Bank auditining ahamiyati va usullari - Экономика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	398.1KB
Покупки	2
Дата загрузки	13 Декабрь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Продавец

Arslonbek Sulaymanov

Дата регистрации 01 Декабрь 2024

22 Продаж

Bank auditining ahamiyati va usullari

Купить

Bank auditining ahamiyati va usullari
Mundarija
Kirish ………………………………………………………………………….3
I. Banklarda auditning tashkil etilishi va uning o’ziga xos xususiyatlari
1.1. Bank auditining mazmuni va shakllanish mohiyati ……………………6
1.2. O’zbekiston Respublikasida bank auditining maqsadi va vazifalari……8
1.3. Banklarda ichki audit xizmatining shakllanishi………………………..13
II. Bank auditining shakllari hamda unda qo’llaniladigan metodlar
2.1. Naqd pul va kassa operatsiyalarining auditi…………………………..23
2.2. Hisob-kitob operatsiyalari auditi………………………………………28
2.3. Auditorlik risklari va auditorlik xulosalalari………………………….32
Xulosa ……………………………………………………………………….38
Foydanilgan adabiyotlar……………………………………………………..39
2

Kirish
Bozor iqtisodiyoti qolaversa, xalqaro ijtimoiy va iqtisodiy aloqalarning
globallashuvi sharoitida barcha xo‘jalik yurituvchi subyektlardagi kabi banklarda
ham bajarilayotgan operatsiyalar buxgalteriya hisobida hisobga olib boriladi.
Ushbu ma’lumotlar bank faoliyati ustidan nazorat qilish, uning rivojlanish
istiqbollarini belgilash va faoliyat natijalariga baho berish uchun asos bo‘lib
xizmat qiladi.
O‘zbekiston Respublikasida amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarning
asosiy pirovard maqsadi — mamlakat iqtisodiyotida bozor munosabatlari
tamoyillarini to‘liq qaror toptirishdan iboratdir. Bozor munosabatlariga asoslangan
iqtisodiyotni shakllantirish yo‘lida izchil islohotlar olib borilayotgan hozirgi
bosqichda tijorat banklarining mamlakat iqtisodiyotidagi roli tobora oshib
bormoqda.
Prezidentimiz o‘z Farmonida “O‘tgan yillarda mamlakatimizda auditning
normativ-huquqiy va uslubiy bazasi shakllantirildi, shuningdek, auditorlik
faoliyatini litsenziyalashning soddalashtirilgan va muddatsiz tizimi joriy etildi, bu
auditorlik xizmatlari bozorining shakllanishiga va mahalliy auditorlik tashkilotlari
auditorlik kompaniyalarining yirik xalqaro tarmoqlariga kirishini ta’minlashga
imkon yaratdi. Shu bilan birga, qator muammolar va kamchiliklar auditorlik
faoliyatining yanada rivojlanishiga, boshqarishga oid qarorlarni qabul qilish va
korporativ boshqaruv sifatini oshirish uchun auditorlik xizmatlarining ahamiyatini
oshirishga to‘sqinlik qilmoqda deya ta’kidlaganlari bejiz emas.
Hozirgi davrda O‘zbekistonda bank auditi bo‘yicha tijorat banklari
moliyaviy holatini tahlil qilishning o‘ziga xos tizimi tashkil qilingan. Shuningdek,
tijorat banklari Markaziy bankka har oy faoliyatining ko‘p sohalarini o‘z ichiga
olgan ma’lumotlar, balans hisoboti, iqtisodiy normativlar hisob-kitobi, foyda va
zararlar hisobotlarini taqdim etadilar.
3

Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida tijorat banklari oldiga bozor
konyunkturasi o‘zgarishi talablariga moslashgan holda moliyaviyiqtisodiy
murakkabliklarni yengish, banklararo raqobat kurashida raqobatbardosh bo‘lish
hamda ular faoliyatini yanada rivojlantirish vazifalarini qo‘ymoqda. Mazkur
vazifalarni amalga oshirishda tijorat banklari moliyaviy natijalarini tahlil qilishni,
bank auditini yanada takomillashtirish va samaradorligini oshirish, umuman bank
moliyasini mohirona boshqarishni talab etadi.
Kurs ishining dolzarbligi. Bank auditining ahamiyati va usullari zamonaviy
moliya tizimida juda dolzarbdir. Audit banklarning moliyaviy holatini, ichki
nazorat tizimini va qonunchilikka muvofiqligini ta'minlashda muhim rol o'ynaydi.
Bu jarayonlar, o'z navbatida, investorlar, mijozlar va davlat uchun banklar
ishonchliligini oshiradi. Audit usullari, jumladan ichki va tashqi auditlar, moliya
hisobotlarining to'g'riligini va bank operatsiyalarining samaradorligini baholaydi.
Ichki audit ichki nazoratni kuchaytirishga yordam beradi, tashqi audit esa mustaqil
ravishda moliyaviy hisobotlarning aniqligini ta'minlaydi. Shu bois, bank auditlari
moliya muassasalarining barqarorligini ta'minlash, risklarni boshqarish va
ishonchni oshirishda zarur hisoblanadi. Bu moliya tizimining samarali ishlashi
uchun muhimdir.
Kurs ishining maqsadi . Bank auditingi mavzusida kurs ishini yozishning
maqsadi, avvalo, bank auditining moliyaviy tizimdagi o’rnini va uning ahamiyatini
yaxshiroq tushunishga qaratilgan. Ishda bank auditining asosiy vazifalari,
mohiyati, usullari va ularni amalga oshirish jarayonidagi ahamiyati ko‘rib
chiqiladi. Bundan tashqari, kurs ishi orqali ichki va tashqi auditlar o'rtasidagi
farqlar, bank auditida qo'llaniladigan metodologiyalar va audit natijalarining
iqtisodiy ahamiyati yoritiladi. Bu orqali auditorlik faoliyatining banklarning
ishonchliligini, risklarni boshqarishni va moliyaviy barqarorlikni saqlashdagi o'rni
tahlil qilinadi. Umuman olganda, kurs ishining maqsadi, bank auditining nazariy
va amaliy jihatlarini chuqur o'rganish va uning moliyaviy sohadagi ahamiyatini
ko‘rsatishdan iboratdir.
4

Kurs ishining vazifasi . Bank auditingi mavzusidagi kurs ishi vazifasi, bank
auditining moliya institutsiyalari uchun qanday ahamiyatga ega ekanini aniqlash va
uni amalga oshirishda qo'llaniladigan usullarni tahlil qilishdan iborat. Bu vazifalar
quyidagilarni o'z ichiga oladi: Bank auditining asosiy maqsadlarini aniqlash va
uning moliyaviy barqarorlikka ta'sirini baholash. Ichki va tashqi audit turlarini
aniqlash, ularning farq va afzalliklarini ko‘rsatish. Audit jarayonida qo'llaniladigan
usullar va texnikalarni o'rganish, jumladan risklarni baholash, hisobotlarni tahlil
qilish va xulosalar chiqarish. Audit natijalarining bank faoliyatiga ta'siri hamda
auditorlik tavsiyalarining ahamiyatini o'rganish. Umuman olganda, bu vazifalar
orqali bank auditingining moliya tizimidagi o'rnini va uning samaradorligini
yanada chuqurroq tushunishga erishiladi.
Kurs ishining obyekti . Umuman olganda, bank auditining obyekti,
bankning moliyaviy va faoliyat ko'rsatkichlarini baholash, xavflarni kamaytirish va
regulyatsiyalovchi talablar bilan muvofiqlikni ta'minlashga qaratilgan. Bu orqali
bank auditorlik faoliyati bankning barqarorligini oshirishga yordam beradi.
5

I. Banklarda auditning tashkil etilishi va uning o’ziga xos xususiyatlari
1.1. Bank auditining mazmuni va shakllanish mohiyati
Bank auditi - Bank auditi-bu RBI va ICAI tomonidan tayinlangan auditor
tomonidan bank muassasalarining moliyaviy hisobotlarini tekshirish va bank
muammolari ularga tegishli qonun va muvofiqlik yoki me'yoriy-huquqiy bazaga
rioya qiladimi yoki yo'qligini tekshirish uchun amalga oshiriladigan protsedura.[1]
Bank tizimiga ishonchni mustahkamlash, banklarning auditorlik tekshirishlar sifati
va ta sirchanligini oshirish, ularning moliyaviy barqarorligi holisona tahlilʼ
etilishini ta minlash maqsadida tashkil etilgan.[2]
ʼ
Audit, xususan, kapitalning yetarliligini baholash, ssudalarni tasniflash,
ssudalar bo yicha zararlarni qoplash, tavakkalchilikni va likvidlikni o lchashnin oz
ʻ ʻ
ichiga oladi. Banklar qonun xujjatlarriga muvofiq ichki auditorlik dasturlarinin
ishlab chiqishlari va amalga oshirishlari shart.
Bank auditi auditning muhim bo‘limi bo‘lib, mustaqil nazorat qiluvchi
subyekt sifatida bank tomonidan berilayotgan moliyaviy axborotlaming
haqiqiyligini tasdiqlaydi. Undan kutilayotgan maqsad bank faoliyatining barcha
qirralari bo‘yicha faktlami yig‘ish va baholash, hisobotlami tekshirish, ulaming
me’yoriy hujjatlarga mos ravishda bajarilgan yoki bajarilmaganligini tekshirishdan
iborat.
Bank auditning predmeti maxsus fan sifatida ma’lum maqsadga qaratilgan
va bir qancha vazifalami bajaradi. Auditning predmeti banklar, ulaming moliyaviy
faoliyatlari hisoblanadi. Ma’lumki, tijorat banklari o‘z ustaviga asosan faoliyat
yuritadi. Ushbu faoliyat jarayonida moliyaviy, moddiy va nomoddiy resurslardan
foydalaniladi. Bank aktivlari doimiy ravishda daromad, foyda olishga qaratilgan
boiadi. Lekin, ushbu natijalarga faqat qabul qilingan qonun-qoidalar, tegishli
me’yoriy hujjatlarga to‘liq amal qilgan holda erishish mumkin. Har bir bank
o‘zining hisob siyosati, depozit va kredit siyosatini belgilaydi va unga asosan
faoliyat yuritadi. Bank auditida banklaming qabul qilingan qonunlarga monandligi,
6

ma’lumotlaming haqqoniyligini tekshiradi. Bank auditining predmetiga bank
moliyaviy hisobotining to‘g‘riligi, bank kengashi tomonidan tasdiqlangan
siyosatga to iiq amal qilinishini tekshirish ham kiradi.
Ma’lumki, tijorat banklari faoliyatiga real baho berish va oinonatchilar,
kreditorlar va investorlaming bank faoliyati to‘g‘risida aniq ma’lumotlarga ega
bo'lishlarida audit tekshirishlari muhim almmiyatga egadir.
Audit olib borish tartibi hukumat qarorlari va idoraviy yo‘lyo‘riqlar bilan
tartibga solinadi yoki yo‘naltiriladi, faoliyatning muayyan qirralaridagi og‘ishlami
vaqti-vaqti bilan nazorat etib turadi. Asl hujjatlar va buxgalteriya qaydlari, naqd
pul vositalari, materialxomashyo qiymatini diqqat va e’tibor bilan kompleks
ravishda o‘rganadi. Moliyaviy hisobotning haqqoniyligi bo‘yicha o‘z fikrini
bildiradi. Moliya xo‘jalik faoliyatini tahlil qiladi, aktiv va passivlarini baholaydi.
Davlat banki tizimida ham taftish boshqarmasi mavjud bo‘lib, barcha davlat
banki bo‘limlari yilda bir marta reja asosida taftish qilinar edi. Bundan tashqari
ayrim masalalar bo'yicha ko‘zda tutilmagan tezkor tckshiruvlar tashkil etilardi.
O‘zbekistonda auditning tarkib topishi inislsiz tarixiy o‘zgarish - bozor
iqtisodiyotiga o‘tish bilan izohlanadi. Chunki bozor iqtisodiyotida tadbirkorlik
subyektini boshqarish vazifasi professional menejerlar qo‘liga o‘tadi, natijada
tashkilot moliyaviy holatini mustaqil nazorat qilishga ehtiyoj tug‘iladi. Kapitallami
jamlashda aksiyalashtirish, qimmatli qog‘ozlar bozorining rivojlanishi, korporativ
boshqaruv tizimining yo‘lga qo‘yilishi mustaqil moliyaviy ckspertiza natijalari
oshkoraligini ta’minlash zaruratini tug‘diradi. Chunki moliyaviy hisobotlar
tashkilot bilan aloqada bo‘lgan barchanirahbarlar, xodimlar, mijozlar, mulkdorlar,
kreditorlar, investorlar, davlat va hokimiyat organlarini mustaqil auditorlar
tasdiqlaydigan axborotlar qiziqtiradi, hisobotlar boshqa tashkilotlaming banklar
bilan hamkorlik qilishi uchun ishonch uyg‘otadi. Binobarin mamlakatimizda audit
turli guruhlaming qiziqishi va talablariga javob tariqasida paydo bo‘ldi. Davlat esa,
auditning rivojlanishi va takomillashishi uchun barcha choralami ko‘rib bormoqda.
7

1.2. O’zbekiston Respublikasida bank auditining maqsadi va vazifalari
Tijorat banklarida o‘tkazilayotgan auditorlik tekshirishlari sifati va
ta’sirchanligini oshirish, tashqi audit faoliyatini takomillashtirish, auditorlik
firmalari o‘rtasida erkin va sog‘lom raqobat munosabatlarini kuchaytirish hamda
aholi va sarmoyadorlaming bank tizimiga bo‘lgan ishonchini yanada oshirish
maqsadida birinchi bor 1996-yil 24-iyulda “Bank auditi tizimini rivojlantirish
choratadbirlari to‘g‘risida”gi farmoni qabul qilingan edi.
Xususan, O‘zbekiston Respublikasi bank tizimiga kiruvchi tijorat banklari
auditini o‘tkazish borasidagi ishlami muvofiqlashtirish maqsadida tijorat
banklariga litsenziyalar berish va ular faoliyatini tartibga solish departamenti
tarkibida “Auditni muvofiqlashtirish bo'limi” tashkil etildi. Shuningdek, mazkur
farmonga muvofiq tijorat banklarida audit tekshiruvlarini o ‘tkazish, auditorlik
firmalari va auditorlarga banklarda audit o‘tkazishga ruxsat berishning huquqiy
asoslarini yaratish maqsadida Markaziy bank tomonidan “O‘zbekiston
Respublikasi Markaziy bankining bank auditini o‘tkazishga qo‘yadigan talablari
to‘g‘risida”gi, “Bank auditini o‘tkazish huquqini beruvchi sertifikatni berish, bekor
qilish va auditorlami malaka attestatsiyasidan o‘tkazish lo‘g‘risida”gi,
“O‘zbekiston Respublikasi bank auditini o ‘tkazish uchun sertifikat berish va
auditorlami malaka attestatsiyasidan o‘tkazish komissiyasi to‘g‘risida”gi nizomlar
ishlab chiqildi. Bundan tashqari “O‘zbekiston Respublikasi tijorat banklarida ichki
audit xizmati to‘g‘risida nizom” namunasi ishlab chiqildi.
Bank auditining maqsadi:
• tekshirilayotgan bankning moliyaviy hisobotining ishonchliligi bo‘yicha xulosa
berish;
• moliyaviy bozorga ishonchli axborot berishni ta’minlash.
Bank auditining vazifalari:
• Banklaming moliyaviy hisobotini tahlil qilish va ishonchliligini tasdiqlash;
8

• Banklar faoliyatining realligi va unga obyektiv baho berish;
• aksiyadorlar, investorlar, kreditorlar va boshqa tashqi foydalanuvchilar
huquqlarini himoya qilish;
• Bank faoliyati samaradorligini oshirish bo'yicha tegishli takliflar ishlab chiqish 1
.
Tijorat banklarida sifatli audit tekshiruvlarini o‘tkazilishini ta’minlash
maqsadida Markaziy bank tomonidan Jahon banki mutaxassislari bilan birgalikda
tashqi audit tekshiruvlarini o‘tkazishga texnik topshiriqlar ishlab chiqilib, barcha
auditorlik firmalari va tijorat banklariga yetkazildi. Shuningdek, respublikada
xizmat ko‘rsatayotgan tijorat banklari lnoliyatiga real baho berish, bank tizimiga
bo‘lgan ishonchni mustahkamlashda banklarda auditorlik tekshiruvlari sifati va
(asirchanligini oshirish, ulaming moliyaviy barqarorligini xolisona liihlil etilishini
ta’minlash va audit tekshiruvlarini xalqaro andozalar iliimjasida tashkil etish
maqsadida 1999-yil 18-sentyabrda Markaziy bunkning “O‘zbekiston
Respublikasida banklami audit qilish to’g’risida” 1998-yil 4-iyuldagi 403-sonli
Nizomiga tegishli o ‘zgartirish va qo’shimchalar kiritildi.
«Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida»gi qonunning «Banklarda hisob
yuritish va hisobot, banklarni nazorat qilish» deb nomlangan VIbobida banklarda
buxgalteriya hisobi yuritish va hisobot qoidalari Markaziy bank tomonidan
O‘zbekiston Respublikasining qonun hujjatlari va xalqaro standartlarga muvofiq
belgilanishi, Markaziy bank qonun hujjatlariga muvofiq banklar faoliyatini
nazorat qilib borishi aytilgan. Qonunning 43-moddasi butunlay auditga
bag‘ishlanib, unda
shunday deyiladi: «Banklarning faoliyati qonun hujjatlariga muvofiq auditorlik
tekshirishlarini amalga oshirish uchun litsenziyaga ega bo‘lgan auditorlar
tomonidan har yili tekshirib turilishi lozim. Audit, xususan, kapitalning
yetarliligini baholash, ssudalarni tasniflash, ssudalar bo‘yicha zararlarni qoplash,
1
M.L. Yadgarova, R.B. Qurbonov “Bank auditi” 2019-yil
9

riskni va likvidlilikni o‘lchashni o‘z ichiga oladi. Banklar qonun hujjatlariga
muvofiq ichki auditorlik dasturlarini ishlab chiqishlari va amalga oshirishlari ham
shart».
1992-yil 9-dekabrda respublikamizda “Auditorlik faoliyati to‘g‘risida”gi
qonun qabul qilinib, 2000-yil 20-mayda qayta nashr qilinadi. Qonunda auditorlik
faoliyati, auditorlarning huquq va majburiyatlari, turlari, prinsiplari to‘liq
yoritiladi. Banklarni va boshqa kredit tashkilotlarini auditorlik tekshiruvidan
o‘tkazishning o‘ziga xos jihatlari O‘zbekiston Respublikasining Markaziy banki
tomonidan
belgilanadi.
2000-yil 4-noyabrda 982-sonli O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki
tomonidan «O‘zbekiston Respublikasida banklarni auditorlik tekshiruvi
to‘g‘risida»gi nizom qabul qilinadi. 2004-yil 20-aprelda 992- 1-sonli “Tijorat
banklarining ichki auditiga bank tomonidan qo‘yiladigan talablar to‘g‘risida”gi
nizomga asosan barcha tijorat banklarida ichki audit xizmati tashkil etiladi.
O‘tgan yillarda mamlakatimizda auditning normativ-huquqiy va uslubiy
bazasi shakllantirildi, shuningdek, auditorlik faoliyatini litsenziyalashning
soddalashtirilgan va muddatsiz tizimi joriy etildi, bu auditorlik xizmatlari
bozorining shakllanishiga va mahalliy auditorlik tashkilotlari auditorlik
kompaniyalarining yirik xalqaro tarmoqlariga kirishini ta’minlashga imkon
yaratdi.
19-sentyabr, 2018-yilda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ-3946
“O‘zbekiston Respublikasida auditorlik faoliyatini yanada rivojlantirish chora-
tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori qabul qilindi. Respublikamizda auditorlik
faoliyatining yanada rivojlanishiga to‘sqinlik qilayotgan muammo va
kamchiliklar, korporativ boshqaruv sifatini oshirish uchun auditorlik
10

xizmatlarining ahamiyatini oshirishga qaratilgan muhim vazifalar belgilab
berilgan.
 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2007-yil 4-apreldagi
PQ-615- “Auditorlik tashkilotlari faoliyatini yanada takomillashtirish hamda ular
ko‘rsatayotgan xizmatlar sifati uchun javobgarlikni oshirish to‘g‘risida” qarori
qabul qilinadi:
 auditorlik tashkilotlari ochiq aksiyadorlik jamiyati shaklidan tashqari barcha
tashkiliy-huquqiy shaklda tashkil etilishi va faoliyat yuritishi mumkin, bunda
ustav kapitalining kamida foizi mazkur auditorlik tashkilotining bir yoki bir
nechta shtatdagi auditorlariga tegishli bo‘lishi shart. Auditor o‘zi ishlayotgan faqat
bitta auditorlik tashkilotining ta’sischisi bo‘lishi mumkin;
 auditorlik tashkiloti o‘zining asosiy ish joyi bo‘lgan auditorgina auditorlik
tashkilotining rahbari bo‘lishi mumkin;
 attestatsiyadan o‘tmagan rahbar ikki yil mobaynida auditorlik tashkiloti rahbari
sifatida faoliyat yuritish huquqiga ega emas;
 auditorlik tekshiruvlari turiga qarab litsenziyalarning differensiyalanishi;
 faqat tashabbuskorlik asosida auditorlik tekshiruvini amalga oshiruvchi auditorlik
tashkilotlari eng kam oylik ish haqining 1500 barobari miqdoridan kam bo‘lmagan
ustav kapitaliga va shtatida kamida 2 nafar auditorga ega bo‘lishi;
 aksiyadorlik jamiyatlari, banklar va sug‘urta tashkilotlaridan tashqari xo‘jalik
yurituvchi subyektlarda tashabbuskorlik asosida va majburiy auditorlik
tekshiruvlarini amalga oshiruvchi auditorlik tashkilotlari eng kam oylik ish
haqining 3000 barobari miqdoridan kam bo‘lmagan ustav kapitaliga va shtatida
kamida 4 nafar auditorga, ularning bittasi xalqaro buxgalter sertifikatiga ega
bo‘lishi;
 barcha xo‘jalik yurituvchi subyektlarda auditorlik tekshiruvini o‘tkazuvchi
auditorlik tashkilotlari eng kam oylik ish haqining 5000 barobari miqdoridan kam
11

bo‘lmagan ustav kapitaliga va shtatida kamida 6 nafar auditorga, ularning ikkitasi
xalqaro buxgalter sertifikatiga ega bo‘lishi shart;
 auditorlik tashkilotiga uning shtatidagi auditorlarning eng kam soniga nisbatan
qo‘yilgan talabi mazkur auditorlik tashkiloti asosiy ish joyi hisoblangan auditorlik
shtati auditorlarning belgilangan eng kam soni bilan to‘liq to‘ldirilishini nazarda
tutadi;
 auditorlik tashkiloti ustav kapitalining kamida ellik foizi muassislar
(ishtirokchilar)ning pul mablag‘laridan, qolgan qismi esaauditorlik tashkiloti
faoliyatini amalga oshirishda bevosita foydalaniladigan moddiy boyliklardan
shakllantiriladi.
Bank auditi hozirgi vaqtda banklarning barqarorligini ta’minlashda alohida
o‘rin tutadi. “Auditorlik faoliyati to‘g‘risida gi qonunga ko‘ra, Banklarni vaˮ
boshqa kredit tashkilotlarini auditorlik tekshiruvidan o‘tkazishning o‘ziga xos
jihatlari O‘zbekiston Respublikasining Markaziy banki tomonidan belgilanadi.
Agar O‘zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomasida O‘zbekiston
Respublikasining auditorlik faoliyati to‘g‘risidagi qonun hujjatlarida nazarda
tutilganidan boshqacha qoidalar belgilangan bo‘lsa, xalqaro shartnoma qoidalari
qo‘llaniladi. Markaziy bank tomonidan beriladigan, banklarni tekshirish huquqini
beruvchi malaka sertifikatiga ega kamida ikki nafar auditori bor auditorlik
tashkilotlariga banklarni tekshirish huquqini beruvchi sertifikat muddatsiz beriladi
12

1.3. Banklarda ichki audit xizmatining shakllanishi
Tijorat banklarining ichki auditiga Markaziy bank tomonidan qo‘yiladigan
talablar to‘g‘risida”gi nizomda ichik auditga quyidagicha ta’rif berilgan.
Ichki audit – bank xodimlarining o‘z vazifalarini samarali bajarishlarida
yordam berish maqsadida bank faoliyatini tekshirish va baholash uchun bank
ichida doimiy asosda tuzilgan mustaqil ekspertiza. Ichki auditning asosiy maqsadi
bo‘lib Ichki audit xizmati tomonidan bank rahbariyatiga bank faoliyatining
nazorati va natijalari bo‘yicha obyektiv tahlil, baho, tavsiyalar va ma’lumotlar
taqdim etish orqali bank Kengashi va Boshqaruviga bank faoliyati maqsadiga
erishishida ko‘maklashish hisoblanadi. Bankda tashkil etilgan Auditorlik
qo‘mitasi tarkibiga bank Kengashining kamida uchta a’zosi kiritilishi kerak.
Auditorlik qo‘mitasi tarkibiga kiruvchi bank Bank Kengashi tegishli ichki nazorat
tizimini tashkil etish va qo‘llab-quvvatlash maqsadida Auditorlik qo‘mitasini
tuzishi lozim va ushbu qo‘mita tarkibiga faqatgina bank Kengashi a’zolari
kiritilishi lozim.
Respublikamizda ichki auditni tashkil etishning umumiy qoidalari
O‘zbekiston Respublikasining “Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida”, “Markaziy
bank to‘g‘risida”, “Auditorlik faoliyati to‘g ‘risida”gi qonunlari hamda “Tijorat
banklarining ichki auditiga Markaziy bank tomonidan qo‘yiladigan talablar to‘g
‘risida”gi nizomga va bank va auditorlik faoliyatini tartibga soluvchi boshqa
me’yoriy hujjatlarga muvofiq ishlab chiqilgan. Audit xizmati xodimlarining soni
ichki audit vazifalarini samarali hal etish va uning maqsadlariga erishish uchun
yetarli bo‘lishi lozim. Audit xizmati tekshiruvlari jarayonida aniqlangan
huquqbuzarlik holatlari to‘g‘risida bank Kengashiga axborot berishi lozim. Audit
13

xizmatini bosh ichki auditor boshqaradi, u bank departamenti rahbari maqomiga
ega. Bosh auditoming asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
- audit xizmati xodimlari uchun zarur bo‘lgan audit dasturi, yozma ravishda
ichki audit siyosati va jarayonlarini ishlab chiqish. Bosh auditor belgilangan
hujjatlarning ichki audit standartlariga muvofiqligi uchun javobgar;
- audit xizmati xodimlari tomonidan amalga oshiriladigan Audit xizmati
faoliyatining yozma ishlarini bajarilishini ta’minlash;
- audit xizmatiga malakali va yetarli ma’lumotga ega bo‘lgan xodimlarni
tanlash va ularning ish faoliyati ustidan bevosita nazorat o‘rnatish;
- xodimlarning malaka darajalarining oshirib borilishini ta’minlash;
- bank Kengashi va Boshqaruvi bilan birgalikda ishlash, shu jumladan ichki
audit faoliyati oldiga qo‘yilgan vazifalarni bajarilishi va ichki audit tizimi ishlari
to‘g‘risida bank Kengashi yoki Auditorlik qo‘mitasiga muntazam ravishda hisobot
berib borish. Xususan, Audit xizmati Auditorlik tekshiruvi rejasining bajarilishi
to‘g‘risida bank
Kengashi va Auditorlik qo‘mitasiga axborot berib borishi shart;
- har chorakda Audit xizmati faoliyati natijalari to‘g‘risida
-Auditorlik qo‘mitasiga hisobot berib borish;
- ichki auditorlar ishlarini muvofiqlashtirish;
- tashqi auditorga ko‘maklashish;
- lavozim yo‘riqnomasiga muvofiq boshqa masalalar.
Bosh auditor auditorlik tekshiruvlari jarayonida aniqlangan
qoidabuzarliklarni o‘z vaqtida bartaraf etish bo‘yicha ko‘rilgan choralarni
baholash uchun javob beradi. Bank Kengashi bosh auditorning har chorakdagi
ma’ruzalarini tinglashi lozim. Audit xizmati mustaqildir va u bevosita bank
Kengashi yoki uning Auditorlik qo‘mitasiga bo‘ysunadi. Bankning hududiy
14

filiallarida tayinlangan barcha Audit xizmati xodimlari bevosita bosh auditorga
bo‘ysunishlari lozim. Audit xizmati xodimlari ular tomonidan tekshirilayotgan
faoliyatlardan mustaqil bo‘lishi lozim. Bosh auditor yoki Audit xizmati
xodimlariga nisbatan bo‘ladigan
har qanday tazyiq to‘g‘risida bank Kengashi raisiga darhol bildirilishi lozim.
Bosh auditor bank Kengashi qaroriga asosan tayinlanadi va o‘z xizmat
vazifasidan ozod etiladi. Audit xizmati xodimlari Bosh auditor taqdimnomasiga
muvofiq bank Kengashi tomonidan tasdiqlanadi. Audit xizmatining mustaqilligini
ta’minlash maqsadida Audit xizmati xodimlarining ish haqlari bank Kengashi
tomonidan belgilanadi. Bosh auditor har yili Audit xizmatining yillik xarajatlar
smetasini ishlab chiqishi va uni bank Kengashiga tasdiqlash uchun taqdim etib
borishi lozim.
15

Bank Kengashi Audit xizmati xarajatlar smetasiga istisnoli o'zgartirish
kiritish huquqiga ega. Shuningdek, bank Kengashining tjnroriga ko‘ra Audit
xizmati xodimlarini qo‘shimcha moddiy rag’batlantirish nazarda tutilishi mumkin.
Ichki audit tekshiruvlari bankning barcha filiallarida va bosh bnnkda yiliga kamida
bir marta o ‘tkaziladi. Ichki audit xizmatining ishi nniq rcjalashtirilgan bo’lishi
kerak. Ichki audit tekshiruvlari dastur ijrosida olib boriladi va dastur bank kengashi
raisi tomonidan tasdiqlangan bo‘ladi. Ichki audit xizmati xodimlari bank
operatsiyalarini liurakatdagi qonunlar, Markaziy bank va tijorat bankining
me’yoriy hiijjatlari asosida to‘liq, aniq va o ‘z vaqtida o‘tkazilishi hamda ularni
hisob va hisobotlarda to‘g‘ri va to‘liq aks ettirilganligini tekshiradilar hamda
ularning haqqoniyligiga baho beradilar.
16

2004-yil 20-apreldagi “Tijorat banklarining ichki auditiga bank tomonidan
qo‘yiladigan talablar to‘g‘risida”gi nizomga asosan barcha tijorat banklarida ichki
audit tashkil etiladi. Ichki audit tekshiruvi yakunlangandan so‘ng zudlik bilan
auditorlik hisoboti tayyorlanadi. Auditorlik hisoboti zaruriy tarzda javobgar
auditorlar tomonidan imzolanadi. Auditorlik hisobotlari to‘g‘ridan-to‘g‘ri Bank
Kengashigayoki Auditorlik Qo‘mitasiga beriladi. Hisobotning bir nusxasi esa Bank
boshqaruviga taqdim qilinadi. Quyida misol keltiramiz.
17

2018-yil mart oyida A Bosh bank Ichki Audit bo‘limi xodimlari tomonidan
Samarqand filialida o‘tkazilgan audit tekshiruvi davomida pul muomalasi va kassa
operatsiyalari bo‘yicha aniqlangan kamchiliklar quyidagilar hisoblanadi:
18

Ichki audit tekshiruvlari davomida quyidagilarga e’tibor berish bilan bankning
umumiy ahvoliga baho berish zarur:
- bank binosining umumiy tashqi va ichki holatiga baho berish;
- arxiv holati va arxiv ishlarining yuritilishi O‘zbekiston
Respublikasi Markaziy bankining 147- sonli yo‘riqnomasi talablariga javob
berishi;
- kompyuter xonasining axborotlar xavfsizligi talablariga javob berishi,
kompyuterlar saqlanishi ahvoli;
- O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti farmonlari, Hukumat qarorlarining
mavjudligi va ularning jamoada o‘rganilishi hamda
ularning bajarilishi ahvoli;
- bankda harakatdagi barcha hujjatlarning ish vaqtida va undan keyin yuritilishi,
saqlanishi, umuman mavjud barcha yig‘ma jildlar ahvoli;
- madaniyat va ma’rifat burchaklarining ahvoli;
- iqtisodiy va texnik o‘quvlar o‘tkazish, yosh mutaxassislar bilan ishlash ahvoli.
Ichki audit tekshiruvlari bank faoliyatini tekshirish davomida quyidagi masalalarni
yoritib berishi lozim:
- bank balansining har bir hisobvarag‘i qoldig‘ining haqqoniyligiga baho berish
bilan birga tekshiriladigan davrda ushbu hisobvaraqdagi operatsiyalarning
qonuniyligi ham biryo‘la tekshiriladi:
- bankning depozit, kredit, pul muomalasi, hisob-kitob, kassa, valyuta va boshqa
operatsiyalari bo‘yicha o‘tkazilgan muomalalarning to‘g‘rililigi va asosliligi;
- bankda iqtisodiy normativlarning saqlanishi mablag‘larning yetarliligi, aktivlar
sifati, bank rentabelligi, foyda olish va boshqalar;
- ustav fondini belgilangan me’yorga yetkazish uchun olib borilayotgan ishlar;
19

- bankning o‘z kreditorlari va omonatchilari oldida majburiyatlarini bajara olishi;
- bankning joriy yilda biznes rejani bajarish borasidagi olib borayotgan ishlari va
muammolari;
- ichki nazoratning ahvoli, tuzilayotgan hisobotlarning o‘z vaqtida va to‘g‘ri
tuzilib, tegishli joylarga taqdim etilishi;
- dehqon fermer xo‘jaliklariga, o‘rta va kichik biznes bilan shug‘ullanuvchi
tadbirkorlarga berilgan kreditlar, ularni berilish darajasi va sharoitlari;
- xodimlarning kasb mahorati va ijro intizomi;
- rahbarlarning ishni qay tarzda tashkil etganligi hamda bank daromadini oshirish
va xarajatlarni kamaytirish borasida olib borilayotgan ishlar.
Tekshiruv boshlashdan oldin oxirgi oyning birinchi sanasiga va tekshirish
kuniga bank balansi talab qilinadi hamda shu balans ma’lumotlarini tahlil qilish
bilan filialda yalpi ichki audit tekshiruvi boshlanadi. Masalan bank riskini hisobga
olgan holda auditni tashkil etish mumkin.
Riskni hisobga olgan holda ichki audit tekshiruvlarini tashkil etish:
1. Baholash mezoni: moliyaviy risk va ularni o‘lchash.
2. Yillik rejalashtirish: riskka moyillikni aniqlash va resurslarni taqsimlash;
3. Tekshiruvni rejalashtirish: risklarni qisqartirish;
4. Tekshiruvni o‘tkazish: auditorlik jarayoni;
5. Natijalarni baholash: riskka muvofiqligi;
6. Boshqaruvchilar uchun hisobot: riskka muvofiq bo‘lishi uchun nima qilish
kerakligi 2
.
2
M.L. Yadgarova, R.B. Qurbonov “Bank auditi” 2019-yil
20

Tekshiruv rejasini tayyorlash Nazorat muhiti baholanadi: mavjud
ma’lumotlar, xodimlarning chuqur bilimliligi, vazifalarning muhimligi va
boshqalar xodimlarga yetkazilganligi. Aniqlangan muammo va kamchiliklarni hal
qilish bo‘yicha taqdim qilingan tavsiyalarda muammolarning qisqacha izohi,
ularni bartaraf etishga doir talab etiladigan chora-tadbirlar va ushbu chora-
tadbirlarni amalga oshirishga shaxsan javobgar bo‘lgan shaxslar hamda ularni
bajarish muddatlari o‘z aksini topadi.
Bank Boshqaruvi yoki filial rahbariyati audit tekshiruvlari natijasida
aniqlangan xato-kamchiliklarni bartaraf etish choralarini ko‘rilishini ta’minlash
lozim. Ichki audit xizmati tomonidan tekshirish natijalari bo‘yicha taqdim
qilingan tavsiyalarning bajarilishi muhim ahamiyatga ega. Shuning uchun ushbu
tafsiyalarning bajarilib borilishini doimiy nazorat qilinishini ham ichki audit
xizmati xodimlari ta’minlaydilar. Ichki audit xizmati xodimlari tomonidan
aniqlangan xato va kamchiliklar bo‘yicha audit boshlanishidan tugaguncha
tuzatishga imkon beriladi.
Xato va kamchilikka yo‘l qo‘ygan xodimlarga audit xizmati xodimi
tomonidan amaliy yordam va maslahatlar beriladi. Biroq audit tekshiruvlari bir
filialda ko‘p hollarda bir oydan ortiq davom etmasligi sababli, audit tekshiruvlari
tugaganidan so‘ng bir oy muddat ichida dalolatnomada aks ettirilgan xato va
kamchiliklarni tuzatilganligi haqida rasmiy javob xati berishligi bank
rahbariyatiga yuklatiladi. Ichki audit tekshiruvlari natijasida tuzilgan dalolatnoma
barcha xodimlar o‘rtasida muhokama qilinib, tegishli chora-tadbirlar ishlab
chiqiladi.
«Auditorlik faoliyati to‘g‘risida»gi qonunning 11-moddasiga muvofiq:
«Tashabbus tarzidagi auditorlik tekshiruvi xo‘jalik yurituvchi subyektning yoki
boshqa auditorlik tekshiruvi buyurtmachilarining qaroriga binoan, qonun
hujjatlarida nazarda tutilgan tartibda o‘tkazilishi mumkin. Tashabbus tarzidagi
auditorlik tekshiruvining predmeti, muddatlari va boshqa shartlari auditorlik
tekshiruvining buyurtmachisi bilan auditorlik tashkilotlari o‘rtasida tuziladigan
21

auditorlik tekshiruvini o‘tkazish to‘g‘risidagi shartnomada belgilab qo‘yiladi».
Audit xizmatiga quyidagi vazifalar yuklatiladi:
- o‘tkazilgan ichki audit tekshiruvi natijalariga asoslangan bankning real holati va
ichki nazorat tizimining samaradorligi to‘g‘risidagi ishonchli va mustaqil axborot
bilan bank Kengashini ta’minlash;
- ichki nazorat tizimining samaradorligi va monandligi hamda ichki auditni
o‘tkazish bo‘yicha qabul qilingan jarayonlarning amaliyligini tahlil qilish va
baholash;
- bank faoliyati oldiga qo‘yilgan maqsadga erishishda ma’muriy va operatsion
jarayonlarning samaradorligini kuzatish;
- tavakkalchiliklarni boshqarish jarayonlari va tavakkalchiliklarni baholash
uslubiyotining samaradorligi va qo‘llanilishini kuzatish;
- moliyaviy axborot tizimini, shuningdek‚ elektron axborot tizimi va elektron bank
xizmatini kuzatish;
- buxgalteriya hisobvaraqlari va moliyaviy hisobotlarning saranjomsarishtaligi
aniqligi va ishonchliligini kuzatish;
- bank Kengashi talablariga binoan maxsus tekshirishlarni o‘tkazish yoki
o‘tkazishda amaliy yordam berish. Audit xizmati‚ shuningdek‚ quyidagi
funksiyalarni bajaradi:
- bank rahbariyati bilan birgalikda faoliyat yuritish;
- bank xodimlari o‘z vazifalarini samarali bajarishlarida yordam berish;
- moliyaviy hisobotni (oylik, choraklik, yillik) joriy auditorlik tekshiruvidan
o‘tkazish;
- operatsiyalar yoki dasturlarning natijalari ularning oldiga qo‘yilgan maqsad va
vazifalarga mos kelishi hamda rejalashtirilganidek bajarilishini aniqlash
maqsadida ularni tekshirish;
22

- buxgalteriya, operatsion va ma’muriy nazorat tizimlarining monandligini
baholash. Bundan tashqari, Audit xizmati:
- ichki nizom, yo‘riqnoma, tartib va boshqa hujjatlarni ishlab chiqishda ishtirok
etadi;
- malaka oshirish va tajriba almashish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi tijorat
banklari va boshqa tashkilotlarning o‘xshash xizmatlari bilan hamkorlik qiladi;
- amaliy nazoratni maqbul xarajat bilan tatbiq etishda yordam beradi;
- tekshirish materiallarini umumlashtiradi va tekshirish natijalari to‘g‘risidagi
ma’lumotlarni Auditorlik qo‘mitasi va bank rahbariyatiga taqdim etadi,
aniqlangan kamchiliklarni bartaraf etish uchun chora ko‘rish to‘g‘risida Auditorlik
qo‘mitasi va bank rahbariyatiga takliflar beradi.
II. Bank auditining shakllari hamda unda qo’llaniladigan metodlar
2.1. Naqd pul va kassa operatsiyalarining auditi
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bank Boshqaruvining 2018- yil 28-
apreldagi 16/21-sonli qarori bilan tasdiqlangan (№3028) “Tijorat banklarida kassa
23

ishini tashkil etish, naqd pul va boshqa qimmatliklarni inkassatsiya qilishga doirˮ
yo‘riqnomaga asosan bank auditi tashkil etiladi 3
.
Kassa operatsiyalari deganda kassa hujjatlari asosida naqd pul va boshqa
qimmatliklarni kirim yoki chiqim qilish, qayta sanash, saralash, o‘rab-bog‘lash,
almashtirib berish hamda inkassatorlardan qabul qilib olish yoki ularga tashish
uchun topshirish tushuniladi. Bank kassalaridagi mavjud pul va boyliklar
to‘satdan, bir kunning o‘zida, barcha boyliklar, ular bilan o‘tkaziladigan
operatsiyalar, pul va boyliklar sanash chog‘ida but saqlanishini to‘liq audit qilish
imkoniyatini ta’minlaydigan, hamda boyliklar yashirilishi, pul va boshqa
boyliklardan kamomad borligini yashirishga imkon qoldirmaydigan
izchillikdaaudit qilinadi.
Kassa amaliyotlarining qonunchilik hujjatlariga muvofiqligini
o‘rganishning AUDIT REJASI:
1. Kunlik kassa hujjatlarining saqlanishi va to‘g‘ri rasmiylashtirilishini o‘rganish.
2. Pul omborini ochish, yopish, muhrlash, qo‘riqlash xizmatiga topshirish va qabul
qilib olish qoidalariga rioya qilinishini o‘rganish.
3. Kassa tarmog‘ida plombir (klishe)lar, muhrlar va kalitlarni hisobga olish,
ulardan to‘g‘ri foydalanish va saqlash jarayonini o‘rganish.
4. Kassa tarmog‘ini to‘satdan taftish qilishda asosiy e’tibor berilishi lozim bo‘lgan
jihatlar.
5. Filialda kassa amaliyoti bo‘limining texnik jihozlanishi talablariga rioya
qilinganligini o‘rganish.
3
O‘zbekiston Respublikasi “Banklarda auditorlik tekshiruvlarini o‘tkazish to‘g‘risida”gi nizomi
04.11.2000 N;982
24

Audit qilish boyliklar but saqlanishi uchun javobgar bo‘lgan mansabdor
shaxslarning ishtirokida o‘tkazilishi hamda bank muassasalarida operatsiyalar
amalga oshirilishining odatdagi maromini buzmasligi kerak. Auditdan o‘tkazish
paytida yuqori lavozimdagi mansabdor shaxslar yo‘q bo‘lsa, bu holat
dalolatnomada alohida qayd etiladi, umumiy dalolatnoma audit rahbarining,
hamda mas’ul rahbarlarning imzolari bilan tasdiqlanadi.
Audit qilish rahbari bank muassasasiga kelganidan aylanma (operatsiya) va
kechki kassalarda, qayta pul sanash kassasida va kassirlar bilan inkassatorlarning
javobgarligida bo‘lgan jamiki naqd pulni, zaxira fondlarida bo‘lgan pul bileti va
tangalarni, chet el valyutasi va boshqa boyliklarni o‘z nazoratiga qabul qiladi.
Audit qilish rahbari, uni o‘tkazishga kirishar ekan, mansabdor shaxslarning
huzurida naqd pul bo‘lgan barcha omborlarni o‘zining lavozimiga doir so‘rg‘ichli
muhr bilan muhrlab chiqadi. Kassa tarmog‘ida joylashgan boshqa omborlar esa
audit boshlangan payt ularda pul va boyliklar yo‘qligiga ishonch hosil qilish
uchun ko‘zdan kechiriladi.
Ish kuni tugaganidan so‘ng pul omborlari muhrlanishi va boyliklar but
saqlanishi uchun javobgar bo‘lgan mansabdor shaxslar bilan birgalikda qo‘riqlash
uchun belgilangan tartibda topshirilishini audit rahbari pul omborlaridagi pul va
boyliklarni audit qilish to‘liq yakunlanguniga qadar davom ettiradi. Bu vaqtda
mansabdor shaxslarning pul omborlariga faqat audit rahbari ishtirokidagina
kirishiga, pul va boyliklarni uning nazorati ostida qo‘yishi yoki olishiga ruxsat
etiladi. Audit qilish rahbari muhrining izi taxtachada audit qilinayotgan bank
muassasasidagi rahbar xodimlar muhrlarining izidan oldinga joylashtiriladi. Audit
rahbari surg‘ichli muhrining uning imzosi bilan tasdiqlangan hamda qo‘riqlash
uchun topshirish daftaridagi imzosiga qiyoslash uchun namuna hisoblanadigan izi
to‘liq kartonda “Bankni audit qilish rahbari surg‘ichli muhrining izi namunasiˮ
degan matn bilan rasmiylashtiriladi, sana va imzo qo‘yiladi, hamda qo‘riqlash
xizmati boshlig‘idan tilxat olib topshiriladi.
25

Pul va boyliklarni audit qilish tugaganidan so‘ng audit rahbari tilxatni
qaytaradi va surg‘ichli muhr izining namunasini yo‘q qiladi.
Kassalardagi pul biletlari dastlab bog‘lamlar va dastalar, metall tangalar va
ish haqi to‘lash uchun oldindan tayyorlab qo‘yilgan pullar qoplarga birkitilgan
yorliqlar va cheklarga qarab tekshiriladi. Umumiy summa hisob yuritish
ma’lumotlariga qiyoslanadi. Shu xil tekshirishdan keyin naqd pul quyidagi tartibda
qayta sanaladi:
• oborot va kassa operatsiyalarida bo‘lgan pul biletlari, hamda tangalar nazorat
tariqasida to‘liq donalab birma-bir sanaladi;
• mijozlarga berish uchun oldindan tayyorlab qo‘yilgan pul biletlari va tangalar
ma’lumotlari cheklardagi summaga qiyoslanadigan yorliqlardagi yozuvlarga qarab
tekshiriladi, keyin esa audit rahbari belgilaydigan hajmda bog‘lamlar, dastalar,
shuningdek, birma-bir va donalab to‘liq sanaladi;
• kechki kassadagi naqd pul o‘sha kunning o‘zida yoki keyingi kun ertalabdan
kechiktirmay, birma-bir va tangalar donalab to‘liq sanaladi;
• xaltalar ochilganidan keyin pul sanash kassasida bo‘lgan pul biletlari va tangalar
audit qilish rahbari belgilaydigan hajmda bog‘lamlar va dastalar bo‘yicha hamda
birma-bir va donalab to‘liq qayta sanaladi.
Shuningdek, muayyan sanalarning birida bankning savdo va transport
korxonalari huzuridagi kassalarda bo‘lgan naqd pul tekshiriladi. Pul biletlari
bog‘lamlar va dastalar bo‘yicha, tangalar esa qoplarga birkitilgan yorliqlardagi
yozuvlarga qarab sanaladi.
Ma’lumotlar kirim hujjatlaridagi umumiy summaga, kirim bo‘yicha kassa
daftarlariga qiyoslanadi, keyin esa audit qilish rahbar belgilaydigan hajmda birma-
bir va tangalar donalab qayta sanaladi.
Agar audit boshlangan paytda pul sanash kassalarida, kechki kassalarda va
inkassatorlarning javobgarligida naqd pulli ochilmagan
26

xaltalar bo‘lsa, shu xaltalar va qoplardagi (ochilgan xaltalar va qoplardagi) pul
qoldig‘i yuk xatlar, tashrif varaqchalari, qabul qilingan naqd pulli xaltalar (qoplar)
va bo‘sh xaltalar hisobini yuritish daftarlari, ro‘yxatlar, yo‘l qaydnomalari,
yo‘nalish varaqlari hamda inkassatorlarga yo‘lga chiqish paytida berilgan xaltalar
to‘g‘risidagi ma’lumotnomalarda ko‘rsatilgan ma’lumotlar bilan qiyoslanadi. Ular
bo‘lmagan taqdirda esa bu xil tekshiruv boshqa kunlarda to‘satdan o‘tkaziladi.
Ayni paytda xaltalar va qoplarning butunligi hamda plombalar va muhrlar izi
mavjud namunalarga mos kelishi tekshiriladi.
Xaltalar va qoplar shikastlangani, plombalar va muhrlar tegishli
namunalarga to‘g‘ri kelmasligi aniqlangan hollarda shu xaltalar va qoplardagi
boyliklar birma-bir, tangalar esa donalab to‘liq qayta sanaladi. Zarur hollarda
qayta sanashda ishtirok etish uchun tegishli korxonalar, shuningdek‚ Ichki Ishlar
Vazirligining vakillari taklif etilishi mumkin.
Xalq banki muassasalariga yetkazib berilishi kerak bo‘lgan, pul va boyliklar
solingan xaltalar (puli qayta sanaladigan xaltalar) shu muassasalar xodimlarining
huzuridagina ochilishi mumkin. Audit o‘tkazilayotgan kuni “Yo‘ldagi qog‘oz
pullar” 10109 va “Yo‘ldagi tangalar” 10111 hisobvaraqlarda pul qoldig‘i bo‘lgan
taqdirda pul 10101 hisobvaraqdan chiqarilib, 10109-hisobvaraqqa o‘tkazilishi qay
darajada asosli ekanligi tekshiriladi. Bundan tashqari, audit qilish jarayonida
Toshkent shahar hisob-kassa Markazi Bosh boshqarmadan jo‘natilgan pullar kelib
tushgani to‘g‘risida tasdiqnoma olinishi kerak.
Shuningdek, Xalq banki muassasalariga yetkazish uchun inkassatorlarga
berilgan pullarning asosliligi ham tekshiriladi. Xalq banki muassasalariga yetkazib
berish uchun ko‘rsatilgan summani qiyoslash kerak. Hujjatlarda ko‘rsatilgan
summani hisob yuritish daftarlaridagi yozuvlarga va Xalq banki muassasalarining
talablariga qiyoslash zarur. Agar inkassatorlarga berilgan, lekin jo‘natilmagan pul
bo‘lsa, uning miqdori, xaltalar va tangalarning butunligi, plombalar izining
27

aniqligi va haqiqiyligi tekshiriladi, hamda xaltalar belgilangan joyga yetkazib
berilgani nazorat qilinadi.
Audit qilish rahbarining xohishiga qarab, bu xaltalar ochilishi va ulardagi
boyliklar shu xaltalarni qabul qilib olgan inkassatorlar, kassa mudiri, bank
muassasasining rahbari yoki bosh buxgalteri ishtirokida bog‘lamlar va dastalar
bo‘yicha yoki birma-bir qayta sanalishi mumkin.
Zaxira fondlarida bo‘lgan pul biletlari bog‘lamlar va dastalarga qarab,
metall tangalar esa qoplarga birkitilgan yorliqlardagi yozuvlar bo‘yicha
tekshiriladi. Pul biletlari va tangalarning umumiy summasi tegishli daftarlar,
kundalik balans ma’lumotlariga qiyoslanadi. Daftarlarda chiqarilgan yakunlar turli
qiymatdagi alohida qoldiq summalarni hisoblash orqali tekshiriladi.
2.2. Hisob-kitob operatsiyalari auditi
Birinchi navbatda oxirgi sanaga buxgalteriya kunlik balansi talab qilinib,
kunlik balans zaruriy tarzda toiiq tahlil qilib chiqiladi. Shundan so‘ng sintetik
(yig‘ma) va analitik (yoyma) hisoblaming bir-biriga mosligi ulami solishtirish yo‘li
28

bilai birma-bir tekshiriladi. Bundan tashqari boiimda mijozlarga hisobvaraqlar va
subhisobvaraqlar ochish tartibi, ulaming yuridik hujjatlarining to‘g‘ri
rasmiylashtirilganligi va to‘liqligi, ochilgan va yopilgan hisobvaraqlaming 61-
shakl kitobda o‘z vaqtida va to‘g‘ri ro‘yxatga olinishi va qayd qilinishi, mijozlar
bilan xizmat ko‘rsatish bo‘yicha shartnomalaming to‘liq va qonuniy tuzilganligi,
mijozlardan ko‘rsatilgan xizmatlar uchun xizmat haqlarining to‘g‘ri va to‘liq
o‘rnatilganligi va hisoblanishi hamda undirilishi, kunlik hujjatlaming
rasmiylashtirilishi, qabul qilinishi va o‘tkazilishi, boiimda so‘nggi nazoratning
yoiga qo‘yilganligi tegishli yo‘riqnomalarga asosan ko‘riladi. Buxgalteriya
ishlarini tekshirish Markaziy bankning 1831, 3028, 2465-sonli yo'riqnomalariga
va“ O‘zbekiston Respublikasi Tijorat banklarida buxgalteriya hisobi hisobvaraqlar
rejasi”ga, ularga kiritilgan qo‘shimchalar va o‘zgarishlarga hamda Markaziy
bankning boshqa meyo‘riy hujjatlari asosida amalga oshiriladi. Tekshiruv
buxgalteriya boiimida ishlaming qay darajada yoiga qo‘yilganligini ko‘rishdan
boshlanadi. Bunda boiim ish rejasining va ish tarkibining mavjudligi, xodimlar
o'rtasida vazifalamnng to‘g‘ri taqsimlanishi, ulaming zaruriy qoilanmalar bilai
ta’minlanganligi, xodimlarning o‘z ishlariga oid qoilanmalami qay daraja bilishlari
darajasi o‘rganiladi.
Ayrim hisob-kitob operatsiyalarini auditi
Ayrim hisob-kitob operatsiyalarini audit qilish hujjatlaming asl nusxalari
asosida olib boriladi. Audit jarayonida quyidagilami tekshirish zarur:
a) mijozlaming balans hisobvaraqlarida ochilgan hamda audit davrida
harakatdagi va yopilgan hisobvaraqlar bo‘yicha ularga mablag‘ o'tkazilishining
qonuniyligi, vakolatli muassasalaming hisobvaraqlaridan mablagiami naqd pulsiz
tartibda o‘tkazish va naqd pul bcrish qoidalariga rioya etilishi. Vakolatli
muassasalaming operatsiyalari audit qilinayotgan hisobvaraqlari analitik hisobni
sintetik hisobga qiyoslash orqali, ochilgan hisobvaraqlami qayd etish daftari va
imzolar namunalari ko‘rsatilgan varaqchalarga qarab aniqlanadi;
29

b) o‘z manzilidan boshqa joyda xo‘jalik hisobida bo‘lmagan ayrim
korxonalari, omborlari, filiallari va hokazolarga ega boigan xo‘jalik yurituvchi
subyektlar uchun, shuningdek, 0 ‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki
Boshqaruvining ayrim ko‘rsatmalarida belgilangan hollarda ba’zi tashkilotlar
uchun tushumni o‘tkazish maqsadida ochilgan ikkilamchi hisobvaraqlari bo‘yicha
ulaming ochilishi va mablag‘ o‘tkazilishi qonuniyligi, turib qolgan mablagiar
yuqori tashkilotlaming hisobvaraqlariga o‘z vaqtida va to‘g‘ri o‘tkazilishi. Audit
qilinayotgan bank muassasasining ilova hisobvaraqlari borligi ochilgan
hisobvaraqlami qayd etish daftariga qarab va analitik hisobni sintetik hisob bilan
qiyoslash orqali aniqlanadi;
d) Xalq bankining vakillik hisobvarag‘i bo‘yicha kredit operatsiyalari
jismoniy shaxslaming omonatlariga, muassasalar va tashkilotlaming joriy
hisobvaraqlariga noqonuniy o‘tkazilgan summalami aniqlash maqsadida audit
qilinadi
Inkasso operatsiyalarini audit qilish.
Inkasso operatsiyalarini audit qilish har bir hisobvaraqdagi kartotekada
boigan hujjatlami hisoblashdan va hisob natijalarini analitik hisobvaraqlari va
balans maiumotlariga qiyoslashdan boshlanadi. Hujjatlami audit qilish rahbari
belgilagan mijozlar bo‘yicha tanlab hisoblashi mumkin. Ikki o‘rtada farq
chiqqanida uning sabablari kunlar va oylar bo‘yicha kirim-chiqimga doir
operatsiyalami, shuningdek, aniqlangan farqlami tartibga solish to‘g‘riligini
tekshirish orqali aniqlanadi. 90965 - “Inkassoga olingan (ichki) mahalliy veksellar”
hisobvaraq bo‘yicha quyidagilar audit qilinadi:
a) hujjatlar kartotekaga kirim qilinishining asosli ekanligi, ular orasida
keyinchalik akseptlangan yoki akseptlanmagan holda haqini toiash, shuningdek,
balansdan tashqari 90909, 90930, 90951, 90963 va 90979-hisobvaraqlarda hisobga
olinishi kerak boigan hujjatlar bor yoki yo‘qligi;
30

b) akseptlashdan oldin yoki keyin voz kechish hollarini qabul qilish va
hisobini yuritish qoidalariga amal qilinishi. “Muddatida toianmagan hisob-kitob
hujjatlari” nomli 90963- hisobvaragi bo'yicha quyidagilar audit qilinadi:
a) to’lov talabnomasining orqa tomoniga “Talabnoma 2- kartotekaga
qo‘yilgani to‘g‘risida ta’minotchining bankiga xabar berildi (sana)” deb yozilgan
to‘rtburchak muhr urilgani; b) hujjatlar toiovlar navbatiga qarab joylashtirilgani;
d) to’lov hujjatlarini qaytarib olish uchun bank muassasasining kredit
xodimlari va rahbariyati ruxsat belgisi qo‘ygan tegishli hujjatlar borligi.
Pul muomalasiga doir ishlarni auditdan o‘tkazish
Respublika Markaziy banki iqtisodiyotni pul-kredit siyosati orqali tartibga
solib turuvchi organdir. Uning vazifasi pul muomalasining barqarorligini va
so‘mning xarid quvvatini saqlab turishdan iborat. Uning asosiy harakatlari
inflyatsiyaga qarshi izchil kurash olib borishga, ishlab chiqarish barqarorligi uchun
zamin yaratishga qaratilmog‘i lozim. “Pul muomalasi” ishlari o‘rganilganda
quyidagi 2 ta jihatga e’tibor qaratish lozim bo‘ladi. Har yil yakunida keyingi yil
uchun mijozlardan Hisob-kitob ma’lumotnomasi) to‘liq hajmda yig‘ilganligini
(filialga yangi mijoz kelsa, keyingi oydan kechiktirmasdan Hisob-kitob
ma’lumotnomasi olingan bo‘lishi kerak) o‘rganish lozim. Filial tomonidan “Naqd
pullami berish kalendari”ni ishlab chiqilganligini, tuzilgan ish haqi berish
kalendari mijozlar tomonidan tasdiqlab taqdim qilingan hisob-kitob
ma’lumotnomalari asosida to‘g‘ri ishlab chiqilganligini o'rganish lozim boiadi.
Bundan tashqari mijozlar tomonidan taqdim qilingan “Hisob-kitob
ma’lumotnomalari”da ko‘rsatib o‘tilgan kunlik kassa qoldiqlariga amal qilinishini,
kunlik o‘rtacha naqd pul tushumining topshirilish ahvolini, ish haqi va unga
tenglashtirilgan to'lovlami olishga bo'lgan talabi to‘g‘ri ekanligini o‘rganish lozim
bo‘ladi. Banklarda pul muomalasiga doir ishlar “O’zbekiston Respublikasi
banklarida pul muomalasiga doir ishlami tashkil etish to’g’risida”gi yo‘riqnomaga
asosan audit qilinadi. O‘zbekiston Respublikasida naqd pul aylanmasini xomcho‘t
31

qilish respublikadagi banklar kassa oborotlari xomcho‘tini tuzish yo’li bilan
amalga oshiriladi.
Banklar pul muomalasining holatini muttasil o‘rganishlari va tahlil qilib
borishlari hamda uni mustahkamlash uchun amaliy choralar ko‘rishlari, tashkilotlar
va jismoniy shaxslaming naqd pulga bo‘lgan ehtiyojlari uzluksiz qondirilib
turishini ta’minlashlari lozim. Pul muomalasiga doir ishlami audit qilishda
banklaming quyidagilar bo‘yicha amalga oshirilgan ishlari tekshiriladi:
- aholining bo‘sh pul mablagiarini omonatlarga jalb etishga, jisMnoniy
shaxslaming pul daromadlarini naqd pulsiz tartibda omonatlarga o‘tkazilishini
kengaytirishga, tovarlar va xizmatlar uchun nm|d pulsiz hisob-kitoblami
rivojlantirishga qaratilgan choralar ko'radilar;
- naqd pul oborotini tashkil etadi, tashkilotlarga tushgan pul tushumlarini
topshirish tartibi va muddatlarini, tushumdan pul sarflash me’yorlarini hamda
ulaming kassalardagi qoldiq pullar limitini belgilab olindi.
2.3. Auditorlik risklari va auditorlik xulosalalari
32

Ma’lumki, respublikamizda islohotlarning chuqurlashtirilishi va iqtisodiyotning
erkinlashtirilishi natijasida moliyaviy hisobot axborotlaridan foydalanuvchilaming
turlari ko‘paymoqda, moliyaviy hisobotning haqqoniyligini tasdiqlash esa
auditorlik tashkilotlarining asosiy vazifasiga kiradi. Shu bilan birga, qator
muammolar va kamchiliklar auditorlik faoliyatining yanada rivojlanishiga va
korporativ boshqaruv sifatini oshirish uchun auditorlik xizmatlarining ahamiyatini
oshirishga to‘sqinlik qilmoqda. Bu haqda batafsil 0 ‘zbekiston Respublikasi
Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev 2018-yil 19-sentyabr kuni “0 ‘zbekiston
Respublikasida auditorlik faoliyatini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari
to‘g‘risida”gi PQ-3946 qarorida bayon etgan: auditorlik tashkilotlarini tan olish
bo‘yicha mavjud cheklovlar va tanlovlar o‘tkazish amaliyoti ko‘p hollarda insofsiz,
shu jumladan, narx borasida insofsiz raqobatni keltirib chiqaradi, buning oqibatida
auditorlik xizmatlari sifati va auditorlik xulosalarining haqqoniyligi pasaymoqda”.
Shubhasiz, hamma vaqt moliyaviy hisobotdan foydalanuvchilaming xolisona va
foydali auditorlik hisoboti va xulosasi bilan ta’minlanishi professional risk
kategoriyasiga kiruvchi auditorlik riski bilan uzviy bog‘liq. Bugungi kunda
auditorlik riskini baholash muammosi amaliyotda xalqaro audit standartlarini
qoilash zaruriyati munosabati bilan dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. O‘zbekiston
Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirzieev “O‘zbekiston Respublikasida auditorlik
faoliyatini yanada rivojlantirish chora- tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori.
R.Do‘stmuratovning fikricha, u yoki bu riskning ahamiyatliligi va ko‘lamini
aniqlash hamda muayyan auditorlik tekshiruvlarini o‘tkazishda uni pasaytirish
yo‘llarini izlash va qo‘llash, auditorlarning mijozlariga qaraganda, ularning o‘zlari
uchun muhimroq hisoblanadi. Audit amaliyotida, auditorlik riski ko‘pincha “yo‘l
qo‘yilishi mumkin bo‘lgan” audit riski deb ataladi. Masalan, A.Arensning fikricha,
yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan auditorlik riski - audit yakunlanganidan va standart
auditorlik fikri bildirilganidan so‘ng auditor tomonidan moliyaviy hisobotda katta
xatolar bo‘lishi mumkinligini tan olinishiga tayyorligi darajasidir. Shuningdek,
xorijiy olimlardan A.Zaytsanu, E.Xlatsius va S.Lukanlaming fikricha, kompaniya
33

duch keladigan auditorlik risklarini baholash va identifikatsiya qilish auditorlik
tekshiruvi jarayonida juda muhim qadam bo‘lib hisoblanadi. Risk aslida jamiyat
uchun xavf sodir bo‘lishi mumkin boigan spetsifik hodisa natijasidagi tahdid
sifatida ta’riflanadi. Auditorlar tomonidan foydalaniladigan moliyaviy hisobot
auditida risklami identifikatsiya qilish va baholash usullari klassik bo‘lsa, ular
keyingi bosqichga olib chiqishlari va darajalarini oshirishlari shart38. Afsuski,
mavjud adabiyotlarda auditorlik riskining aniq va bir ma’nodagi ta’rifi yo‘q,
ko‘pincha uning mohiyati umumiy holdagina tavsiflanadi. 9-AFMS “Muhimlik va
auditorlik riski” nomli standartga muvofiq, auditorlik riski hisobotning
ishonchsizligida ishonchliligi haqida fikr bildirishdagina emas, balki hisobot aslida
ishonchli bo‘lgan paytda unga ishonchsiz deb fikr bildirishda ham mavjud
boiadi39. Shunga asosan, auditorlik riski birinchi va ikkinchi turdagi riskga
bo‘linadi. Shunday qilib, 9-AFMS “Muhimlik va auditorlik riski” nomli
standartning 11-bandiga muvofiq, auditorlik riski tijorat bankining moliyaviy
hisobotida uning ishonchliligi tasdiqlangandan so‘ng aniqlanmagan muhim xatolar
va (yoki) o‘zgarishlar bo‘lishi yoki moliyaviy hisobotida bunday xatoliklar
boimagan holda muhim xatoliklar bor deb ko‘rsatilishi ehtimolligini anglatadi.
Boshqacha aytadigan boisak, standartga ko‘ra auditorlik riski, bu hisobotda jiddiy
xatolar (noto‘g‘ri dalillar) mavjudligi nuqtayi nazaridan tijorat bankining
moliyaviy hisobotlari ishonchliligi bo‘yicha auditorlik firmasining noto‘g‘ri fikr
bildirishi ehtimolligidir. Audit va moliyaga oid ayrim manbalarda “risk” atamasi
turlicha tarjima qilib qoilanilmoqda («tavakkalchilik», «xatarlilik», «xavfxatar»,
«tahlika», «g‘ov» va h. k). Auditorlik faoliyatiga nisbatan bunday tariimalar “risk”
atamasining asl mohiyatini toiiq ochib bermaydi. Bu borada biz professor T. S.
Malikov fikriga qo‘shilamiz. Umuman murakkab ilmiy atamalami ulaming
mohiyatini ifodalamaydigan tarjimalar bilan almashtirmasdan, birinchi marta
qoilanilganida izohlagan holda, keyinchalik aslini qo‘llash maqsadga muvofiq. №9
- “Muhimlik va auditorlik riski” nomli AFMS ga muvofiq: Auditorlik riski - bu
auditorlik tekshiruvi natijalari bo‘yicha auditorlar tomonidan subyektiv
aniqlanadigan, moliyaviy hisobotda, uning ishonchliligi tasdiqlanganidan so‘ng
34

xatolar mavjudligini tan olish yoki moliyaviy hisobotda bunday kamchiliklar
haqiqatan ham yo‘q bo‘lganda, unda kamchiliklar mavjud deb tan olinish
ehtimolidir. Faraz qilaylik, agar auditor salbiy xulosa bersa yoki xulosa berishdan
voz kechsa o‘zini xavf-xatar ostiga qo‘ymasligi mumkin. Ammo bu noto‘g‘ri fikr,
chunonchi, auditor uchun bu holda mijozlarini yo‘qotish xavfi vujudga keladi.
Bundan tashqari, auditor har qanday, hatto, mijoz-tijorat bank moliyaviy hisobotini
to‘liq tasdiqlaydigan xulosa berganida ham, u shartnoma majburiyatlari bilan
bogiiq xavfxatami o‘z zimmasiga oladi. Auditorlik faoliyatida uchraydigan bunday
xavf-xatarlar yig‘indisini keyinchalik auditorlik risklarning maqbul to‘plami deb
atash mumkin 4
.
Ma’lumki, har qanday malakali va puxta o‘tkazilgan auditorlik tekshiruvi
ham auditorlik riskini to‘liq bartaraf eta olmaydi. Shuning uchun auditorlik
amaliyotida uning (auditorlik riskining) maqbul chegarasi 5% deb qabul qilingan.
Ya’ni, auditorlik tashkiloti tomonidan berilgan 100 ta auditorlik xulosasidan 5 tasi
munozarali masalalar bo‘yicha noto‘g‘ri xulosalar boiishi mumkin. Bunday risk
234 ya’ni, 5% miqdorda noto‘g‘ri xulosa berish ehtimoli auditorlik tashkiloti
uchun muhim hisoblanmaydi va uning raqobatbardoshligini pasaytirmaydi.
Aksincha, bu ko'rsatkich (5%)ni yanada pasaytirishga urinish behuda kuch va
mablag‘ sarflashga olib keladi hamda raqobatbardoshlikka salbiy ta’sir ko‘rsatishi
mumkin. Umuman auditorlik riskining maqbul to ‘plamiga quyidagi shartsharoitlar
asosiy ta’sirini ko‘rsatadi.
1. Mijoz-tijorat bankfaoliyati (biznesi)ning ko‘lami. Mijoz-tijorat bankda
sodir boiadigan xo‘jalik muomalalarining miqdori qancbalik ko‘p boisa, auditorlik
riski shunchalik yuqori boiadi va uning moliyaviy hisobotidan shuncha kengroq
hajmda foydalanish zarur boiadi. Auditorlik risk darajasini aniqlashda moliyaviy
hisobot maiumotlaridan foydalanuvchilaming fikrlari asos boiib hisoblanadi.
4
Vaxabov A.V., Ibragimov A.K., Rizayev N.K. Tijorat banklari tashqi auditida xalqaro
moliyaviy hisobot standartlarini joriy etish metodikasi: Monografiya. Т .: Moliya, 2023
35

Masalan, agar aksiyadorlik jamiyati qo‘shimcha aksiya chiqarishni
rejalishtirmagan boisa, u holda faqat haqiqiy aksiyadorlar fikri inobatga olinadi.
Agar qo‘shimcha aksiya chiqariladigan boisa, aksiyalarga obuna boiuvchilar
fikrlari ham inobatga olinadi. Yangi aksiyadorlami asosan yuqori dividendlar va
ijobiy auditorlik xulosasi bilan jalb qilish mumkin.
2. Mulkchilikning tashkiliy-huquqiy shakllari ham auditorlik risklarining
maqbul to‘plamiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, ochiq turdagi aksiyadorlik
jamiyatlarining moliyaviy hisobotlari yopiq turdagi aksiyadorlik jamiyatlarinikiga
qaraganda aksiyadorlarining ishonchini ko‘proq qozonganligi bois, auditorlik
riskini pasaytirishi mumkin. Bu ochiq turdagi aksiyadorlik jamiyatlarida har xil
mulkdorlar mavjudligi bilan izohlanadi. Shuningdek, aksiyadorlaming manfaatlari
har doim ham bir-birinikiga mos kelavermaydi va shuning uchun ham ular
birbirlarini nazorat qilib turadilar.
3. Kreditorlik qarzlarining miqdori va tavsifu Mijoz-tashkilot kreditorlari
qanchalik yirik tijorat banklardan iborat boisa, demak, uning moliyaviy hisobotiga
ishonch shuncha yuqori ekanligi va uni tekshirish bilan bogiiq tavakkalchilik xatari
shunchalik past bo’ladi.
Audit xulosasi barcha jismoniy va yuridik shaxslar uchun, hokimiyat va sud
idoralari uchun huquqiy hujjat hisoblanadi. Bu xulosa matbuotda ham e’lon
qilinishi mumkin. Auditning tafitishdan asosiy farqi ham mana shunda. Tijorat
banklarida o‘tkazilayotgan auditorlik tekshirishlari sifati va ta’sirchanligini
oshirish, tashqi audit faoliyatini takomillashtirish, auditorlik firmalari o‘rtasida
erkin va sog‘lom raqobat munosabatlarini kuchaytirish hamda aholi va
sarmoyadorlaming bank tizimiga bo‘lgan ishonchini yanada oshirish maqsadida
1996-yil 24-iyulda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Bank auditi tizimini
rivojlantirish choratadbirlari to‘g‘risida”gi farmoni qabul qilingan edi. Mazkur
farmon talablarini bajarilishini ta’minlash va Respublikada bank auditini
36

mustahkamlash maqsadida o‘tgan davr mobaynida Markaziy bank tomonidan bir
qator ishlar amalga oshirildi. Mamlakatimizda ishlab chiqilgan Auditorlik faoliyati
milliy andozalari asosida banklarda auditorlik tekshiruvlari tashkil etiladi.
Auditorlik faoliyati milliy andozasi-AFMA “Auditorlik faoliyati to‘jrisida”gi
O‘zbekiston Respublikasi qonuni, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasining 2000-yil 22-sentyabrdagi “Auditorlik faoliyatini takomillashtirish
va auditorlik tekshiruvlari rolini oshirish to‘g‘risida”gi 365-son qaroriga asosan
ishlab chiqilgan va O‘zbekiston Respublikasida auditorlik faoliyatini me’yoriy
tartibga solish elementi hisoblanadi. Andozaning maqsadi auditorlik tashkiloti
tomonidan o‘tkazilgan auditorlik tekshiruvi natijalari bo‘yicha auditorlik hisoboti
va auditorlik xulosasini tuzishning yagona tartibini joriy etish hisoblanadi. Mazkur
andoza talablari auditorlik tekshiruvini o‘tkazish va tijorat bankka auditorlik
hisoboti hamda auditorlik xulosasini taqdim etish paytida barcha auditorlik
tashkilotlari uchun majburiy hisoblanadi. Mazkur andozaning №70 esa auditorlik
xulosalariga bag‘ishlangan. Auditorlik hisoboti - tijorat bank rahbari, mulkdori,
ishtirokchilari (aksiyadorlari) umumiy yig‘ilishiga taqdim etiladigan, auditorlik
tekshiruvining borishi, buxgalteriya hisobini yuritishning belgilangan tartibidan
aniqlangan chetga chiqishlar, moliyaviy hisobotdagi huquq buzilishlari to‘g‘risida
batafsil ma’lumotlar, shuningdek, auditorlik tekshiruvini o4kazish natijasida
olingan va auditorlik xulosasini tuzish uchun asos hisoblanadigan boshqa
axborotdan iborat bo‘lgan hujjat. Auditorlik xulosasi - moliyaviy hisobotning
haqqoniyligi va buxgalteriya hisobini yuritish tartibining qonun hujjatlari bilan
belgilangan talablarga muvofiqligi to‘g‘risida auditorlik tashkilotining fikri yozma
shaklda ifodalangan va tijorat bankning moliyaviy hisobotidan foydalanuvchilar
uchun ochiq bo‘lgan hujjat.
Auditorlik xulosasining tuzilishi Auditorlik hisobotida quyidagilar
bo‘ladi :
a) nomi (“Auditorlik hisoboti” yoki “Auditorlik tashkilotining hisoboti”:
ikkala nom bir xil kuchga ega);
37

b) adresatning nomi;
d) kirish qismi;
e) tahliliy qism;
f) yakuniy qism.
Auditorlik hisobotining tahliliy qismi AFMAga havola qilishi va unda
quyidagilar bo‘lishi shart:
• tijorat bankda ichki nazorat holatini tekshirish natijalari (batafsil bayoni);
• buxgalteriya hisobi holati va moliyaviy hisobotni tekshirish natijalari;
• moliyaviy-xo‘jalik faoliyatini amalga oshirish paytida qonunchilik
talablariga rioya etilishini tekshirish natijalari;
• soliqlar va boshqa majburiy toiovlami hisoblash hamda toiashning
to‘g‘riligini tekshirish natijalari;
• aktivlaming butligini tekshirish natijalari. Xo‘jalik yurtiuvchi subyekt ichki
nazoratining holatini tekshirish natijalari to‘g‘risidagi axborot quyidagilami o‘z
ichiga olishi kerak:
• ichki nazorat tizimining tijorat bank faoliyatining miqyoslari va
xususiyatiga muvofiqligi umumiy bahosi;
• auditorlik tekshiruvi mobaynida aniqlangan ichki nazorat tizimining tijorat
bank faoliyatining miqyoslari va xususiyatiga jiddiy nomuvofiqliklari bayoni
Xulosa
38

Xulosa qilib aytganda bank auditioning rivojlana borishi bilan birga
jamiyatdagi iqtisodiy munosabatlarni o’rganish, qilingan ishlarni sarhisob qilish,
natijalarni oydinlashtirish, oldindan amalga oshirmoqchi bo’lgan imkoniyatlarni
chamalash, kelgusi ishlarni rejalashtirish, faoliyatni sarxisob qilish va faoliyatga
baxo berish tizimlari o’z-o’zidan jamiyat uchun zarurat sifatida asta sekin
shakllana boshladi. Shunday faoliyat turlaridan biri bu auditorlik
faoliyatidir.Ma’lumki, tijorat banklari faoliyatiga real baho berish va omonatchilar,
kreditorlar va investorlarning bank faoliyati to’g’risida aniq ma’lumotlarga ega
bo’lishlarida audit tekshirishlari muhim ahamiyatga egadir.
Auditorlik faoliyatini o’rganuvchi va uning asosini tashkil qiluvchi audit
fani tijorat banklarni ta’sis etishdan tortib uni boshkarish jarayoni, tijorat bankning
iqtisodiy va moliyaviy barqarorligini ta’minlash va tijorat bank faoliyatini tahlil
qilishni uslubiy tomonlarini o’rgatadi. Xususan, tijorat bank rivojlanishiga salbiy
ta’sir qiluvchi omillarni aniqlash, foydalanilayotgan resurslar zaxirasini
kengaytirish, ularni ishlab chikarishga jalb etish, tijorat bank raqobatbardoshligi
darajasini oshirish, xujalik faoliyatiga hamda tijorat bankning iqtisodiy
salohiyatiga to’g’ri baho berish kabilar uslubiy tomonlar shular jumlasidandir.
Bundan tashqari audit tijorat banklarda buxgalteriya hisobotini tashkil etish,
mavjud resurslardan foydalanish, samaradorlikka erishish yo’llarini aniqlash,
tadbirkor va ishbilarmonlar faoliyatiga baho berish kabi masalalar echimini ham
o’rgatadi. Jamiyatdagi munosabatlarda auditning zaruriyati xisobot berish
kontseptsiyasi talablari bajarilishi yuzasidan kelib chiqadi. Bu bir tomon ikkinchi
bir tomonga hisobot berish va majburiyat bajarilishini nazorat qilishni e’tirof etadi
va bu nazorat ma’lum bir ma’lumot, tushuntirish yoki hisobot olishni nazarda
tutadi. Xisobot berish quyi bo’g’in boshqaruvchilari yuqori bug’in
boshqaruvchilarning aktsiyadorlarga xisobot berishi kerakligidan kelib chiqadi.
Foydalanilgan adabiyotlar
39

1. O‘zbekiston Respublikasining “Auditorlik faoliyati to‘g‘risida”gi qonuni
25.02.2021 yildagi O‘RQ-677-son
2. O‘zbekiston Respublikasi “Banklarda auditorlik tekshiruvlarini o‘tkazish
to‘g‘risida”gi nizomi 04.11.2000 N;982
3. M.L. Yadgarova, R.B. Qurbonov “Bank auditi” 2019-yil
4. Vaxabov A.V., Ibragimov A.K., Rizayev N.K. Tijorat banklari tashqi auditida
xalqaro moliyaviy hisobot standartlarini joriy etish metodikasi: Monografiya.
Т.: Moliya, 2023
5. Karimov N.F. Tijorat banklarida ichki audit: Monografiya. O‘zbekiston
Respublikasi Bank-moliya akademiyasi.T.: Fan, 2024
Foydalanilgan internet saytlar
1. Lex.uz
2. Norma.uz
3. Tii.ame
40

Tayyor kurs ishi

Купить

Похожие документы
O’z Milliy bank amaliyot hisoboti
Iqtisodiyot va moliya bo‘limi amaliyot hisoboti amaliyot hisoboti
Ipoteka bank amaliyot Mirobod filiali
"Trastbank" bitiruv oldi amaliyot
Turonbank bitiruv oldi amaliyoti