Bank balansi va uning tarkibiy tuzilmasi - Экономика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	12000UZS
Размер	256.0KB
Покупки	0
Дата загрузки	19 Декабрь 2024
Расширение	doc
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Продавец

Bahrom

Дата регистрации 05 Декабрь 2024

77 Продаж

Bank balansi va uning tarkibiy tuzilmasi

Купить

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI
__UNIVERSITETI
Ro’yxatga olindi №__________ Ro’yxatga olindi №__________
“_____” ____________20 y. “_____” ____________20 y.
“___________________________ “ KAFEDRASI
“_____________________________ “ FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu:________________
Bajardi:_________________________________
Tekshirdi:_______________________________
______________ - 20___
1

Mavzu: Bank balansi va uning tarkibiy tuzilmasi

Mundarija
Kirish ......................................................................................... 2
I BOB.BANKLARDA BUXGALTERIYA HISOBINI TASHKIL
QILINISHI ................................................................................. 5
1.1.Banklarda buxgalteriya hisobining mazmuni va uni
tashkil etishning ahamiyati .................................................... 5
1.2. Bank hisob-operatsion apparatining tuzilishi. ............. 8
1.3.O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki va tijorat
banklari buxgalteriya hisobining hisobvaraqlar rejalari va
ularning tavsifi ....................................................................... 14
II BOB. BANK BALANSI VA UNING TARKIBIY TUZILMASI . 17
2.1.Bank balansi va uning tuzilishi. ..................................... 17
2.2.Kunlik balans hisobotini tayyorlash va taqdim qilish
tartibi ...................................................................................... 21
2.3.Bank balansi likvidliligini va tо‘lov qobiliyatini
boshqarishni takomillashtirish ............................................ 24
Xulosa ..................................................................................... 27
Foydalanilgan adabiyotlar ................................................... 29
ILOVALAR ............................................................................... 30
Tijorat banklari jamlanma balansi ...................................... 30
Kirish
Mavzuning dolzarbligi : Milliy iqtisodiyotimizni shakllantirish sharoitida
bank-moliya va sanoat sohasi taraqqiyotiga alohida e tibor qaratib kelinmoqda.ʼ
2

Bunda iqtisodiyoti rivojlanayotgan mamlakatlar singari O zbekistonda ham tijoratʻ
banklari resurslarini faol tarzda turli sanoat korxonalarining kapitallashuv darajasi
va moliyaviy barqarorligini ta minlashga jalb qilish muhim o rin tutadi.
ʼ ʻ
Bank tizimining rivojlanishi va barqarorligini oshirishning muhim shartlaridan biri
banklarning o z mablag lari hajmini oshirish va kredit tashkilotlari tomonidan
ʻ ʻ
olingan xatarlarni o z kapitali bilan yetarli darajada qoplanganida namoyon
ʻ
bo ladi.
ʻ
Bu borada ko plab normativ-huquqiy hujjatlar qabul qilingani ijobiy amaliy
ʻ
natijalarga erishishga asos bo lmoqda. Xususan, Prezidentimizning 2018-yil 23-
ʻ
martdagi “Bank xizmatlari ommabopligini oshirish bo yicha qo shimcha chora-
ʻ ʻ
tadbirlar to g risida”gi qarori tijorat banklarini yangi infratuzilmalar bilan
ʻ ʻ
ta minlash, raqamli texnologiyalarga asoslangan xizmat turlaridan foydalanishga
ʼ
keng yo l ochdi.
ʻ
Mamlakatimizda milliy to lovlar tizimi, naqd pulsiz hisob-kitoblar
ʻ
infratuzilmasini yanada rivojlantirishga qaratilgan chora-tadbirlar amalga
oshirilmoqda. Shunga ko ra, 2019-yil 1-noyabrda “To lovlar va to lov tizimlari
ʻ ʻ ʻ
to g risida”gi qonun qabul qilinishi ortidan yurtimizda to lovlarni uzluksiz amalga
ʻ ʻ ʻ
oshirish va zamonaviy texnologiyalarni keng joriy qilish, shu bilan birga, tizimning
samarali, ishonchli va xavfsiz ishlashini ta minlashga imkoniyat yaratildi.
ʼ
2019-yil 5-noyabrda kuchga kirgan “Banklar va bank faoliyati
to g risida”gi O zbekiston Respublikasi qonuniga o zgartish va qo shimchalar
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
kiritish haqida”gi qonun Jahon banki ko magida ilg or xorijiy tajriba, umume tirof
ʻ ʻ ʼ
etilgan normalar va standartlar asosida ishlab chiqildi. Oxirgi besh yilda pul-kredit
siyosati sohasida islohotlar natijasida iste mol tovarlari hajmi sezilarli oshib,
ʼ
o zaro muvofiqlashgan makroiqtisodiy siyosat hamda tarif va notarif borasida
ʻ
salmoqli ishlar qilindi. Inflyatsion targetlashga bosqichma-bosqich o tishga
ʻ
tayangan holda Markaziy bank tomonidan inflyatsiyani pasaytirishga qaratilgan
qat iy pulkredit siyosati yuritilmoqda.
ʼ
Davlatimiz rahbarining 2020-yil 12-maydagi “2020-2025-yillarga
mo ljallangan O zbekiston Respublikasining bank tizimini isloh qilish
ʻ ʻ
3

to g risida”gi farmonida mamlakatimiz bank tizimida davlat ulushini bosqichma-ʻ ʻ
bosqich kamaytirish, moliya bozorida teng raqobat sharoitlarini yaratish,
kreditlashni faqat bozor shartlari asosida amalga oshirish, banklarning davlat
resurslariga qaramligini pasaytirish, xizmat ko rsatishni modernizatsiya qilish,
ʻ
sohada samarali infratuzilma yaratish va avtomatlashtirish, shuningdek, ular
faoliyatiga xos bo lmagan funksiyalarni bekor qilish orqali samaradorlikni oshirish
ʻ
vazifalari belgilab berildi.
Ushbu farmonga muvofiq, “Ipotekabank”, “O zsanoatqurilishbank”,
ʻ
“Asakabank”, “Aloqabank”, “Qishloqqurilishbank” va “Turonbank”ni
xususiylashtirish bo yicha qaror qabul qilindi. Bundan tashqari, 2020-yilda
ʻ
“O zsanoatqurilishbank” va YETTB o rtasida mahalliy ishlab chiqaruvchilar,
ʻ ʻ
eksportyorlar, kichik va o rtabiznesni moliyalashtirish uchun 40 million dollar
ʻ
miqdorida kredit liniyasini jalb qilish yuzasidan kredit shartnomasi imzolandi.
Bank anderrayting joriy etdi va bu kreditlash operatsiyalarini xodimlar ishtirokisiz
amalga oshirishga o tdi.
ʻ
Mamlakatimizda 2016-yilgacha ichki valyuta bozori va naqd pul
muomalasida mavjud muammolar yillar davomida inflyatsiyaning yuqori darajada
shakllanishiga yo l ochishi bilan birga tadbirkorlikni rivojlantirishga salbiy ta sir
ʻ ʼ
ko rsatib kelardi. Bu muammolarning bartaraf etilishi pul-kredit siyosatini
ʻ
takomillashtirish va inflyatsiya darajasini pasaytirish uchun zamin yaratyapti.
2017-yilga kelib, pul-kredit siyosatini rivojlantirishda inflyatsion targetlash
rejimini joriy qilishga kirishildi. Mamlakatimizda narxlar barqarorligini ta minlash
ʼ
maqsadida 2020-yildan inflyatsiyani targetlashning faol bosqichiga o tilib, 2021-
ʻ
yilda inflyatsiya darajasini 10 foiz, 2023-yilda esa 5 foiz darajadagi doimiy
inflyatsion targetgacha pasaytirish vazifasi qo yildi. Buning natijasida inflyatsiya
ʻ
darajasini 2017-yil yakunidagi yillik 18,8 foizdan 2020-yil oxirida 11,1 foizgacha
pasaytirishga erishildi.
Shuningdek, aholining bankomatlardan naqd pul yechib olish hajmi 2017-
yilda 98 milliard so mni tashkil etgan bo lsa, 2021-yilga kelib, 90 trillion so mga
ʻ ʻ ʻ
yetdi. Muomaladagi naqd pulning banklarga kelib tushish ko rsatkichi 2017-
ʻ
4

yildagi 27 foizdan 2020-yilda 65 foizgacha ko paydi. Aholining naqd pul yechishʻ
imkoniyatini kengaytirish maqsadida bankomat va infokiosklar soni 4,9 mingtadan
qariyb 12,7 mingtaga yetkazildi. Hududlardagi chakana savdo va pulli xizmatlar
ko rsatish shoxobchalari hamda bank infratuzilmalariga o rnatilgan to lov
ʻ ʻ ʻ
terminallari soni 2017-yildagiga nisbatan 2 barobar ko payib, 2021-yil oktyabr
ʻ
holatiga umumiy soni 435 mingtadan oshib ketdi. Tijorat banklari tomonidan aholi
va tadbirkorlik subyektlari uchun bank kartalarining umumiy soni 2017-yildagiga
nisbatan 1,3 barobar ortib, 2021-yilning 1-oktyabr holatiga qariyb 25,2 million
donani tashkil etdi.
Kurs ishining maqsad va vazifalari: Banklarda buxgalteriya hisobining
mazmuni va uni tashkil etishning ahamiyati. Bank balansi va uning tuzilishi. Bank
balansi likvidliligini va tо‘lov qobiliyatini boshqarishni takomillashtirish .
Kurs ishi ob’yekti va predmeti: Auditda moliyaviy hisobot tuzilgan sanadan
keyingi hodisalar. Kunlik balans hisobotini tayyorlash va taqdim qilish tartibi .
Bank balansi likvidliligini va tо‘lov qobiliyatini boshqarishni takomillashtirish .
Kurs ishning tadqiqot uslubi va uslubiyoti: Ilmiy ommabop manbalardan
to’plangan ma’lumotlar tahlil qilib, xulosa va takliflar qilish.
Kurs ishi tuzilishi: Bajarilgan kurs ishi kirish qismi, uchta bob va qilingan
xulosalardan iborat. Ishda o’rganilishi e’tiborga olingan ma’lumotlar tushunarli
ravishda ifodalash uchun chizma jadvallar va rasmlar berildi.Ishga qo’yilgan
maqsadga erishishi uchun to’plangan adabiyotlar manbalarning nomlari va
elektron manzillari keltirildi.
I BOB.BA N KLA RDA BUX GA LTERIY A HISOBIN I TA SHKIL QILIN ISHI
1.1.Bank larda buxgalt eriy a hisobining mazmuni v a uni t ashk il
et ishning ahamiy at i
5

O‘zbekiston Respublikasi milliy iqtisodiyotining rivojlanishida banklar
alohida o‘rin egallaydi. “Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida”gi O‘zbekiston
Respublikasi Qonuniga asosan, “Bank – tijorat tashkiloti bo‘lib, bank faoliyati deb
hisoblanadigan quyidagi faoliyat turlari majmuyini amalga oshiradigan yuridik
shaxsdir:
– yuridik va jismoniy shaxslardan omonatlar qabul qilish hamda qabul
qilingan mablag‘lardan tavakkal qilib kredit berish yoki investitsiyalash uchun
foydalanish; – to‘lovlarni amalga oshirish” 1
.
Banklar o‘z faoliyatida ko‘plab operatsiyalarni bajaradi. Ularga yuridik va
jismoniy shaxslarning, banklarning hisobvaraqlarini ochish, yuritish, hisobvaraqlar
bo‘yicha hisob-kitoblar o‘tkazish, omonatlar jalb etish, kreditlar berish, qimmatli
qog‘ozlar chiqarish, xarid qilish va sotish, moliyaviy lizing xizmatini ko‘rsatish,
kassa operatsiyalarini bajarish, chet el valutasini sotish va xarid qilish, pul
mablag‘lari, hisob-kitob hujjatlarini inkasso qilish va bir qator boshqa
operatsiyalarni kiritish mumkin.
Banklarda buxgalteriya hisobini yuritishning metodologik asoslari
Banklarda buxgalteriya hisobini tashkil etish asoslari milliy
iqtisodiyotimizning turli tarmoqlariga qarashli korxona va tashkilotlarning
buxgalteriya hisobi asoslari bilan deyarli o‘xshash. Ular O‘zbekiston
Respublikasining “Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida”gi Qonunida o‘z ifodasini
topgan. Ushbu qonundan kelib chiqqan holda banklarda buxgalteriya hisobini
yuritishning metodologik asoslari quyidagilar hisoblanadi:
 xo‘jalik faoliyati haqidagi ma’lumotlarni dastlabki hujjatlarda aks
ettirish;
 xo‘jalik operatsiyalarini, bank mulkini puldagi ifodasini belgilash;
 barcha operatsiyalarni ikkiyoqlama yozuv asosida guruhlash, bunda
 yozuvlarni hisobvaraqlar rejasidagi hisob raqamlari asosida olib borish;
 hisob-kitob va boshqa operatsiyalar yakunida ma’lum sanaga bank
xo‘jalik faoliyatiga tavsif berish, ya’ni bank balansini tuzish.
1
O‘zbekiston Respublikasi ning “Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida”gi Qonuni 1996 y .
6

Banklarda buxgalteriya ishini tashkil etish asoslari korxonalar buxgalteriya
hisobiga o‘xshash bo‘lsada, ba’zi bir o‘ziga xos xususiyatlari ham mavjud. Shu
sababli banklarda buxgalteriya hisobini tashkil qilishda quyidagi huquqiy va
me’yoriy hujjatlar asos qilib olinadi:

1. O‘zbekiston Respublikasining “O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki
to‘g‘risida”gi Qonuni.
2. O‘zbekiston Respublikasining “Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida”gi Qonuni.
3. O‘zbekiston Respublikasining “Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida”gi
Qonuni.
4. “O‘zbekiston Respublikasi banklarida buxgalteriya hisobini yuritish va
buxgalteriya ishlarini tashkil qilish tartibi to‘g‘risida”gi yo‘riqnomasi.
5. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining boshqa me’yoriy hujjatlari.

Banklarda buxgalteriya hisobini tashkil qilish qoidalari “O‘zbekiston Respublikasi
banklarida buxgalteriya hisobini yuritish va buxgalteriya ishlarini tashkil qilish
tartibi to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki Boshqaruvining
2008 yil 3 maydagi 11/5-sonli qarori bilan tasdiqlangan yo‘riqnomada batafsil
yoritilgan. Ushbu yo‘riqnoma O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida 2008-
yil 11-iyulda 1834-son bilan ro‘yxatdan o‘tkazilgan.
Banklarda buxgalteriya hisobi oldiga bir qator vazifalar qo‘yilgan bo‘lib,
ularni quyida sanab chiqamiz.
Bank buxgalteriya hisobining vazifalariga quyidagilarni kiritish mumkin:
– hisob-kitoblardagi mablag‘lar aylanishini tezlashtirish, mijozlarga tez
va puxta xizmat ko‘rsatish;
– hisob-kitob, kassa, valuta, kredit hamda boshqa bank operatsiyalarini
to‘g‘ri bajarish;
– bajarilgan operatsiyalar buxgalteriya hisobi va hisobotida o‘z vaqtida
hamda aniq aks ettirilishini ta’minlash;
7

– bankdan chiqadigan hujjatlarni tegishlicha rasmiylashtirish va buning
natijasida bu hujjat borgan joyda ulardan foydalanishni yengillashtirish,
shuningdek, boshqa banklarda ana shu hujjatlar bilan operatsiyalar
bajarilayotganda hamda ular tomonidan xizmat ko‘rsatilayotgan mijozlar
hisobvaraqlarining hisobi yuritilayotganda yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan
xatolarning, g‘ayriqonuniy xatti-harakatlarning oldini olish;
– bankda turgan pul mablag‘lari, moddiy boyliklar, shuningdek, qat’iy
hisobi yuritiladigan blankalar kam chiqish yoki ortiqcha sarflab yuborilishining
oldini olish;
– operatsiyalar bajarilayotganda bank mansabdor shaxslari qonunga zid
xatti-harakatlar qilgan, boyliklar va hujjatlar yo‘qotib qo‘yilgan hollarda ular
javobgarligini hujjatlar bilan asoslash;
– zamonaviy komputer texnikasi vositalaridan keng foydalanish asosida
bank operatsiyalarini bajarish uchun mehnat va mablag‘ sarfini kamaytirish, ular
hisobini yuritish, hisobotlar tuzish va hokazo.
Banklarda buxgalteriya hisobini tashkil etishda hisob ishlari hajmini aniqlab olish,
buxgalteriya xodimlari sonini, ular o‘rtasida hisob ishlari taqsimotini,
qo‘llaniladigan hisob shaklini, hisob ishlarida hisoblash texnikalaridan
foydalanishini belgilab olish kerak bo‘ladi.
Shu bilan birga, bank faoliyatiga taalluqli qarorlarni to‘g‘ri qabul qilinishi
buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisob ma’lumotlarini o‘z vaqtida va to‘g‘ri
tuzilganligiga bog‘liq bo‘ladi. O‘z vaqtida olinmagan yoki noto‘g‘ri yuritilgan
buxgalteriya hisob ma’lumotlari noto‘g‘ri qarorlar qabul qilinishiga, natijada
banklarning zarar ko‘rishiga, ba’zi hollarda esa bankrotlik holatiga kelishga ham
sabab bo‘lishi mumkin.

1.2. Bank hisob-operat sion apparat ining t uzilishi.
Banklarda bajariladigan barcha operatsiyalarning buxgalteriya hisobini olib
borish bankning hisob-operatsion bo‘limiga yuklatilgan. Hisob-operatsion bo‘limi
8

bank faoliyatining ko‘lami va yo‘nalishi, mijozlar soni hamda boshqa
ko‘rsatkichlarga qarab bir qancha guruhlardan iborat bo‘ladi. Bu guruhlarda ish
yurituvchilarni mas’ul ijrochi deb ataladi. Har bir mas’ul ijrochiga bir nechta
mijozlar bo‘lib berilib, ular o‘z mijozlari bo‘lmish yuridik va jismoniy
shaxslarning hisob-kitob, kassa, valuta va kredit va boshqa operatsiyalari bo‘yicha
hisob ishlarini olib boradilar, ularga xizmat ko‘rsatadilar. Bu guruhlar hisob guruhi
deyiladi. Bundan tashqari, hisob-operatsion bo‘limda banklararo hisob-kitoblar
bo‘limi, davlat budjetini kassaviy ijrosi bo‘limi, bank ichki operatsiyalarini tashkil
etish bo‘limi ham mavjud bo‘ladi. Bu bo‘limlarda ishlovchi buxgalterlar soni ham
mazkur bo‘limda bajariladigan operatsiyalar ko‘lami bilan belgilanadi. 2

Banklararo hisob-kitoblar bo‘limining vazifasi mas’ul ijrochilardan
boshqa banklarga tegishli bo‘lib, o‘tkazilishi kerak bo‘lgan hujjatlarni qabul qilish,
ularni banklar bo‘yicha saralash, hujjatlardagi yozuvlarning to‘g‘riligini filiallararo
aylanmalar bo‘yicha nazorat qilish va boshqa bankka hujjatlarni elektron pochta
orqali jo‘natishdan iborat. Lekin hozirgi kunda deyarli barcha tijorat banklarida
hisob-kitob hujjatlari mas’ul ijrochidan so‘ng bosh buxgalter tekshiruvidan
o‘tkaziladi va elektron axborot bankining hisoblash markaziga uzatiladi. Bu yerda
elektron to‘lovni boshqa banklarga o‘tkazish ishlari bajariladi.
Davlat budjetining kassaviy ijrosi bo‘yicha bo‘lim buxgalterlari davlat
budjeti daromadlari va xarajatlari bo‘yicha operatsiyalarni tashkil etadi, bu
operatsiyalar hisobini olib boradilar, davlat budjeti xarajatlarining to‘g‘ri va
qonuniy sarflanishi ustidan nazorat qiladilar. Ichki bank operatsiyalari bo‘yicha
bo‘limning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
– bank asosiy vositalarini, kam baholi va tez eskiradigan buyumlarni
sotib olish, ularning eskirishi, qayta baholanish hamda hisobdan chiqarilishini
hisobga olish;
– bank nomoddiy aktivlarini, materiallarni sotib olish, eskirishi, qayta
baholash, hisobdan chiqarilishini hisobga olish;
2
Navruzova K.N., Karimov N.G‘.,Ortiqov U.D. Banklarda buxgalteriya hisobi VIP POLIGRAF.T., 2013 y.
9

– bank boshqaruv apparati va xodimlarining xarajatlarini hisoblash va
hisobga olib borish;
– bankning barcha daromadlari bo‘yicha hisobni olib borish; – bankning
barcha xarajatlarini hisobga olib borish va hokazo.
Yuqorida sanab o‘tilgan bo‘limlar majmuasi bankning hisob-operatsion
bo‘limini tashkil etadi. Hisob-operatsion bo‘limni bank bosh buxgalteri
boshqaradi. Bankdagi mijozlar soni, bajaradigan operatsiyalar ko‘lami va
hisoboperatsion bo‘limdagi guruhlar soniga qarab bosh buxgalterning bir yoki ikki
muovini tayinlanadi. Yordamchi va Bosh kitoblarda operatsiyalarni qayd etish,
dasturli komputer tizimida hisobotlar tuzish ishlariga umumiy rahbarlik qilish bank
bosh buxgalterlariga yuklanadi. Agar bosh buxgalter bo‘lmasa, ya’ni mehnat
ta’tilida, xizmat safarida yoki kasal bo‘lsa, bank rahbarining buyrug‘iga ko‘ra.
uning muoviniga topshiriladi. Bankning buxgalteriya hisobi va hisobotini tashkil
etish bilan bankning bosh buxgalter shug‘ullanadi 3
.
Buxgalteriya xodimlarining huquq va majburiyatlari.
Bank bosh buxgalterining vazifalari, huquqlari va javobgarligi. Bank bosh
buxgalteri bankda hisob-operatsion ishlarni tashkil etadi, bankning moddiy va
moliyaviy resurslarining to‘la saqlanishini ta’minlaydi. U bank rahbari tomonidan
bosh buxgalter vazifasiga tayinlanadi va vazifasidan bo‘shatiladi. Agar bankning
yuqori bank tashkiloti bo‘lsa, yuqori bank tashkiloti rahbari, buxgalteriya hisobi
boshqarmasi boshlig‘i bilan kelishiladi va Markaziy bank boshqaruvi qoshidagi
Komissiya taqdimotidan o‘tkaziladi.
Har bir bankda xodimlarning lavozim vazifalari ishlab chiqilgan va
tasdiqlangan bo‘lishi lozim. Bankning bosh buxgalteri “Bank tizimining bosh
buxgalterlari to‘g‘risidagi” Nizom asosida ish olib boradi.
Bank bosh buxgalterining vazifalari. Bosh buxgalter buxgalteriya hisobini
bank hisob siyosatida va boshqa qonun hujjatlarida belgilangan qoidalar asosida
tashkil etib, quyidagi vazifalarni bajaradi:
3
Omonov A.A., Karaliyev T.M. Banklarda buxgalteriya hisobi. T., MOLIYA – IQTISOD 2014 y.
10

– buxgalteriya hisobi ishlarini zamonaviy texnik vositalari va axborot
texnologiyasidan foydalangan holda oqilona tashkil etilishi, buxgalteriya hisobi
hisobvaraqlarida bank operatsiyalarini to‘g‘ri va haqqoniy aks ettirilishi hamda
foydalanuvchilar uchun ishonchli moliyaviy hisobotlarni o‘z vaqtida taqdim
qilish;
– bankka kelib tushgan pul hisob-kitob hujjatlari bo‘yicha
operatsiyalarning tegishli hisobvaraqlarida aks ettirilib, kunlik balans tuzilishi va
tegishli joyga topshirilishini tashkil etish;
– mijozlarga hisobvaraqlar ochish va hisobvaraqlarni yopish;
– mijozlardan kelib tushadigan pul hisob-kitob hujjatlarining shakli va
mazmuni bo‘yicha to‘g‘ri rasmiylashtirilishi va ular bo‘yicha operatsiyalarni o‘z
vaqtida o‘tkazilishi;
– ichki bank operatsiyalarining qonuniy bajarilishini va ular ustidan
monitoring o‘rnatish, mablag‘ va qimmatliklar but saqlanishi;
– elektron to‘lov hujjatlarining to‘g‘ri shakllantirilishini ularning asl
nusxasi bilan solishtirish orqali tekshirish;
– bank amaliyot kunini yakunlash va kun oxiriga kunlik balans tuzish;
– hujjatlarining asl va elektron nusxalarini ish kuni oxirigacha yoki
keyingi bank ish kuni ertalab soat 10.00 dan kechiktirmasdan belgilangan tartibda
taxlanishini va arxivga topshirishni ta’minlash;
– o‘z tasarrufida bo‘lgan bank filiallari, sho‘ba va qaram xo‘jalik
jamiyatlarining buxgalteriya ko‘rsatkichlari bo‘yicha belgilangan tartibda yillik
jamlangan moliyaviy hisobotlar;
– bank daromadlari va xarajatlarini hisoblash usulini qo‘llagan holda
Bosh kitob va hisobotlarda to‘g‘ri aks ettirilishi;
– buxgalteriya hisobi, hisoboti, nazorat va iqtisodiy tahlil masalalari
yuzasidan xodimlarga o‘z vaqtida yo‘l-yo‘riqlar ko‘rsatish;
– ish haqi fondining to‘g‘ri sarflanishi, mansab maoshlarining to‘g‘ri
belgilanishi, shtatlar, moliya va kassa intizomiga qat’iy rioya etilishini ta’minlash.
11

Bank bosh buxgalterining huquqlari. Bankning barcha hisob-operatsion
apparat xodimlari bosh buxgalterga bo‘ysunadilar. Bosh buxgalter hisoboperatsion
apparat xodimlari uchun majburiyatlar belgilab, o‘z vazifalarini bajarish uchun
shart-sharoit yaratadi. Operatsiyalarni bajarish yoki rasmiylashtirish bo‘yicha
buxgalterning ko‘rsatmalarini bajarish barcha bank xodimlari uchun majburiy
hisoblanadi 4
.
Bosh buxgalterning ko‘rsatmalarini bajarmaganligi yoki noto‘g‘ri
bajarganligi uchun mukofotdan butunlay, qisman mahrum bo‘lishi, alohida
hollarda jinoiy javobgarlikka tortilish mumkin. Bundan tashqari, bosh buxgalter
bank rahbaridan buxgalteriya hisobini to‘g‘ri tashkil etish bo‘yicha choralar
ko‘rishni talab qilish, kassalarda pul qabul qilish, saqlash, ishlatish bo‘yicha
o‘rnatilgan qoidalarni to‘g‘ri bajarish ustidan nazorat qilish, mukofotlar miqdorini
ko‘paytirish yoki kamaytirish bo‘yicha takliflar kiritish huquqiga ega.
Moddiy javobgar shaxslarni, kassir, ombor mudirini lavozimga tayinlash, ishdan
bo‘shatish va boshqa ishga o‘tkazish masalasi ham bosh buxgalter bilan kelishib
hal qilinadi. Xodimlarga mansab maoshlari, ish haqiga ustamalar belgilash hamda
ularni mukofotlash to‘g‘risidagi buyruqlar va farmoyishlarni dastlab bosh
buxgalter ko‘rib chiqadi va ularga imzo chekadi.
Bank bosh buxgalteri quyidagi hollarda javobgardir:
– buxgalteriya hisobining noto‘g‘ri olib borilish natijasida hisobotlarda
noto‘g‘ri ma’lumotlar berilishida;
– depozit va boshqa hisobvaraqlar, debitorlar va kreditorlar bo‘yicha noto‘g‘ri
ma’lumotlar berilsa, hisob ishlari o‘z vaqtida olib borilmasa;
– buxgalteriya xodimlarining aybi bilan noto‘g‘ri hisobot berilsa;
– Markaziy bankning me’yoriy hujjatlari bo‘yicha xatoliklarga yo‘l qo‘yilsa;
– bank rahbari bilan teng ravishda bankning moliyaviy, xo‘jalik faoliyatini
tashkil qilishda qo‘pol xatolikka yo‘l qo‘yilsa, javobgar hisoblanadi.
4
Tyutyunnik A.V. Uchebnoe posobie po dissipline «Buxgalterskiy uchet v bankax» / Moskovskaya finansovo-
promishlennaya akademiY. - M.:2014g.
12

Umuman, bosh buxgalterlarning intizomiy, moddiy va jinoiy javobgarligi
amaldagi qonunlarga muvofiq belgilanadi.
Bank mas’ul ijrochilarining vazifalari. Hisob operatsion apparatining asosiy
xodimlari – bu mas’ul ijrochilardir. Bank mijozlarining asosiy hisob-kitob va
boshqa operatsiyalarining hisobini yuritish, mijozlar bilan muloqotda bo‘lishi
aynan mas’ul ijrochilarga yuklatilgan. Mas’ul ijrochilar quyidagi vazifalarni
bajaradi:
– biriktirib qo‘yilgan bank mijozlari va xodimlardan qabul qilingan
hisobkitob va pul hujjatlariga tegishli ishlov berish;
– taqdim etilgan hujjatlar bo‘yicha pul o‘tkazish yoki pul to‘lash mumkin
yoki mumkin emasligini hisobvaraqlardagi pul mablag‘larining yetarliligi asosida
aniqlash;
– kelib tushgan barcha hisob-kitob hujjatlarini operatsiyalar qonuniyligi
hamda ularning kreditlash va hisob-kitob qilish qoidalariga muvofiqligini
tekshirish;
– akkreditiv, chek, to‘lov topshirig‘i, to‘lov talabnomasi, inkasso topshirig‘i
va boshqa hujjatlarning hamda ularga ilova qilingan tovar transport hujjatlarining
to‘g‘ri rasmiylashtirilganini tekshirish, barcha rekvizitlarning mavjudligini
aniqlash;
– pul chekining nomeri imzolar va muhr namunasi tushirilgan kartochkada
qayd etilgan chek daftarchasining nomeriga to‘g‘ri kelishini tekshirish;
– chek bo‘yicha ish haqi uchun mablag‘larni belgilangan hajm doirasida
berishini nazorat qilish, bu mablag‘lar hisobini yuritish;
– mijozlarning ish haqidan ushlab qolinadigan soliqlar, davlat ijtimoiy
sug‘urtasi bo‘yicha to‘lovlar summalarining o‘z vaqtida o‘tkazilishini nazorat
qilish;
– hisob-kitob hujjatlari bo‘yicha inkasso kartotekasini, o‘z vaqtida
to‘lanmagan hujjatlar kartotekasini yuritish;
13

– mijozlar va bank operatsiyalari bo‘yicha shaxsiy hisobvaraqlardagi
yozuvlarning to‘g‘riligini tekshirish va ulardan ko‘chirmalarni mijozlarga berish
uchun qutilarga joylashtirish;
– operatsion kun davomida mijozlarga xizmat ko‘rsatish grafigiga amal qilish
va hokazo.
1.3.O’zbek ist on Respublik asi Mark aziy bank i v a t ijorat bank lari
buxgalt eriy a hisobining hisobv araqlar rejalari v a ularning t av sifi
Hozirgi kunda amalda bo‘lgan hisobvaraqlar rejasi ham mazmunan, ham
tuzilishi jihatidan avvalgisidan farqlanadi.
Ilgari Markaziy bank ham, tijorat banklar ham buxgalteriya hisobini yagona
hisobvaraqlar rejasi asosida yuritar edilar. Har bir hisobvaraq nomeri va nomi
yoniga qaysi bankda ishlatilishi haqida belgi qo‘yilgan edi. Yangi hisobvaraqlar
rejasi Markaziy bank uchun alohida, tijorat banklari uchun alohida ishlab chiqildi.
Bunda har ikki bank faoliyatining xususiyatlari hisobga olindi. Masalan, Markaziy
bank emissiya markazi hisoblangani uchun kassadagi pullar banknot va tangalarga
bo‘lingan holda ko‘rsatiladi.
Markaziy bank hisobvaraqlar rejasining “Majburiyatlar” bo‘limidagi hisobvaraqlar
muddatiga ko‘ra joylashtirilgan hisoblanadi. “Majburiyatlar” bo‘limi Markaziy
bankning asosiy funksiyalaridan biri hisoblangan “Pul emissiya”sidan boshlanib,
uning hisobi 20100- “Pul emissiyasi” hisobvarag‘ida yuritiladi. Demak, Markaziy
bank tomonidan muomalaga chiqarilgan banknotlar va tangalar bank balansining
passiv qismida, ya’ni majburiyatlar bo‘limida hisobga olinadi.
Markaziy bankning hisobvaraqlar rejasining “Majburiyatlar” bo‘limida,
shuningdek, norezident banklarning, xalqaro moliya institutlarining talab qilib
olingungacha saqlanadigan, jamg‘arib boriladigan muddatli depozitlari, Markaziy
bankning obligatsiyalari, davlat budjetining daromadlar va xarajatlari
hisobvaraqlari yuritiladi.
Markaziy bank hisobvaraqlar rejasining “Kapital” deb nomlangan bo‘limda “E’lon
qilingan ustav kapitali”, “Shakllangan ustav kapitali” kabi hisobvaraqlar ochilgan.
14

Tijorat banklari hisobvaraqlar rejasining Sh-bo‘limida, ya’ni “Kapital” bo‘limida
oddiy va imtiyozli ro‘yxatdan o‘tkazilgan ustav kapitali hamda oddiy va imtiyozli
chiqarilgan ustav kapitali kabi Markaziy banklarning hiosbvaraqlar rejasida
bo‘lmagan hisobvaraqlar ochiladi.
Tijorat banklar iqtisodiyot tarmoqlarining turli mulkchilik shakllariga tegishli
xo‘jaliklarga xizmat ko‘rsatadi, shunga asosan tijorat banklarda alohida
hisobvaraqlar ochiladi. Markaziy bank esa iqtisodiyot tarmoqlariga emas, balki
hukumat va nazorat idoralari va vazirliklarga xizmat ko‘rsatadi. Shunday
xususiyatlar har ikki bank hisobvaraqlar rejalarida hisobga olingan. 5
Hozirgi kunda amalda bo‘lgan hisobvaraqlar rejasi olti bo‘limdan iborat bo‘lib, ulardan beshtasi
balans ichidan hisobvaraqlarni o‘z ichiga oladi, oxirgi oltinchi bo‘lim esa balansdan tashqari
hisobvaraqlardan iborat. Bank aktivlari, passivlari, kapitali, daromadlari va xarajatlari bo‘yicha
hisobvaraqlar alohida bo‘limlarga kiritilgan, ya’ni:
I bo‘lim 10000 – Aktivlar
II bo‘lim 20000 – Majburiyatlar
III bo‘lim 30000 – Kapital
IV bo‘lim 40000 – Daromadlar
V bo‘lim 50000 – Xarajatlar
VI bo‘lim 90000 – Ko‘zda tutilmagan holat bo‘yicha
(ya’ni balansdan tashqari) hisobvaraqlar
Barcha hisobvaraqlar shunday tartibda ishlab chiqilganki, bunda
– birinchidan, barcha hisobvaraqlarning asosiy va yordamchi kitoblarda
joylashuvini osonlashtirish;
– ikkinchidan, hisobvaraqlarni guruhlash va klassifikatsiya qilish;
– uchinchidan, hisob ishlarini komputerlashtirish;
–to‘rtinchidan, operatsiyalar bo‘yicha yozuvlarni bajarishni tezlashtirishni
ta’minlash mumkinligi hisobga olingan.
Rejadagi hisobvaraqlar Bosh daftar uchun beshta raqamdan iborat qilib
kodlashtirilgan.
5
Karimov N.G., Kostina L.M. Buxgalterskiy uchyot i operatsionnaya texnika v kommercheskix bankax: Uchebnik.
– T.:TGEU, 2011.
15

Barcha aktivlar 40 ta atrofida asosiy hisobvaraqqa bo‘linadi, har bir asosiy
hisobvaraq ham bir necha subschyotdan iborat. Masalan: 10100 - asosiy
hisobvaraq “Naqd pullar va boshqa kassa hujjatlari” deb nomlanadi va quyidagi
subschyotlarni o‘z ichiga oladi:
10101 – aylanma kassadagi naqd pullar;
10102 – zaxiradagi naqd pullar;
10105 – cheklar va boshqa kassa hujjatlari;
10107 – bankomatlardagi naqd pullar;
10109 – yo‘ldagi pullar;
10111 – bank binosidan tashqaridagi kassalardagi naqd pullar.
Huddi shunday misolni «Majburiyatlar» kategoriyasi bo‘yicha ko‘rib
chiqamiz. Bank majburiyatlari “Talab qilib olinguncha saqlanadigan” (muddatsiz)
depozitlardan boshlanadi: ya’ni,
20200 – talab qilib olinguncha saqlanadigan depozitlar, bunda:
2 – majburiyatlar kategoriyasini, 02 esa shu majburiyatlarga tegishli asosiy
hisobvaraqni bildiradi. Ushbu asosiy hisobvaraq bir qancha yordamchi
hisobvaraqlarni (subschyotlarni) o‘z ichiga oladi:
20202 – Hukumatning budjetdan tashqari mablag‘lari bo‘yicha talab qilib
olinguncha saqlanadigan depozitlari;
20203 – Respublika qaramog‘idagi budjet tashkilotlarining budjetdan
tashqari mablag‘lari bo‘yicha muddatsiz depozitlari;
20204 – Mahalliy budjet qaramog‘idagi budjet tashkilotlarining budjetdan
tashqari mablag‘lari bo‘yicha talab qilinguncha saqlanadigan depozitlari;
20205 – Budjetdan tashqari fondlarning talab qilinguncha saqlanadigan
depozitlari;
20296 – boshqa talab qilib olinadigan depozitlar.
16

Demak, 20200 – talab qilib olinguncha saqlanadigan depozitlar asosiy
hisobvarag‘i bir nechta yordamchi hisobvaraqni o‘z ichiga olar ekan. Yuqorida
sanab o‘tgan depozit hisobvaraqlarining hammasi korxona va tashkilotlarining
hisob-kitob schyotlariga tenglashtirilgan bo‘lib, ular orqali mijozlarining
hisobkitob, kassa, kreditni qaytarish va boshqa operatsiyalari o‘tkaziladi.
Hisobvaraqlar rejasining qolgan bo‘limlaridagi hisobvaraqlari ham huddi
shunday tartibda nomerlanadi.
II BOB. BA N K BA LA N SI VA UN IN G TA RKIBIY TUZILMA SI
2.1. Bank balansi va uning tuzilishi.
Bankning buxgalteriya balansi – bank moliyaviy faoliyati natijalarini
ko‘rsatuvchi buxgalteriya hisobotining asosiy shaklidir. Balans yordamida bank
faoliyati tahlil qilinadi va nazorat olib boriladi. Banklarda balans har bir ish kuni
bo‘yicha kunlik balans tuziladi.
17

Balansning birinchi bo‘limi “AKTIVLAR” bo‘limi bo‘lib, o‘z ichiga bir qator
asosiy hisobvaraqlarni birlashtiradi. Bank aktivlari naqd pullardan boshlab hisobga
olinadi. Naqd pullarni hisobga olish uchun 10100 hisob raqami ajratilgan.
Bu hisob raqam nomi “Naqd pullar va boshqa kassa hujjatlari” bo‘lib, o‘z
ichiga “Kassadagi naqd pullar”, “Naqd pullar zaxirasi”, “Yo‘ldagi naqd pullar”,
“Valuta almashtirish shoxobchalaridagi naqd pullar”, “Bankomatlardagi naqd
pullar”, “Bank binosidan tashqarida joylashgan kassalardagi naqd pullar” kabi bir
qator subhisob varaqamlarni birlashtiradi.
Bundan tashqari, ushbu bo‘limda 10300 – “O‘zbekiston Respublikasi
Markaziy Bankidagi hisob varaqamlari”, 10500 – “Bankning boshqa banklardagi
hisob raqamlari” nomli asosiy hisobvaraqlar va ularga tegishli bo‘lgan bir qator
subhisob raqamlari ochilgan. Respublikadagi mavjud qonun qoidalarga asosan
barcha Respublika tijorat banklari O‘zbekiston Respublikasi Markaziy Bankida
o‘z vakillik hisobvaraqlarini ochadilar.
Oldi-sotdi uchun mo‘ljallangan qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha operatsiyalar hisobini
yuritish uchun 10700 hisob raqam ajratilgan 10900 hisob raqami esa oldisotdi
uchun mo‘ljallangan qimmatbaho metallarni hisobga olish uchun mo‘ljallangan.
Bu ikkala asosiy hisob raqamlar ham bir necha subhisob raqamlarni o‘ziga
birlashtiradi.
Bank tomonidan berilgan qisqa muddatli kreditlar bir qator asosiy hisob
raqamlarda hisobga olib boriladi. Masalan: 12100 – Boshqa banklarga berilgan
qisqa muddatli kreditlar, 12300 – Hukumatga berilgan qisqa muddatli kreditlar,
12500 – Jismoniy shaxslarga berilgan qisqa muddatli kreditlar, 12600 – Yakka
tartibdagi tadbirkorlarga berilgan qisqa muddatli kreditlar, 12700 – Davlat
korxona, tashkilot va muassasalariga berilgan qisqa muddatli kreditlar, 12900 –
Chet el kapitali ishtirokidagi korxonalarga berilgan qisqa muddatli kreditlar,
13100 – Xususiy korxonalar, xo‘jalik shirkatlari va jamiyatlarga berilgan qisqa
muddatli kreditlar. 6

6
Murugova I.A. Operatsionnaya texnika i uchet v bankax. - T.: 2010. MOLIYa – IQTISOD
18

Balansda kredit muddatlari va iqtisodiyotdagi xo‘jalik yurituvchi
subyektlarning qaysi mulkchilik shakliga berilishiga qarab tasnif qilinadi. Sud
jarayonidagi kreditlar va avanslar 15300 asosiy hisobraqamda olib boriladi. Bank
investitsiyalari 15900 asosiy hisob raqamda hisobga olinadi va ikki kategoriyaga
bo‘linadi:
– Hukumat obligatsiyalariga investitsiya qilingan mablag‘lar,
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy Bankining obligatsiyalariga hamda xususiy
obligatsiyalarga investitsiya qilingan mablag‘lar;
– O‘z qimmatbaho qog‘ozlariga qo‘yilgan investitsiyalar. Bu qimmatli
qog‘ozlarning hisobi yuqorida ko‘rsatilgan hisob raqamda olib borilmaydi.
Bankning asosiy vositalari 16500 hisob raqamlarida hisobga olib boriladi.
Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar – bank aktivlarining asosiy moddalaridan
biri hisoblanadi, chunki bank o‘z faoliyatini tashkil qilish uchun moddiy bazaga,
operatsiyalarni bajarish uchun shart-sharoitga ega bo‘lishi lozim.
II bo‘lim «MAJBURIYATLAR » bo‘limi bo‘lib, bank balansining
majburiyatlar bo‘limi depozitlardan boshlanadi. Depozit majburiyatlari muddati va
uni qo‘ygan mijozning mulkchilik shakliga taalluqligicha tasniflanadi.
Barcha depozitlar talab qilib olinguncha saqlanadigan, jamg‘armali va muddatsiz
depozit turlariga bo‘linadi. Talab qilib olinguncha saqlanadigan depozitlar 20200
asosiy hisob raqamda hisobga olib boriladi. Unga o‘zi o‘z ichiga 20202-20296
sub hisob raqamlar kiritiladi. Bu sub hisob raqamlar turli mulkchilik shakllariga
tegishli bo‘lgan mijozlarning talab qilinguncha saqlanadigan depozitlari bo‘yicha
alohida tasniflanadi. Jamg‘armali va muddatli depozitlar ham xuddi shunday
tasniflanib, ular bo‘yicha hisob 20400 va 20600 hisob raqamlarda
Bank balansining III bo‘limi «XUSUSIY KAPITAL» bo‘limidir. Ushbu bo‘lim
o‘z ichiga 30300 – «Ustav kapitali», 30600 – «Qo‘shimcha kapital» va 30900 –
«Zaxira kapitali» deb nomlangan asosiy hisob raqamlarini oladi. Tijorat
bankining aksiyadorlik kapitali bankning o‘z mablag‘lari hajmini ifodalaydi.
19

Markaziy Bank tijorat banklarining kapital hosil qilish darajasini va tuzilmasini
tartibga solib turadi, bu esa bank daromadlarini yaxshilaydi.
Kapital bo‘limida yuqoridagi hisob raqamlardan tashqari 31200 hisob raqam
“Taqsimlanmagan foyda”ni hisobga olib borish uchun, 30908 hisob raqam esa
boshlang‘ich qiymatiga nisbatan qayta baholangandagi qo‘shimcha qiymatni
hisobga olib borish uchun ochilgan. Ushbu hisob raqamda inflyasiya natijasida
bank asosiy vositalari qiymati qayta baholanganda ularning boshlang‘ich
bahosiga nisbatan qo‘shimcha qiymatining summasi aks ettiriladi.
Bank daromadlarini hisobga olish uchun IV bo‘lim,
ya’ni “DAROMADLAR” bo‘limi ajratilgan. “Daromadlar” bo‘limi o‘z ichiga
bankning hisobot davridagi barcha daromadlarini oladi. Barcha foizli daromadlar
4020044900 hisob raqamlarda aks ettiriladi. Bankning aktivlari bo‘yicha amalga
oshirilgan operatsiyalari natijasida olgan foizli daromadlari 40201-44901 hisob
raqamlarda hisobga olib boriladi. Balans hisoboti davrida hisoblangan, lekin xali
olinmagan daromadlar summasiga 16300 – «Aktivlar bo‘yicha hisoblangan
foizlar» hisobvarag‘idagi tegishli balans hisob raqamlari debetlanadi va unga mos
kelgan daromadlar balans hisob raqami kreditlanadi.
45800 asosiy hisob raqamda investitsiyalardan olingan foyda va dividendlar
hisobga olib boriladi. Investitsiyalarni sotish qiymati ushbu aktivlarni sotib
olingandagi qiymati yoki balansga kirim qilingan qiymati nisbati yuqori
bo‘lganda foyda olinishi mumkin.
Boshqa foizsiz daromadlar 45900 asosiy hisob raqamda hisobga olib boriladi. Bu
hisob raqam bankning imoratlari, jihozlari, ko‘chmas mulki va boshqa xususiy
mulklari kabi aktivlari ijarasidan olingan daromadlarning hisobini yuritish uchun
mo‘ljallangan.
Bank balansining V bo‘limi bu «XARAJATLAR» bo‘limidir. Bu
bo‘limda hisobot davrida bankning barcha xarajatlari aks ettiriladigan hisob
raqamlar ochilgan. Bankning depozit majburiyatlari bo‘yicha foizli xarajatlarining
hisobi 50101-54902 balans hisob raqamlarida yuritiladi. Barcha xarajatlar
majburiyatlarning turlari bo‘yicha tasniflangan.
20

Bank bino-inshootlarini, jihozlarini, ko‘chmas mulkni sotishdan ko‘rilgan zararlar
hamda yuqorida ko‘rsatilgan hisob raqamlarda, hisobga olingan zararlarning hech
biriga tegishli bo‘lmagan boshqa foizsiz xarajatlar 55900«Boshqa foizsiz
xarajatlar» asosiy hisob raqamda aks ettiriladi.
VI bo‘lim «KO‘ZDA TUTILMAGAN HOLATLAR BO‘YICHA HISOB
RAQAMLAR» bo‘limidagi balansdan tashqari hisob raqamlar ham xuddi balans
ichidagi hisob raqamlar kabi ikkiyoqlama yozuv asosida olib boriladi. Buning
uchun hisob raqamlar rejasidagi har bir balansdan tashqarida joylashgan hisob
raqam uchun kontr – hisob raqam biriktirib qo‘yilgan bo‘lib, ular buxgalteriya
yozuvlarini amalga oshirish maqsadida ishlatiladi. 7

Shunday qilib, banklarda yuqorida keltirilgan hisobvaraqlarni o‘z ichiga
olgan balans tuziladi, bank boshqaruvchisi va bosh buxgalter unga imzo
qo‘yishlari lozim. Shundan so‘ng, bank ish kuni to‘liq yakunlangan hisoblanadi.
2.2. Kunlik balans hisobot ini t ay y orlash v a t aqdim qilish t art ibi
Banklar kunlik bajarilgan buxgalteriya hisobi ma’lumotlari asosida
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan o‘rnatilgan shaklda kunlik
balans hisoboti tuzadi. Kunlik balans hisoboti Bosh bank tomonidan butun bank
bo‘yicha yagona qilib tayyorlanadi.Bosh bankning Buxgalteriya hisobi va hisoboti
departamenti (boshqarmasi) tomonidan yagona balans hisobotini tuzish ustidan
monitoring o‘rnatiladi.
7
Ibragimov A.K., Marpatov M.D. Halqaro moliyaviy hisobot standartlari asosida banklarda buxgalteriya hisobi T.
Moliya. 2010 yil
21

Yagona balans “Bank binosidan tashqarida joylashgan mas’ul ijrochi
buxgalter” qoidasi asosida shakllantiriladi. Bunda, ma’lumotlarni qayta ishlovchi
Bosh server Bosh bankda, filiallarda esa yagona lokal hisoblash tarmog‘iga
ulangan buxgalter, iqtisodchi, filial rahbariyati va boshqa xodimlarning ishchi
stansiyalari joylashgan bo‘ladi.Filiallarda barcha pul hisob-kitob hujjatlari (to‘lov
topshiriqnomasi, to‘lov talabnomasi, inkassa topshiriqnomasi, akkreditivga ariza,
memorial ordyerlar, inkasso qilingan pul tushumlariga ilova ro‘yxati, e’lonnoma
va pul cheklari) asosida amalga oshirilayotgan operatsiyalar maxsus o‘rnatilgan
belgilar sifatida Bosh serverga avtomatik uzatiladi va shu zahoti Bosh serverda aks
ettiriladi.Har ish kuni oxirida Bosh bankda kun davomida amalga oshirilgan
operatsiyalarning banklararo, filiallararo va ichki bank operatsiyalariga bo‘lingan
holdagi ro‘yxati tayyorlanadi. Bu operatsiyalarning jamlanma summasi kun
mobaynida amalga oshirilgan butun bank operatsiyalari summasiga teng bo‘lishi
lozim. 8
Bosh bank O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankning
Axborotlashtirish bosh markazidan END faylni olgandan so‘ng, kun yopish bilan
bog‘liq bo‘lgan barcha operatsiyalarni bajaradi va shu zahoti o‘zining filiallariga
kun davomida amalga oshirilgan operatsiyalar to‘g‘risida END faylga mos bo‘lgan
nazorat faylini yuboradi. Bank filiallari o‘rnatilgan tartibda kunlik buxgalteriya
hujjatlarini yig‘majildga tikishlari va ularni balans ma’lumotlari bilan
solishtirishlari lozim. Har bir hisobot shakli filial rahbari va bosh buxgalteri
tomonidan sinchiklab tekshiriladi.
Bosh bank rahbarlari balans bo‘lmagan, hisobda tartibga solinmagan
tafovutlar chiqqanda va bir kun davomida mijozlarga xizmat ko‘rsatilishi
ta’minlanmagan hollarda bu kamchiliklarni bartaraf etish uchun zarur barcha
chora-tadbirlarni ko‘rishi lozim.Bank filiallari rahbarlari va bosh buxgaltyerlari
balans chiqmaganligi haqida belgilangan muddatda Bosh bankka xabar qilmasalar,
8
Abdullayeva Sh.Z., Omonov A. «Bank kapitali va uni boshqarish» o‘quv qo‘llanma. –T.: «IQTISOD-MOLIYA».
2006.
22

ularga nisbatan egallab turgan lavozimlaridan ozod qilishgacha bo‘lgan choralar
ko‘riladi. 9
Balansning to‘g‘ri tuzilganligi quyidagi tartibda tekshiriladi:
– kunlik balansning aktiv va passivlarning qoldiqlar bo‘yicha yakunlari tengligi
(aktiv hisobvaraqlari qoldiqlarining majburiyatlar hisobvaraqlari qoldiqlari
plyus kapital hisobvaraqlari qoldiqlariga tengligi);
– “Ko‘zda tutilmagan holatlar” hisobvaraqlari qoldiqlari yakunining to‘g‘riligi,
shu hisobvaraqlar bilan ularga tegishli kontr-hisobvaraqlar qoldiqlarining
o‘zaro tengligi;
– aktiv hisobvaraqlarda kredit qoldiq (kontr-aktiv hisobvaraqlardan tashqari),
passiv hisobvaraqlarda debet qoldiq (kontr-passiv hisobvaraqlardan tashqari)
bo‘lmasligi;
– aktiv hisobvaraqlarga ochilgan kontr-aktiv hisobvaraqlar qoldig‘i shu aktiv
hisobvaraq qoldig‘idan ortiq bo‘lmasligi, passiv hisobvaraqlarga ochilgan
kontr-passiv hisobvaraqlar qoldig‘i shu passiv hisobvaraq qoldig‘idan ortiq
bo‘lmasligi;
– Bosh bankda ochilgan 16100 va 22200-hisobvaraqlari qoldiqlari hamda ular
bo‘yicha ochilgan ikkinchi tartibli mos hisobvaraqlarning qoldiqlari o‘zaro
teng bo‘lishi;
– asosiy vositalar, daromadlar va xarajatlar hamda bank kapitali hisobi faqat
milliy valyutada yuritilishini ta’minlash va balansning rezident va norezident
ustunlarini shunga mos ravishda to‘ldirilganligi.
Balansning to‘g‘riligiga ishonch hosil qilgandan so‘ng bank (filial)
tomonidan kunlik buxgalteriya hisoboti sifatida bir nusxada balans chop etiladi va
kunlik yig‘majildga tikiladi. Bosh bankda butun bank bo‘yicha yagona balansning
9
Abduvaxidov F.T., Umarov Z.A., Djurayev K.N. Banklarda buxgalteriya hisobi. O‘quv qo‘llanma. –T.:
TDIU,2010.
23

kunlik chop etilishi bank tomonidan mustaqil belgilanadi. Filiallari mavjud
bo‘lmagan banklar mazkur bandning birinchi xatboshisida belgilangan tartibda
chop etadi.
Bankning yagona balansi bank rahbari va Buxgalteriya hisobi va hisoboti
departamenti direktori (boshqarma boshlig‘i) tomonidan imzolanadi.Filiallar
balansi filial boshqaruvchisi va uning bosh buxgalteri tomonidan, kassa
operatsiyalari bo‘yicha hisobotlarga ulardan tashqari kassa mudiri yoki mas’ul
kassa xodimi imzo chekadi.Banklar balansi boshqa zarur ma’lumotlar bilan
birgalikda Markaziy bankka taqdim qilish uchun Bosh serverdan Bank tizimi
ma’lumotlar ombori (bundan keyingi o‘rinlarda BTMO deb yuritiladi)ga uzatiladi.
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining Buxgalteriya hisobi va
hisoboti departamenti tijorat banklari va O‘zbekiston Respublikasi Markaziy
bankining hududiy Bosh boshqarmalarining balanslarini alohida jamlab, so‘ngra
butun respublika banklari bo‘yicha yig‘ma balans tuzadi.O‘zbekiston Respublikasi
Markaziy bank balansi Buxgalteriya hisobi va hisoboti departamenti tomonidan,
tijorat banklari balanslari Kredit tashkilotlari prudensial nazorati departamenti
tomonidan tahlil qilinadi.O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankning
departamentlari BTMO dan o‘rnatilgan tartibda balans va boshqa tegishli
ma’lumotlar olishi mumki
2.3. Bank balansi lik v idliligini v a t о‘lov qobiliy at ini boshqarishni
t ak omillasht irish
Tijorat banklarining barqarorlik darajasini ekzogen va endogen faktorlar
orqali aniqlanadi. Banklarning keng kо‘lamda bankrotlikka uchrashi ekzogen
faktorlarga tо‘g‘ri keladi. Bu - mamlakat yoki xududdagi siyosiy xolat,
umumiqtisodiy xolat, moliya bozoridagi axvol, kamkor-banklarning ishonchliligi,
bank mijozlarining ishonchliligi. Agarda ekzogen faktorlarning tasiri barqaror
bо‘lsa, u holda bankning xolati endogen faktorlarda aniqlanadi. Bular: bank
srategiyasi, о‘z kapital mablag‘lari bilan taminlanganligi, kadrlar malakasining
darajasi, menedjment darajasi va uning ichki siyosati.
24

Tijorat banklarining moliyaviy barqarorligiga tasir kо‘rsatuvchi alohida
faktorlar tasir darajasining о‘zgarishi. 10

Risk darajasi foizlarda shunday aniqlanadiki, bunda riskning umumiy
summasi 100% ga teng bо‘lsin. Misol uchun, siyosiy barqarorsizlikning
bankrotlikka tasiri 40%, ijtimoiy-iqtisodiy barqarorsizlik -35%, moliya bozorining
xolati -20%, endogen faktorlarning tasiri - 5%. Tadqiqotning shu yо‘sinda
qо‘yilishidan, biz bankrotlikni keltirib chiqaruvchi xar bir faktorning aniq tasir
darajasini bilib olamiz. Siyosiy barqarorlikning xukm surishi - bank xizmat
kо‘rsatish bozorining rivojlanishida muxim va samarali shart-sharoit hisoblanadi.
О‘z kapitalini juda pats malaka bilan boshqarilishi - tijorat banklarining
bankrotligini keltirib chiqaruvchi eng keng tarkalgan sabablardan biri deb
hisoblaymiz.
О‘z kapitalini shakllantirish manbalari: aksiya chiqarish, undirilmagan
qarzlarni qoplash uchun zakiralarni oshirish, bank foydasidan oqilona foydalanish
va bankning balansdan tashqari faoliyati.
Bankning moliyaviy axvolini tuzatish va uning iqtisodiy barqarorligini
yaxshilash uchun quyidagi tadbirlarni amalga oshirish lozim deb hisoblaymiz:
1.Bank sarmoyadorlarini imkoniyatlarini kо‘rib chikish va yil oxiriga kadar
bankning ustav kapitalini elon qilingan miqdorga yetkazishni taminlash.
2.Muddati о‘tgan qarzlarni qaytarish uchun tegishli tadbir asosida choralar
kо‘rish va kaytishi mavhum bо‘lgan kreditlar uchun zaxiralarni belgilangan
meyorga yetkazilishini taminlash.
3.Bankning aktivlarini daromad keltirmaydigan qismini kamaytirish va о‘z
navbatida daromadlik imkoniyatini oshirish uchun aktiv mablag‘larni asosan
tavakkalchilik darajasi kam bо‘lgan DKK bozoriga yо‘naltirish.
4.Bank bо‘limlari va binolarini kо‘rish bо‘yicha amalga oshirilgan 290,5
mln sumlik kapital xarajatlarni bankning norentabel bо‘limlarining bino va
10
Abduvaxidov F.T., Umarov Z.A., Djurayev K.N. Banklarda buxgalteriya hisobi. O‘quv qo‘llanma. –T.:
TDIU,2010.
25

inshootlarini, bankning asosiy faoliyatida muhim bо‘lmagan vositalarni sotish
orqali qoplash.
5.Bank ssudalari bо‘yicha muddati о‘tgan foizlarni tо‘liq qaytarib olib, shu
summani bankning muddatsiz depozitlardagi majburiyatlarga ishlatish uchun
bankning vakillik varaqasida saqlab turish.
6.Bank mamuriyatiga, transportga, ish haqi va shu bilan birgalikda unga
tenglashtirilgan xarajatlarni bank daromadligiga bog‘liq ravishda hisoblash.
7.Bankning aktivlarini marketing tadqiqotlariga bog‘liq ravishda
taqsimlashni yо‘lga qо‘yish.
Xulosa qilib shuni kо‘rsatishimiz mumkinki, banklarning bankrotlikka
uchrash quyidagi eng asosiy xolatlarda rо‘y berishi mumkin: ccudalarning
qaytmasligi va boshqa aktivlar qiymatining yо‘qotilishi, likvid mablag‘larning
minimum darajadaligii va asosiy faoliyatdan kо‘riladigan zararlar shuningdek,
ushbu zararlarni omonatchilar va mijozlar mablag‘lari hisobidan qoplash. Bundan
tashqari, bank majburiyatlarining aktivlarga nisbatan ortib ketishi, qimmatli
qogozlar qiymatining tushib ketishi. Bunga misol, 1930 - 1933 yillardagi dunyo
mamlakatlarida tijorat banklarining yoppasiga bankrotlikka uchrashining asosiy
sabablaridan biri, bank obligatsiyalarining bozor narxining keskin tushib ketishi va
buning natijasida aholining о‘z omonatlarini qaytarib olishi bо‘lgan. Bunday
vaziyat bank krizisi yoki sarosimalik deb ataladi.
Bank likvidlikning о‘zgarishiga ta’sir qiluvchi omillarni hisobga olgan holda
likvidli aktivlarga zarur miqdorini beliglab olishlari shart. Mazkur omillarga
quyidagilar kiradi:
1) omonatchilarning kо‘payishi yoki kamayishiga kо‘ra mablag‘larga ega
bо‘lish yoki ularni yо‘qotish bank jalb qilingan mablag‘lar bо‘yicha
majburiyatlarni yaqin muddatlarda bajarishi lozim, bu omonatlar va boshqa
passivlarning muddatlari bilan bog‘lik, hamda bankda qoladigan depozitlar
miqdorini (asosiy deponentlar) hisob varaqdan olinadigan yoki darxol tо‘lanadigan
depozitlar va boshqa passivlar bilan qiyoslangan holda taxlil qilish kerak;
26

2) omonatlar summasining usishi yoki qisqarishiga muvofiq majburiy
zaxiralar meyoriy miqdorining kо‘payishi yoki kamayishi ham likvidlikka bevosita
ta’sir kо‘rsatadi.
3) ssudalar va investitsiyalar summasining oshishi yoki kamayiishaiga kо‘ra
mablag‘alr oqib kelishining kо‘payishi yoki pasayishi ushbu omilning ta’siri
iboratki, ssudalar va investitsiyalar miqdoridir xar bir oshishi likvidli aktivlar
ulushini kamaytiradi,chunki investitsiyalar uzoq muddatga asoslangan. 11

X ulosa
Buxgalteriya balansi bankning moliyaviy va moddiy mablag larining pul‒ ʻ
ifodasida ma lum bir sanadagi holati va harakati to g risidagi ma lumotni o zida
ʼ ʻ ʻ ʼ ʻ
aks ettiruvchi maxsus jadvaldan iborat. Balans yordamida bank faoliyati tahlil
qilinadi va nazorat olib boriladi. Unda bankning o z mablag lari va jalb qilingan
ʻ ʻ
mablag larining holati ifodalanadi. Banklarda turli mulkchilik shakllariga tegishli
ʻ
bo lgan korxona va tashkilotlardan farqli ravishda balans har bir ish kuni bo yicha
ʻ ʻ
tuziladi. Bundan tashqari oylik, choraklik va yillik hisobot balanslari ham tuziladi
Buxgalteriya balansi ikki qismdan: aktiv va passivdan iborat bo lib,
ʻ
ularning o zaro tengligi balansning to g ri tuzilganligini, ya ni, bankning ish kuni
ʻ ʻ ʻ ʼ
11
Omonov A.A. «Tijorat banklarining moliyaviy resurs- larini boshqarish». Monografiya. «Fan va texnologiya».
2008.
27

to liq yakunlanganligini ifodalaydi. Banklarda amalga oshirilgan operatsiyalar ro yʻ ʻ
berishidan qat i nazar har doim tegishli hisobvaraqlarda 2 yoki undan ortiq
ʼ
hisobvaraqlarda aks ettiriladi, ya ni ikkiyoqlama yoziladi. Ikkiyoqlama yozuv - bu
ʼ
ro y berayotgan operatsiyalar yuzasidan vujudga keladigan o zgarishlarni
ʻ ʻ
hisobvaraqlar tizimi orqali ifodalashdir. Ikkiyoqlama yozuv usulining ahamiyati
shundaki, uning yordamida, hisob ishlari to g ri yuritilayotganligini nazorat qilib
ʻ ʻ
borish imkoniyati yaratiladi. Ikkiyoqlama yozuv buxgalteriya o tkazmalari orqali
ʻ
amalga oshiriladi. Operatsiyalarni bir hisobvaraqning debeti va ikkinchi
hisobvaraqning kreditida aks ettirishga buxgalteriya o tkazmasi deyiladi.
ʻ
Buxgalteriya o tkazmasining ikki turi mavjud bo lib, oddiy va murakkab
ʻ ʻ
o tkazmalardan iboratdir. Oddiy buxgalteriya o tkazmasi bir hisobvaraqning
ʻ ʻ
debetlanishi va ikkinchi hisobvaraqning kreditlanishidir. Murakkab buxgalteriya
o tkazmasi esa bir hisobvaraqning debetlanishi va bir necha hisobvaraqlarning
ʻ ‒
kreditlanishi yoki bir necha hisobvaraqning debetlanishi va bir hisobvaraqning
kreditlanishidir. Bank operatsiyalari amalga oshirish natijasida balansda
o zgarishlar ro y berishining ta sirini 4 turga ajratish mumkin va ular quyidagicha
ʻ ʻ ʼ
bo ladi:
ʻ
1. Balansning aktiv tomonidagi bir (yoki bir necha) moddasi ko paysa,
ʻ
aktiv tomonidagi boshqa bir moddasi kamayadi, lekin balansning jami summasi
o zgarmaydi.
ʻ
2. Balansning passiv tomonidagi bir (yoki bir necha) moddasi ko paysa,
ʻ
passiv tomonidagi boshqa bir moddasi kamayadi, lekin balansning jami summasi
o zgarmaydi.
ʻ
3. Balansning aktiv tomonidagi bir (yoki bir necha) moddasi ko paysa,
ʻ
balansning passiv tomonidagi bir (yoki bir necha) moddasi ham ko payadi,
ʻ
balansning jami summasi ham shu summaga ortadi.
28

4. Balansning aktiv tomonidagi bir (yoki bir necha) moddasi kamaysa,
balansning passiv tomonidagi bir (yoki bir necha) moddasi ham kamayadi,
balansning jami summasi ham shu summaga kamayadi.
Foy dalanilgan adabiy ot lar
1. Omonov A.A., Karaliyev T.M. Banklarda buxgalteriya hisobi. T., MOLIYA –
IQTISOD 2014 y.
2.Abdullayeva Sh.Z., Omonov A. «Bank kapitali va uni boshqarish» o‘quv
qo‘llanma. –T.: «IQTISOD-MOLIYA». 2006.
3.Omonov A.A. «Tijorat banklarining moliyaviy resurs- larini boshqarish».
Monografiya. «Fan va texnologiya». 2008.
4.Abduvaxidov F.T., Umarov Z.A., Djurayev K.N. Banklarda buxgalteriya hisobi.
O‘quv qo‘llanma. –T.: TDIU,2010.
29

5. Temirov A.A. Banklarda buxgalteriya hisobi va operatsion texnika T., TDIU
2010 y.
6. Ibragimov A.K., Marpatov M.D. Halqaro moliyaviy hisobot standartlari asosida
banklarda buxgalteriya hisobi T. MoliY. 2010 yil
7. Kozlova E.P, Babchenko T.N. Sbornik korrespondensiy schyotov buxgalterskiy
ucheta po novomu schyotnomu planu. - M.: Buxgalterkiy uchet, 2005g.
8. Donald Resseguie Accounting for Banks Matthew Bender 2012 y
Qo‘shimcha adabiyotlar
9. Karimov N.G., Kostina L.M. Buxgalterskiy uchyot i operatsionnaya texnika v
kommercheskix bankax: Uchebnik. – T.:TGEU, 2011.
10. Murugova I.A. Operatsionnaya texnika i uchet v bankax. - T.: 2010. MOLIYa –
IQTISOD
11. Navruzova K.N., Qulliyev I. Markaziy bankda buxgalteriya hisobi T.:
MOLIYA – IQTISOD 2007 y.
12. Navruzova K.N.,Ortikov O.A. Banklarda hisob va to‘lov tizimi - TMI 2005
13. Parfenov K.G “Bankovskiy uchet i operatsionnaya texnika v kommercheskix
bankax” Izd-3-e pererabotka. –M.: 2009 g.
14. K.M.Sovskoya «Bankovskiy-finansoviy uchet i audit» Ucheb.pos. M «Forum»-
2012 g.
15. Tyutyunnik A.V. Uchebnoe posobie po dissipline «Buxgalterskiy uchet v
bankax» / Moskovskaya finansovo-promishlennaya akademiY. - M.:2014g.
ILOVALAR
Tijorat bank lari jamlanma balansi
Kо‘rsatkichlar
nomi 01.01.2020 y. 01.03.2020 y.
О‘zgarishi,
foizda mlrd.
sо‘m ulushi,
foizda mlrd.
sо‘m ulushi,
foizda
Aktivlar
Kassadagi naqd
pul va boshqa
t о ‘lov hujjatlari 6 553 2,4% 7 713 2,8% 17,7%
Markaziy 14 5,4% 11 4,2% -20,2%
30

bankdagi
mablag‘lar 769 782
Boshqa
banklardagi
mablag‘lar-
rezident 10
089 3,7% 11
501 4,1% 14,0%
Boshqa
banklardagi
mablag‘lar-
norezident 15
420 5,7% 14
582 5,2% -5,4%
Investitsiyalar va
boshqa qimmatli
qog‘ozlar 3 157 1,2% 5 827 2,1% 84,6%
Mijozlarning
moliyaviy
instrumentlar
b о ‘yicha
majburiyatlari 411 0,2% 451 0,2% 9,9%
Kredit
qо‘yilmalari, (sof) 207
646 76,1% 211
454 75,8% 1,8%
Asosiy vositalar,
(sof) 5 723 2,1% 6 216 2,2% 8,6%
Aktivlar b о ‘yicha
hisoblangan
foizlar 3 306 1,2% 3 865 1,4% 16,9%
Bankning boshqa
xususiy mulklari 353 0,1% 409 0,1% 15,9%
Boshqa aktivlar 5 299 1,9% 5 147 1,8% -2,9%
Jami aktivlar 272
727 100% 278
948 100% 2,3%
Majburiyatlar
Depozitlar 91
009 41,1% 90
775 40,2% -0,3%
Markaziy
bankning vakillik
hisobvarag‘i 1 687 0,8% 2 682 1,2% 59,0%
Boshqa
banklarning
mablag‘lari-
rezident 9 869 4,5% 11
420 5,1% 15,7%
Boshqa
banklarning
mablag‘lari-
norezident 922 0,4% 980 0,4% 6,2%
31

Olingan kreditlar
va lizing
operatsiyalari 105
252 47,5% 107
642 47,6% 2,3%
Chiqarilgan
qimmatli
qog‘ozlar 2 873 1,30% 2 874 1,3% 0,05%
Subordinar qarzlar 3 978 1,8% 3 958 1,8% -0,5%
T о ‘lanishi lozim
b о ‘lgan
hisoblangan
foizlar 2 331 1,1% 1 917 0,8% -17,8%
Boshqa
majburiyatlar 3 774 1,7% 3 757 1,7% -0,5%
Jami
majburiyatlar 221
696 100% 226
005 100% 1,9%
Jami kapital
Ustav kapitali 41
877 82,1% 42
619 80,5% 1,8%
Qо‘shimcha
kapital 143 0,3% 182 0,3% 27,3%
Zaxira kapitali 3 845 7,5% 4 002 7,6% 4,1%
Taqsimlanmagan
foyda 5 166 10,1% 6 140 11,6% 18,9%
Jami kapital 51
031 100% 52
943 100% 3,7%
32

Bank balansi va uning tarkibiy tuzilmasi

Kirish. 1

I BOB.BANKLARDA BUXGALTERIYA HISOBINI TASHKIL QILINISHI 4

1.1.Banklarda buxgalteriya hisobining mazmuni va uni tashkil etishning ahamiyati 4

1.2.Bank hisob-operatsion apparatining tuzilishi. 7

1.3.O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki va tijorat banklari buxgalteriya hisobining hisobvaraqlar rejalari va ularning tavsifi 12

II BOB.BANK BALANSI VA UNING TARKIBIY TUZILMASI 16

2.1.Bank balansi va uning tuzilishi. 16

2.2.Kunlik balans hisobotini tayyorlash va taqdim qilish tartibi 20

2.3.Bank balansi likvidliligini va tо‘lov qobiliyatini boshqarishni takomillashtirish 23

Foydalanilgan adabiyotlar 28

Купить