Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	594.6KB
Покупки	0
Дата загрузки	17 Апрель 2025
Расширение	docx
Категория	География

Bangladesh davlatiga iqtisodiy geografik tavsif kurs ishi

2.3.Aholining shahar va qishloq aholi punktlarida joylashishi
Poytaxt - Dakka, eng unumdor hududda joylashgan eng katta va eng qadimgi
shahar. Agar 1961 yilda shaharlar aholisi atigi 5 foizni tashkil etgan bo'lsa, 2020 yil
oxirida mamlakatning shahar ulushi allaqachon 38,2 foizni tashkil etadi. Asosiy
shaharlar shtatning savdo yo llari o tgan va o tgan qismida joylashgan. Xususan,ʻ ʻ ʻ
Chittagong portugal savdosining forposti edi.

5-rasm Bangladesh shaharlarida aholi hayot tarzi
Urbanizatsiya o'tgan asrning 60-yillari boshlarida sanoatning rivojlanishi
bilan yangi rivojlanish oldi. Narayanganj, Xulna va Dakka shaharlari jut sanoatining
jadal rivojlanayotgan markazlaridir. Raqamlarda shahar statistikasi: Dakka -
8,906,039 million kishi, Chittanong - 2,581,643 million kishi, Khulna - 664,728
ming kishi, Narayanganj - 286,403 ming kishi.
18

I-BOB. MAMLAKAT TABIATINING ASOSIY GEOGRAFIK
XUSUSIYATLARI
1.1.Iqtisodiy siyosiy geografik o'rni, maydoni va chegaralari
Davlatning rasmiy nomi - Bangladesh Xalq Respublikasi. Bu kichik
mamlakat Janubiy Osiyoda joylashgan va shimol, sharq va shimoli-sharqda
Hindiston bilan chegaradosh. Janubi-sharqda chegara Birma bilan o'tadi. Bengal
ko'rfazi mamlakatni janubdan yuvadi.
Strategik joyni egallagan Bangladesh Janubiy va Janubi-Sharqiy Osiyo
o‘rtasida ko‘prik vazifasini o‘taydi. Hindiston hududining tor chizig'i Nepal va
Xitoyni undan ajratib turadi. G’arbiy Bengal bilan chegara Bangladesh uchun juda
muhim, chunki u Bengal tekisligidan o’tadi, u orqali temir yo’llar, avtomobil yo’llari
va daryolar yotqiziladi.
5

1-rasm Bangladesh davlatining geografik joylashuvi
Bu holatlar Hindiston bilan iqtisodiy aloqalar uchun qulay sharoit va
imkoniyatlar yaratadi.Bangladesh avtomobil, suv, temir yo l va havo transportiniʻ
rivojlantirmoqda. Avtomobil transporti ichki yo'nalishlarda rivojlanmoqda.Yo'l
tarmog'i uzunligi 23 ming km bo'lib, milliy avtomagistral, mintaqaviy magistral va
yordamchi liniyalarni o'z ichiga oladi.Havo transporti mamlakatni dunyoning 28 ta
shahri va mamlakatning 10 ta shahri bilan bog laydi. Bangladeshda 3 ta xalqaro va 5
ʻ
ta mahalliy aeroportlar mavjud. Iqtisodiyotni rivojlantirishda eng arzon temir yo'l
transporti juda muhim rol o'ynaydi. Suv transporti mamlakat ichida jami 36 ta kema
bilan mashhur.
Asosiy portlari: Dakka, Mongla, Chittagong, Narayangaj. Mamlakat
Sharqiy Bengaliya provinsiyasi sifatida 17-asrdan beri Buyuk Britaniya va Hindiston
tarkibiga kiradi. Angliya hind siyosiy tashkilotlari bilan birgalikda 1947 yilda
Hindiston va Pokistondagi hind mustamlakasini taqsimladi. Pokiston Sharqiy
Bengaliya provinsiyalari tarkibiga kirdi va Sharqiy Pokiston nomi bilan o tkazildi.
ʻ
G'arbiy Pokiston Britaniya Hindistonining shimoli-g'arbiy provinsiyalaridan
chiqarildi. Sharqiy Pokiston xalqi 23 yil davom etgan siyosiy o z taqdirini o zi
ʻ ʻ
belgilash, demokratiya va qadr-qimmat uchun kurashni boshladi. Eng avj nuqtasi
1971 yilda keldi. Hindiston Sharqiy Pokiston xalqini qo llab-quvvatladi va
ʻ
Bangladesh Xalq Respublikasi tuzildi. Mamlakatga sanoat uskunalari, transport
vositalari, oziq-ovqat ekinlari, asosan, sholi va bug doy, qora metallar, neft
ʻ
mahsulotlari, mineral o g itlar, paxta mahsulotlari import qilinadi.
ʻ ʻ Ushbu
tovarlarning eng yirik etkazib beruvchilari Hindiston, Xitoy, Yaponiya va AQShdir.
Eksport tovarlariga tayyor kiyim-kechak, charm, muzlatilgan oziq-ovqat,
xususan, baliq va qisqichbaqalar, jut va jut mahsulotlari, choy kiradi. Choyning
asosiy xaridorlari Afg'oniston, Eron, Buyuk Britaniya, Polsha, BAA, MDH
davlatlari, Pokistondir. Mamlakat xalqaro tashkilotlar a zosi – 1974 yildan BMT
ʼ
a zosi, Britaniya Hamdo stligi, Islom konferensiyasi tashkiloti, Qo shilmaslik
ʼ ʻ ʻ
harakati a zosi.
ʼ U BIMSTEC iqtisodiy hamkorlik guruhining a'zosi. 1985 yilda
6

to qimachilik sanoatidan to g ri keladi [14], bu 1980-yillar oxirida ishchi kuchiningʻ ʻ ʻ
pastligi va qo shimcha xarajatlarning pastligi tufayli xorijiy investorlar uchun
ʻ
jozibador bo lib qoldi.
ʻ
Ushbu sanoatda uch milliondan ortiq kishi ishlaydi, ularning to'qson foizi
ayollardir[15]. Bangladesh kiyim-kechak ishlab chiqarish bo'yicha Jahon savdo
tashkilotida (JST) to'rtinchi o'rinda turadi[16]. Ishlab chiqarish sanoati ko'p jihatdan
import qilinadigan xom ashyo ta'minotiga bog'liq. Yirik shaharlarda (Dakka, Xulna,
Chittagong va b.) paxta zavodlari, to qimachilik va jut korxonalari faoliyat yuritadi.
ʻ
Qishloq xo jaligi xom ashyosini qayta ishlash bilan bog liq bo lgan tarmoqlar,
ʻ ʻ ʻ
mineral o g itlar ishlab chiqaruvchi zavodlar ham o z resurslariga tayanadi. Qog oz-
ʻ ʻ ʻ ʻ
tsellyuloza sanoati rivojlangan – Silxetda bambuk qog oz, Xulnada karton ishlab
ʻ
chiqariladi. Mamlakatning sharqiy va shimoliy rayonlarida shakar zavodlari,
Chittagong va Silxet tumanlarida choy zavodlari bor.
2009-2010 yillarda sanoat eksporti 12,6 milliard AQSH dollarini[17] tashkil
etgan bo lsa, 2002 yilda sanoat eksporti 5 milliard dollarni tashkil etdi.
ʻ
Umumiy energiya zahiralari 0,47 milliard tonna (ko mir ekvivalentida) deb
ʻ
baholanadi[18]. 2019 yil oxirida mamlakat elektroenergetika sanoati, EES EAEC
ma'lumotlariga[19] muvofiq, quyidagi ko'rsatkichlar bilan tavsiflanadi. O'rnatilgan
quvvat - sof elektr stansiyalari - 18291 MVt, shu jumladan: qazib olinadigan yoqilg'i
(IES)ni yoqib yuboruvchi issiqlik elektr stansiyalari - 98,0%, qayta tiklanuvchi
energiya manbalari (REK) - 2,0%. Yalpi elektr energiyasi ishlab chiqarish – 84551
mln.kVt/soat, shu jumladan: issiqlik elektr stansiyalari – 98,6%, qayta tiklanuvchi
energiya manbalari – 1,4%. Yakuniy elektr energiyasi iste'moli - 78898
mln.kVt/soat, shundan: sanoat - 44,6%, maishiy iste'molchilar - 41,9%, tijorat sektori
va davlat korxonalari - 9,5%, qishloq, o'rmon va baliq xo'jaligi - 2,2%, boshqa
iste'molchilar - 1,7%. Energiya samaradorligi ko‘rsatkichlari: 2019-yilda aholi jon
boshiga yalpi ichki mahsulot iste’moli xarid qobiliyati pariteti bo‘yicha (nominal
narxlarda) – 5330 dollar, aholi jon boshiga (yalpi) elektr energiyasi – 484 kVt/soat,
aholi jon boshiga elektr energiyasi iste’moli – 203 kVt/soat. Elektr stansiyalarining
o‘rnatilgan sof quvvatidan foydalanish soatlari soni – 4363 soat
22

changalzorlarida yo lbars va mushuksimonlarning boshqa turlari, tog li joylarda fil,ʻ ʻ
qoplon va karkidonlar uchraydi.
Kurs ishining maqsadi va vazifasi: Bangladesh davlati haqida
ma’lumotlarni o’rganib tahlil qilish natijasida quyidagi vazifalarni bajarish.
Iqtisodiy siyosiy geografik o’rni, maydoni va chegaralar.Tabiiy sharoiti va mineral
resurslari, Aholi soninig tabiiy va mexanik o’sishi hamda zichligi, Aholi tarkibining
demografik xususiyatlari , Aholining shahar va qishloq aholi punktlarida joylashishi,
Sanoat tarmoqlarining hududiy joylashishi va rivojlanishi, Qishloq xo’jaligining
ixtisoslashuvi va rivojlanishi, Transport tarmoqlarining rivojlanishi va Tashqi
iqtisodiy aloqalar geografiyasi kabi vazifalarni bajarishdan iborat.
Kurs ishining tuzilishi: Kurs ishi, kirish, 3 ta bob va 9 ta reja, va xulosa
foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
4

Bo’shliq suvlar maydan oktyabrgacha mavjud bo’lgan ko’llarni hosil qilib,
chuqurliklarni to’ldiradi.
Bangladeshning Gang va Brahmaputra daryolari oralig’ini ifodalovchi shimoli-
g’arbiy hududlari yuqoriroq mavqega ega bo’lsa-da, maksimal sirt balandligi 90 m
dan zo’rg’a oshadi.Bu erda relefning janubga yumshoq qiyaligi sharoitida eroziya-
akkumulyator relef shakllari mavjud. Ustunlik qiladi. Cho’kindi qoplamining
qalinligi bir necha yuz metrga etadi. Tista daryosida halokatli toshqinlar sodir bo’ladi
va daryo o’zanlari tez-tez o’z pozitsiyasini o’zgartiradi.
Bangladeshning janubi-sharqida Lushay tog lari va Chittagong tog lariningʻ ʻ
chuqur bo lingan g arbiy tizmalari shimoli-g arbdan janubi-sharqga cho zilgan.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Chittagong tepaliklarida alohida cho’qqilar taxminan yetadi. 900 m, mamlakatning
eng baland nuqtasi Reng Tlang tog’I 957 m.
Tuproqlar. Mamlakat sharqida tik tog lar etagida qo pol toshli cho kindilarda
ʻ ʻ ʻ
va mayda tuproqlarda kollyuvial tuproqlar hosil bo lgan. Bangladeshning qolgan
ʻ
qismida turli allyuvial tuproqlar mavjud. Barind va Madhupur tepaliklari ichida
qadimgi pleystosen allyuviyasida gilli laterit tuproqlar hukmronlik qiladi, deb
atalmish. Quruq mavsumda juda zich bo’ladigan qizil khyar. Delta zonalarida dengiz
toshqinlari ta’sirida sho’rlangan, gilli, og’ir tuproqlar keng tarqalgan. Bengal ko’rfazi
tomonida ular engil qumli tuproqli chiziq bilan chegaralangan. Nisbatan yirik relyefli
depressiyalarda og ir mexanik tarkibli tuproqlar ustunlik qiladi. Alluvial tuproqlar
ʻ
Brahmaputra, Megna va Teesta daryolari vodiylarida qumloq va qumli tarkibga ega,
Gang havzasida esa gilli tarkibga ega.
Mamlakat shimoli-sharqiy va janubi-sharqiy mintaqalarida tabiiy bargli o'rmonlar
bilan qoplangan doimiy yashil baland tog'lar bilan qoplangan. Sundarbans
mamlakatdagi eng katta o'rmon qo'riqxonasi bo'lib, katta ulushni egallaydi -
Bangladeshning umumiy o'rmon qoplamining deyarli 40 foizi. O'rmonlar bilan
qoplangan erlarning umumiy maydoni asosiy maydonning taxminan 20 foizini
tashkil qiladi. Qonunlar qabul qilish, aholini tabiatni muhofaza qilish chora-tadbirlari
to‘g‘risida ma’lumot berish va oziq-ovqat mahsulotlarini maksimal darajada
oshirish, shuningdek, daraxtlarni saqlash uchun agroo‘rmonchilik siyosatini qabul
9

qilish orqali o‘rmonlarni aholi bosimidan himoya qilish bo‘yicha sa’y-harakatlar olib
borilmoqda. Bangladesh o'rmonlarida topilgan qimmatbaho daraxt turlariga Passur,
Baen, Sundari va Keora kiradi.
Tabiiy gaz Bangladesh uchun asosiy energiya manbai bo’lib, u erda qazib
olish 19-asrda boshlangan va mamlakatning tijorat energiyasining 70% dan ortig’ini
ta’minlaydi. Bu 26 ta gaz konlari bilan kuniga taxminan 2,700 million kub fut tabiiy
gaz ishlab chiqaradigan Osiyodagi 7- yirik tabiiy gaz ishlab chiqaruvchisi.
Mamlakatda neft qazib olishdan tashqari, ko’mir, neft va yog’och kabi boshqa tabiiy
resurslar ham ishlab chiqariladi, ular ichki va sanoat iste’molini energiya bilan
ta’minlaydi. Boshqa ko’plab tabiiy resurslar singari, haddan tashqari foydalanish
tabiiy gaz zahiralariga katta xavf tug’diradigan tugashga olib keladi. Bundan
tashqari, tabiiy gaz ishlab chiqarish bo‘yicha tegishli malakali kadrlarning
yetishmasligi ham yo‘qotish va yo‘qotishlarga olib kelmoqda. Hukumat AQSH va
Yaponiya kabi rivojlangan mamlakatlardagi konchilik kompaniyalaridan malakali
ishchi kuchini import qilishga majbur.
Bangladeshning baliqchilik resurslari dengiz kabi dengiz manbalari va suv
havzalari, daryolar va ko'llar kabi ichki resurslardan iborat bo'lib, ular mamlakatda
baliq yetishtirishning asosiy qismini tashkil qiladi. Iqlim sharoitlarining xilma-xilligi
baliqchilik, baliq yetishtirish va baliqchilik sanoatining umumiy rivojlanishiga
yordam beradi. Bangladeshliklar aholi jon boshiga to'g'ri keladigan eng yuqori
daromad va madaniyat tufayli baliq asosidagi hayvon oqsilining eng yirik
iste'molchilari hisoblanadi, oqsilning 60% baliqdan keladi. Bangladesh yiliga 2
million 8 million tonnadan ortiq baliq yetishtiruvchi ichki baliq ishlab chiqaruvchi
yetakchi davlatlar qatoriga kiradi. Uning keng daryolari va ichki suvlarida ko'p sonli
qisqichbaqalar, omarlar, toshbaqalar, qisqichbaqalar va boshqa baliqchilik resurslari
mavjud.
Baliqchilik sanoati Bangladesh fuqarolariga taxminan 1,4 million ish o'rni
bilan ta'minlab, iqtisodiyotni rivojlantirmoqda. Bundan tashqari, baliq ovlash xorijiy
valyuta va mahalliy aholining umumiy to'yimli ovqatlanishiga hissa qo'shadi.
10

Bangladeshda so‘nggi o‘n yil ichida energiyaga bo‘lgan talab yiliga o‘rtacha
10 foizga oshdi. Joriy o rnatilgan ishlab chiqarish quvvati 20133 MVt (qaytaʻ
tiklanmaydigan va qayta tiklanadigan energiya manbalarini ishlab chiqarish bilan
birga) ni tashkil etadi, biroq ularning ko pchiligi gaz taqchilligi, eski stansiyalarning
ʻ
ishonchliligi va elektr tarmoqlari rivojlanmaganligi sababli ko pincha ishlamay
ʻ
qoladi. Hisob-kitoblarga ko'ra, mamlakatning energiya ta'minotining ishonchsizligi
YaIMning taxminan 2 foizini tashkil qiladi. Jahon banki energetika sohasini 2,1
milliard dollarlik doimiy qo‘llab-quvvatlamoqda. AQSh uzatish quvvatini oshirish,
toza energiya yaratish, ishlab chiqarish va uzatish va tizimning ishlashi
samaradorligini oshirish, texnik yo'qotishlarni kamaytirish va tarmoqlar va qayta
tiklanadigan elektr energiyasidan foydalanishni kengaytirish. IDA qo llab-
ʻ
quvvatlashi hozirgacha milliy tarmoqqa 2117 MVt elektr energiyasini va quyosh uy
tizimlari orqali tarmoqqa 100 MVt quvvat qo shdi. Kelgusi oylarda joriy loyihalar
ʻ
nihoyasiga etgach, jami 475 MVt quvvat qo'shiladi. IDA va boshqa rivojlanish
hamkorlari ko magida chekka qishloqlardagi 4 milliondan ortiq oila va do konlarda
ʻ ʻ
quyosh energiyasidan ishlaydigan uy tizimlari o rnatildi. IDA qo'llab-quvvatlashi
ʻ
quyosh sug'orish nasoslari, quyosh mini-tarmoqlari va boshqa qayta tiklanadigan
energiya imkoniyatlarini sinovdan o'tkazish uchun kengaytirildi va bir million
takomillashtirilgan pishirish mahsulotlarini o'rnatdi. Shuningdek, u qishloq
ma lumotlar tarmog ini yaxshilash, shuningdek, energiya siyosatini ilgari surish va
ʼ ʻ
hukumat, energetika va gaz kompaniyalari hamda Bangladesh Energiyani tartibga
solish komissiyasi (BERC) doirasida moliyaviy salomatlik, investitsiyalar va xizmat
ko rsatish sifatini yaxshilash uchun samarali institutsional salohiyatni yaratish ustida
ʻ
ish olib boradi.
40

hajmi ko’p jihatdan rivojlangan mamlakatlar, birinchi navbatda, AQSh tomonidan
eng kambag’al mamlakatlarga ajratilgan kvotalar bilan bog’liq.
Jut sanoati mamlakatga xos bo'lib, yiliga 1 million tonnaga yetadigan
mahalliy xomashyo ishlab chiqarishga asoslangan. Bangladesh jut va jut
mahsulotlarining eng yirik ishlab chiqaruvchisi bo'lib, Hindiston bilan jahon
bozoriga ikkinchisini yetkazib berish bo'yicha monopoliyaga ega. Sanoatdagi 86 ta
yirik zavod asosan eksport uchun ishlaydi. Jut iplari eksporti 80 ming tonnadan
oshadi va Sankt-Peterburgga beradi. Ipning 70 foizi jahon bozoriga chiqadi. Jut
mahsulotlari asosan yuklarni qadoqlash va tashish uchun ishlatiladi. Jut ipi gilam
asosi sifatida ishlatiladi va gilam yasash uchun ishlatiladi. So'nggi yillarda jut qog'oz
sanoatida xom ashyo sifatida ishlatilgan. Umuman olganda, jut mahsulotlariga
talabning pasayishi kuzatilmoqda, bu sun'iy plastmassa materiallarining tarqalishi
bilan bog'liq. Oziq-ovqat va aromatizatorlar sanoati muhim ahamiyatga ega bo'lib,
uning asosini eksportga mo'ljallangan choy fabrikalari, shuningdek, shakar va yog'
zavodlari tashkil etadi. Choy ishlab chiqarish yiliga 54 ming tonnaga etadi. Asosan
davlatga qarashli 15 ta zavodda tozalangan shakar ishlab chiqarish shakarqamish
hosiliga qarab yiliga 123-170 ming tonnani tashkil etadi, mamlakat ehtiyoji esa 400
ming tonnani tashkil etadi. import.
Kimyo sanoati asosan o g itlar ishlab chiqarish (yiliga 2,3 mln.t karbamid) ishlabʻ ʻ
chiqarish sanoatining yetakchi tarmog iga aylandi.
ʻ Sanoatning boshqa tarmoqlari
qatorida metallurgiya va mashinasozlik ham ma lum darajada rivojlandi. Yaponiya
ʼ
ko magida qurilgan kichik po lat zavodi, shuningdek, elektr va telefon uskunalari
ʻ ʻ
ishlab chiqaruvchi korxonalar, kema ta mirlash doklari, dengiz dizel dvigatellari
ʼ
ishlab chiqaruvchi zavod va boshqalar bor. Qog'oz sanoatining o'rni sezilarli - bu
erda yozma qog'oz ishlab chiqaradigan yirik zavod va gazeta qog'ozi zavodi mavjud.
Sement sanoati va boshqa qurilish sanoati korxonalarining ahamiyati ortib
bormoqda. 1,5 million tonna quvvatga ega neftni qayta ishlash zavodi (Chittagonda)
va yoqilg i-moylash materiallari ishlab chiqaruvchi bir qancha kichikroq korxonalar
ʻ
mavjud. Energetika va tog'-kon sanoati yomon rivojlangan. Elektr energiyasi ishlab
25

bortida 200 dan ortiq yo'lovchi bilan Padma daryosiga cho'kib ketgan.[14]
Bangladesh portlari va bandargohlari sharqiy sohildagi Chittagong; Dakka,
Narayanganj, Bagabari va Ashuganjdagi daryo portlari, Mongla va Payradagi dengiz
portlari. Sonadiya orolida chuqur dengiz portini qurish taklif qilindi. 2017 yilda
mamlakat savdo floti 306 ta kemadan, shu jumladan 28 ta yuk tashuvchi, 4 ta
konteyner, 75 ta yuk va 110 ta neft tankeridan iborat edi.[15]
2013 yilda Bangladeshda taxminan 2950 kilometr (1830 milya) gaz quvurlari
mavjud edi.
35

mintaqada), qolgan 1822 km (1132 milya) esa metrli yo ldir (asosan markaziy vaʻ
sharqiy hududlarda) . O'lchovdagi farq asosiy keng va metr o'lchagichli
yo'nalishlarga uchinchi temir yo'llarni qo'shish orqali yo'q qilinadi, ularni "qo'sh yo'l"
qiladi Avtomobil-temir yo'l ko'prigi Jamuna daryosi orqali sharqiy va g'arbiy temir
yo'l tarmoqlarini ulash uchun 1998 yilda ochilgan. Hindiston-Bangladesh chegarasi
temir yo'l liniyalarini kesib o'tadi, bu ularni qo'shni davlatga qisqa masofalarni kesib
o'tishga majbur qiladi va pasport tekshiruvi kabi chegara nazoratini
murakkablashtiradi. 43 yildan so'ng, 2008 yilda Maitree Express Bangladesh va
Hindiston o'rtasidagi temir yo'l qatnovini tikladi; To'qqiz yil o'tgach, Bandhan
Express, Kolkatadan Khulnaga ikkinchi temir yo'l xizmati boshlandi. Siliguridan
Dakkagacha bo'lgan uchinchi Mitali Express xizmati 2022 yil iyun oyida ishga
tushirilgan.
Biman Bangladesh Airlines mamlakatning milliy aviakompaniyasi 1972
yilda o'z faoliyatini boshlagan. Bangladeshda ro'yxatdan o'tgan boshqa yo'lovchi
aviakompaniyalari - Novoair, Regent Airways va United Airways. To‘rtta
tashuvchining barchasi Shohjalol xalqaro aeroportida markazga ega va ichki va
xalqaro reyslarni amalga oshiradi .
Bangladeshda uchta xalqaro aeroport mavjud: Dakkadagi Shohjalol xalqaro
aeroporti, Chittagongdagi Shoh Amanat xalqaro aeroporti va Silxetdagi Usmoniy
xalqaro aeroporti. Uchalasining ham Yaqin Sharqdagi manzillar bilan bevosita
aloqasi bor, Shohjalol ham kengroq Osiyo mintaqasi va Yevropaga xizmat qiladi.
Xalqaro aeroportlardan tashqari beshta mahalliy aeroportlar mavjud: Barisal, Koks-
Bazar, Jessor, Rajshaxi va Saidpurda. Ushbu aeroportlardagi deyarli barcha reyslar
Dakkaga (yoki undan) amalga oshiriladi.
Ketish mumkin bo lgan suv yo llari uzunligi 5150–8046 km (3200–5000
ʻ ʻ
mil), shu jumladan 2575–3058 km yoki 1600–1900 milya asosiy yuk yo llari.
ʻ
Bangladeshdagi ko'p daryolar tufayli paromlar muhim transport turi hisoblanadi.
Paromlar ko'pincha ortiqcha yuklanadi va yomon ob-havo sharoitida ishlashda
davom etadi; Har yili paromlar va qayiqlardagi baxtsiz hodisalarda ko'p odamlar
halok bo'ladi. Pinak 6 2016 yilda Munshiganjdagi Louhajang Upazila yaqinida
34

3.4.Tashqi iqtisodiy aloqalar geografiyasi
Bangladesh Xalq Respublikasi — janubiy Osiyodagi tropik va subtropik
iqlimli davlat, Bengal ko rfazi sohillarida joylashgan, Hind okeaniga chiqishʻ
imkoniyati mavjud. Bu hudud tarixan Bengal deb ataladi. Bu dunyodagi eng kichik,
lekin eng zich joylashgan mamlakatlardan biri (taqqoslash uchun: Bangladesh aholisi
168 million kishi, Rossiya aholisi 148 million kishi). Davlat yomon rivojlangan
iqtisodiyotga ega, uning asosi: ishlab chiqarish sanoati - mamlakat daromadining
to'rtdan uch qismini tashkil etuvchi qishloq xo'jaligi xom ashyosini (jut, choy,
tamaki) qayta ishlash;
qishloq xo'jaligining faoliyati (guruch ishlab chiqarish). Bangladesh siyosiy
beqarorlik, yomon infratuzilma, past turmush darajasi, qashshoqlik va
korruptsiyaning yuqori darajasi bilan ajralib turadi.
Mamlakat Rossiya bilan tashqi iqtisodiy hamkorlikni rivojlantirish uchun
amalga oshirilmagan ulkan salohiyatga ega, chunki Bangladesh iqtisodiyoti juda
xilma-xildir: mahsulotlarni ishlab chiqarish va eksport qilish to'qimachilik, kiyim-
kechak va dengiz mahsulotlari segmentida kichik tovarlar guruhining ustunligi
tomon gipertrofiyalangan. , va davlat qolgan narsalarni import qiladi. Bangladesh
dunyodagi ikkinchi yirik tikuvchilik eksportchisi sifatida tanilgan. Tashqi savdo
ishtirokchilarining 2VED kompaniyasi bilan hamkorligi Bangladesh eksport-import
tovarlar bozoriga professional, samarali, xavf-xatarsiz va minimal xarajatlar bilan
kirishga, bu yerda o‘zining tashqi iqtisodiy ishtirokini ishonchli rivojlantirishga va
Bangladeshga eksport va import orqali biznes daromadlarini oshirish imkonini
beradi. Bangladeshdan Rossiyaga. Bangladeshga eksport tuzilishi .
Bangladesh Rossiya eksporti bo‘yicha boshqa davlatlar orasida 57-o‘rinda
turadi. Rossiyaning Bangladeshga eksporti hajmi yil sayin ortib bormoqda. Import
qilinadigan tovarlar reytingida yetakchilar: bug'doy; optik vositalar; sanoat, ishlab
chiqarish va savdo uskunalari; kimyoviy mahsulotlar; kaliyli o'g'itlar;
36

II-BOB.MAMLAKAT AHOLISI VA UNING HUDUDIY
JOYLASHISHINING GEOGRAFIK JIHATLARI
2.1. Aholi soninig tabiiy va mexanik o’sishi hamda zichligi
2023 yilda Bangladesh aholisi 2 038 113 kishiga ko'payadi va yilni 171 880
859 kishi bilan yakunlaydi. Aholining tabiiy o'sishi ijobiy bo'lib, 2 522 165 kishini
tashkil etadi. Butun yil davomida taxminan 3 456 300 bola tug'iladi va 934 135 kishi
vafot etadi. Agar tashqi migratsiya darajasi o‘tgan yil darajasida saqlanib qolsa,
migratsiya sabablari tufayli aholi soni -484 052 kishiga o‘zgaradi. Ya'ni,
mamlakatdan chiqib ketayotganlarning umumiy soni (emmigrantlar) uzoq muddat
qolish maqsadida mamlakatga kirganlar sonidan (immigrantlar) ustunlik qiladi. 2023
yilda Bangladesh aholisining dinamikasi
12

Bangladeshda er resurslari kam va yuqori talabga ega, bu asosan aholining tez o'sishi
bilan bog'liq.
Asosiy er uchastkalari Bengal deltasining Brahmaputra va Gang daryolari
orasidagi tekisliklarda joylashgan bo'lib, may va noyabr oylari orasida kuchli
yomg'irlar tufayli quruqlikning katta qismini yillik suv toshqinlariga duchor qiladi.
Ko'plab ozuqaviy moddalarga boy allyuvial tuproqlar toshqindan keyin cho'kadi,
natijada Bangladesh dunyodagi eng unumdor tuproqlarga ega.

2-rasm Bangladesh davlat tabiati
Yog‘ingarchilikning ko‘pligi va vegetatsiya davrining uzoq davom etishi
Bangladesh tuprog‘ining unumdorligini oshiradi. Bu, o'z navbatida, bug'doy,
makkajo'xori, shakarqamish, paxta, zig'ir urug'i, repressiyalangan xantal va sholining
hosildorligini oshiradi. Bangladesh dunyodagi eng yirik guruch, jut va boshqa
qishloq xo'jaligi mahsulotlarini ishlab chiqaruvchilardan biridir. Bu hukumatning
daromad manbalarini barqarorlashtirib, o‘z faoliyatini fuqarolar manfaatlaridan kelib
chiqib rejalashtirish imkonini berdi. Hukumat asosan zamonaviy qishloq xo'jaligiga
tayangan holda qishloq xo'jaligi erlarini barqaror boshqarishni yo'lga qo'ydi.
11

Janubiy Osiyo mintaqaviy hamkorlik assotsiatsiyasini yaratish tashabbuskori -
SAARC.
Bangladesh dunyodagi eng zich joylashgan mamlakatlardan biri bo'lib,
umumiy maydoni taxminan 147 ming kvadrat kilometrni tashkil etadi.
Mamlakatning geografik xususiyatlariga tekis pasttekisliklar, shuningdek, ko'plab
daryo orollari va botqoqli hududlar kiradi. Bangladesh, shuningdek, unumdor
tuproqni ta'minlaydigan ko'plab daryolari va daryo deltalari bilan mashhur .
Bangladeshning geografik joylashuvi uning iqtisodiyotida muhim rol
o'ynaydi. Ko'plab daryolar va deltalar mavjudligi tufayli mamlakat qishloq xo'jaligi
va baliqchilikni rivojlantirish uchun katta imkoniyatlarga ega. Bangladesh
dunyodagi eng yirik guruch ishlab chiqaruvchilardan biri bo lib, to qimachilik vaʻ ʻ
kiyim-kechak kabi eksport ekinlari bilan mashhur. Bundan tashqari, mamlakatda
sayyohlik faol rivojlanib, o'zining go'zal plyajlari, suzuvchi daryo bozorlari va
madaniy merosi bilan sayyohlarni jalb qilmoqda.
Biroq, Bangladeshning geografik xususiyatlari ham bir qator muammo va
qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. Mamlakatda tez-tez suv toshqinlari sodir bo'ladi,
bu esa qishloq xo'jaligi ekinlari va infratuzilmaning vayron bo'lishiga, shuningdek,
odamlarning nobud bo'lishiga olib keladi. Iqlim o'zgarishi va dengiz sathi ham
Bangladeshga, ayniqsa uning past qirg'oqlariga tahdid solmoqda .
7

Bizning hisob-kitoblarga ko‘ra, Bangladeshda 15 yoshdan oshgan qariyb 68
535 252 kishi istalgan tilda o‘qish va yozishni biladi. Bu umumiy kattalar
aholisining 61,38 foizini tashkil qiladi. Bunday holda, kattalar aholisi 15 yoshdan
oshgan barcha odamlarni anglatadi. Shunga ko‘ra, 43 million 119 ming 370 nafarga
yaqin kishi haligacha savodsiz. Voyaga etgan erkak aholi orasida savodxonlik
darajasi 64,57% (34 284 277 kishi). 18 813 661 kishi savodsiz. Voyaga etgan
ayollarning savodxonlik darajasi 58,49% (34 250 976 kishi). 24 305 708 kishi
savodsiz. Yoshlarning savodxonlik darajasi erkaklarda 80,61% va ayollarda 85,83%
ni tashkil qiladi. Yoshlarning umumiy savodxonlik darajasi 83,18 foizni tashkil
etadi. Bu holatda yoshlar tushunchasi 15 yoshdan 24 yoshgacha bo'lgan aholini
qamrab oladi .
4-rasm Bangladesh aholisining e’tiqodi
Bangladesh aholisining kichik qismini Teravada buddistlari tashkil etadi –
0,7%. Xristian katoliklari 0,3% dan ko’p emas. An’anaga ko’ra, Janubi-Sharqiy
Osiyo uchun qishloq joylarida yashovchilar animizmga moyil – 0,1%, ruhlarga
sig’inish, kamdan-kam hollarda kichik guruhlar, ko’pincha – asosiy din bilan
birgalikda.
16

10.Vlasova T.V.” Fizicheskaya geografiya materikov I okeanov.” -M.:
Prosveщyeniye, 1986. Zarubejnaya Aziya. 1982.Zarubejnaya Yevropa. 1982.
11.Kalesnik S.V. “Obshiye geograficheskiye zakonomernosti Zemli.” -M.:1970.
12.Leontev O.K. “Fizicheskaya geografiya mirovogo okeana”. -M.: 1982.
13.Pritula T.Yu., Yeryomina V.A., Spryalin A.N. Fizicheskaya geografiya materikov
I okeanov.” –M.: VLADOS, 2003, s. 685
14.Maksakovskiy V.P.”Geograficheskaya kartina mira” Kn. I, II: “obshaya
xarakteristika mira.” M.: Drofa, 2008, - 495 s
15. “Jahoning tabiiy Atlasi”.T: 2019
16. L.M. Abdunazarov, Sh.A. Qambarova, O.Q. Tobirov “ Markaziy Osiyo
geografiyasi” 2017
17.”Dunyoning iqdisodiy-ijtimoiy atlasi” 2020
Internet manbalari.
1.www.n.b.g.t. intal. Uz.
2.www//ziyonet. Uz.
3.www. arxiv. Uz
4.http//:feb-veb. Ru/feb/izvest/1940/03/403-089htm
5.file: //localhost/C:Documents/%20and %20Settings/
42

tashish imkoniyati tufayli narx va sifatning optimal uyg'unligini ta'minlaydigan katta
afzalliklarni beradi. shartnoma va amalda qo'llab-quvvatlanadi. Zamonaviy dengiz
infratuzilmasi yuklarni yuklash va tushirish punktlarining bir-biridan masofasidan
qat'i nazar, dengiz orqali tashish imkonini beradi. Biz Bangladeshning istalgan
shahridan Yevropa portlariga, Qora dengiz, O'rta er dengizi va undan keyin
Finlyandiya, Boltiqbo'yi davlatlari, Vladivostok portlari orqali Rossiyaning istalgan
nuqtasiga yaxshi ishlaydigan transport yo'nalishlarini ishlab chiqdik. Shuningdek,
biz mijozning tovarlarini Rossiyadan Bangladeshning istalgan shahriga zudlik bilan
yetkazib beramiz. Rossiyaga to'g'ridan-to'g'ri import Sankt-Peterburg, Ust-Luga,
Leningrad viloyati va Vladivostok dengiz savdo portlari orqali amalga oshiriladi.
Bangladeshga va undan dengiz tashish narxi o'zgaruvchilarning kombinatsiyasiga
bog'liq . 15 ta aeroport tashqi iqtisodiy faoliyat bilan shug'ullanadi, ulardan asosiysi
shtat poytaxti Dakkada joylashgan. Rossiyadan Bangladeshga to'g'ridan-to'g'ri
reyslar mavjud emas, shuning uchun siz u erga va orqaga havoda faqat Bengal
poytaxti Dakkaga yo'nalishlarni taklif qiladigan Evropa va Osiyo
aviakompaniyalarining tranzit reyslarida boshqa mamlakatlarga - Hindiston, BAAga
o'tish mumkin. , Malayziya va Tailand. Tovarlar Rossiyaga Bangladeshdan
yo'lovchi, yuk va yuk samolyotlari orqali Xelsinki, Frankfurt yoki Moskvaning
tranzit aeroportlariga jo'natiladi. Bundan tashqari, logistika sxemalariga muvofiq,
tovarlarni Rossiya hududiga olib kirish va ularni mintaqaviy mijozlarga tashish
avtomobil harakatlanuvchi tarkibi tomonidan amalga oshiriladi. 2VED kompaniyasi
import va eksportni bojxona rasmiylashtiruvi bilan tezkor yetkazib berishni taklif
qiladi:
Sertifikatlashtirish va deklaratsiyani to’ldirish;
Birlashtirish va saqlash;
Sug’urta;
Boshqa tegishli xizmatlarni taqdim etish. Yetkazib berish sxemasi ko’p yillik
amaliyot davomida ishlab chiqilgan: biz jo’natuvchidan yukni qabul qilamiz,
hujjatlarni zudlik bilan rasmiylashtiramiz va yukni qabul qiluvchiga jo’natamiz. Bu
tashishda bir nechta transport turlari ishtirok etganda etkazib berish variantidir.
38

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi: Bangladesh Xalq Respublikasi (Gono Projatontri
Bangladesh) — Janubiy Osiyodagi davlat. Hind okeanining Bengaliya qo ltig iʻ ʻ
bo yida joylashgan. Ma’muriy jihatdan 4 viloyatga bo linadi, ular 19 okrug
ʻ ʻ
(distrikt)ni o z ichiga oladi. Maydoni 144 ming km
ʻ 2
. Aholisi 204 422 000 kishi
(8o'rin). Poytaxti — Dakka shahri.
Bangladesh — agrar mamlakat. Mehnatga layoqatli aholining 80% qishloq
xo’jaligi bilan mashg ul. Ishlanadigan yerning 50% dan yiliga 2 — 3-marta hosil
ʻ
olinadi. Ammo qishloq xo’jaligi mamlakat aholisining oziq-ovqatga bo lgan
ʻ
ehtiyojini qondirolmaydi. Doimiy bo lib turadigan tabiiy ofatlar, ayniqsa suv
ʻ
toshqinlari qishloq xo’jaligi ishlarini qiyinlashtiradi. Asosiy ekinlari sholi
(ishlanadigan yerning 90%ga ekiladi), jut, choy (umumiy maydoni 47 ming ga),
bug doy, shakarqamish, dukkakli ekinlar, moyli ekinlar (raps, kunjut, xantal, arahis
ʻ
va boshqalar) ham yetishtiriladi. Chorvachilik kam rivojlangan. Qoramol (asosan
ulov uchun), echki, qo y, parranda boqiladi. Baliq ovlanadi. Sanoat mamlakat
ʻ
ehtiyojining juda oz qismini qondiradi. Asosan qihsloq xo’jaligi xom ashyosini qayta
ishlashga ixtisoslashgan. Asosiy tarmoqlari — to qimachilik (ayniqsa, jut va ip
ʻ
gazlama), oziq-ovqat (qand-shakar, yog , tamaki, sholi, choy). Jundan mahsulot
ʻ
ishlab chiqarishda Hindistondan keyin ikkinchi o rinda turadi. Qog oz, kimyo, neft
ʻ ʻ
mahsulotlari, sement, mashinasozlik va sanoatning boshqa tarmoqlari korxonalari
bor. Energetika mamlakat ehtiyojini qondirmaydi. Bir yilda 8,1 mlrd. kVt-s elektr
energiya hosil qilinadi.
Mamlakat Gang, Brahmaputra o rtacha harorat 26 °C. Eng iliq oy aprelda
ʻ
harorat 33° dan 36° gacha bo ladi. Dunyodagi eng nam iqlimlardan biri shu yerda.
ʻ
Mamlakatning ko p qismiga yiliga o rta hisobda 1525 mm gacha yog in yog sa,
ʻ ʻ ʻ ʻ
ayrim tog oldi hududlariga 5080 mm gacha yog adi. Musson davri (iyun—sentabr)
ʻ ʻ
eng seryog in paytdir. Daryolarda timsoh, toshbaqa, baliqdar bor. Bangladesh
ʻ
hududining 15 % ga yaqini doimo yashil o rmonlar bilan qoplangan. Ularda bambuk
ʻ
va rotang daraxtlari (palmaning bir turi) ko p. Madxupur va Sundarban
ʻ
3

Chittagong - Bangladeshning janubi-sharqidagi port shahri, shuningdek, shu
nomdagi mamlakatning tuman va viloyatining ma'muriy markazi. Bu
Bangladeshdagi ikkinchi yirik aholi punkti va uning eng mashhur sayyohlik joyi
bo'lib, aholisi 3,920,222 kishi va maydoni 209,66 km². Ushbu mamlakatning eng
yirik porti Bangladeshning umumiy eksport va importining 80% gacha bo'lgan
qismini tashkil qiladi. Shaharning bunday qulay pozitsiyasi ko'plab investorlarni jalb
qiladi. Shaharning dengiz va tog'li hududlar o'rtasidagi qulay joylashuvi, ko'plab
orollar va qirg'oqlar bilan yaxshi dengiz qirg'og'i, ko'plab qadimiy monastirlar,
shuningdek, mashhur tepaliklar hududida yashovchi ko'plab o'ziga xos tepalik
qabilalari Chittagongni sayyohlar orasida mashhur qiladi.
Narayanganj - Bangladesh markazidagi shahar, shuningdek, xuddi shu
nomdagi tumanning ma'muriy markazi, Dakkadan 16 kilometr uzoqlikda,
Shitalakshya daryosi bo'yida joylashgan. Shahar markazining balandligi dengiz
sathidan 3 metr balandlikda. Narayanganjdagi daryo porti Bangladeshdagi eng
qadimgi portlardan biri va mamlakatning muhim yuk tashish va sanoat markazidir.
Shaharda jut savdosi va to qimachilik sanoati rivojlangan. Shahar nomi hind diniyʻ
yetakchisi Beakon Lal Pandeyning taxallusidan kelib chiqqan bo'lib, u ham Lakhsmi
Narayan Thakur deb atalgan. Narayanganj shahri aholisi 1 872 385 kishi, maydoni
33,57 km².
Khulna Bangladeshning yirik sanoat va tijorat shaharchasi bo lib,
ʻ
mamlakatning janubi-g arbiy qismida, Rupsha va Bxayrab daryolari qirg og ida
ʻ ʻ ʻ
joylashgan ko plab madaniy va ta lim muassasalariga ega. Khulna dunyodagi eng
ʻ ʼ
katta mangrov o'rmoni va Bengal yo'lbarsining uyi bo'lgan Sundarbansga "eshik"
hisoblanadi. Khulnaga mamlakatning ikkinchi yirik dengiz porti Mongla xizmat
ko'rsatadi, bu erda dengiz qo'mondonlik markazi ham joylashgan va Bangladesh
dengiz floti joylashgan. Mongla portining shimolida yengil va og ir sanoat
ʻ
korxonalari ko p. Shaharda jut, kimyo, baliq va dengiz mahsulotlarini qadoqlash,
ʻ
oziq-ovqat mahsulotlarini qayta ishlash, shakar, elektr energiyasi va kemalar ishlab
chiqariladi.
19

Janubiy Osiyoda joylashgan Bangladesh aholisi soni bo'yicha dunyoda
sakkizinchi o'rinda turadi, shuningdek, dunyodagi eng ko'p aholiga ega
mamlakatlardan biridir. Mamlakatning katta qismini Bengal deltasi egallaydi.
Mamlakat o'rta kuch va rivojlanayotgan davlat hisoblanadi. Nominal YaIM bo'yicha
43-o'rinda va xarid qobiliyati pariteti bo'yicha 29-o'rinda turadi. Mustaqillikka
erishgandan so‘ng mamlakatimizda sanoat ishlab chiqarishi va iqtisodiy o‘sishning
ulkan sur’atlariga erishildi. Bangladesh Yevropa Ittifoqi, AQSh, Xitoy, Yaponiya,
Singapur va Hindiston uchun muhim savdo sherigi bo‘lib qolmoqda. Uning Janubiy,
Janubi-Sharqiy va Sharqiy Osiyo o‘rtasidagi strategik joylashuvi uni hamkorlik va
mintaqaviy bog‘lanishning muhim omiliga aylantiradi. Mana Bangladeshning
xalqaro bozorda raqobatbardoshligini ta'minlagan eng yirik sanoat tarmoqlari.
To'qimachilik sanoati . Bangladesh dunyodagi eng yirik to'qimachilik
sanoatiga ega. Sanoat iqtisodiyotning eng kuchli ildizi va eksport daromadlarining
yetakchi manbai bo‘lib qolmoqda, bu umumiy eksport hajmining qariyb 80 foizini
tashkil etadi. Bangladesh Xitoydan keyin ikkinchi yirik to qimachilik eksportchisi.ʻ
Ushbu sanoatda 3,5 million kishi ishlaydi, ularning aksariyati (80%) ayollardir, bu
mamlakatdagi ayollar mehnatining eng yuqori ko'rsatkichidir. 2009 yilda
Bangladesh 120,1 milliard dollarlik to‘qimachilik mahsulotlarini eksport qildi.
To qimachilikning 60% ga yaqini Yevropaga, 40% ga yaqini esa Amerikaga eksport
ʻ
qilinadi.
To'qimachilik sanoatida ishlaydigan odamlar duch keladigan asosiy
muammolar past maosh va ideal ish sharoitlaridan pastroqdir. Ishchilarga kasaba
uyushmalari tuzish va ish tashlash taqiqlanadi. Sanoatda mehnatga layoqatli
aholining 11% ishlaydi va YaIMning 28% ni tashkil qiladi.
Kon sanoati. Tabiiy gaz keng miqyosda ishlab chiqariladi va elektr stantsiyalari
va mineral o’g’itlar zavodlarida iste’mol qilinadi. Uning resurslari 1994 yilda 600
milliard kub metrga baholangan. M.Asosiy konlari mamlakat sharqida – Komilla va
Silxet tumanlarida joylashgan. 1997–1998 yillarda Bangladesh yangi gaz havzalarini
qidirish va o zlashtirish uchun to g ridan-to g ri xorijiy investitsiyalar jalb etishga
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
23

Teak plantatsiyalarini barpo etish ishlari muvaffaqiyatli davom etmoqda. Yog’och
Karnaphuli daryosi bo’ylab yog’ochni qayta ishlash korxonalariga suziladi. Bambuk
qog’oz sanoatida qo’llaniladi. Madhupur tepaliklari bilan bog’liq bardoshli yog’ochli
daraxtzorlar yoqilg’I va qurilish maqsadlarida kesiladi.
3.3.Transport tarmoqlarining rivojlanishi
Transportda yetakchi rolni (tashuvning 3/4 qismigacha) uzunligi 8 ming km
dan ortiq bo lgan suv yo llari egallaydi. Temir yo llarning uzunligi 2,7 ming km,ʻ ʻ ʻ
30

shundan 1,8 mingtasi tor yo ldir. Quruqlikda 200 ming km dan ortiq yo‘l yotqizilganʻ
bo‘lsa-da, atigi 19 ming kilometri asfaltlangan.

7-rasm Bangladeshning transport xaritasi
Yirik dengiz portlari - Chittagong va Mongla. Birinchisining o'tkazish quvvati 15
million tonna yuk, ikkinchisi 5 million tonnani tashkil etadi.Eksport-import yuk
tashishning 95 foizi ular orqali amalga oshiriladi. Chittagong tovarlar importining 80
foizini va eksportning 70 foizini boshqaradi. Yuk tashishning asosiy qismi xorijiy
kompaniyalar tomonidan amalga oshiriladi, milliy kompaniyalar ulushi 18% ni
31

Bangladesh-Bengal aholisining katta qismi bengallardir, taxminan 98% yoki
taxminan 140 million. Mutaxassislar ularning etnik kelib chiqishini hind-aryan tillari
guruhiga bog'laydilar, eng yaqin qarindosh xalqlar hinduistonning tub aholisidir.
Kichik foizni boshqa mahalliy xalqlar - bir xil til guruhiga mansub Bixaris va
Rajvansislar tashkil qiladi. Shimoliy va sharqiy qirg'oqdagi tog'li hududlarning etnik
guruhlari asosan Myanmadan, etnik jihatdan Tibet-Birmandan. Bangladeshning
rasmiy tili bengal tilidir, ammo mustamlakachilik davrining merosi ingliz tilini
mustahkam o'rnatdi, u milliy til bilan bir qatorda ma'muriy organlar va ta'limda ham
qo'llaniladi. Dinlar Davlatning paydo bo'lishi aynan Britaniya hukmronligi davrida
ham, zamonaviy voqelikda ham diniy jihat bilan bog'liq. Aholining 89,7 foizi sunniy
islomga e'tiqod qiladi. Shia musulmonlari asosan etnik bihari jamoalaridir. Hindlar
qadimgi savdoning tarixiy hududlarida mamlakatning markaziy qismi aholisining
9,2% ni tashkil qiladi.
17

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1.Sh.Mirziyoyev Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda
barpo etamiz. Toshkent –“O’zbekiston” -2016.
2.Sh.Mirziyoyev Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga
quramiz. Toshkent –“O’zbekiston” -2016.
3. “.Ekonomicheskaya I sotsialnaya geografiya mira. “uchebnik dlya bakalavrov. –
M.: Izdatelstvo Yurayt, 2015.-431 s.
4.”Ekonomicheskaya I sotsialnaya geografiya stran blijnego zarubejya “–M., 2004.
(Ratanova M tahriri ostida).
5.Michael Pacione.” Urban Geography A Global Perspective Kindle Edition”.
England,2012.
6.Yermakov Yu.G., Ignatev G.M.” Fizicheskaya geografiya materikov I okeanov”. -
M.: Vыsshaya shkola, 1988
7.Lipes Yu. G. Pulyarkin V. A., Shlixter S. B. “Geografiya mirovogo xozyaystvo.” -
M., 1999
8.”Fizicheskaya geografiya mirovogo okeanov.” -M.: Izd-vo MGU, 1998.
9.Aleksandrovskaya N.V., Yeramov R.A. va boshqalar. “Dunyo qit alari tabiiyʼ
geografiyasi. “– T.: 1967.
41

muassasalarini qurish, aholini ijtimoiy muhofaza qilish, sog‘liqni saqlash, pensiya
to‘lovlari va hokazolar uchun xarajatlarni oshirish kerak.
Umumiy yuk koeffitsienti
Umumiy qaramlik koeffitsienti aholining qaram qismining mehnatga
layoqatli yoki mehnat unumdor qismiga nisbati sifatida hisoblanadi. Bangladesh
uchun qaramlik darajasi 63,7% ni tashkil qiladi. Bu munosabat Bangladesh
jamiyatga nisbatan yuqori ijtimoiy yukni boshdan kechirayotganini anglatadi. Bu
Bangladeshda ishlaydigan har bir kishi o'zi uchun zarur bo'lganidan 1,5 baravar
ko'proq mahsulot va xizmatlarni taqdim etishi kerakligini anglatadi. Potentsial
almashtirish darajasi
Potentsial almashtirish darajasi (bola yuklamasi darajasi) mehnatga layoqatli
yoshdan past bo'lgan aholining mehnatga layoqatli aholiga nisbati sifatida
hisoblanadi. Bangladesh uchun potentsial almashtirish darajasi 56,1% ni tashkil
qiladi. Pensiya yuk koeffitsienti Pensiya yuki koeffitsienti mehnatga layoqatli
yoshdagi aholi sonining mehnatga layoqatli aholiga nisbati sifatida hisoblanadi.
Bangladeshda pensiya yuki nisbati 7,6% ni tashkil qiladi.
O’rtacha umr ko’rish eng muhim demografik ko’rsatkichlardan biridir. U
insonning o’rtacha umr ko’rish davomiyligini ko’rsatadi. Ya’ni, hozirgi tug’ilish va
o’lim ko’rsatkichlari insonning butun umri davomida o’zgarishsiz qolishi sharti
bilan, inson nazariy jihatdan yashashi mumkin bo’lgan yillar soni. Odatda, “o’rtacha
umr ko’rish davomiyligi” tug’ilishda, ya’ni 0 yoshda kutilgan umr ko’rishni
anglatadi. Bangladeshda tug’ilishda o’rtacha umr ko’rish (har ikki jins uchun) 69,8
yil (yil). Bu o’rtacha umr ko’rish davomiyligidan past bo’lib, taxminan 71 yoshni
tashkil etadi (BMT Iqtisodiy va ijtimoiy masalalar bo’yicha departamentining aholi
bo’limi ma’lumotlariga ko’ra). Tug’ilganda erkaklarning o’rtacha umr ko’rish
davomiyligi 67,9 yil (yil). Tug’ilganda ayollarning o’rtacha umr ko’rish davomiyligi
71,7 yil (yil).
15

1.2.Tabiiy sharoiti va mineral resurslari
Mamlakat relyefi Gang, Jamuna, Brahmaputra, Megna va ularning irmoqlari
suvlari ta’sirida shakllangan. Ko p tarmoqli delta hosil qiluvchi daryolar qirg oqlariʻ ʻ
bo ylab daryo o zanlari bo lib, ularning tashqi tomonlari botqoq va namga to yingan
ʻ ʻ ʻ ʻ
pasttekisliklarga sekin tushadi. Bo’shliq suv toshqinlarning eng yuqori cho’qqisida
tog’lardan tashqariga cho’zilgan bo’lsa-da, u butun yil davomida rel’efning
chuqurliklarida qolishi mumkin. Gang daryosi mamlakatni g arbiy chegaradan
ʻ
janubi-sharqiy yo nalishda kesib o tadi. Jamuna bilan birlashgandan so’ng, ularning
ʻ ʻ
birlashgan oqimi Padma ham Meghna bilan birlashishdan oldin janubi-sharqga
boradi. Bu nom ostida daryo Bengal ko’rfaziga to’g’ridan-to’g’ri janubga oqib
o’tadigan Gang daryosi – Padma kanallari kabi quyiladi: Sibsa, Bhadra, Pusur,
Garay – Madhumati, Kacha, Arialxan, Burishvar.
Katta daryolarda to’kilishlar bir necha hafta davom etadi. Bo’shliq suvlar
daryo o’zanlari to’sig’ini engib o’tib, keng maydonlarni loyli oqimlar bilan
to’ldiradi. Bangladeshning markaziy qismidagi Dakka va Faridpur tumanlarining
katta hududlari suv toshqinlari paytida muntazam ravishda suv ostida qoladi, bu erda
toshqin paytida loy bilan boyitilgan allyuvial tuproqlar yuqori tabiiy unumdorlik
bilan ajralib turadi. To’fon paytida Gang, Brahmaputra, Jamuna va boshqa daryolar
tez-tez o’z yo’nalishini o’zgartiradi. Bu ko’pincha qishloq xo’jaligi erlarining
eroziyasiga va ko’chib yuruvchi suv oqimlarining keng kanallarida yangi qumli
orollarning paydo bo’lishiga olib keladi.
Mamlakatning shimoli-sharqida Megna irmoqlarining toshqinlari barqarorroq.
Hindistondagi Shillong platosining poydevori bo’ylab janubga Bangladeshga
cho’zilgan chuqurcha bor, u erda Meghna depressiyasi deb ataladi. Ba’zi joylarda,
depressiya, hatto qirg’oqdan 320 km uzoqlikda, dengiz sathidan 3 m dan oshmaydi.
8

tashkil qiladi. Savdo kemalarining umumiy soni 34 ta, suv sig'imi 380 ming tonna
bo'lib, ulardan ikkitasi neft tankerlari, 28 tasi quruq yuk kemalari, 3 tasi konteyner
kemalari. Davlat dengiz korporatsiyasi tarkibida 195 ming tonna suv sig'imiga ega
13 ta yirik va 12 ta kichik kemalar mavjud.
Qattiq uchish-qo'nish yo'lagi bo'lgan aeroportlar soni 15 ta, uchish-qo'nish
yo'lagi uzunligi Sankt-Peterburgga teng. 3 km - bitta, 2,5 dan 3 km gacha - 3, 1,5 dan
2,5 km gacha - 4. Asosiy aeroport Dakkada. Biman milliy aviakompaniyasi xalqaro
va ichki tashishlarni amalga oshiradi.
Aloqa va telekommunikatsiyalar rivojlanmagan. Magistral telefon liniyalari
soni 500 mingtani tashkil etadi.Xalqaro telefon aloqasi ikkita sun iy yo ldoshʼ ʻ
stansiyasi yordamida ta minlanadi. 26 ta radiostantsiya mavjud, asosan o rta to lqin.
ʼ ʻ ʻ
Radio qabul qiluvchilar soni 6 milliondan oshadi, televizorlar - taxminan. 1 mln.,
teleeshittirish stantsiyalari - 15 (1999). Internet foydalanuvchilari - 150 ming (20 23)
Iqtisodiy rivojlanish davom etar ekan, Dakka (Bangladesh poytaxti) jiddiy
tirbandlikni boshdan kechira boshladi. Bu mamlakatdagi eng yirik poytaxt viloyati
aholisining hayot sifatiga ta’sir qiladi. Ko‘pgina davlat va jamoat transporti idoralari
ushbu muammoni hal etish bo‘yicha siyosat ishlab chiqdi, loyihalar va dasturlarni
amalga oshirdi. 1991-1994 yillarda Rejalashtirish vazirligi tomonidan Dakkada olib
borilgan keng qamrovli transport tadqiqotlari shuni ko’rsatdiki, Dakka Siti
Korporatsiyasi (DCC), Rajdhani Unnayan Kartripakkha (RAJUK) va Bangladesh
Avtomobil transporti boshqarmasi (BRTA)ning muvofiqlashtirilmagan faoliyati
muammoni engillashtirmadi va u erda shahar transport tizimini yaxshilash va
transport muammolari uchun mas’ul bo’lgan yagona tashkilot emas edi.
Jahon bankining moliyaviy yordami bilan Bangladesh hukumati 1998 yilda
Dakka transportini muvofiqlashtirish kengashini tuzdi. Shahar transporti rejasi
amerikalik maslahatchi Louis Berger Group va Bangladesh Consultant Ltd (BCL)
buyrug'i bilan ishlab chiqilgan. 2008 yilda joriy etilgan Katta Dakka shahri va uning
atrofidagi hududlar (masalan, Tongi, G'azipur, Savar, Narayanganj, Keraniganj,
Narshingdi va Manikganj) uchun keng qamrovli transport rejasi taxminan 1530
kvadrat mil (4000 km2) ni qamrab oldi. Rejada xavfsizlik, piyodalar uchun
32

bu yerda allyuvial tuproqlarning unumdorligi daryolarning yillik suv toshqinlari
bilan saqlanadi. 1990-yillarning boshlarida jut ishlab chiqarish yiliga taxminan 900
ming tonnaga etdi. Guruch past tekisliklarda o’stiriladi, lekin faqat Silxet va g’arbiy
tumanlarda ichki sotish uchun sezilarli ortiqcha mavjud. 1990-yillarning boshlarida
hosil o rtacha 18,3 million tonnani tashkil etdi.Hosil uchta agroiqlim mavsumigaʻ
taqsimlanadi, shuning uchun ko p navlar yetishtiriladi. Aus asosan o’zlarining oziq-
ʻ
ovqat ehtiyojlarini qondirish uchun etishtiriladi, chunki hosil yomg’irli mavsumda
sodir bo’ladi va don yomon saqlanadi. Aus va jute taxminan bir xil agroiqlim
sharoitida o’sadi. Omon (aman) sholi dalaga, odatda ko chat sifatida ekiladi. Ular
ʻ
quruq mavsum boshida yig’ib olinadi va sotish uchun eng yaxshi sifatli don olinadi.
Boro, shuningdek, ko’chatlar yordamida etishtiriladi, omonga qaraganda yuqori
hosil beradi, ammo uni etishtirish tabiiy cheklovlar tufayli faqat kichik maydonda
mumkin. Choy Sylhet plantatsiyalarida muvaffaqiyatli o’sadi, yiliga taxminan ishlab
chiqariladi. 50 ming tonna.Boshqa muhim ekinlarga shakarqamish, kartoshka,
bug doy va shirin kartoshka kiradi.
ʻ
Tuproqni ekishga yaxshiroq tayyorlash uchun dalalar yengil yog‘och omoch
bilan qayta-qayta haydalib, tirmalanadi. Chaqiruv kuchlari kichik o’lchamdagi
ho’kizlar jamoasi bo’lib, begona o’tlarni tozalash va o’rim-yig’im qo’l asboblari
yordamida amalga oshiriladi. Sholi va boshqa donlarni maydalash chorva mollarini
oqim bo’ylab yoki qo’lda haydash orqali amalga oshiriladi. Jut o’roq bilan kesiladi,
yaxshilab namlanadi, so’ngra qo’lda ham tola poyadan ajratiladi.
Ekin maydonlaridan (shu jumladan qurg’oqchilik davrida) intensiv foydalanish
va asosiy yomg’irli mavsum oldidan erta ekish uchun sug’oriladigan dehqonchilik
keng joriy etilmoqda. Sug’orish va mo’l-ko’l yog’ingarchilik yer uchastkasidan
yiliga ikki yoki hatto uchta hosil olish imkonini beradi va shu bilan 7,6 million
gektar ekin maydonlarini 13,6 million gektar yalpi ekin maydoniga aylantiradi. Baliq
Bengal dietasining muhim tarkibiy qismi va eksport mahsulotlaridan biridir. Eng
muhimlari gilza va bir necha turdagi qisqichbaqalardir. Mamlakatning asosiy o rmon
ʻ
resurslari Chittagong tepaliklarida to plangan. Eng qimmatlisi garjan bo’lib,
ʻ
Bangladeshda tug’ilgan mahoganiya turi bo’lib, u yuqori sifatli qattiq yog’ochga ega.
29

imtiyozlar, jamoat transporti, motorsiz transport, sayohatga bo‘lgan talabni
boshqarish va jamoat transporti tizimlari kabi 15 ta asosiy siyosat masalalari ko‘rib
chiqildi va 70 ga yaqin siyosiy tavsiyalar berildi. Avtobus tezkor tranziti (BRT) yoki
metrosi bo'lmagan asosiy holatdan foydalangan holda o'nta keng qamrovli transport
strategiyasi baholandi va bir qator alternativalar o'rganildi.[1] Qabul qilingan rejaga
yo'llar, uch liniyali ommaviy tezkor tranzit (MRT) va uch qatorli BRT kiradi. Unda
shahar va uning atrofida 54 ta yangi yo l, uchta qisman baland ko tarilgan tezyurarʻ ʻ
yo l va suv yo llari halqa dasturini qurish qoidalari kiritilgan edi.[2]
ʻ ʻ
Bosh vazir Shayx Hasina 2015-yilda Dakkadan o‘tkazilgan
videokonferensiya davomida Bangladeshning eng baland yo‘li – Bandarban
tumanidagi Tanchi Alikadam yo‘lini ochdi. Dengiz sathidan 2500 fut (760 m)
balandlikda joylashgan yo'l armiya nazorati ostida 1,17 milliard dollar (taxminan
10,8 million AQSh dollari) xarajat evaziga qurilgan va tog'li hududlarda rivojlanish,
ta'lim va sog'liqni saqlashni rivojlantirishga qaratilgan.
Bangladesh Jahon bankining logistika indeksida yuqoriga ko‘tarildi.
Bangladeshning Davlat indeksidagi o rni 2018-yildagi 100-o rindan 88-o ringa
ʻ ʻ ʻ
ko tarildi.[3]
ʻ
Bangladeshdagi temir yo l transportiga Bangladesh Railway va Dhaka Mass
ʻ
Transit Company Limited tomonidan boshqariladigan Dakka Metro Rail tomonidan
boshqariladigan temir yo llar kiradi.[11][12]
ʻ
Temir yo'l Bangladeshda jamoat transportining muhim turi bo'lib, ko'plab hududlar
temir yo'l orqali bog'langan. Bangladesh temir yo'li asosan 1947 yilda Hindiston
bo'linganidan keyin Britaniyaning Assam-Bengal tizimidan meros bo'lib o'tgan.
Shtab-kvartirasi janubiy port shahri Chittagongda, Assam-Bengal temir yo'lining
janubi-sharqiy terminalida joylashgan. 1971 yilda G'arbiy Pokistondan mustaqillikka
erishgach, yangi qisqa masofali temir yo'l liniyalari qurildi.
2005 yilda temir yo'l uzunligi 2706 kilometrni (1681 milya) tashkil etdi. Shundan
923 km (574 milya) 5 fut 6 dyuym (1676 mm) keng o lchovli yo l (asosan g arbiy
ʻ ʻ ʻ
33

III-BOB.MAMLAKAT IQTISODIYOTINING RIVOJLANISHI VA UNING
TARMOQLAR TARKIBI
3.1.Sanoat tarmoqlarining hududiy joylashishi va rivojlanishi
Sanoatning asosiy tarmoqlari jut, paxta, kiyim-kechak, qog’oz, teri,
o’g’itlar, temir va po’lat, sement, neft mahsulotlari, tamaki, farmatsevtika,
kulolchilik, choy, tuz, shakar, oziq-ovqat moylari, sovun va yuvish vositalari, metall
buyumlar, elektr energiyasi, tabiiy gaz . Kiyim-kechak, trikotaj, qishloq xo’jaligi
mahsulotlari, muzlatilgan oziq-ovqat (baliq va dengiz mahsulotlari), jut va jut
mahsulotlari, teri.
Sanoatda mehnatga layoqatli aholining 11% ishlaydi va YaIMning 28% ni
tashkil qiladi. Asosiy sanoat markazlari - Dakka va Chittagong. Chittagongda neftni
qayta ishlash va metallurgiya zavodlari, kemasozlik va kema ta mirlash korxonalariʼ
bor. Shuningdek, ishdan chiqarilgan kemalarni demontaj qilish bo'yicha 80 ga yaqin
korxona mavjud - rivojlangan mamlakatlarda kemalarni qayta ishlash qat'iy tartibga
solinadi va juda qimmat, ammo Bangladeshda ishchi kuchi juda arzon va hech
qanday nazorat deyarli yo'q [13]. Kon sanoati . Tog'-kon sanoati muhim rol o'ynaydi.
Tabiiy gaz qazib olinmoqda, uning asosiy konlari mamlakat sharqida joylashgan.
Neft, shuningdek, past sifatli ko'mir ishlab chiqarish boshlandi. Bogra tumanida
ohaktosh qazib olinadi.
Ishlab chiqarish sanoati Bangladesh aholisining uchdan ikki qismi qishloq
xo jaligida band bo lsa-da, mamlakat daromadining to rtdan uch qismidan ko prog i
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
21

Tovarlarni uzoq masofalarga tashish kerak bo’lsa yoki boshlang’ich va yakuniy
nuqtalar o’rtasida to’g’ridan-to’g’ri aloqa bo’lmasa ishlatiladi. Transportni
birlashtirish sayohat vaqtini va narxini kamaytirish imkonini beradi.2VED o’z
mijozlariga yukning xavfsizligini ta’minlaydigan va tashishning barcha
bosqichlarida buyurtma holatini doimiy ravishda kuzatib boradigan mijozning
so’rovlari uchun individual ishlab chiqilgan marshrut bo’ylab tovarlarni yuqori sifatli
etkazib berishni ta’minlaydi. Masalan, yuklar dengiz orqali Vladivostok portlariga
etib kelganidan so’ng, yuklarni poezdlarga o’tkazish va Trans-Sibir temir yo’li
bo’ylab belgilangan joyga jo’natish mumkin.
XULOSA
Xulosa qilib aytadigan bo’lsak Bangladesh barqaror iqtisodiy o'sish bilan
qo'llab-quvvatlangan qashshoqlikni kamaytirishda sezilarli yutuqlarga erishdi.
Xalqaro qashshoqlik chegarasiga asoslanib, bir kishi boshiga kuniga 1,90 AQSh
dollari miqdorida qashshoqlik darajasini 1991 yildagi 44,2 foizdan 2016/17 yillarda
14,8 foizga kamaytirdi. Bunga parallel ravishda o'rtacha umr ko'rish, savodxonlik
darajasi va aholi jon boshiga oziq-ovqat ishlab chiqarish ko'paydi. Rasmiy hisob-
kitoblarga ko'ra, o'n yil ichida taraqqiyot 6 foizga va o'sishga ko'tarilib, 2017/2018
yillarda 7,9 foizga yetdi. Tez o'sish Bangladeshga 2015 yilda kam daromadli
mamlakat maqomini olishga imkon berdi. 2018-yilda Bangladesh birinchi marta kam
rivojlangan davlatlar (LDC) ro yxatidan o qishni tamomlash uchun barcha uchtaʻ ʻ
talabga javob berdi va 2024-yilda bitirish yo lida.
ʻ
Mustahkam iqtisodiy o'sish energiya, transport va urbanizatsiyaga bo'lgan
talabni tez sur'atda oshirdi. Rejalashtirish va investitsiyalarning etarli emasligi
infratuzilma muammolarining kuchayishiga olib keldi. 2021-yilda o‘zining 50
yilligiga qadar o‘rtacha daromadli mamlakat bo‘lish niyatida o‘sishiga erishish
uchun mamlakat zudlik bilan tarkibiy islohotlarni amalga oshirishi, inson kapitaliga
investitsiyalarni kengaytirishi, ayollarning ish kuchi ishtirokini oshirishi va global
qiymat zanjiri integratsiyasini oshirish orqali samaradorlikni oshirishi kerak.
xarajatlar, yaxshilangan infratuzilma va ishbilarmonlik muhiti yangi ishlab chiqarish
tarmoqlarini rivojlantirish va ish o‘rinlari yaratish imkonini beradi.
39

chiqarish 2000 yilda atigi 13,5 mlrd kVt/soatni, iste’moli esa 12,6 mlrd.kVt.soatni
tashkil etdi.Birlamchi manbalar neft, neft mahsulotlari, tabiiy gaz (92%) va gidro
resurslar (8%). Gorasalada SSSR ko magida qurilgan bir qancha issiqlik elektrʻ
stansiyalari, shuningdek, Karnafuli daryosida gidroelektr stansiyasi mavjud.
3.2.Qishloq xo’jaligining ixtisoslashuvi va rivojlanishi
To qimachilik sanoati mamlakatning eksport daromadlarining eng katta
ʻ
manbai bo lsa-da, qishloq xo jaligi Bangladeshdagi eng yirik ish beruvchi
ʻ ʻ
hisoblanadi. Aholining qariyb 60% qishloq xo jaligida band bo lib, YaIMning 30%
ʻ ʻ
ga yaqini qishloq xo jaligidan to g ri keladi. Qishloq xo’jaligining mahsuldorligi
ʻ ʻ ʻ
qashshoqlikka barham berish, bandlik, oziq-ovqat xavfsizligi va inson resurslarini
rivojlantirish kabi bir qancha makroiqtisodiy maqsadlarga bevosita ta’sir qiladi.
Bangladesh hukumatining asosiy maqsadlaridan biri aholining oziq-ovqatga bo‘lgan
ehtiyojini qondirishdir. Afsuski, tez-tez sodir bo’layotgan suv toshqinlari tufayli
hukumat haligacha ko’zlangan maqsadga erisha olmadi.
26

Aholining ko p qismi qishloq xo jaligidan daromad oladi. Bangladeshningʻ ʻ
asosiy ekinlariga guruch, jut, choy, tamaki, bug’doy, pomidor va dukkakli ekinlar
kiradi. Mamlakat unumdor tuprog‘iga ega bo‘lgani uchun sholi yetishtirib, yiliga uch
marta hosil olish mumkin. 2000-yilda 35,8 million tonna sholi yetishtirilib, u
samarali mamlakatning asosiy ekiniga aylandi. Bangladeshning mehnat talab
qiladigan qishloq xo‘jaligi tufayli, tez-tez suv toshqini bo‘lishiga qaramay, u oziq-
ovqat g‘alla yetishtirishni ko‘paytirdi.
Qishloq xo‘jaligi tarmog‘I oldida turgan asosiy muammo aholi sonining
ko‘payishi bo‘lib, u ishlab chiqarish quvvatlariga bosim o‘tkazishda davom
etmoqda, bu esa oziq-ovqat taqchilligiga olib keladi. To’liq bandlik ham sektor
uchun asosiy muammo va muammo bo’lib qolmoqda.
Bangladesh qishloq xo jaligi mamlakati bo lib, dunyoning eng kam
ʻ ʻ
rivojlangan davlatlaridan biri bo lib, aholining yuqori o sish sur atlari bilan ajralib
ʻ ʻ ʼ
turadi. 1990-yillarning o rtalarida mehnatga layoqatli aholining uchdan ikki qismi
ʻ
qishloq xo jaligida band edi va taxminan. Yalpi ichki mahsulotning (YaIM) 30 foizi
ʻ
qishloq xo‘jaligida yaratilgan bo‘lsa, 2003 yilda bu ko‘rsatkich 35 foizga o‘sdi, yalpi
ichki mahsulot 238,2 milliard AQSH dollarini yoki aholi jon boshiga 1800 AQSH
dollarini tashkil etdi. Biroq, mamlakat oziq-ovqat tanqisligidan surunkali azob
chekmoqda. Milliy iqtisodiyot tayanadigan muhim manbalarga Silxet choy
plantatsiyalari, tabiiy gaz, neft, ko'mir, torf, ohaktosh va Karnaphuli daryosining
gidroenergetikasi kiradi. Ishlab chiqarish korxonalarining asosiy qismi Chittagong,
Dakka, Narayanganj va Xulnada to plangan. 1998 yilda Bangladesh gaz konlarini
ʻ
o'zlashtirish uchun xorijiy kapitalni jalb qilish bo'yicha keng ko'lamli dasturni
tasdiqladi, buning uchun Hindistonga eksport qilishni tashkil etishga umid
bog'langan.
Qishloq xo jaligida mehnatga layoqatli aholining 63% ishlaydi va
ʻ
YaIMning 19,7% ni tashkil qiladi. Qishloq xo jaligining asosini sholichilik tashkil
ʻ
etadi. Sug'orish uchun suvning ko'payishi va yuqori mahsuldor urug'lik navlaridan
foydalanish sholining 1972/73 yillardagi 9,9 million tonnadan 2000/01 yillarda 25,1
million tonnagacha barqaror o'sishini ta'minladi. 1997/98 yillardan (18,9 mln. tonna)
27

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O`RTA TA`LIM VAZIRLIGI
TERMIZ DAVLAT UNIVERSTETI
TABIIY FANLAR FAKULTETI
“GEOGRAFIYA ” TA`LIM YO`NALISHI
4-KURS G-120-GURUH TALABASI
NING
“JAHON GEOGRAFIYASI”
FANIDAN “BANGLADESH DAVLATINING IQTISODIY GEOGRAFIK
TAVSIFI”
MAVZUSIDA TAYYORLAGAN
KURS ISHI
Qabul qildi: _______________.
Topshirdi: _______________.
2023 o’quv yili

1

guruch ishlab chiqarish ayniqsa tez o'sdi. Asosan shu tufayli mamlakat oziq-ovqat
bilan (hajmi bo'yicha) o'zini-o'zi ta'minlashga erishdi.
Bug'doy donlar orasida ikkinchi o'rinda turadi, ammo ishlab chiqarish hajmi
(1,9 million tonna) bo'yicha guruchdan taxminan 10 baravar kam. Boshqa don
ekinlari muhim rol o'ynamaydi. Dukkakli ekinlardan (518 ming t.) eng ko pʻ
tarqalgani gramm, xisar va mosh, moyli ekinlardan (476 ming tonna) kolza, xantal,
kunjut. Mamlakat mavjud bo'lgan yillar davomida kartoshka ishlab chiqarish uch
baravar oshdi (3 million tonnagacha). Meva va ziravorlar yetishtirish barqarorligicha
qoldi – 300 ming tonnadan ortiq, sabzavot yig‘ish esa 1,5 barobar (1,5 million tonna)
oshdi.
Bangladesh eng yirik choy ishlab chiqaruvchi o'ntalikdan biridir. Choy
plantatsiyalari xususiy kapital, jumladan, xorijiy kapital, asosan inglizlar tomonidan
nazorat qilinadi. Choy butalari ekiladigan maydon 50 ming gektardan oshadi. Sanoat
ekinlaridan jut va qandqamish eng muhimi hisoblanadi. Jut ishlab chiqarish
mamlakat mavjud bo'lgan davrda 1 million tonnadan 0,8 million tonnagacha
pasayish tendentsiyasiga ega bo'lsa-da, ba'zi yillarda (1985/86) 1,5 million tonnaga
etdi.Shakar qamishining (yashil massasi) hosili barqaror edi - taxminan 7-7,5 million
tonnani tashkil etdi.Paxta yetishtirish kichikligicha qoldi - 14-16 ming tonna.
Chorvachilik qishloq xo'jaligining bir tarmog'i sifatida sezilarli
rivojlanmagan. Chorvachilikning asosiy qismi qoralama quvvat sifatida ishlatiladi.
Echkilar go'sht, sut va terining asosiy manbai hisoblanadi. Parrandachilik (tovuq va
o rdak) yetishtirish ko paydi.
ʻ ʻ Iqtisodiyotning muhim tarmog i baliqchilikdir. ʻ
Proteinga boy baliq eng kambag'allarning ratsioniga kiradi. Yillik qayd etilgan baliq
ovlash - St. 350 ming tonna, 1/3 qismi asosan eksport qilinadigan dengiz baliqlaridan
keladi.
Shuni ta’kidlash kerakki, Bangladesh qishlog’I kichik dehqon xo’jaliklarida
yordamchi dehqonchilik bilan ajralib turadi. Naqd pul yetishtirishga e’tibor tobora
muhim ahamiyat kasb etmoqda. Asosiysi, jut, 1993-1994 yillarda 0,5 million gektar
maydonda ekilgan (1985-1986 yillarda uning ekinlari 1 million gektarga etgan).
O simlik asosan Brahmaputra, Jamuna, Padma va Megna tekisliklarida yetishtiriladi,
ʻ
28

Quyida biz 2023 yil uchun hisoblagan Bangladesh aholisining o'zgarishi
ko'rsatkichlari keltirilgan: Tug'ilish darajasi: kuniga o'rtacha 9469 bola (soatiga
394,55) O'lim darajasi: kuniga o'rtacha 2559 kishi (soatiga 106,64)
Migratsiya aholisining o'sishi: kuniga o'rtacha -1326 kishi (soatiga -55,26)
Bangladesh aholisi 2023 yilda kuniga 5584 kishiga ko'payadi.
3-rasm Bangladesh aholisining o’sish foizi yillar davomida.
Birlashgan Millatlar Tashkilotining Statistika Departamenti ma'lumotlariga
ko'ra, Bangladeshning umumiy maydoni 144 000 kvadrat kilometrni tashkil qiladi.
Umumiy maydon deganda shtatning xalqaro chegaralaridagi quruqlik va barcha suv
sathlari maydoni tushuniladi. Aholi zichligi ma'lum bir hududda yashovchi umumiy
aholining ushbu hududning umumiy maydoniga nisbati sifatida hisoblanadi. Bizning
hisob-kitoblarga ko'ra, 2023 yil boshida Bangladesh aholisi taxminan 169 842 746
kishini tashkil qilgan.
Shunday qilib, Bangladesh aholisi zichligi har kvadrat kilometrga 1179,5
nafarni tashkil etadi.
13

MUNDARIJA
KIRISH………………………………………………………………………………3
I-BOB. MAMLAKAT TABIATINING ASOSIY GEOGRAFIK
XUSUSIYATLARI ………………………………………………………………..
1.1.Iqtisodiy siyosiy geografik o'rni, maydoni va chegaralari …………………….
1.2.Tabiiy sharoiti va mineral resurslari ……………………………………………
II-BOB.MAMLAKAT AHOLISI VA UNING HUDUDIY
JOYLASHISHINING GEOGRAFIK JIHATLARI ……… ……………………
2.1.Aholi soninig tabiiy va mexanik o'sishi hamda zichligi ………………………..
2.2.Aholi tarkibining demografik xususiyatlari ……………………………………..
2.3.Aholining shahar va qishloq aholi punktlarida joylashishi ……………………….
III-BOB.MAMLAKAT IQTISODIYOTINING RIVOJLANISHI VA UNING
TARMOQLAR TARKIBI………………………………………………………
3.1.Sanoat tarmoqlarining hududiy joylashishi va rivojlanishi …………………..
3.2.Qishloq xo'jaligining ixtisoslashuvi va rivojlanishi ………………………….
3.3.Transport tarmoqlarining rivojlanishi ……………………………………….
3.4.Tashqi iqtisodiy aloqalar geografiyasi ………………………………………..
XULOSA …………………………………………………………………………
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR …………………………………………..
2

G’azipur – milliondan ortiq aholiga ega shahar, yirik metropoliya,
shuningdek, xuddi shu nomdagi tumanning ma’muriy markazi bo’lib, Bangladeshda
aholi soni bo’yicha 5-o’rinni egallaydi. G’azipur poytaxt Dakkadan 25 km shimolda
joylashgan va mamlakatdagi tikuvchilik sanoatining markazi hisoblanadi. Bu
hududning iqlimi tropik, nam va juda issiq, yog’ingarchilik ko’p. Gang daryosi bu
mintaqaning asosiy savdo yo’lidir. Gazipurda bir qancha yirik o quv muassasalari –ʻ
Islom texnologiya universiteti, Rays instituti va qishloq xo jaligi tadqiqotlari instituti
ʻ
joylashgan.

6-rasm Bangladesh qishloqlari
Qishloq – qishloqdan kattaroq, lekin shahardan kichikroq, aholisi bir necha
yuzdan bir necha ming kishigacha bo’lgan guruhlangan aholi punkti yoki jamoa.
Bangladeshdagi ba’zi qishloqlar daraxtlar bilan qoplangan bo’lishi mumkin,
jumladan, bambuk, hindiston yong’og’I, xurmo, yong’oq, mango va jakfruit.[1]
Shunga qaramay, “mamlakat quruqlikning faqat kichik bir qismi o’rmonlar bilan
qoplangan”[1].

20

Bizning hisob-kitoblarga ko’ra, 2023 yil boshida Bangladesh aholisi quyidagi yosh
taqsimotiga ega edi:
15 yoshgacha bo’lgan odamlarning ulushi 34 foiz
- 15 yoshdan 65 yoshgacha bo’lgan odamlarning ulushi 61.1 foiz
- 64 yoshdan oshganlar foizi 4.7 foiz
Mutlaq raqamlarda:
15 yoshgacha bo’lgan 58 189 823 kishi (erkak: 29 510 177 / ayol: 28 679 646)
14 yoshdan oshgan va 65 yoshgacha bo lgan 103.733.156 kishi (erkaklar:ʻ
49.223.825 / ayollar: 54.509.331)
64 yoshdan oshgan 7 919 767 kishi (erkaklar: 3 874 113 / ayollar: 4 047 353)
Biz yosh-jinsiy piramidaning soddalashtirilgan modelini tayyorladik, u faqat uchta
yosh guruhini ifodalaydi, ular haqida ma’lumotlar yuqorida keltirilgan:
Ko'rib turganimizdek, Bangladeshning yosh piramidasi progressiv yoki o'sib
borayotgan turdagi. Ushbu turdagi piramida odatda rivojlanayotgan mamlakatlarda
uchraydi. Bunday mamlakatlarning demografiyasi o'lim va tug'ilishning yuqori
darajasi natijasida o'rtacha umr ko'rishning nisbatan qisqaligi bilan tavsiflanadi.
O'lim va tug'ilishning yuqori darajasi boshqa sabablar qatori sog'liqni saqlash va
ta'lim darajasining pastligi bilan bog'liq.
2.2.Aholi tarkibining demografik xususiyatlari
Bog’liqlik koeffitsienti mehnatga layoqatli aholi (aholining qaram qismi)
tarkibiga kirmaydigan aholining jamiyat va iqtisodiyotga yukini ko’rsatadi.
Mehnatga layoqatli deb hisoblanmaydigan aholi deganda 15 yoshgacha bo‘lgan jami
aholi va 64 yoshdan oshgan aholi tushuniladi. Mehnatga layoqatli aholining yoshi
(aholining ishlab chiqarish qismi) mos ravishda 15 yoshdan 65 yoshgacha.
Bog’liqlik koeffitsienti to’g’ridan-to’g’ri davlatdagi ijtimoiy siyosatga
moliyaviy xarajatlarni aks ettiradi. Masalan, bu koeffitsient oshsa, ta’lim
14

katta qiziqish bildirgan. Birinchi neft konini, shuningdek, sifati past bo’lsa-da,
ko’mir konlarini ekspluatatsiya qilish boshlandi. Uning Bogra tumanidagi zahiralari
1 mlrd.t.ga baholanadi.Shu tumanda sement sanoati ehtiyojlari uchun ohaktosh qazib
olinadi. Bangladeshda qurilish toshlari va shag’allarning keskin tanqisligi mavjud.
Ishlab chiqarish sanoati. Ishlab chiqarish sanoati ko’p jihatdan import
qilinadigan xom ashyo ta’minotiga bog’liq. Yirik shaharlarda – Dakka, Xulna,
Chittagong va boshqalarda paxta zavodlari faoliyat yuritadi, to qimachilik va jutʻ
korxonalari ham bor. Asosiy sanoat markazlari – Dakka va Chittagong. Chittagongda
neftni qayta ishlash va metallurgiya zavodi, shuningdek, kemasozlik va kema
ta mirlash korxonalari mavjud.
ʼ
Qishloq xo jaligi xom ashyosini qayta ishlash bilan bog liq bo lgan sanoat
ʻ ʻ ʻ
tarmoqlari, mineral o g itlar ishlab chiqaruvchi zavodlar, sellyuloza-qog oz sanoati
ʻ ʻ ʻ
o z resurslariga tayanadi. Mamlakatning sharqiy va shimoliy rayonlarida shakar
ʻ
zavodlari, Chittagong va Silxet tumanlarida choy zavodlari bor. Qog oz-tsellyuloza
ʻ
sanoati rivojlangan – Silxetda bambuk qog oz, Xulnada karton ishlab chiqariladi.
ʻ
Kiyim ishlab chiqarish rivojlanmoqda. Ishlab chiqarish sanoatining eng yirik
tarmog i to qimachilik bo lib, ip-kalava va gazlama ishlab chiqaradi. Sanoat (100
ʻ ʻ ʻ
dan ortiq yirik zavodlar) asosan chetdan keltirilgan xomashyo asosida ishlaydi,
gazlamalarning bir qismi eksport qilinadi, qolgan qismi mamlakatimizda iste mol
ʼ
qilinadi va kiyim-kechak ishlab chiqariladi. Tegirmonning ortiqcha iplari sanoatning
uyushmagan tarmog’I tomonidan iste’mol qilinadi, bu erda Sankt. 1 million
to’quvchi.
1980-yillarning oxiridan beri eng dinamik. Tayyor to qimachilik, kiyim-kechak
ʻ
va trikotaj mahsulotlari ishlab chiqaruvchi kichik sanoat rivojlanmoqda. Arzon
ishchi kuchining ekspluatatsiyasi ishlab chiqarishni juda foydali qiladi. Dakka va
boshqa bir qator markazlarda taxminan. Taxminan 1,5 million kishi, asosan yosh
ayollar va bolalar ish bilan ta’minlangan 3300 ta ro’yxatga olingan va ro’yxatdan
o’tmagan korxonalar. Ishlab chiqarish faqat eksportga yo’naltirilgan bo’lib,
taxminan. Tovar eksportidan tushgan daromadning ¾ qismi. Valyuta tushumlari
24

kitob va poligrafiya sanoati mahsulotlari; prokat metall Batafsil, Rossiyaning
Bangladeshga eksport qilinadigan asosiy tovarlari quyidagilardir: paxta, elektr
mashinalari, mineral yoqilg'ilar, neft va neft mahsulotlari, qora metall
konstruktsiyalari, suv kemalari, transport, kompyuterlar, asboblar va kameralar, kino,
o'lchash va nazorat qilish uchun texnik asboblar, audio. -uskunalar, temir-po'lat,
tibbiy asbob-uskunalar, mikroprotsessorli uskunalar, EKG uskunalari, plastmassa
buyumlar, asbest, mineral o'g'itlar, sabzavotlar, urug'lik va moyli o'simliklar, kolza,
makkajo'xori, moyli zig'ir, kungaboqar va koriander, osh tuzi, qurilish materiallari,
sabzavot. yog'lar, sun'iy tolalar, hayvonlarning xom terisi va ko'klangan teri,
payvandlash uskunalari, yog'och.
Ushbu mamlakatda milliy atom energetikasi dasturini amalga oshirish va
birinchi atom elektr stansiyasi qurilishi boshlanishi munosabati bilan Bangladeshga
Rossiya importining muhim tarkibiy qismi yaqinda atom sanoati va og’ir energetika
uchun keng turdagi uskunalarga aylandi. Bangladeshga atom elektr stantsiyalari
uchun katta hajmdagi uskunalar – yadro reaktorlari va har xil turdagi kon
mashinalari, elektr stansiyalarining energiya bloklari uchun kranlar etkazib beriladi.
Bangladeshdan import tarkibi Bangladesh Rossiya importi bo'yicha 41-
o'rinni egallaydi. Bangladeshdan eksport qilinadigan mahsulotlar sanoat
tarmog ining asosini kiyim-kechak tashkil etadi va tashqi savdo aylanmasiningʻ
umumiy hajmining 80% dan ortig ini tashkil etadi. Bangladesh Rossiya uchun
ʻ
barqaror yetkazib beruvchi hisoblanadi: galanteriya; trikotaj buyumlar; ipak va jut;
tamaki; o'simlikdan olingan iplar; tolalar; poyabzal; charm buyumlar; ot jabduqlari
uchun mahsulotlar; sayohat aksessuarlari; sumkalar; paxta momig'i, namat yoki
namat; kiyinish materiallari; o'yinchoqlar va sport anjomlari; bosh kiyimlar; dam
olish, ov va baliq ovlash uchun tovarlar. Bangladeshdan Rossiyaga oziq-ovqat
importining asosiy qismi: Baliq va dengiz mahsulotlari; choy barglari; yormalar
Bangladesh - Rossiya va Rossiya - Bangladesh yo'nalishi bo'yicha yuklarni dengiz
va havo orqali, multimodal transport orqali yetkazib beramiz. Bu transportning eng
ommabop turi hisoblanadi, chunki u yuklarni yetkazib berishning aniq belgilangan
tranzit muddatlari doirasida katta hajmdagi tovarlar va og'ir mahsulotlarni qit'alararo
37

Купить