr 2023

171 Sotish

Bandlik va ishsizlik, ularning turlari va darajasi.

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI
TOSHKENT TO‘QIMACHILIK VA Y ENGIL SANOAT INSTITUTI
“ KORPORATIV B OSHQARUV ” KAFEDRASI
“IQTISODIYOT NAZARIYASI” fanidan
KURS ISHI
Mavzu: Bandlik va ishsizlik, ularning turlari va darajasi.
Bajardi:__________ fakulteti,_________guruhi
talabasi ________________________________
Tekshirdi: _____________________________
Kurs ishi himoy a qilingan sana
“____” _______ 202 2 y.
Baho “ _____ ” _________ ___________
(imzo)
___________
(imzo) Komissiya a’zolari:
__________________
_________________
TOSHKENT – 202 3
1

Mundarija:
Kirish……………………………………………………………….………...3
I-BOB BANDLIK VA ISHSIZLIK ………………………………………..5
1.1 Ishchi kuchi bandligi to‘g‘risidagi turli xil nazariyalar sharhi …………...5
1.2 Ishsizlikning mohiyati, turlari va uning darajasini aniqlash………………8
1.3 O‘zbekistonda ishchi kuchi bozorining hozirgi holati tahlili……………11
II-BOB O‘ZBEKISTONDA B ANDLIK VA ISHSIZLIK …………….13
2.1 O‘zbekistonda yangi ish o‘rinlarini tashkil etish va bandlikni ta’minlash
……………………………………………………………………………….13
2.2 maqsadli dasturlarini amalga oshirishning hozirgi holati tahlili ………..18
2.3 O‘zbekistonda ishchi kuchi bandligini ta’minlash va ishsizlarni ijtimoiy
himoyalash borasidagi davlat siyosatining asosiy yo‘nalishlari …………….23
Xulosa ……………………………………………………………………….28
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati ………………………………………….29
2

Kirish
Bozor islohotlarini yanada chuqurlashtirish sharoitida ishchi kuchi
resurslarining ish bilan bandligini ta’minlash muammolari dolzarb ahamiyat kasb
etadi. CHunki ishchi kuchi resurslaridan samarali foydalanish orqaligina ijtimoiy-
iqtisodiy taraqqiyotga erishish va aholi farovonligini ta’minlash mumkin. Birinchi
Prezidentimiz I.A.Karimov ta’kidlaganidek, ishlashni xohlovchilarning hammasini
ish bilan ta’minlabgina qolmasdan, eng maqbul, ijtimoiy yo‘naltirilgan ish bilan
bandlikni vujudga keltirish uchun zarur sharoitlar yaratish maqsadida mukammal
ishchi kuchi bozorini shakllantirish, ishga joylashishga muhtoj bo‘lgan shaxslarni
to‘la hisobga olish g‘oyat muhim ahamiyat kasb etadi.
Mamlakatimiz Prezidenti SH.M.Mirziyoev 2017-2021 yillarda O‘zbekiston
Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishlari bo‘yicha Harakatlar
Strategiyasining 4.1-bandi Aholining bandligi va real daromadlarini bosqichma-
bosqich oshirish deb nomlanib, unda “yangi ish o‘rinlari yaratish hamda aholining,
eng avvalo, o‘rta maxsus va oliy o‘quv yurtlari bitiruvchilarining oqilona
bandligini ta’minlash, mehnat bozori infrastrukturasining mutanosibligi va
rivojlanishini ta’minlash, ishsizlik darajasini qisqartirish” 1
lozimligi to‘g‘risida
alohida to‘xtalib o‘tgan. SHunga ko‘ra, Bandlik va ishsizlik, ularning turlari va
darajasini tadqiq etishga qaratilgan mazkur kurs ishi mavzusi o‘ta dolzarb
hisoblanadi.
O‘zbekiston Respublikasini Prezidenti SH.M.Mirziyoev Mamlakatimizni
2019 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2020 yilga
mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga
bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma’ruzasida
“Yurtimizda yiliga 3.2 million odamni ishga joylashtirishga ehtiyoj bo‘lsa-da,
o‘tgan yili Bandlikka ko‘maklashish markazlari atigi 320 ming kishini yoki 16,5
foizini ishga joylashtirgan. Buning asosiy sabablari ish faoliyatidagi eskirgan shakl
1
SH.M.Mirziyoev. 2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishlari
bo‘yicha Harakatlar strategiyasi.
3

va usullar hamda bandlik muammolarini hal etishdagi rasmiyatchilik bilan
bog‘liq . ” 2
deb ta’kidlab o‘tdi.
SHuning uchun, O‘zbekistonda yangi ish o‘rinlari tashkil etish va aholi
bandligini ta’minlashga qaratilgan ilmiy taklif va amaliy tavsiyalar ishlab chiqish
mavzuning dolzarbligini ko‘rsatadi.
Ushbu kurs ishida ishchi kuchi bandligi to‘g‘risidagi turli xil nazariyalar
sharhi, ishsizlikning mohiyati, turlari va uning darajasini aniqlash, O‘zbekistonda
ishchi kuchi bozorining hozirgi holati tahlili,O‘zbekistonda yangi ish o‘rinlarini
tashkil etish va bandlikni ta’minlash maqsadli dasturlarini amalga oshirishning
hozirgi holati tahlili, O‘zbekistonda ishchi kuchi bandligini ta’minlash va
ishsizlarni ijtimoiy himoyalash borasidagi davlat siyosatining asosiy yo‘nalishlari,
O‘zbekistonda yangi ish o‘rinlarini tashkil etish va ishchi kuchi bandligini
ta’minlashning asosiy yo‘nalishlari hamda istiqbollari yoritilib beriladi.
2
Mirziyoev SH.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining
kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. Mamlakatimizni 2019 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va
2020 yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar
Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma’ruza, 2020 yil 14 yanvar. –Toshkent: “O‘zbekiston”, 2020
4

I-Bob Bandlik va ishsizlik
1.1 Ishchi kuchi bandligi to‘g‘risidagi turli xil nazariyalar sharhi
Ishchi kuchining bandligi to‘g‘risidagi nazariyalar muammoga nisbatan
yondashuv, qo‘llanilgan tadqiqot usullari va vositalari jihatidan bir-biridan
farqlanadi. Darslik va o‘quv qo‘llanmalarda ishchi kuchi bandligi bo‘yicha
neoklassiklar, keynschilar, monetarizm, institutsional-sotsiologik va boshqa ilmiy
maktab vakillarining qarashlari bayon etiladi 3
.
Neoklassik maktab konsepsiyasi A.Smitning klassik nazariyasi qoidalari
asosida shakllantirilib, D.Gilder, A.Laffer, M.Feldstayn, R.Xoll kabi bir qator
olimlarning fikr-mulohazalari orqali namoyon bo‘ladi. Bu maktab namoyandalari
ishchi kuchi bozorini maxsus qonunlarga bo‘ysunuvchi aloqalar tizimi sifatida
ko‘rib chiqib, ular bozor mexanizmi orqali boshqarilishini ta’kidlaydilar. Ish haqi
darajasi ishchi kuchining narxi sifatida ko‘rsatiladi. U ishchi kuchi talab va
taklifiga ta’sir ko‘rsatib, ular o‘rtasidagi nisbat va zarur muvozanatni ta’minlaydi.
Ishchi kuchining narxi bozor kon’yunkturasiga tezlik bilan javob qaytaradi, ya’ni
bozordagi talab va taklifning o‘sishi yoki kamayishiga qarab o‘zgaradi. SHunga
ko‘ra, ishchi kuchi bozoridagi taqchillik yoki taklif ortiqchaligi ish haqi darajasini
o‘zgartirish orqali bartaraf etiladi. Ishchi kuchi bozorining klassik modeli uning
o‘zini-o‘zi tartibga solish tamoyiliga asoslanadi.
Keynscha maktab vakillari ishchi kuchi bozorini harakatsiz, o‘zgarmas tizim
sifatida baholab, unda ishchi kuchining narxi qat’iy belgilangan bo‘lishini
ta’kidlaydilar. Bandlik va ishsizlik darajasi, ishchi kuchiga bo‘lgan talab, real ish
haqi darajasi kabi asosiy ko‘rsatkichlar ishchi kuchi bozori orqali emas, balki tovar
va xizmatlar bozoridagi samarali talab miqdori orqali belgilanadi. Ishchi kuchi
bozorida esa faqat ish haqi darajasi va unga bog‘liq bo‘lgan ishchi kuchi taklifi
miqdori shakllanadi. Biroq ishchi kuchi taklifi amaldagi bandlikning
shakllanishida etakchi rol o‘ynamay, balki faqat uning ish haqining muayyan
hajmidagi eng yuqori mumkin bo‘lgan darajasini tavsiflaydi. Ishchi kuchiga
bo‘lgan talab yalpi talab, investitsiya va ishlab chiqarish hajmi orqali tartibga
3
Экономическая теория: Учебник. - Изд., испр. и доп. / Под общ. ред. акад. В.И.Видяпина, А.И.Добрынина,
Г.П.Журавлевой, Л.С.Тарасевича. – М.: ИНФРА-М, 2005, 485-489-бетлар.
5

solinadi. Ishsizlikning mavjud bo‘lishi yalpi samarali talabning etishmasligi bilan
shartlanib, uni byudjet va pul-kredit siyosatining iqtisodiy faollikni oshiruvchi
chora-tadbirlari orqali bartaraf etish mumkin. Davlat yalpi talabni kengaytirish
tadbirlarini amalga oshira borib, ishchi kuchiga bo‘lgan talabning o‘sishiga imkon
yaratadi va buning natijasida bandlikning o‘sishi hamda ishsizlikning qisqarishi
ro‘y beradi.
Monetar maktab namoyandalari (M.Fridmen, E.Felps va boshqalar) bozor
iqtisodiyotini o‘z-o‘zidan tartiblanuvchi tizim sifatida baholab, undagi narx
mexanizmining o‘zi bandlikning oqilona darajasini belgilab berishini
ta’kidlaydilar. Bunday tizimga davlat tomonidan har qanday aralashuv bozorning
o‘zini-o‘zi tartibga solish mexanizmini ishdan chiqaradi. Davlatning pul vositasida
yalpi talabni rag‘batlantirishi esa pirovardida inflyasiya jarayonlarining
kuchayishini keltirib chiqaradi.
Monetaristlar iqtisodiyotda doimo ma’lum darajada ishsizlik mavjud
bo‘lishini ta’kidlab, uni «ishsizlikning tabiiy me’yori» deb ataydilar. Bandlikning
bu «tabiiy daraja»dan chetlanishi faqat qisqa muddatli tavsif kasb etadi. Agar
bandlik darajasi muvozanat darajasidan ortiq bo‘lsa, bu inflyasiyaning
jadallashuviga, agar kam bo‘lsa, deflyasiyaning jadallashuviga olib keladi.
Bandlikni barqarorlashtirish bo‘yicha siyosat ishsizlik darajasini uning tabiiy
me’yoridan chetlanishiga, ishlab chiqarish hajmi va band bo‘lganlar sonining
tebranishlariga qarshi kurashga yo‘naltirilgan bo‘lishi lozim. Ishchi kuchi bozorini
muvozanatga keltirish uchun monetaristlar asosan pul-kredit siyosati dastaklaridan
foydalanishni tavsiya etadilar.
Institutsional-sotsiologik maktab namoyandalari (T.Veblen, J.Danlop,
J.Gelbreyt, L.Ulman va boshqalar) ishchi kuchi bandligi borasidagi muammolar
turli ko‘rinishdagi institutsional islohotlar yordamida hal etilishi mumkin, degan
qoidaga asoslanadilar. Ular bu muammoning faqat makroiqtisodiy jihatdan tahlili
bilan chegaralanmaydilar. SHuningdek, ular ishchi kuchi tarkibi va unga tegishli
holda ish haqi darajasidagi ijtimoiy, kasbiy, tarmoq, yosh, jins, etnik va boshqa
6

tafovutlar ta’sirida ishchi kuchi bozorida vujudga keladigan nomuvofiqliklarni
izohlashga harakat qildilar.
SHartnomaga asoslangan bandlik nazariyasi (M.Beyli, D.Gordon,
K.Azariadis) o‘zida neoklassik hamda keynscha talqinlarni uyg‘unlashtiruvchi
konsepsiya hisoblanadi. Konsepsiya mualliflari, bir tomondan, pul ko‘rinishidagi
ish haqi qat’iyligi to‘g‘risidagi keynscha qoidani qabul qiladilar va ishchi kuchi
bozoridagi muvofiqlashuv narxlar (ya’ni, ish haqi) hisobiga emas, balki ishlab
chiqarish moddiy hajmi va bandlikning o‘zgarishi hisobiga amalga oshishini
ta’kidlaydilar. Boshqa tomondan, bu qat’iylikning o‘zi xususiy iqtisodiy
manfaatlar ostida harakat qiluvchi individlarning xatti-harakatidan keltirib
chiqariladi. Mazkur nazariyaning asosida tadbirkorlar va ishchilar o‘zaro uzoq
muddatli shartnoma munosabatlariga kirishishlari to‘g‘risidagi qoida yotadi.
Mazkur shartnoma huquqiy jihatdan taqozo etilgani uchun emas, balki har ikkala
tomon uchun ham iqtisodiy jihatdan foydaliligi sababli paydo bo‘ladi. Firma ishlab
chiqarishning pasayib ketishi davrida mehnatga haq to‘lash hajmini
kamaytirmaydi, ishlab chiqarishning o‘sishi davrida esa malakali ishchilarga ish
haqini oshirmaydi. Pul ko‘rinishidagi ish haqining o‘zgarishi bir tekisda boradi. Ish
haqi darajasi individlar xatti-harakatining iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq
natijasi sifatida ma’lum me’yorda qat’iy tus oladi.
Moslashuvchan ishchi kuchi bozori konsepsiyasi (R.Buae, G.Stending) 70-
yillarning oxirida, nisbatan rivojlangan G‘arb mamlakatlarida iqtisodiyotni tarkibiy
qayta qurish amalga oshirilayotgan davrda keng tarqaldi. Uning asosida ishchi
kuchi bozorini tartiblashdan voz kechish, bandlikning moslashuvchan, funksional
jihatdan individuallashtirilgan va nostandart shakllariga (qisman bandlik, to‘liq
bo‘lmagan ish haftasi yoki ish kuni, qisqa muddatli shartnomalar, uyga ish olish va
h.k.) o‘tishning zarurligi to‘g‘risidagi qoidalar yotadi.
7

1.2 Ishsizlikning mohiyati, turlari va uning darajasini aniqlash
Iqtisodiyotning samarali amal qilishiga mamlakatdagi ishsizlik darajasi
ahamiyatli ta’sir ko‘rsatadi.
Ishsizlik – iqtisodiy faol aholi bir qismining o‘z ishchi kuchidan foydalana
olmasligini namoyon etuvchi ijtimoiy-iqtisodiy hodisa. Mehnatga layoqatli bo‘lib,
ishlashni xohlagan, lekin ish bilan ta’minlanmaganlar ishsizlar deyiladi. Namoyon
bo‘lish xususiyati va vujudga kelish sabablariga ko‘ra ishsizlik friksion, tarkibiy,
siklik, institutsional, texnologik, regional, yashirin va turg‘un ishsizlik turlariga
bo‘linadi.
Kishilar turli sabablar (yangi yashash joylariga ko‘chib o‘tish, ishining mazmuni
va tavsifi yoqmay qolishi, nisbatan yuqoriroq ish haqi olishga intilish va boshqalar)ga
ko‘ra o‘z ishlarini almashtirib turadilar. Biroq, bir ishdan bo‘shab, boshqa biriga
joylashgunga qadar orada ma’lum vaqt o‘tadi (ba’zi adabiyotlarda bu muddat 1 oydan
3 oygacha davom etishi ko‘rsatiladi). Aynan shu vaqt oralig‘idagi, ya’ni bir ishdan
bo‘shab yangi ishga joylashgunga qadar bo‘lgan davrdagi ishsizlik friksion (oraliq)
ishsizlik deyiladi.
Fan-texnika taraqqiyoti, yangi texnologiyalarning ishlab chiqarishga
qo‘llanishi natijasida ba’zi bir tarmoq va soha mahsulotlariga bo‘lgan talab
qisqarib, zamonaviy mahsulot turlariga talab o‘sadi. Natijada ba’zi bir kasb yoki
mutaxassislik turlaridagi ishchilarga talabning qisqarishi yoki umuman yo‘qolishi
ularning o‘z kasb va mutaxassisliklarini o‘zgartirish yoki shunday kasblarga talab
saqlanib qolgan joylarga ko‘chib o‘tishga majbur qilib qo‘yadi. YAngi kasb va
mutaxassislikni o‘zlashtirib yoki boshqa joyga ko‘chib o‘tib, yangi ishga
joylashgunga qadar bo‘lgan ishsizlik tarkibiy ishsizlik deb ataladi. Tarkibiy
ishsizlik friksion ishsizlikka qaraganda uzoqroq davom etadi hamda ko‘proq
ma’lum xarajatlarni taqozo etadi. Uning uzoq muddat (odatda 6 oydan ko‘proq)
davom etishi yangi kasb turini o‘zlashtirish yoki malaka oshirish bilan, ma’lum
xarajat talab qilishi esa, eski kasb turi bilan shug‘ullanish istagi saqlanib qolgan
holda, yashash joylarini o‘zgartirish bilan bog‘liq bo‘ladi. Friksion va tarkibiy
ishsizlik, iqtisodiyotdagi rivojlanishning har qanday holatidan qat’iy nazar, ma’lum
8

darajada barcha mamlakatlarda mavjud bo‘ladi. SHunga ko‘ra, friksion va tarkibiy
ishsizlik birgalikda ishsizlikning tabiiy darajasini tashkil qiladi.
Siklik ishsizlik – iqtisodiy siklning inqiroz fazasi bilan bog‘liq bo‘lib, u ishlab
chiqarishning pasayishi va yalpi talabning qisqarishi natijasida vujudga keladi.
Bunda o‘z tovar va xizmatlariga nisbatan talabning qisqarishiga duch kelgan
tadbirkorlar ishlab chiqarish hajmini kamaytirish maqsadida ishchilarni ishdan
bo‘shata boshlaydilar. Siklik ishsizlik haqiqiy darajadagi ishsizlikning tabiiy
darajadan farqlanishini ko‘rsatadi. Ishsizlikning bu turi majburiy ishsizlik
hisoblanadi va siklning yuksalish fazasida mavjud bo‘lmaydi.
Institutsional ishsizlik ishchi kuchi bozori infratuzilmasi, ya’ni ishchi kuchini
ish bilan ta’minlashga xizmat ko‘rsatuvchi muassasalarning etarli darajada
rivojlanmaganligi yoki samarali faoliyat ko‘rsatmasligi natijasida paydo bo‘ladi.
Uni ham tabiiy ishsizlik tarkibiga kiritish mumkin.
Texnologik ishsizlik ishlab chiqarish jarayoniga texnologik usullarning kirib
kelishi bilan bog‘liq bo‘ladi. Ularning ichida asosiylari ishlab chiqarishni
mexanizatsiyalash, avtomatlashtirish, robotlashtirish va informatsion texnologiyani
qo‘llash hisoblanadi.
Hududiy ishsizlik muayyan hududdagi tarixiy, demografik, madaniy, milliy va
ijtimoiy-ruhiy xususiyatdagi bir qator kompleks omillar ta’siri ostida ishchi kuchi
talabi va taklifi o‘rtasidagi nomutanosiblik natijasi hisoblanadi.
YAshirin ishsizlik uchun ish kuni yoki ish haftasi davomida to‘liq band
bo‘lmaslik xos. Iqtisodiyot rivojlanishi darajasining pasayishi korxonalardagi
ishlab chiqarish hajmining qisqarishiga olib keladi. Biroq, korxona egalari o‘z
ishchilarini birdaniga ishdan bo‘shata olmaydilar. Buning natijasida ishchilarning
ma’lum qismi rasman ish bilan band bo‘lsalarda, amalda to‘liq holda
ishlamaydilar. Buning natijasida mehnat unumdorligi pasayib, korxona moliyaviy
natijalariga ta’sir ko‘rsatadi. YAshirin ishsizlik mamlakatda vujudga kelishi
mumkin bo‘lgan ijtimoiy keskinlikka yo‘l qo‘ymaslikka intilish natijasida ham
paydo bo‘ladi.
9

Turg‘un ishsizlik mehnatga layoqatli aholining ish joyini yo‘qotgan, ishsizlik
bo‘yicha nafaqa olish huquqidan mahrum bo‘lgan va faol mehnat faoliyatiga hech
qanday qiziqishi bo‘lmagan qismini qamrab oladi.
«To‘la bandlik» tushunchasi iqtisodiyotda ishsizlikning mutlaq mavjud
bo‘lmasligini bildirmaydi. Iqtisodchilar friksion va tarkibiy ishsizlikning bo‘lishini
tabiiy deb hisoblaydilar, shu sababli to‘la bandlik ishchi kuchining 100% dan kam
qismini tashkil qiluvchi miqdor sifatida aniqlanadi. Aniqroq aytganda, to‘la
bandlik sharoitida ishsizlik darajasi friksion va tarkibiy ishsizlar soniga teng
bo‘ladi. Siklik ishsizlik nolga teng bo‘lganda to‘la bandlik sharoitidagi ishsizlik
darajasiga erishiladi. To‘la bandlik sharoitidagi ishsizlik darajasi ishsizlikning
tabiiy darajasi deb ataladi. Ishsizlikning tabiiy darajasi bilan bog‘liq bo‘lgan milliy
ishlab chiqarishning real hajmi, iqtisodiyotning ishlab chiqarish salohiyatini
ko‘rsatadi. To‘la bandlik yoki ishsizlikning tabiiy darajasi ishchi kuchi bozori
muvozanatiga erishganda, ya’ni ish izlovchilar soni bo‘sh ishchi o‘rinlari soniga
teng kelganda vujudga keladi. Ishsizlikning tabiiy darajasi qandaydir darajada
iqtisodiy jihatdan maqbul hisoblanadi. CHunki «friksion» ishsizlarga mos keluvchi
ish o‘rinlarini topish, «tarkibiy ishsizlarga» ham yangi kasbni o‘zlashtirish yoki
yangi yashash joyida ish topish uchun ma’lum vaqt kerak bo‘ladi. «Ishsizlikning
tabiiy darajasi» tushunchasi ma’lum bir aniqliklar kiritishni talab qiladi.
Birinchidan, bu tushuncha iqtisodiyot har doim ishsizlikni tabiiy darajasida amal
qilishi va shu orqali o‘zining ishlab chiqarish imkoniyatini ro‘yobga chiqarishini
bildirmaydi. CHunki, ko‘pincha ishsizlik darajasi tabiiy darajadan ortiq, ayrim
hollarda, masalan, ish vaqtidan ortiqcha ishlash va o‘rindoshlik ishlarida band
bo‘lish natijasida tabiiy darajadan past ham bo‘lishi mumkin. Ikkinchidan,
ishsizlikning tabiiy darajasi o‘z-o‘zicha doimiy miqdor hisoblanishi shart emas, u
tarkibiy o‘zgarishlar (qonunlar va jamiyat urf-odatlaridagi o‘zgarishlar) oqibatida
o‘zgarib turishi mumkin. Masalan, AQSHda ishsizlikning tabiiy darajasi dastlab
XX asrning 60-yillari o‘rtalarida 4,5% deb belgilangan bo‘lsa, 70-yillarning
boshiga kelib 5,5%, 80-yillarning boshida esa 6% gacha o‘sdi .
10

1.3 O‘zbekistonda ishchi kuchi bozorining hozirgi holati tahlili
Ishsizlik darajasini baholash bilan birga uning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlarini
ham hisobga olish zarur bo‘ladi. CHunki ishsizlikning o‘zi haddan tashqari yuqori
darajasi bilan katta iqtisodiy va ijtimoiy oqibatlarni keltirib chiqaradi.
Ishsizlikning iqtisodiy oqibatlari uning ta’sirida ishlab chiqarilmay qolgan
mahsulot hajmi orqali baholanadi. Iqtisodiyot barcha ishlashni xohlagan va ishlay
oladiganlar uchun etarli miqdorda ish joylarini yaratish holatiga ega bo‘lmasa
mahsulot ishlab chiqarish potensial imkoniyatining bir qismi yo‘qotiladi. Iqtisodiy
adabiyotlarda bu yo‘qotish yalpi ichki mahsulot (YAIM) hajmining orqada qolishi
sifatida aniqlanadi hamda u haqiqiy YAIMning potensial YAIMdan kam bo‘lgan
hajmi sifatida ko‘rinadi. Ishsizlik darajasi qanchalik yuqori bo‘lsa, YAIM
hajmining orqada qolishi shunchalik katta bo‘ladi.
Makroiqtisodiyot sohasidagi taniqli tadqiqotchi A.Ouken ishsizlik darajasi va
YAIM hajmining orqada qolishi o‘rtasidagi nisbatini matematik ifodalab beradi.
Bu nisbat iqtisodchilar orasida Ouken qonuni sifatida tanilgan bo‘lib, agar
ishsizlikning haqiqiy darajasi uning tabiiy darajasidan bir foizga ortiq bo‘lsa,
YAIM hajmining orqada qolishi 2,5% ni tashkil qilishini ko‘rsatadi.
Ayrim hollarda milliy mahsulotning haqiqiy hajmi potensial hajmidan ortib
ketishi ham mumkin. Bunday hol ishsizlik darajasi tabiiy darajadan ham past
bo‘lgan davrlarda ro‘y beradi. Ishlab chiqarishga ishchilarning qo‘shimcha
smenalarini jalb qilish, kapital uskunalardan belgilangan me’yordan ortiqcha
darajada foydalanish, ish vaqtidan keyin qo‘shimcha ishlash va o‘rindosh ishlarda
band bo‘lish kabilar buning asosiy sabablaridir.
Ishsizlikning ijtimoiy oqibatlari ham mamlakat iqtisodiyotiga sezilarli ta’sir
o‘tkazishi mumkin. Jumladan, ishsizlikning ba’zi turlarining uzoq muddatli tavsifi
ishchilarning o‘z malakalarini yo‘qotishlari hamda daromad va ijtimoiy mavqei
jihatidan aholining nisbatan past toifasiga o‘tib qolishiga olib keladi. Bu esa ularda
o‘z turmush tarzidan qoniqmaslik, ijtimoiy faollikning yo‘qolishi, atrofdagilarga
nisbatan loqaydlikning paydo bo‘lishi kabi holatlarni keltirib chiqaradi. Natijada
uzoq davom etgan surunkali ishsizlik millatning ruhiy sog‘lomligiga putur
11

etkazadi. Ishsizlik o‘sishining muqarrar oqibati bo‘lib mamlakatdagi
jinoyatchilikning o‘sishi va ijtimoiy keskinlik darajasining kuchayishi hisoblanadi.
SHunga ko‘ra, mamlakatdagi ishchi kuchi bandligini ta’minlash va ishsizlarni
ijtimoiy himoyalash davlat iqtisodiy siyosatining asosiy yo‘nalishlaridan biri
hisoblanadi.
12

II-Bob O‘zbekistonda b andlik va ishsizlik
2.1 O‘zbekistonda yangi ish o‘rinlarini tashkil etish va bandlikni ta’minlash
O‘zbekiston da aholining 60 foizga yaqinini ishchi kuchi resurslari tashkil
etadi. Ishchi kuchi resurslari jismoniy va aqliy qobiliyatga ega bo‘lib, mehnat
jarayonida moddiy ne’matlar va xizmatlarni yaratadilar. Ishchi kuchi resurslari
tarkibiga kiritilgan ijtimoiy ishlab chiqarishda ishtirok etmayotgan nofaol aholi esa
mehnat zahiralarini tashkil etadi. CHunki vaqti kelib ular ham iqtisodiy faol aholi
tarkibiga qo‘shilishlari mumkin.
Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi ma’lumotlariga
qaraganda, bugungi kunda respublikada ishchi kuchi resurslari soni (2021 yil) 19
007,8 ming kishini tashkil etadi (1-jadval).
1-jadval
O‘zbekiston Respublikasida ishchi kuchi resurslarining iqtisodiy faol va
nofaol aholiga taqsimlanishi, ming kishi 4
Ko‘rsatkichlar 2020 yil 20 21 yil 20 21 yilda 20 20
yilga nisbatan
(+
,-) (
%)
Jami ishchi kuchi resurslari soni 18951,0 19 007,8 229,1 10 0 , 9
SHundan:
Iqtisodiy faol aholi soni 13 279 ,4 13 541,1 262,3 101,9
Iqtisodiy faol aholining ulushi,
% 74,9 75,3 0
4 -
Iqtisodiy nofaol aholi soni 4542,6 4509,4 -33,2 99,3
Iqtisodiy nofaol aholi ulushi, % 25,1 24,7 -0,4 -
1-jadvaldan ko‘rinadiki, 2020-2021 yillar davomida respublikada ishchi kuchi
resurslari soni 18951,0 ming kishidan 19007,8 mingga yoki 0.8 foizga ortgan.
4
Jadval O‘zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi ma’lumotlari asosida
tuzilgan.
13

Ishchi kuchi resurslari iqtisodiy faol va nofaol aholiga taqsimlanadi.
Iqtisodiy faol aholiga me h nat bilan band bo‘lgan fu q arolar va ishsizlar kiradi.
Tahlil qilinayotgan davrda iqtisodiy faol aholi soni 1,9 foizga ortgan.
I q tisodiy faol bo‘lmagan a h oli - me h nat bilan band va ishsiz deb
h isoblanmaydigan shaxslar, shu jumladan:
 ishlab chi q arishdan ajralgan h olda ta’lim olayotgan h amda ish h a q iga yoki
me h nat daromadiga ega bo‘lmagan o‘ q uvchilar va talabalar;
 ishlamayotgan uchinchi guru h nogironlari;
 uy bekalari h amda bolalarni parvarish q ilish bilan band bo‘lgan
ishlamayotgan ayollar;
 ko‘char va ko‘chmas mulkdan daromad olayotgan ishlamayotgan shaxslar;
 ixtiyoriy ravishda me h nat bilan band bo‘lmagan shaxslar 5
.
O‘rganilayotgan davrda iqtisodiy nofaol aholi soni 33,2 ming kishiga yoki 0,7
foizga kamaygan. 2021 yilda ishchi kuchi resurslari tarkibida iqtisodiy nofaol
aholining ulushi 24,7 foizni tashkil qilgan. Mazkur holat aholi tarkibida 16-24
yoshdagi aholining salmoqli ulushi bilan ham bog‘liq. SHu bilan birga, ta’lim
olayotgan yoshlarning soni yildan-yilga oshib bormoqda. CHunki respublikada
ta’limni rivojlantirishga qaratilgan ijtimoiy-iqtisodiy islohotlarning amalga
oshirilishi natijasida yangi qurilayotgan akademik litsey va kasb-hunar kollejlariga
o‘quvchilarning jalb etilishi iqtisodiy nofaol aholining o‘sishiga bevosita ta’sir
qilmoqda.
O‘zbekiston Respublikasining “Aholini ish bilan ta’minlash to‘g‘risida”gi
Qonunning 2-moddasiga asosan ish bilan ta’minlash - fuqarolarning qonun
xujjatlariga zid kelmaydigan, o‘z shaxsiy va ijtimoiy ehtiyojlarini qondirish
bilan bog‘liq bo‘lgan, ularga ish haqi (mehnat daromadi) keltiradigan faoliyatidir 6
.
Q uyidagilar ish bilan ta’minlangan deb hisoblanadi:
5
O‘ zbekiston R espublikasi V azirlar M ahkamasining 2007 yil 27 maydagi “ I shga joylashtirishga muhtoj mehnat
bilan band bo‘lmagan aholini hisobga olish metodikasini takomillashtirish to‘g‘risida ”gi 106-sonli qarori //
“ O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami ” , 2007 yil, 21-son, 216-modda .
6
O‘zbekiston Respublikasining 1998 yil 1 maydagi “Aholini ish bilan ta’minlash to‘g‘risida”gi 616-I-son Qonuni //
www. lex.uz.
14

 yollanib ishlayotgan, shu jumladan, ishni to‘liqsiz ish vaqtida haq evaziga
bajarayotgan kasanachilik bilan shug‘ullanayotgan, shuningdek haq to‘lanadigan
boshqa ishga, shu jumladan, vaqtinchalik ishga ega bo‘lgan fuqarolar;
 betobligi, mehnat ta’tilida, kasbga qayta tayyorlashda, malaka oshirishda
ekanligi, ishlab chiqarishning to‘xtatib qo‘yilganligi munosabati bilan, shuningdek
qonun hujjatlariga muvofiq vaqtincha ish joyida bo‘lmaganda xodimning ish joyi
saqlanib turadigan boshqa hollarda vaqtincha ish joyida bo‘lmagan fuqarolar;
 o‘zini ish bilan mustaqil ta’minlayotgan fuqarolar, shu jumladan, yuridik
shaxs tashkil qilmagan holda tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanayotgan
fuqarolar, kooperativlarning a’zolari, fermerlar va ularning ishlab chiqarishda
qatnashayotgan oila a’zolari;
 Qurolli Kuchlarda, Milliy xavfsizlik xizmati va ichki ishlar organlari va
qo‘shinlarida xizmatni o‘tayotgan, shuningdek muqobil xizmatni o‘tayotgan
fuqarolar;
 ta’lim to‘g‘risidagi qonun hujjatlariga muvofiq ishlab chiqarishdan ajralgan
holda ta’lim olayotgan fuqarolar;
 Qonun hujjatlariga muvofiq faoliyat olib borayotgan jamoat birlashmalari
va diniy muassasalarda ishlayotgan fuqarolar 7
.
Mamlakatlarda mehnatda bandlik va ishsizlikni ko‘p yillik o‘rganish tajribasi
shuni ko‘rsatadiki, mehnatga yaroqli aholining 94-95 foizi mehnatda band bo‘lsa,
iqtisodiyot me’yorida rivojlanayotgan hisoblanadi.
Me h nat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi ma’lumotlariga ko‘ra,
respublikada iqtisodiy faol aholining 95 foizini ish bilan bandlar tashkil etadi.
2015 yil 1 yanvardan boshlab O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasining 2015 yil 13 fevraldagi “Mikrofirmalar va kichik korxonalar
tomonidan yagona ijtimoiy to‘lovni hisoblash va to‘lash tartibi to‘g‘risida”gi 26-
sonli qaroriga 8
asosan mikrofirmalar va kichik korxonalar uchun yagona ijtimoiy
to‘lovni hisoblash tartibi va to‘lash tartibi o‘zgardi. YAngi tartibga muvofiq 2015
7
O‘zbekiston Respublikasining 1998 yil 1 maydagi “Aholini ish bilan ta’minlash to‘g‘risida”gi 616-I-son Qonuni //
www. lex.uz.
8
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2015 yil 13 fevraldagi “Mikrofirmalar va kichik korxonalar
tomonidan yagona ijtimoiy to‘lovni hisoblash va to‘lash tartibi to‘g‘risida”gi 26-sonli qarori // www.lex.uz/
15

yil 1 yanvardan boshlab mikrofirmalar va kichik korxonalar, shuningdek fermer
xo‘jaliklari uchun yagona ijtimoiy to‘lovning 2014 yilda amal qilgan 25 foiz
o‘rniga, mehnatga haq to‘lash jamg‘armasining 15 foiziga teng bo‘lgan stavkasi
belgilandi.
2015 yilning 1 iyulidan yakka tartibdagi tadbirkorlarga, faoliyatidan kelib
chiqqan holda, har bir yollangan ishchi uchun byudjetdan tashqari Pensiya
jamg‘armasiga eng kam oylik ish haqining 50 foizi miqdorida sug‘urta badali va
yakka tartibdagi ish beruvchi tadbirkor uchun belgilangan soliq stavkasining 30
foizi miqdorida soliq to‘lash sharti bilan bir nafardan uch nafargacha ishchini
yollash huquqi berildi 9
.
YAna jadval ma’lumotlarining tahlili respublikada iqtisodiyotning norasmiy
sektorida ish bilan band aholi sonining 2020 yildagi 6542.1 ming kishidan 2021
yilda 8036.2 ming kishiga ortganligini ko‘rsatdi.
Odatda iqtisodiyotning norasmiy sektorida ish bilan band aholining tarkibi
quyidagilarga bo‘linadi:
 n omuayyan, bir martalik va mavsumiy ishlarni bajaruvchilar ;
 m ehnat munosabatlarini rasmiylashtirmasdan oila boshliqlariga ularning
tadbirkorlik faoliyatida yordam beruvchi oila a’zolari ;
 r o‘yxatdan o‘tmasdan va tegishli ruxsatsiz faoliyat olib boruvchi
tadbirkorlar .
Tahlillarga ko‘ra, so‘nggi yillarda respublikada n omuayyan, bir martalik va
mavsumiy ishlarni bajaruvchilar soni – 5,4, m ehnat munosabatlarini
rasmiylashtirmasdan oila boshliqlariga ularning tadbirkorlik faoliyatida yordam
beruvchi oila a’zolari soni – 9,1 foizga , r o‘yxatdan o‘tmasdan va tegishli ruxsatsiz
faoliyat olib boruvchi tadbirkorlar soni esa 3,1 foizga ortgan.
Respublika da aholini bir martalik ishga jalb qilish ishlari yildan-yilga
takomillashib bormoqda. Bu faoliyatning mohiyati shundaki, o‘z mehnat layoqatini
qisqa muddatli (to‘liq bir ish kunida yoki to‘liqsiz bir ish kunida, ikki yoki undan
9
O‘ zbekiston R espublikasi P rezidentining 2015 yil 15 may dagi “X ususiy mulk, kichik biznes va xususiy
tadbirkorlikni ishonchli himoya qilishni ta’minlash, ularni jadal rivojlantirish yo‘lidagi to‘siqlarni bartaraf etish
chora-tadbirlari to‘g‘risida ”gi 4725-son li Farmoni // www. lex.uz .
16

ortiq, lekin bir oydan kam ish kunida) sotish istagida bo‘lgan fuqarolarga mehnat
muassasalari ish beruvchi va yollanma ishchini bir-biri bilan uchrashtirish va
kelishib olishlariga ko‘maklashmoqda. Bunday tadbirlar aholi gavjum bo‘lgan va
ilgaridan norasmiy tarzda mehnat layoqati savdosi amalga oshirilgan joylarda
tashkil qilinmoqda.
Ishchi kuchi bozoridagi talab va taklif miqdori, aholi turmush darajasi,
mamlakatdagi bir qator makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarning holati ish bilan
bandlikdagi vaziyatga chambarchas bog‘liq. Birgina ish haqi darajasining o‘zi
ishchi kuchi bozoridagi talab va taklif, aholi daromadlari, mamlakat iqtisodiy
holatiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi.
O‘zbekiston Respublika si bo‘yicha ishchi kuchi bozori dagi vaziyat qulay
bo‘lib, Bandlikka ko‘maklashish va aholini ijtimoiy muhofaza qilish markazlariga
ish so‘rab murojaat qilganlar ning aksariyat qismi ishga joylashtirilgan (3-jadval).
3-jadvaldan ko‘rinadiki, 2021 yilda Bandlikka ko‘maklashish va aholini
ijtimoiy muhofaza qilish (tuman, shahar) markazlariga ish so‘rab murojaat
qilganlar soni 3,0 mln.kishini tashkil etgan, shundan markazlar tomonidan 2,84
mln kishi yoki 94,6 foizi ishga joylashtirilgan. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasining 2012 yil 20 apreldagi “Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar
va Toshkent shahrida ishbilarmonlik muhitining holati va ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlantirish darajasi indikatorlarini har chorakda baholash tizimini tasdiqlash
to‘g‘risida”gi 117-sonli qarori ning ilovasiga asosan i shga joylashish darajasini
baholash mezoniga ko‘ra i ndikator ko‘rsatkichi 75 foizdan kam bo‘lsa,
indikatorning sifat bahosi – past, 75 foizdan 85 foizgacha bo‘lsa – mo‘‘tadil, 85
foizdan 90 foizgacha bo‘lsa – o‘rtacha, 90 foizdan yuqori bo‘lsa – yuqori
hisoblanadi 10
.
2021 yilda i shga joylashish darajasi 93.4 foizni tashkil etib, bu ko‘rsatkich
buyicha yuqori daraja hisoblanadi.
2.2 maqsadli dasturlarini amalga oshirishning hozirgi holati tahlili
10
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2012 yil 20 apreldagi “Qoraqalpog‘iston Respublikasi,
viloyatlar va Toshkent shahrida ishbilarmonlik muhitining holati va ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish darajasi
indikatorlarini har chorakda baholash tizimini tasdiqlash to‘g‘risida”gi 117-sonli qaroriga ilova // www.lex.uz.
17

2021 yilda ish o‘rinlarini tashkil etish va aholi bandligini ta’minlash dasturi
doirasida mamlakatimizda quyidagi asosiy yo‘nalishlar bo‘yicha jami 990,5
mingta ish o‘rni tashkil etildi ( 4 - jadval ):
4 -jadvaldan ko‘rinib turganidek, 2021 yilda ish o‘rinlarini tashkil etish va
aholi bandligini ta’minlash dasturi bo‘yicha 987,5 mingta ish o‘rni tashkil etish
rejalashtirilgan. Haqiqatda 2021 yilda yaratilgan ish o‘rinlari soni 990,5 mingtani
tashkil etgan. YA’ni dasturga nisbatan yaratilgan ish o‘rinlari soni 0,3 foizga
ortig‘i bilan bajarilgan.
4 -jadval
O‘zbekiston Respublikasida yaratilgan ish o‘rinlari soni (2021 yil) 11
№ Hududlar
nomi 2021 yilda
yaratiladigan yangi
ish o‘rinlari soni ,
dastur bo‘yicha Haqiqat
da
2021
yilda
yaratilgan
ish o‘rinlari
soni Dasturi
ga nisbatan,
% hisobida
1. Qoraqalpog‘iston
Respublikasi 49 841 50014 100,3
viloyatlar
2. Andijon 79 986 82542 100,1
3. Buxoro 73 452 7 56 22 100,3
4. Jizzax 50 048 52012 100,2
5. Qashqadaryo 90 961 89469 100,6
6. Navoiy 41 087 65463 100,3
7. Namangan 75 456 75709 100,5
8. Samarqand 94 500 94639 100,1
9. Surxondaryo 66 657 66699 100,1
10. Sirdaryo 51 150 40209 100,1
11
Jadval O‘zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi ma’lumotlari asosida
tuzilgan.
18

11. Toshkent 87 520 8 8215 100,5
12. Farg‘ona 92 823 92931 100,1
13. Xorazm 60 200 60631 100,7
14. Toshkent shaxri 9 5 956 93470 100,1
Respublika
bo‘yicha jami 987 539 990 447 100,3
2021 yilda ish o‘rinlarini tashkil etish va aholi bandligini ta’minlash dasturi
doirasida quyidagi yo‘nalishlar bo‘yicha ish o‘rni yaratildi:
1. Maqsadli dasturlarga muvofiq 261,6 mingta ish o‘rni, shuning 115,9
mingtasi sanoatda, 67,3 mingtasi xizmat ko‘rsatish va servis sohasida, 49,1
mingtasi qishloq xo‘jaligida (chorvachilikda, parrandachilikda, bog‘dorchilikda,
baliqchilikda, asalarichilikda, sabzavotchilikda, ipakchilikda, uzumchilikda)
tashkil etildi
YAngi qurilish hisobiga va ishlab turgan korxonalarda ish o‘rinlari tashkil
etish «O‘zbekengilsanoat», «O‘zkimyosanoat», «O‘zbekneftgaz»,
«O‘zbekturizm», «O‘zfarmsanoat», «O‘zavtosanoat» kompaniyalari, Oziq-ovqat
sanoati korxonalari uyushmasi tizimida va boshqalarda amalga oshirilgan.
Ishlamayotgan korxonalar faoliyatini tiklash 30,3 mingta ish o‘rni tashkil
etilishini ta’minlagan. Ushbu yo‘nalishda past rentabelli va zarar ko‘rib
ishlayotgan korxonalarning moliyaviy-iqtisodiy ahvolini yaxshilash, istiqbolsiz
korxonalarni tugatib, so‘ngra ularni ishlab chiqarish quvvatlarini hamda ish
o‘rinlarini yaratish sharti bilan yangi mulkdorlarga sotish bo‘yicha maqsadli «yo‘l
xaritalarini» amalga oshirish mexanizmlaridan foydalanilgan. SHularning eng katta
qismi Samarqand (5 220 ta ish o‘rni), Namangan (4 505 ta ish o‘rni), Farg‘ona (4
162 ta ish o‘rni), Andijon (4 026 ta ish o‘rni), Xorazm (2 721 ta ish o‘rni), Sirdaryo
(1 696 ta ish o‘rni) viloyatlariga va Toshkent shahriga (1 896 ta ish o‘rni) to‘g‘ri
keladi.
19

2. Kichik korxonalar va mikrofirmalarni jadal rivojlantirish , shuning
hisobiga 290,4 ming kishining bandligi ta’minlandi. Ushbu yo‘nalish barcha
mintaqalarda, ayniqsa 2021 yilda ish bilan bandligi ta’minlangan aholi umumiy
sonining 74,1 foizi kichik korxonalar va mikrofirmalar ulushiga to‘g‘ri kelgan.
Toshkent shahrida, shuningdek Toshkent (48,2%), Surxondaryo (44,0%), Buxoro
(43,8%) viloyatlarida va Qoraqalpog‘iston Respublikasida (40,9%) ish o‘rinlari
tashkil etishda ustunlik qilgan ( 6 -jadval). 2021 yilda tijorat banklari tomonidan
kichik biznes sub’ektlarini qo‘llab-quvvatlash maqsadlarga 8,5 trln. so‘m kredit
ajratilgan. Bunda imtiyozli kredit resurslari ko‘proq ishchi kuchi bozorida keskin
vaziyat kuzatilayotgan olis qishloq tumanlarida ish o‘rinlari tashkil etishni ko‘zda
tutgan loyihalarni moliyalashtirishga yo‘naltirilgan.
Kichik korxona va mikrofirmalar uchun yagona soliq to‘lovining qat’iy
belgilangan stavkasi nisbatan past ekanligi, sanoatda 5%, savdo va umumiy
ovqatlanish sohasi korxonalari uchun 10% gacha ekanligi, shuningdek O‘zbekiston
Respublikasi Prezidentining 2013 yil 8 avgustdagi “Kichik biznes va xususiy
tadbirkorlik sub’ektlari eksportini qo‘llab-quvvatlash borasidagi qo‘shimcha chora-
tadbirlar to‘g‘risida”gi PQ-2022-sonli qaroriga muvofiq kichik biznes va xususiy
tadbirkorlik sub’ektlarining eksportini qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha qo‘shimcha
choralar bu yo‘nalishda ish o‘rinlari yaratishning muhim rag‘batlantiruvchi chorasi
bo‘lgan.
O‘zbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiy faoliyat milliy banki huzurida
tashkil etilgan Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlarining eksportini
qo‘llab-quvvatlash jamg‘armasi va uning mamlakat mintaqalaridagi hududiy
filiallari faoliyati ham muhim ahamiyatga ega, ular 2021 yilning 1 yanvariga qadar,
yagona ijtimoiy to‘lovdan tashqari, barcha turdagi soliqlar, yig‘imlar, badallar va
davlat maqsadli jamg‘armalariga majburiy to‘lovlarni to‘lashdan ozod etilgan.
3. 2019 yilda yakka tadbirkorlik sohasi 104,3 ming kishining bandligini
ta’minladi. YUridik shaxs maqomini olmasdan tadbirkorlik faoliyati bilan
shug‘ullanayotgan jismoniy shaxslarga, shu jumladan oziq-ovqat tovarlarining
chakana savdosini, dehqon bozorlarida qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini sotishni,
20

oziq-ovqat va nooziq-ovqat tovarlari savdosini amalga oshirayotgan, o‘z
mahsulotini ishlab chiqarish va sotish bilan shug‘ullanayotgan, maishiy xizmatlar
ko‘rsatayotgan shaxslarga solinadigan soliqning O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining 2012 yil 25 dekabrdagi «O‘zbekiston Respublikasining 2013 yilgi
asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari prognozi va davlat byudjeti parametrlari
to‘g‘risida»gi PQ-1887-sonli qaroriga muvofiq qat’iy belgilangan stavkalari yakka
tadbirkorlikni rivojlantirish uchun haqiqiy moliyaviy-iqtisodiy mexanizmlarni
yaratgan.
4. Uy mehnatining barcha shakllari, shu jumladan korxonalar bilan mehnat
shartnomalari bo‘yicha kooperatsiyalashgan uy mehnati, hunarmandchilik va
oilaviy tadbirkorlikning rivojlanishi 203,7 ming band bo‘lmagan fuqaroni, asosan
xotin-qizlar, nogironlar va aholining boshqa ijtimoiy nochor toifalarini, shuningdek
chet eldan qaytib kelayotgan mehnat migrantlarini ishga joylashtirishga yordam
berdi.
Faoliyatni tashkil etishning boshqa shakllarida mumkin bo‘lmagan oqilona
moslashuvchan ish kuni va mehnat taqsimoti oilaviy tadbirkorlik sharoitida amalda
mumkin bo‘ladi, bu esa ko‘pincha ishga joylashmay qoladigan aholi toifalarini,
yosh bolali ayollarni va ishchi kuchi bozorida raqobatlasha olmaydigan boshqa
toifadagi shaxslarni ham ishlab chiqarishga qisman jalb etish imkonini bergan.
5. Fermer va dehqon xo‘jaliklarida oziq-ovqat va nooziq-ovqat tovarlarini
ishlab chiqarish asosan Samarqand, Xorazm, Buxoro, Farg‘ona, Surxondaryo,
Qashqadaryo, Toshkent viloyatlarida va Qoraqalpog‘iston Respublikasida va
boshqa mintaqalarda 128,9 mingdan ortiq kishini ish bilan band qilish imkonini
bergan. 2021 yilda ish o‘rinlarini tashkil etish va aholi bandligini ta’minlash
dasturining moliyaviy manbalari davlat byudjeti va byudjetdan tashqari
jamg‘armalar, investitsiyalar, korxona va aholi mablag‘lari hisoblangan (1-rasm).
21

2.3 O‘zbekistonda ishchi kuchi bandligini ta’minlash va ishsizlarni
ijtimoiy himoyalash borasidagi davlat siyosatining asosiy yo‘nalishlari
Bozor munosabatlariga o‘tish davrida davlatning ijtimoiy siyosati faqat
jamiyat a’zolarining manfaatlarini ishonchli ravishda himoya qilishdangina iborat
bo‘lmasdan, balki mavjud ishchi kuchlarining ish bilan bandligini ta’minlashni
ham o‘z ichiga oladi. Ayniqsa, aholining o‘sishi yuqori sur’atlar bilan borayotgan
va o‘ziga xos aholi tarkibiga ega bo‘lgan respublikamizda ishchi kuchining ish
bilan bandlik masalasi eng muhim muammolardan biri hisoblanadi.
Mamlakatimizdagi iqtisodiy islohotlar jarayonida ushbu masalani hal etish uchun
bir qator tadbirlarni amalga oshirish rejalashtirilgan. Birinchidan, keng faoliyat
turlari, shuningdek yakka tartibdagi tadbirkorlikni kengaytirish uchun sharoit
yaratish. Birinchi navbatda qishloq xo‘jalik xomashyosini qayta ishlash, xalq
iste’mol mollarini, mahalliy xom ashyodan qurilish materiallari tayyorlovchi
xususiy kichik korxonalarni faol rivojlantirishni rag‘batlantirish. Ikkinchidan,
xizmat sohasini rivojlantirish, aholiga ko‘rsatiladigan ijtimoiy-maishiy xizmat va
qurilish bo‘yicha xizmat turlarini yanada kengaytirish. Bunda ham qishloq joylarda
xizmat sohasini rivojlantirishga ustunlik beriladi. Uchinchidan, qishloqda keng
tarmoqli ijtimoiy va ishlab chiqarish infratuzilmasini yaratib, shu orqali yangi ish
joylarini ochish, yangi ishlab chiqarishlarni vujudga keltirish. Bu vazifalarni
amalga oshirish uchun respublikamizda qishloq ijtimoiy infratuzilmasini
rivojlantirish dasturlarini amalga oshirish bo‘yicha ishlar uzluksiz davom
ettirilmoqda. To‘rtinchidan, ishdan bo‘shagan xodimlarni qayta tayyorlash va qayta
o‘qitishni tashkil etishni tubdan o‘zgartirish. Bunda ishdan bo‘shayotgan va
ixtisosi bo‘lmagan shaxslarga qisqa davrda, bozor iqtisodiyotiga hamda
iqtisodiyotning o‘zgarib borayotgan tuzilishiga muvofiq keluvchi kasbkorni
o‘rgatishga e’tibor qaratish. SHu maqsadda maxsus maslahat va o‘quv markazlari,
biznes maktablarning keng tarmog‘ini yanada rivojlantirish ko‘zda tutiladi.
Beshinchidan, vaqtincha ishga joylashtirish imkoni bo‘lmagan ishchi kuchlarini
davlat tomonidan ishonchli ravishda ijtimoiy himoyalash. Bu siyosat ularning o‘ta
22

zarur ehtiyojlarini qondirish va kafolatli tirikchilik manbalariga ega bo‘lishga
qaratiladi.
Ishchi kuchining ish bilan bandligi muammosi ko‘p qirrali bo‘lib, u barcha
odamlarga o‘z qobiliyatlarini ishga solish, o‘z ehtiyojlarini qondirish uchun
dastlabki teng imkoniyatlarni ta’minlovchi davlat va bozor mexanizmini vujudga
keltirish; ishchi kuchini unumli va samarali ish bilan band qilish; zarur hollarda
ishchi kuchini iqtisodiyot tarmoqlari va sohalari o‘rtasida qayta taqsimlash kabi
masalalarni ham o‘z ichiga oladi.
Mamlakatimiz Prezidenti «Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston
sharoitida uni bartaraf etishning yo‘llari va choralari» nomli asarida xizmat
ko‘rsatish va kichik biznes sohasini aholi bandligini ta’minlash va hayot darajasini
oshirishning eng muhim omili sifatida yanada jadal rivojlantirish 2009 yilga
mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning ustuvor yo‘nalishlaridan biri bo‘lib qolishini
ko‘rsatib o‘tdilar. Asarda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik aholi bandligi va
uning daromadlarini oshirish muammolarini hal etishda o‘ziga xos lokomotiv
vazifasini bajarayotganligi, ichki bozorni iste’mol tovarlari bilan to‘ldirishda
salmoqli hissa qo‘shayotganligi, uning bugungi kunda mamlakatimizda eng yirik
ishchi kuchi bozori, mulkdorlar o‘rta sinfini shakllantirishning asosiy omili,
millionlab odamlar uchun daromad va farovonlik manbai hisoblanishi ta’kidlab
o‘tildi.
Aholini ish bilan ta’minlash muammolarini hal qilishda ham jiddiy sifat
o‘zgarishlari ko‘zga tashlanmoqda. Biz uchun o‘ta dolzarb bo‘lgan bu masalani
echishda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni jadal rivojlantirish bilan birga,
xizmat ko‘rsatish sohasi va kasanachilikning turli shakllarini keng joriy etish,
qishloq joylarda chorvachilikni rivojlantirishni rag‘batlantirishga alohida ahamiyat
berilmoqda.
Bugungi bosqichda kasanachilik sohasi bandlik va oila byudjeti daromadlarini
oshirishning qo‘shimcha manbaiga aylanib borayotganini hech kim inkor eta
olmaydi. Ayni vaqtda kasanachilik fuqarolarni, birinchi navbatda, xotin-qizlar,
ayniqsa, ko‘p bolali ayollarni, yordamga muhtoj nogironlar va mehnat qobiliyati
23

cheklangan boshqa shaxslarni ishlab chiqarish faoliyatiga jalb etish uchun muhim
ijtimoiy ahamiyat kasb etmoqda. 2008 yilda kasanachilar tomonidan 34 milliard
so‘mlik mahsulot ishlab chiqarildi va xizmatlar ko‘rsatildi. Kasanachilik uchun ish
o‘rinlari ochgan korxonalar, shu borada o‘zlariga berilgan imtiyozlar hisobidan 1
milliard so‘mdan ortiq mablag‘ni tejashga erishdi.
Aholini, ayniqsa qishloq aholisini ish bilan ta’minlashning yana bir muhim
yo‘nalishi shaxsiy yordamchi va dehqon xo‘jaliklarida qoramol boqish bilan
shug‘ullanadigan kishilar sonini ko‘paytirishdan iborat. Qayd etish kerakki, bu
masalada muayyan ijobiy natijalar qo‘lga kiritildi. Mamlakatimizda qoramollarni
aholiga va fermer xo‘jaliklariga kimoshdi savdolari orqali sotish, ularga maqsadli
va imtiyozli kreditlar berish, veterinariya xizmati ko‘rsatishning sifati va hajmini
oshirish, ozuqa bilan ta’minlash bo‘yicha samarali mexanizmlar yaratilgan.
CHorvachilikni rivojlantirish dasturining ijrosi doirasida 2008 yili kimoshdi
savdolarida 20 ming 300 bosh qoramol sotildi. 2009 yilda yana 24 ming 600 bosh
qoramol sotilishi ko‘zda tutilmoqda. Agar 2007 yilda qoramol sotib olish uchun
42,5 milliard so‘mlik imtiyozli kreditlar ajratilgan bo‘lsa, 2008 yilda bu raqam 48
milliard 200 million so‘mni tashkil etdi 12
.
Mamlakatimizda ishchi kuchi bandligi samaradorligini ta’minlash uchun
davlatning bandlik siyosatining quyidagi yo‘nalishlarini kuchaytirish maqsadga
muvofiqdir:
- oilaviy biznes va kichik xususiy korxonalarni rivojlantirishni
jadallashtirishni ta’minlash;
- mazkur maqsadlarda mikrokreditlash tizimini rag‘batlantirish;
- yirik sanoat korxonalari va nisbatan kichikroq bo‘lgan ishlab chiqarish
korxonalari bilan kasanachilikni kengaytirish asosidagi kooperatsiyani
rivojlantirish imkoniyatlaridan keng qamrovli foydalanish;
- mahalliy xomashyoni puxta qayta ishlashga va tayyor, raqobatga bardoshli
mahsulot ishlab chiqarishga yo‘naltirilgan engil va oziq-ovqat qayta ishlash
sanoatining ko‘p mehnat talab qiladigan tarmoqlarini jadal rivojlantirish;
12
Qaralsin: Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo‘llari
va choralari. – T.: O‘zbekiston, 2009, 26-27-b.
24

- xizmat ko‘rsatish sohalarini rivojlantirish, qishloq joylarida qishloq
xo‘jaligiga taalluqli bo‘lmagan bandlik sohalarini kengaytirish masalalarini hal
etishga e’tiborni kuchaytirish;
- ishsizlarni kasbiy o‘qitish va jamoat ishlari tizimlarini takomillashtirish
bilan shug‘ullanadigan xizmatlar ishini faollashtirish.
Mazkur chora-tadbirlarning amalga oshirilishi xalqimizning farovon
turmushini ta’minlash manbai bo‘lgan ish bilan bandlik darajasining yanada
oshishiga, aholining ijtimoiy muhofazasining kuchayishiga yanada keng yo‘l ochib
beradi.
O‘zbekistonda yangi ish o‘rinlarini tashkil etish va ishchi kuchi bandligini
ta’minlash ning asosiy yo‘nalishlari hamda istiqbollari
2020 yilda yilda ish o‘rinlari va bandlikka ehtiyoj parametrlari ishchi kuchiga
talab va taklif balansiga ta’sir ko‘rsatuvchi demografik va mamlakatni ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlantirish omillarining tahlili, shuningdek ishchi kuchi bozorida
haqiqiy tendensiyani o‘rganish asosida aniqlangan.
Prognozlarga ko‘ra, 20 20 yilda demografik omillarning ishchi kuchi bozoriga
sezilarli va bevosita ta’siri saqlanib qoladi.
Ishchi kuchi bozori rivojlanishi ning istiqbol ko‘rsatkichlari (2020 yil) 13

Malumotlarga ko‘r a , 20 20 yilda ishchi kuchi resurslari soni – 19.6 mln.
kishini, shundan ish bilan band bo‘lganlar soni 13,4 mln. kishini, ularning o‘sishi
tegishli ravishda – 1,3 va 2,3 foiz ni tashkil etadi.
2020 yilda O‘zbekistonda i sh o‘rinlariga ehtiyoj bo‘lmagan aholi soni ning 5.2
mln.kishiga etishi kutiladi .
Ta’kidlash joizki, 20 20 yil O‘zbekiston bo‘yicha ta’lim olishni tugatgan 511,5
ming nafar kollejlar, litseylar, oliy o‘quv muassasalari bitiruvchilari ilk bor,
shuningdek ishga joylashishga muhtoj 706,3 ming nafar shaxs ishchi kuchi
bozoriga chiqadi.
13
Rasm 2020 yilda ish o‘rinlarini tashkil etish va aholi bandligini ta’minlash dasturi ma’lumotlari asosida mualliflar
tomonidan tuzilgan.
25

Bundan tashqari, doimiy bo‘lmagan mehnat faoliyati, ya’ni vaqtinchalik bir
martalik ishlarni bajarish bilan band bo‘lgan fuqarolar soni, hisob- kitoblarga
ko‘ra, 735,6 ming nafarni tashkil etadi. Doimiy bo‘lmagan daromadga ega ushbu
toifadagi shaxslar doimiy ishga, ish haqi to‘lanadigan statsionar ish o‘rinlariga
muhtojligi mavjud, shuningdek tarkibiy qayta o‘zgarishlar natijasiga ko‘ra ishdan
bo‘shatiladigan 118,7 ming nafar ishchi potensial ishsiz omilini keltirib chiqaradi.
SHu bilan birga, chet elda ishlovchi fuqarolarni doimiy yashash joyiga
qaytarishni ta’minlash bo‘yicha amalga oshirilayotgan choralar, shuningdek,
Rossiyadagi ob’ektiv og‘ir ijtimoiy-iqtisodiy holatni hisobga olgan holda, 2020
yilda O‘zbekiston ishchi kuchi bozoriga 148,3 ming nafardan ortiq ishga
joylashishga muhtoj va o‘z navbatida bandlikka ehtiyojni oshiradigan shaxslar
qaytishi kutilmoqda.
SHunday qilib, 2020 yilda ishchi kuchi bozorida ishchi kuchiga taklif 1236,0
ming nafarni tashkil etadi. Tabiiy sabablarga (pensiyaga chiqish, o‘lim, doimiy
yashash uchun xorijiy davlatga chiqib ketish va hokazo) ko‘ra chiqib ketadigan
134,9 ming nafar ishchini, shuningdek 109,5 ming bo‘sh ish o‘rinlarini hisobga
olgan holda, bu ko‘rsatkich, ish o‘rinlari va bandlikka ehtiyojdan 1,1 ming
nafardan oshadi.
Ish o‘rinlarini yaratish va aholi bandligini ta’minlash bo‘yicha 2020 yilda
amalga oshirilishi ko‘zda tutilgan dasturiy choralarning yig‘indisi 992,7 ming
nafarni (yoki talabning 80,3 foizini) tashkil etadi. Bu 2020 yilda kollejlar, litseylar
va oliy o‘quv muassasalarining barcha bitiruvchilarini (511,5 ming nafar), qaytib
kelayotgan mehnat migrantlarini (148,3 ming nafar), shuningdek ishdan
bo‘shatiladigan ishchilarning bandligini ta’minlaydi va shu bilan ishsizlikni 719
ming nafar yoki 5,1% darajasida saqlab qoladi.
Xulosa
26

Iqtisodiyotning barqarorligi va sog‘lomligini aks ettiruvchi ko‘rsatkichlardan
biri ishsizlik darajasi hisoblanadi. Biroq, har qanday mamlakatda doimiy ravishda
ma’lum darajada ishsizlik mavjud bo‘ladi. Umuman olganda, mehnatga layoqatli
bo‘lib, ishlashni xohlagan, lekin ish bilan ta’minlanmaganlar ishsizlar deyiladi.
Namoyon bo‘lish xususiyati va vujudga kelish sabablariga ko‘ra ishsizlik friksion,
tarkibiy, siklik, institutsional, texnologik, hududiy, yashirin va turg‘un ishsizlik
turlariga bo‘linadi.
Ishsizlikning umumiqtisodiy xarakteri ishchi kuchi bozorining o‘zi,
mehnatga talab va uning taklifi o‘rtasidagi mutanosiblik ishsizlikni emas, ish bilan
bandlikni shakllantirishidan ham kelib chiqadi. Ishsizlik, bir tomondan, go‘yo ish
bilan bandlikning «teskarisi» hisoblanadi, ikkinchi tomondan, ish bilan bandlikni
shakllantiruvchi omillardan farq qiluvchi omillar ta’sirini his qiladi. SHunday
bo‘lsada, ishsizlik doimo ish bilan bandlik bilan birgalikda ko‘rib chiqiladi: ish
bilan bandlikning ko‘payishi, qoidaga ko‘ra ishsizlikni kamaytiradi, bu esa
ishsizlikni, o‘z navbatida ish bilan bandlikni ko‘paytiradi. Ta’rifga ko‘ra ishsizlik
– bu ishlashni istaydigan mehnatga layoqatli aholining ish bilan band bo‘lmagan
miqdoridir. Makroiqtisodiy jihatdan ishsizlik – bu doimo jamiyat mehnat
salohiyatidan, ishchi kuchi majmuidan ishlab chiqarish omili sifatida to‘la
foydalanmaganlikdir.
Aholining ish bilan bandligini ta’minlashda qator muammolar va kamchiliklar
mavjud: ish bilan ta’minlanishga muxtoj aholi sonining ko‘pligi, ishsizlik
darajasining yuqoriligi; dastur ijrosi nazoratining bo‘sh tashkil etilganligi,
tadbirkorlar muammolarining o‘z vaqtida hal etilmasligi; xorijda ishlab
qaytganlarni ish bilan ta’minlash borasidagi ishlarning samarasi past ekanligi, bu
borada mavjud imkoniyatlarning ishga solinmaganligi; kasanachilik ish joylarini
ko‘paytirish imkoniyatlari ishga solinmayotganligi; yangi ob’ektlarni ishga
tushirish, mavjud korxonalarni modernizatsiyalash ishlari (natijadorligining past
ekanligi); tashkil etilgan.

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
27

1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasini
yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida ” gi 2017 yil 7
fevral dagi PF-4947-son li Farmoni
2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Xususiy mulk, kichik biznes va
xususiy tadbirkorlikni ishonchli himoya qilishni ta’minlash, ularni jadal
rivojlantirish yo‘lidagi to‘siqlarni bartaraf etish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi
2015 yil 15 maydagi PF-4725-sonli Farmoni
3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Hududlarni kompleks
rivojlantirishni ta’minlashda mahalliy davlat boshqaruvi organlari faoliyatini
takomillashtirishga oid qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida” gi 2016 yil 22
fevraldagi PQ-2495-sonli Qarori.// lex.uz
4. Mirziyoev SH.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy
javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak.
Mamlakatimizni 2016 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari
va 2017 yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor
yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi
ma’ruza, 2017 yil 14 yanvar. –Toshkent: “O‘zbekiston”, 2017.
5. www.gov.uz – O‘zbekiston Respublikasi xukumat portali
6. www.lex.uz – O‘zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma’lumotlari
milliy bazasi
7. www.stat.uz – O‘zbekiston Respublikasi davlat statistika qo‘mitasi rasmiy
sayti.
8. www.cbu.uz – O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki rasmiy sayti.
9. www.mineconomy.uz - O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi
rasmiy sayti
10. www.mf.uz - O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi rasmiy
sayti
28

Sotib olish