Bank tizimi pul kredit siyosati - Экономика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	221.6KB
Покупки	3
Дата загрузки	10 Октябрь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Bank tizimi pul kredit siyosati

Купить

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI

GULISTON DAVLAT UNIVERSITETI
RAQAMLI IQTISODIYOT VA INNOVATSIYALAR FAKULTETI
“IQTISODIYOT” KAFEDRASI

“MAKROIQTISODIYOT”
fanidan
Bank tizimi pul kredit siyosati
mavzusidagi
KURS ISHI

1

KIRISH ..................................................................................................................... 3
I BOB BANK TIZIMI MOHIYATI ...................................................................... 6
1.1 Bankning mohiyati kelib chiqish asoslari uning bozor iqtisodiyotidagi . . . 6
o’rni ....................................................................................................................... 6
1.2 Bank tizimi va uning rivojlanish bosqichlari ............................................. 10
1.3 O’zbekiston Respublikasi bank tizimi va markaziy bank faoliyati
asoslari ................................................................................................................. 18
II BOB PUL KREDITI SIYOSATI ..................................................................... 23
2.1 Pul kredit siyosatining asosiy yo’nalishlari ................................................ 23
2.2 Rivojlangan mamlakatlarda pul-kredit siyosati ........................................ 27
2.3 O zbekistonda pul-kredit siyosatini takomillashtirishʻ .............................. 31
XULOSA ................................................................................................................ 35
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR .............................................................. 37
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi . Milliy iqtisodiyotning rivojlanishi bank sektorining
samarali faoliyati bilan bog’liq. Raqobat sharoitida bank faoliyatining omad kaliti
bo’lib, bank ichki imkoniyatlarini va raqobatchilarning xatti-harakatiga hamda
bozor konyunkturasidagi o’zgarishlarga bevosita javob bera olish qobiliyati
hisoblanadi. Tijorat banklarining faoliyati faqatgina bank ichki siyosatini to’g’ri
tashkil qilish bilan bog’liq bo’lmasdan, balki yuqori foyda olish manfaati bilan
tashqi sharoitlarga moslashish hamdir. Bu borada bank tizimining moliyaviy
barqarorligini yanada mustahkamlash, respublika moliya-bank tizimini yanada
rivojlantirish va uning barqarorligini oshirishning ustuvor yo’nalishlari bo’yicha
qabul qilingan dasturda ko’zda tutilgan tadbirlarni so’zsiz amalga oshirish, bank
nazoratini kuchaytirish, bank aktivlari va kredit portfelining sifatini yaxshilashga
alohida e’tibor qaratiladi.
Hozirgi davrda O’zbekistonda bank nazorati bo’yicha tijorat banklari
moliyaviy holatini tahlil qilishning o’ziga xos tizimi shakllangan. Shuningdek
tijorat banklari Markaziy bankka har oy faoliyatining ko’p sohalarini o’z ichiga
olgan ma’lumotlar, balans hisoboti, iqtisodiy normativlar hisob-kitobi, foyda va
zararlar hisobotlarini taqdim etadilar Ushbu jarayonda tijorat banklarining aktiv
operatsiyalardan oladigan daromadlarini oshirishning samarali tizimini vujudga
keltirish, pul muomalasi va kredit sohasida yuzaga keladigan holatlarning
iqtisodiyotning boshqa sohalariga nisbatan salbiy ta’sirini oldini olish,
choratadbirlarini ishlab chiqish katta ahamiyatga ega. Chunki tijorat banklari joriy
va investitsion xarajatlarni moliyalashtirishning asosiy, birlamchi manbalaridan
biridir. Buning uchun esa banklarning daromadlilik mohiyatini chuqur anglab
yetish va mahalliy shart-sharoitlarni hisobga olgan holda undan foydalanish
masalalarini atroflicha tahlil qilish zarurdir. Tijorat banklarining moliyaviy
natijalari asosiy o’rganiladigan masalaning eng muhim jihatlaridan biridir. Bu
tijorat banklari foydasini shakllanishi va uni taqsimlash bilan ham bog’liq. Bu
3

natijalar bank rivojlanishi uchun uning uzoq istiqbolga mo’ljallangan rejalarini
yaratish, bank faoliyatini yanada samarali ishlashi uchun tavsiyalar berish
imkoniyatini yaratadi. Bank tizimida amalga oshirilayotgan islohotlar banklar
barqarorligini yanada mustahkamlash, ularning likvidligini va kapitallashuv
darajasini oshirish hamda investitsion faolligini kuchaytirish, yuqori xalqaro
reyting ko’rsatkichlariga erishishni ta’minlash, moliya – bank tizimi qonunchilik
bazasini takomillashtirish va banklar faoliyatini yanada erkinlashtirishga
qaratilgandir. Ko’pchilikning tasavvurida bankning iqtisodiyotda tutgan o’rni
faqatgina omonatlarga mablag’larni jalb qilish va kreditlar berishdan iboratdir.
Lekin zamonaviy banklar o’zlarining raqobatbardoshligini saqlash va ja’miyatning
talablarini qondirish maqsadida yangi vazifalarni ham bajarishni o’rganishi lozim.
Banklarning o’zaro kredit olishlaridan maqsad o’z mablag’larini to’ldirish, ular
hisobidan ortiqcha kreditlar berish hamda qo’shimcha daromad olishdan iboratdir.
Banklarning ana shu pul ishlash qobiliyati ularning davlat tomonidan qattiq nazorat
qilinishining asosiy sababidir. Banklar faoliyatidagi xizmat turlarining ortib borishi
va kengayishi yaqin kelajakda ularning hozirgi banklarga qaraganda butunlay
o’zgarib ketishiga olib kelishi mumkin.
Kurs ishining obyekti va predmeti . Bozor munosabatlariga o’tish
sharoitida bank-moliya tizimining ahamiyati va usullari. Bozor munosabatlarini
boshqarish sohasida davlat tomonidan olib boriladigan bank-moliya siyosati va
boshqalar.
Kurs ishining maqsad va vazifalari. Bank tizimini takomillashtirish,
banklarning mustaqilligini va pul muomalasidagi ahvol uchun javobgarligini
oshirish, pul-kredit munosabatlarini tartibga solish, so’mning barqarorligi va
yuksak nufuzini ta’minlash sahasidagi muammolarni o’rganish, shuningdek,
tegishli ilmiy xulosalar chiqarish va tavsiyalarni ishlab chiqish hisoblanadi.
Kurs ishining nazariy va uslubiy asoslari. Kurs ishining nazariy asoslari
bank tizimi va pul kredit siyosati tushunchasining iqtisodiy mazmuni bilan
tanishish. Kurs ishining uslubiy asoslari esa bank tiziminig faoliyati va pul-kredit
4

siyosatining qo’llanilishini tahlillar oeqali tushuntirib berish. Bank tizimi va
pulkredit siyosatining iqtisodiyotga ta’siri to’g’risidagi amaliy ishlanmalar bilan
tanishish.
Kurs ishining tuzilishi. Ushbu kur ishi kirish, 2 ta bob, xulosa, taklif va
foydalanilgan adabiyotlardan iborat. Birinchi bob “Bank tizimining mohiyati”
bunda Bank tizimining mohiyati, kelib chiqish asoslari va uning bozor
iqtisodiyotidagi o’rni, bank tizimi va uning rivojlanish bosqichlari, O’zbekiston
Respublikasi bank tizimi va markaziy bank faoliyati asoslari to’g’risida bayon
etilgan. Ikkinchi bob “Pul-kredit siyosati” unda pul-kredit siyosatini amalga
oshirishning asosiy yo’nalishlari, rivojlangan mamlakatlarda pul-kredit siyosati,
O’zbekistonda pul-kredit siyosatini takomillashtirish to’g’risida ma’lumotlar bayon
etilgan.
Ushbu kurs ishi umumiy hajmda 39 betni tashkil etadi.
5

I BOB BANK TIZIMI MOHIYATI
1.1 Bankning mohiyati kelib chiqish asoslari uning bozor iqtisodiyotidagi
o’rni
Bank tizimi — bu pul mablag'larini saqlash va qayta ishlash bilan
shug'ullanadigan, o'z mijozlariga kreditlar va boshqa xizmatlarni taqdim etadigan
banklar va boshqa moliya institutlari to'plamidir. Bank tizimi iqtisodiy
infratuzilmaning asosiy elementi bo'lib, moliyaviy operatsiyalarning uzluksiz
ishlashini ta'minlaydi.
Turli mamlakatlarda bank tizimi turli xil tuzilishga ega bo'lishi mumkin.
Ammo odatda bank tizimi bir necha darajalarga bo'linadi. Birinchi darajada
mamlakatning bank tizimini tartibga soluvchi Markaziy banklar mavjud. Markaziy
bank foiz stavkalarini belgilash, pul massasini tartibga solish, boshqa banklarni
nazorat qilish kabi funktsiyalarni bajarishi mumkin. Keyingi bosqichda mijozlarga
xizmat ko'rsatadigan va depozitlarni qabul qiladigan, kreditlar beradigan va hokazo
tijorat banklari mavjud.
Yana bir daraja mintaqaviy banklar bo'lib, ular mahalliy jamoalar uchun
moliyaviy xizmatlarni taqdim etish orqali bitta mintaqada yoki shtatda ishlashlari
mumkin. Ba'zi mamlakatlarda, shuningdek, bitta korxona xodimlari yoki bitta
jamoa aholisini o'z ichiga olishi mumkin bo'lgan ittifoq a'zolari uchun moliyaviy
xizmatlar ko'rsatadigan kredit uyushmalari bo'lishi mumkin.
Bank asboblaridan foydalanish to'g'risidagi eng qadimgi guvohnoma
miloddan avvalgi 2000 yilda Mesopotamiyada topilgan.o'sha paytda banklar oltin
va kumush kabi qimmatbaho narsalarni saqlash uchun xizmat qilishgan. Vaqt
o'tishi bilan banklar qarzlar va kreditlar berishni boshladilar. Uyg'onish davrida
bank ishi yanada rivojlandi. Bank uylari juda yuqori obro'ga ega bo'ldi. Tarixiy
taraqqiyot davomida banklar mablag’larni yig’ish, saqlab berish, kredit-hisob va
boshqa turli xil vositachilik operatsiyalarini bajarib kelganliklari sabab, banklar
6

kredit muassasa bo’lib, foyda olish maqsadida bank barcha risklarni o’ziga qabul
qilgan holda operatsiyalarini amalga oshiradi.
O’zbekiston Respublikasining 1996-yil 26-aprelda qabul qilingan “Banklar
va bank faoliyati to’g’risida»gi qonunining 1-moddasiga asosan “Bank” – tijorat
tashkiloti bo’lib, bank faoliyati deb hisoblanadigan quyidagi faoliyat turlari
majmuini amalga oshiradigan, ya’ni - yuridik va jismoniy shaxslardan omonatlar
qabul qilish hamda qabul qilingan mablag’lardan tavakkal qilib kredit berish yoki
investitsiyalash uchun foydalanish; - to’lovlarni amalga oshirish bilan
shug’ullanuvchi yuridik shaxsdir. 1
Demak, bank barcha riskni o’z zimmasiga olib,
yuridik va jismoniy shaxslarning pul mablag’larini jalb qilib, bank resurslarini
tashkil qilgan holda, bu mablag’larni muddatida qaytarib berish, to’lov va
ta’minlash shartlari asosida o’z nomidan ularni joylashtiradi hamda yuridik va
jismoniy shaxslar o’rtasidagi hisob-kitob va vositachilik operatsiyalarini olib
boruvchi kredit muassasa hisoblanadi. Ba’zi adabiyotlarda «bank–bu korxona»,
deb ham izoh beriladi.
Ma’lumki, bank yaxlit olingan korxona sifatida ishlab chiqarish jarayonini
amalga oshirmaydi. Tijorat banklarining faoliyatini korxona faoliyatiga shu
jihatdan o’xshatish mumkinki, tijorat banklari ham korxonalar singari o’z
faoliyatini o’z daromadini ko’paytirishga qaratadi, lekin korxonalar faoliyatidan
farqli ravishda banklar shu asosida birinchidan, o’z ta’sischilari–aksiyadorlarining
manfaatlarini,ikkinchidan, o’z mijozlarining manfaatlarini himoya qilishni
ta’minlaydi. Tijorat banklariga, bizning fikrimizcha, shunchaki «korxona» emas,
balki maxsus korxona deb qarash zarur. Chunki tijorat banklari ssuda kapitali
harakatini amalga oshiradi va shu asosda bank o’z aksiyadorlariga, paychilariga
foyda olishni ta’minlaydi. Tijorat banklari bank tizimining muhim bo’g’ini bo’lib,
kredit resurslarining asosiy qismi shu banklarda yig’iladi va bu banklar huquqiy,
jismoniy shaxslarga o’z xizmatlarini ko’rsatadilar. Bank bu shunday korxonaki,
unda xomashyo bo’lib depozit va qo’yilmalar hisoblansa, oxirgi tovar – bu berilgan
1 O’zbekiston Respublukasining “Banklar va bank faoliyati to’g’risida”gi qonun, T.: “O’zbekiston”,
1996.
7

ssudalardir. Depozit va qo’yilmalar jalb qilingan qarz mablag’lari, berilgan
ssudalar esa – joylashtirilgan mablag’lar bo’lib hisoblanadi. Har xil jismoniy
shaxslar va tashkilotlardan pul mablag’larini jalb qilish uchun, qarz hajmiga qarab
ma’lum summani foizlar shaklida to’lash kerak. Bo’lmasa mablag’ qo’yuvchilar
yoki boshqa bankni tanlaydilar, yoki pul saqlashni boshqa shakllariga o’tadilar:
masalan, oltin yoki valyuta sotib olish, boshqa moliyaviy vositachilar
xizmatlaridan foydalanish va boshqalar. Pul saqlash shaklini tanlashda mablag’
qo’yuvchini ikkita muhim omil – moliyaviy vositachilarning ishonchli ekanligi va
daromad olish darajasi (qarzga to’lanadigan foizlar) ko’proq qiziqtiradi. Boshqa
tomondan, bank ssuda berganda uning summasiga qarab foiz shaklida to’lov
undiradi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida tijorat banklarining bozor munosabatlari
subyektlari bilan aloqasi yanada kengayadi va chuqurlashadi.
Bank bu holda barcha mablag’lari harakatini boshqarib boradi. Bu ikkita foiz
stavkalari o’rtasida farq – bank daromadining asosiy manbasi bo’lib, iqtisodiy
adabiyotlarda u “marja” nomi bilan yuritiladi. Shunday qilib, marja – bu jalb
qilinuvchi va joylashtiriladigan qarz va ssuda foiz stavkalari o’rtasidagi farqdir.
Banklar mablag’larni jalb qilish va joylashtirish yo’li bilan barcha pul mablag’lari
harakatini boshqarib boradi. Bankning asosiy faoliyati vositachilik bilan bog’liq
bo’lib, u pul mablag’larni qarz beruvchidan qarz oluvchilarga o’tkazish bilan
bog’liq bo’lgan operatsiyalarni bajarishdan iborat. O’zbekiston Respublikasida
xorijiy banklar va har qanday mulkchilik shakliga asoslangan banklar faoliyat
ko’rsatishi mumkin. O’zbekiston Respublikasida faoliyat ko’rsatayotgan tijorat
banklari va ularning mulkchilik shakli turli mulkchilikka asoslangandir. Odatda,
O’zbekistonda banklar aksionerlik jamiyat ko’rinishida tashkil etiladi. Bankning
ustav kapitalini shakllantirish uchun davlat organlarining mablag’lari, jamoa,
birlashmalar va fondlarining mablag’lari, garov va kreditga olingan mablag’lardan
foydalanish mumkin emas.
Tijorat banklarining tashkiliy tuzilishi aksioner jamiyat tuzilishiga
o’xshashdir. Tijorat bankining oliy organi aksiyadorlarning umumiy yig’ilishi
8

hisoblanadi. Bu yig’ilishlarda aksiyadorlarning vakillari va aksiyador
korxonalarning rahbarlari ishtirok etadilar. Aksiyadorlarning umumiy yig’ilishi
ko’rib chiqishga qo’yilgan masalalarbo’yicha qaror qabul qilish uchun
aksiyadorlarning kamida 3/4 qismi ishtirok qilishi lozim. Bankning boshqaruvini
direktorlar kengashi amalga oshiradi. Unga qo’shimcha tarzda bank boshqaruvini
kuzatish va nazorat qilish mas’uliyati ham yuklatilgan. Direktorlar kengashi
a’zolarining tarkibi va saylanish muddati tijorat bankning nizomi bilan belgilanadi.
Bank Kengashi bank faoliyatining asosiy yo’nalishini, kredit siyosati va bankning
boshqa rejalarini ko’rib chiqish, daromad, xarajatlar, foyda rejalarini tasdiqlash,
shu’balarni ochish yoki yopish masalalarini ko’rib chiqish kabi masalalar bilan
shug’ullanadi.
Bank Boshqaruvi bank faoliyatiga bevosita rahbarlik qiladi. Bank
boshqaruvi aksiyadorlarning umumiy yig’ilishi va direktorlar kengashi oldida
javobgardir. Aksionerlarning umumiy yig’ilishi, bank kengashi va boshqaruvi
bankning boshqaruv organlari hisoblanadi. Bankka operativ rahbarlik qiluvchi va
uning faoliyati uchun javob beruvchi bank boshqaruvi bankning ijroiya organi
hisoblanadi. Boshqaruv bank kengashi va aksiyadorlar umumiy yig’ilishi oldida
hisobdordirlar.
Bozor iqtisodiyotiga asoslangan barcha mamlakatlarda tijorat banklar
iqtisodiyotiningto’lov mexanizmida yetakchi o’rin tutadi. Mamlakatimiz
iqtisodiyot to’lovlarni amalga oshirishni isloh qilish va rivojlantirish orqali
mamlakatimiz to’lov tizimida tijorat banklarning o’rni kengaymoqda. Undan
tashqari tijorat banklar moliya-valyuta bozorida faoliyat ko’rsatish, ya’ni qimmatli
qog’ozlar chiqarish va ularni joylashtirish, sotib olish bilan shug’ullanishi,
mijozlarga har xil axborotlar, maslahatlar berish bilan shug’ullanishi mumkin.
Tijorat banklari yuqorida keltirilgan funksiyalar asosida quyidagi operatsiyalarni
bajaradi:
• passiv operatsiyalar;
• aktiv operatsiyalar;
9

• bank xizmatlari va vositachilik operatsiyalari;
• bankning o’z mablag’lari hisobidan amalga oshiradigan operatsiyalari
va boshqa turdagi operatsiyalarni bajaradilar.

Bugungi kunda mamlakatimiz aholisining moddiy jihatdan qo’llab
quvvatlash, ularning hayotlari farovonligini ta’minlashda mikromoliyaviy
xizmatlarning o’rni muhim ahamiyat kasb etmoqda. O’z navbatida, aholi o’rtasida
mikromoliyaviy xizmatlarga bo’lgan talabning kuchayishi mahalliy mikrokredit
tashkilotlari va lombardlar faoliyatini xalqaro talablar darajasiga olib chiqish va
sifatli xizmat turlarini taklif etishni talab etadi.Jahon tajribasidan ma’lumki, kichik
biznes va xususiy tadbirkorlik korxonalari faoliyatinining dastlabki davrlarida
ularning kreditlarga bo’lgan ehtiyojlarini qondirishda tijorat banklariga muqobil
ravishda nobank kredit tashkilotlarining ham ahamiyati kattadir.O’zbekiston
Respublikasi Markaziy banki tomonidan respublikada faoliyat ko’rsatayotgan
nobank kredit tashkilotlari, xususan, mikrokredit tashkilotlari hamda lombardlar
faoliyatini tartibga solish va nazorat qilish borasida amalga oshirilayotgan
choratadbirlar, shuningdek, ular faoliyatining me’yoriy huquqiy bazasi yanada
takomillashtirilishi nobank kredit tashkilotlarining moliyaviy barqarorligini va
faoliyati ko’lamini kengaytirishga mustahkam zamin yaratmoqda.
1.2 Bank tizimi va uning rivojlanish bosqichlari
O’zbekiston Respublikasining mustaqillikka erishishi iqtisodiy mustaqillik
sari qo’yilgan ilk qadam bo’ldi. Mustaqil yosh davlatimiz siyosatining eng muhim
yo’nalishlaridan biri bank tizimini isloh qilishning dastlabki bosqichida 1991-yilda
qabul qilingan «Banklar va bank faoliyati to’g’risida»gi 2
O’zbekiston Respublikasi
Qonuni bozor sharoitlariga mos banklar institutini vujudga keltirishning asosiy
yo’nalishlarini belgilab berdi. Mazkur qonunga muvofiq sobiq SSSR davlat
bankining hududiy bo’-limi O’zbekiston Respublikasining Markaziy bankiga
aylantirildi va u bevosita davlat boshchiligida bank tizimini isloh qilishni boshladi.
2 O’zbekiston Respublukasining “Banklar va bank faoliyati to’g’risida”gi qonun, T.: “O’zbekiston”,
1991.
10

Juda qisqa muddat ichida respublikamizda ikki pog’onali bank tizimi vujudga
keltirildi. «O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki boshchiligidagi ikki bosqichli
bank tizimini tashkil qilish respublikaning iqtisodiy mustaqillikka erishish hamda
bozor munosabatlariga o’tish ehtiyojlariga mos keladi», ya ni ikki pog’onali bankʼ
tizimining yuqori pog’onasining bosh maqsadi milliy valyuta – so’mning
barqarorligini ta minlashdan iborat bo’lgan Markaziy bank, quyi pog’onasini esa
ʼ
bevosita mijozlar bilan ishlovchi tijorat banklari tashkil etadi.
1991-yilda qator banklar shakllana boshladi. Ular O’zbekiston iqtisodiyoti
rivojlanishining o’zgaruvchan sharoitlarida faoliyat yuritib, zamonaviy ish
uslublarini o’zlashtirgan holda tobora yangi qirralarga ega bo’la bordi. 1991–
1992yillar banklar faoliyatiga doir qarashlarda chinakam burilish yillari bo’ldi.
O’zbekiston Respublikasi "Banklar va bank faoliyati to’g’risida”gi Qonunining
qabul qilinishi ikki darajali bank tizimining tarkib topishi va mamlakat Markaziy
banki zimmasiga yangi vazifalar yuklanishi uchun asos bo’lib xizmat qildi. Uning
oldiga pul muomalasini tartibga solish, tijorat banklari tizimi hamda to’lov tizimini
shakllantirish vazifalari qo’yildi. Iqtisodiyotning turli tarmoqlarini moliyalashtirish
endi tashkil etiladigan, zamonaviy tamoyil va talablar asosida faoliyat yurituvchi
ixtisoslashgan tijorat banklari tomonidan amalga oshirilishi lozim edi.
1993–1994-yillarda bank tizimidagi islohotlar davom etdi. 1994- yilning 1-
iyulidan e tiboran milliy valyuta – so’mning muomalaga kiritilgani mustaqil bank
ʼ
tizimining, umuman, O’zbekiston iqtisodiyotining shakllanishida muhim ahamiyat
kasb etdi. 3
Bu Markaziy bank o’z faoliyatida to’liq mustaqil bo’lganini, kelgusida
bozor instrumentlari orqali milliy pul tizimini tartibga solish samarali tashkil
etilishiga yordam berishi mumkin ekanini anglatar edi.
А ynan shu vaqtdan boshlab
Markaziy bankning pul-kredit siyosatini yuritish, valyutaga oid ishlarni tartibga
solish, bank faoliyatini boshqarish va keyinchalik samarali to’lov tizimini yaratish
bo’yicha faoliyati to’laqonli ravishda milliy valyutaning barqarorligini
ta minlashga qaratildi. Bank tizimiga taalluqli ikki asosiy hujjat – “O’zbekiston
ʼ
3 https://www.gazeta.uz/oz/2021/06/30/banknote
11

Respublikasining Markaziy banki to’g’risida”gi hamda “Banklar va bank faoliyati
to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi Qonunlarining ishlab chiqilishida
rivojlangan moliya tizimiga ega mamlakatlar tajribasi inobatga olinganini alohida
ta kidlash joiz.ʼ 4

Mazkur qonunlar, shuningdek, “ А ksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlar
huquqlarini himoya qilish to’g’risida”gi Qonun nodavlat banklarning xususiy va
aksiyadorlik-tijorat shaklida tashkil etilishiga qulay huquqiy sharoit yaratdi. Bu
davrda bank tizimi rivojiga alohida ta sir etgan ikki omilni ajratib ko’rsatish
ʼ
mumkin. Birinchisi, olib borilgan islohotlar natijasida 1996-yilda O’zbekiston
Respublikasi Markaziy banki monetar boshqaruv va bank nazoratining to’la
huquqli organi bo’ldi. Ikkinchisi, O’zbekiston Respublikasi “Banklar va bank
faoliyati to’g’risida”gi Qonuni ikkinchi darajali bank tizimi – tijorat banklari
faoliyatining huquqiy asosini aniq-puxta belgilab berdi. Unda bank aktivlarini
diversifikatsiyalash va xorijiy kapital jalb qilish asosida universal tijorat banklarini
shakllantirish prinsiplari mustahkamlangan. Bu davrda iqtisodiyotning alohida
tarmoqlariga xizmat ko’rsatuvchi kredit-moliya tashkilotlari tashkil etildi. Bunday
ixtisoslashuv qishloq xo’jaligi, avtomobil sanoati, aviasozlik kabi xalq
xo’jaligining muayyan soha va tarmoqlarini moliyalashtirish zarurati bilan bog’liq
edi. Kelgusida ixtisoslashgan banklar o’z operatsiyalari va mijozlari doirasini
mamlakat iqtisodiyoti rivojlanishining yangi darajasi va biznes-muhit talablariga
ko’ra kengaytira boradi. Mazkur davrda O’zbekiston Respublikasi Markaziy
bankining bank sektorini boshqaruvchi va nazorat qiluvchi organ sifatida
shakllanish jarayonlari davom etdi. Bank tizimiga taalluqli qonunchilik bazasi sifat
jihatidan yangilanib, xalqaro bank amaliyoti bilan muvofiqlashtirildi. Ushbu yilda
islohotlarning strategic yo’nalishlaridan biri bank sektorida xususiy kapital oqimini
rag’batlantirishdan iborat bo’ldi. Mazkur jarayon 1997-yilda O’zbekiston
Respublikasi Prezidentining “Xususiy tijorat banklarini tashkil qilishni
rag’batlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi Farmoni e lon qilinganidan so’ng
ʼ
4 O’zbekiston Respublikasining “Markaziy bank to’g’risida”gi qonun, T.: “O’zbekiston”, 2019.
12

jadallashdi. Unda jismoniy shaxslarning 50 foizdan kam bo’lmagan ulushi bilan
banklar ochish uchun imtiyozlar taqdim etish ko’zda tutilgan edi. 1997-yil bank
tizimining rivojlanish tarixida bank faoliyatida axborot tizimlarini joriy etish
boshlangani bilan ahamiyatlidir. Ma lumki, o’sha vaqtgacha respublika hududidaʼ
amaldagi barcha hisob-kitoblar kun bo’yi olib borilar edi. 1997-yilning mart oyidan
yangi dasturiy ta minot joriy etilib, barcha hisob-kitoblar avtomatik rejimda
ʼ
amalga oshirila boshlandi. Bu esa to’lovlarni respublika tashqarisida 15 daqiqa
mobaynida, Toshkentdan chekka joylarda atigi 3 daqiqada amalga oshirish
imkonini berdi. А ynan o’sha vaqtda hisob-kitoblar mexanizmi ishlab chiqildi va
banklararo electron to’lovlarning zamonaviy tizimi joriy etildi. Banklarga o’sha
vaqtdagi noyob imkoniyat–kompyuter va telekommunikatsiya uskunalarini xarid
qilish va departamentlarni ular bilan jihozlash imkoniyati berildi. Ular mablag’larni
o’z faoliyati uchun zarur uskuna-anjomlarni modernizatsiya qilishga yo’naltirishi
hisobga olinib, qator soliq to’lovlaridan ozod qilindi. 5

Shu tariqa, moliyaviy va iqtisodiy axborotning sifat jihatidan yangi
iste molchilari – mahalliy va xorijiy investorlar paydo bo’ldi. Uzoq yillar
ʼ
davomida jamiyatning rivojlanishi va unga mos tovarpul munosabatlarining o’sib,
takomillashib borishi banklarning operatsiyalari va ko’rsatadigan xizmatlari
ko’lamining kengayib borishiga, jamiyat a’zolarining pulga bo’lgan talabining
oshib borishiga olib kelgan. Davlat, jismoniy va yuridik shaxslarning manfaatini
muvofiqlikda olib borish, davlat va jamiyat a’zolarining pul mablag’lariga bo’lgan
talablarini qondirgan holda davlatning iqtisodiy jihatdan o’sishi va barqarorligini
ta’minlash maqsadida banklar o’rtasida bajariladigan funksiya va operatsiyalar
ko’lami taqsimlana borgan, ya’ni davlat nomidan, davlat manfaatlarini himoya
qilgan holda faoliyat ko’rsatuvchi banklar va alohida jamiyat a’zolari bilan
ishlovchi banklar yoki yuqoridagi ikki yo’nalishni ham o’zida mujassamlashtirgan
5 Abdullayeva.Sh “Pul, kredit va banklar”, Draslik:-T.: Toshkent Moliya instituti, 2003.

13

banklar (oxirigisiga sobiq Sovetlar davridagi Davlat bankini kiritish mumkin)
shakllana borgan.
Hozirgi zamonda jahonda umum qabul qilingan tizim bo’lib ikki pog’onali
bank tizimi xizmat qiladi va u davlat Markaziy banki va tijorat banklari tarmog’ini
o’z ichiga oladi.
2 Markaziy Bank banklarning banki sifatida bank va moliya
muassasalari faoliyatining barqarorligini ta’minlaydi. Birinchi navbatda, u
ko’pchilik moliya institutlari, banklarning faoliyatida moliyaviy jihatdan
muammolar yuzaga kelganida, banklar omonatchilar oldidagi o’z majburiyatlarini
bajara olmay qolgan holda moliyaviy sarosima paydo bo’lishining oldini olishi
kerak. Bu masalani hal qilish uchun Markaziy bank, avvalo, tartibga solish va
nazorat qilish funksiyalarini ikkinchi pog’ona – tijorat banklari tizimiga nisbatan
bajaradi. Markaziy bank majburiyatiga tijorat banklarining har kunlik faoliyatiga
aralashish kirmaydi.
Markaziy bank tijorat banklarning me’yoriy boshqarilishi, ularning to’lovga
qobiliyatliligi va likvidliligini ta’minlanishini kuzatib borishi va omonatchilar
manfaatlarini himoya qilishi kerak. Bularning barchasi nazorat me’yorlari tizimi
yordamida amalga oshirilib tijorat banklari pog’onasiga yetkaziladi.
Markaziy bank pul siyosatini o’tkazish yo’li bilan muomaladagi pul massasi
ustidan nazoratni amalga oshiradi va inflyasiya, ishsizlikning past darajasini
ta’minlash va iqtisodiy o’sish uchun shart-sharoitlar yaratishi kerak. Bunda
Markaziy bank emission bank vazifasini bajaradi, ya’ni muomalaga pul belgilarini
chiqarish va ularni muomaladan olish huquqiga ega bo’ladi. Markaziy bank yana
tijorat banklari o’rtasidagi hisob-kitoblarni olib borishga imkoniyat yaratadi.
Bank tizimining ikkinchi pog’onasi – bu xalq xo’jaligi va aholiga xizmat
ko’rsatishda bosh bo’g’in bo’lgan mustaqil tijorat banklarning tarmog’idir. Ular
yuridik va jismoniy shaxslarga shartnoma asosida turli hisob-kitob va kredit
operatsiyalarini amalga oshirish va xizmatlar ko’rsatish hamda boshqa turli bank
xizmatlarini ko’rsatish bilan bog’liq operatsiyalarni amalga oshiradilar.
Mustaqillikka erishilgunga qadar O’zbekiston bank muassasalari sobiq Ittifoq bank
14

tizimi tarkibiy qismiga kirar edi. Shu bilan birga, bu banklar sobiq Ittifoq bank
tizimi doirasidan tashqarida faoliyat ko’rsata olmasdilar.
Bank tizimi 3 turdagi banklarni: SSSR Davlat banki, SSSR qurilish banki va
SSSR Tashqi savdo bankini va Davlat Mehnat omonat- jamg’arma kassalarini o’z
ichiga olardi. Sobiq Ittifoq bank tizimida Davlat banki monopol mavqega ega
bo’lib, u bir vaqtning o’zida emissiya instituti, qisqa muddatli kreditlashtirish,
xo’jaliklargahisob-kitob operatsiyalari bo’yicha xizmat ko’rsatuvchi markaz
hisoblanardi. Ham emissiya funksiyalarini, ham hisob-kitoblar va kreditlar
bo’yicha mijozlarga xizmat ko’rsatish funksiyalarini bajarishga monopollashuvi
Davlat bankini davlat boshqaruv va nazorat organiga aylantirgan edi. Iqtisodiyotni
boshqarishning markazlashtirilgan usulidan voz kechish va bozor iqtisodiyoti
tomon dastlabki qadamlar qo’yilishi bilanoq markazlashtirilgan bank tizimining
qator kamchiliklari ro’yobga chiqdi. Bu esa, bank tizimida tub o’zgarishlarni
amalga oshirishni talab etardi. Qayta tashkil etish jarayonining birinchi bosqichi
davlat bankining yangi tuzilmasini tashkil etish bilan boshlandi. Qayta tashkil etish
modeli quyidagilarni o’z ichiga oladi:
• ikki bosqichli bank tizimini vujudga keltirish: Markaziy emission bank va
bevosita xo’jaliklarga xizmat ko’rsatuvchi ixtisoslashgan davlat banklari;
• ixtisoslashtirilgan banklarni to’laligicha xo’jalik hisobiga va o’z o’zini
moliyalashga o’tkazish;
• iqtisodiy tizim doirasida yuridik va jismoniy shaxslar bilan bo’ladigan kredit
munosabatlari, uslublari va shakllarini takomillashtirish va boshqalar.
Bank tizimini takomillashtirish jarayoni davomida davlat banki o’zining
kredit tizimidagi markaziy o’rnini saqlab qolgan holda korxona va tashkilotlarga
kredit berish va ular bilan hisob-kitoblarni olib borish funksiyasini maxsus
ixtisoslashgan banklarga topshirdi.Ya’ni bankning emission faoliyatini kreditlash
faoliyati bilan birga olib borish funksiyasiga chek qo’yiladi. Davlat banki
ixtisoslashgan banklar faoliyatini boshqaruvchi, barcha banklar uchun bir xil
pulkredit siyosatini olib boruvchi muassasaga aylandi.
15

Bank tizimining takomillashtirilishi natijasida vujudga kelgan maxsus
ixtisoslashgan banklar: Sanoat qurilish banki, Kommunal qurilish va Sotsial
taraqqiyot banki, Agrosanoat banki, Tashqi iqtisodiy faoliyat banki, Jamg’arma
banki tashkil qilinib xo’jaliklar bilan banklar o’rtasidagi aloqalar tobora
yaqinlashdi, Ixtisoslashtirilgan davlat banklari o’zlarida ma’lum darajada
boshqaruvchilik rolini saqlab qoldilar.
Bank tizimini takomillashtirish jarayonida juda muhim natijalarga erishildi,
lekin tashkil qilingan banklar iqtisodiy munosabatlarning xususiyatlarini to’liq
ifoda qilolmasdi, shuning uchun ham bank tizimini yanada takomillashtirish
obyektiv zaruriyatga aylandi. 1988-yildan boshlab, ikki bosqichli bank tizimi
tashkil etila boshlandi. Lekin bu davrda, markazlashtirilgan rejalashda Markaziy
bankning roli hali ham yuqori,sohalarning deyarli hamma qismi davlat tasarrufida
edi.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Bank tizimini yanada
erkinlashtirish va isloh qilish borasidagi chora-tadbirlari to’g’risida”gi 2000 yil 21
martdagi Farmoni va Vazirlar Mahkamasinig «Bank tizimini isloh qilishga doir
qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida»gi 2000 yil 24 martdagi qarori qabul
qilinishi bilan boshlandi. Bu hujjatlarga asosan quyidagilar mazkur bosqichning
asosiy vazifalari qilib belgilandi: - bank tizimini yanada erkinlashtirish va isloh
qilish, tijorat banklari mustaqilligini oshirish; - bank tizimi va uning bo’g’inlari
rivojlanishini rag’batlantirish; - bo’sh turgan mablag’larni bankka jalb qilish va
omonatchilarning manfaatlarini himoya qilishni kuchaytirish; - banklarning
iqtisodiyotni aniq sektorida ishlayotgan korxonalarni, xususan dehqon, fermer
xo’jaliklarini hamda kichik va o’rta biznes subyektlarini kreditlash jarayonini
kengaytirish; - banklarni investitsiya jarayonlarining faol ishtirokchilariga
aylantirish; - banklarning mijozlar bilan o’zaro manfaatli sheriklik munosabatlarini
shakllantirish; - aholining bank-moliya tizimiga bo’lgan ishonchini oshirish; -
xorijiy banklar va boshqa moliya institutlari bilan hamkorlikni kengaytirish,
valyuta munosabatlarini erkinlashtirish va kengaytirish kabi vazifalar belgilandi.
16

Hozirgi kunda mamlakatimizda O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki
boshlig’ida 37 tijorat banklarini o’z ichiga oluvchi bank tizimi yuqorida
belgilangan vazifalarni amalga oshirib, bozor islohatlarining faol qatnashchilari
sifatida faoliyat olib bormoqda.
2022-yil yakunlari bo’yicha bank tizimi sof foydasi 10 trln so’mni tashkil
etib, 2021-yilga nisbatan 2,6 barobarga yoki 6,1 trln so’mga o’sgan (1.2.1-rasm).
Bunda, o’sish darajasiga sof foizli (7,6 trln so’m) va foizsiz daromadlar (9,1 trln
so’m) ijobiy ta sir ko’rsatgan bo’lsa, operatsion xarajatlar (3,9 trln so’m), soliqʼ
to’lovlari (1,1 trln so’m) va ehtimoliy yo’qotishlarga qarshi zaxiralar (5,5 trln
so’m) salbiy ta sir ko’rsatgan.
ʼ
1.2.1- rasm. 2021-2022- yillarda bank tizimi sof foydasi komponentlari 6
Foizli daromadlar 48,6 trln so’mni tashkil etib, uning tarkibida boshqa
banklarga joylashtirilgan mablag’lardan olingan daromadlar 2,1 trln so’mga (2,6
barobarga), qimmatli qog’ozlardan olingan daromadlar 1,6 trln so’mga (2,2
barobar), kreditlar va mijozlar majburiyatlaridan olingan daromadlar esa 10 trln
so’mga (31,5 foizga) oshgan.
6 https://uzreport.news/finance/o-zbekiston-bank-tizimi-sof-foydasi-10-trln-so-mni-tashkil-etdi
17

1.3 O’zbekiston Respublikasi bank tizimi va markaziy bank faoliyati asoslari
Markaziy bank mazkur tizimning bosh banki bo’lib, pul-kredit siyosatini,
emissiya jarayonlarini olib boradi va milliy pulning barqarorligini ta’minlovchi
muassasa hisoblanadi. 1995-yil 21-dekabrda «O’zbekiston Respublikasining
Markaziy banki to’g’risida» gi Qonuni qabul qilindi. Markaziy bank maqomi va
maqsadlari «O’zbekiston Respublikasining Markaziy Banki to’g’risida»gi
Qonunning 1-moddasida belgilangan: «O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki
yuridik shaxs bo’lib, faqat davlat mulki hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasi
Markaziy banki – iqtisodiy jihatdan mustaqil muassasa, o’z xarajatlarini o’zining
daromadlari hisobidan amalga oshiradi, O’zbekiston Respublikasi Davlat gerbining
tasviri tushirilgan va o’z nomi yozilgan muhrga ega». Qonunning 3-moddasida
«Markaziy bankning bosh maqsadi milliy valyutaning barqarorligini ta’minlashdan
iborat» deb qayd qilinadi.
Narxlarning barqarorligini ta’minlash va milliy pul birligini xorijiy valyuta
bozorlarida ayirboshlash kursining barqaror bo’lishiga erishishni ko’zda tutuvchi
bu maqsad davlatning iqtisodiy siyosatida O’zbekiston Respublikasi Markaziy
bankining o’rni juda muhim ekanligini belgilaydi. Mamlakatda pul muomalasi
samarali bo’lishi va moliya muassasalari faoliyatining ishonchliligi pul-kredit,
valyuta siyosati strategiyasi va taktikasini ishlab chiqish hamda amalga oshirishda
uning mustaqilligini huquqiy jihatdan mustahkamlash zarurligini taqozo etadi.
Mamlakat xalq xo’jaligini kreditlash ko’rsatkichlarini tijorat banklarini qayta
moliyalashga doir kredit hajmlarini va foiz stavkalarini belgilash yo’li bilan
tartibga solish, valyuta-kredit siyosatini amalga oshirish, tijorat banklari faoliyatini
nazorat qilish O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining mustaqil siyosiy
sohasi hisoblanadi. Mustaqil siyosat esa pul va valyuta bozorida yuzaga kelayotgan
vaziyatni, ichki bozordagi makroiqtisodiy shart-sharoitni, tashqi omillarni tahlil
qilish asosida amalga oshiriladi.
18

Bu holat qonunning 6-moddasida «Markaziy bank o’z vakolatlari doirasida
qaror qabul qilishda mustaqildir» deb tasdiqlangan. O’zbekiston Respublikasi
Markaziy banki O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga hisobot beradi. Oliy
Majlis O’zbekiston Respublikasi Prezidentining tavsiyasi bilan O’zbekiston
Respublikasi Markaziy banki raisini tayinlaydi va lavozimidan ozod qiladi.
Qonunning 2-moddasiga muvofiq O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki
yuridik shaxs sifatida ko’chmas mulk va moliyaviy resurslarga egalik qiladi. Bu
hol uning moliyaviy mustaqilligini mustahkamlaydi va mustaqil pul-kredit
siyosatini samarali o’tkazish imkoniyatini beradi. Narxlarga va ayirboshlash
kurslariga ta’sir ko’rsatadigan hamda O’zbekiston Respublikasi Markaziy
bankining bevosita nazorati va ta’sirida bo’lmagan turli omillar O’zbekiston
Respublikasi Markaziy bankining asosiy maqsadiga erishishini murakkablashtirishi
mumkin. Shunga qaramay, chet el tajribasi shuni ko’rsatadiki, aynan Markaziy
bank makroiqtisodiy jarayonlarning rivojlanish yo’nalishini, birinchi galda pulning
qadrsizlanish sur’atini va valyuta kursini belgilashni idora qiladi.
Qonunda O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankiga vakolatlar berish bilan
bir qatorda, uning uchun ta’qiqlangan faoliyat turlari ham aniq belgilab berilgan.
Masalan, O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankiga tijorat faoliyati bilan
shug’ullanish, muassasa yoki tashkilotlarga moliyaviy yordam ko’rsatish
ta’qiqlanadi. O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankiga korxona va tashkilotlar
faoliyatida bank hamda yuridik shaxslar sifatida ishtirok qilishga ruxsat etilmaydi.
O’zbekiston Respublikasi Markaziy bank o’z vakolatlaridan foydalanishda barcha
yuridik shaxslarni baravar ko’rishi lozim. Milliy valyutaning barqarorligini
ta’minlash uchun O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki qator muhim
vazifalarni hal etadi. Ulardan eng asosiy vazifalar sifatida quyidagilarni keltirish
mumkin:
• monetar siyosatni va valyutani boshqarish siyosatini shakllantirish,
qabul qilish hamda amalga oshirish;
19

• O’zbekiston Respublikasida hisob-kitoblarning samarali tizimini
yaratish;
• banklar faoliyatini tartibga solish va banklarni nazorat qilish;
• O’zbekiston Respublikasining rasmiy oltin-valyuta zahirasini saqlash
va uni boshqarish; - Moliya vazirligi bilan birgalikda davlat byudjetining kassa
ijrosini uyushtirish.
Mazkur vazifalarni bajarish uchun O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki
quyidagi yumushlarni ado etishi zarur.
Iqtisodiyotni pul-kredit vositasida boshqarish, O’zbekiston Respublikasi
Markaziy banki pul-kredit siyosatini amalga oshiruvchi sifatida uning asosiy
yo’nalishlarini ishlab chiqish va «O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki
to’g’risida»gi Qonunning 23- moddasiga muvofiq keyingi moliya yili
boshlanishiga uzog’i bilan 30 kun qolganda bu haqda Oliy Majlisga axborot beradi.
Markaziy bank pul taklifi hajmini o’zgartirib, ishlab chiqarishning umumiy
hajmiga, bandlik darajasiga va korxonalar faoliyatining o’sish sur’atlariga ta’sir
ko’rsatadi. Iqtisodiyotdagi tanglik davrida pul taklifi hajmining oshirilishi iste’mol
va sarmoyaga bo’lgan talabning o’sishiga, binobarin, bandlik, ishlab chiqarish
hajmi ortishiga yordam beradi. 7

Pul yuqori sur’atlarda qadrsizlanayotgan sharoitda Markaziy bank ularni
sekinlashtirish zarurligidan kelib chiqib muomaladagi pul miqdorini cheklash
siyosatini o’tkazadi, natijada iqtisodiyotda unga bo’lgan talab kamayadi, pul
bozorlaridagi foiz stavkalari o’zgaradi, pulning qadrsizlanishi kamayadi.
O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki monetar siyosatining asosiy
yo’nalishlari, pul massasi o’zgarishining aniq maqsadli mo’ljallari va pul
muomalasini tartibga solish vositalari qonunning 4-qismida yoritilgan bo’lib, unda
Markaziy bankning pul-kredit operatsiyalari belgilab berilgan. O’zbekiston
Respublikasi Markaziy banki pul-kredit siyosatining asosiy yo’nalishlarini bir
yilga ishlab chiqadi va ular Oliy Majlis tomonidan tasdiqlangandan so’ng u
7 Niyozov.Z.D, “Pul kredit va banklar”, O’quv qo’llanma:-S.: SamDU, 2018.
20

mukammal dastur sifatida qabul qilinadi. Bu dastur iqtisodiy vaziyatni tahlil qilish
va oldindan aytishni, pul miqdorining yillik o’stirish sur’atlarining maqsadli
ko’rsatkichlarini, kredit, foiz va valyuta siyoatini amalga oshirish yo’nalishlarini
o’z ichiga oladi. Umumiy iqtisodiy tahlilning zarurligiga sabab shuki, monetar
siyosatni ishlab chiqish va amalga
oshirish barcha muhim makroiqtisodiy hodisalar;
pulning qadrsizlanishi, milliy ishlab chiqarishning umumiy qismi va mehnat
resurslarining bandligi, to’lov balansi bilan chambarchas bog’langan
Muomaladagi pul massasining hajmini, banklarning likvidligini
muvofiqlashtirish va inflyasiya sur’atlarini tushirish maqsadida Markaziy bank
tijorat banklari uchun majburiy rezervlar me’yorini o’rnatib berish siyosatini
amalga oshiradi. Minimal zahiralar bu tijorat banklari resurslarining Markaziy
bankda majburiy saqlanishi zarur bo’lgan qismidir. Majburiy rezerv miqdori tijorat
bankining yig’ilgan resurslariga nisbatan foizda belgilanadi. Bu zahira bevosita
banklarning kreditlash imkoniyatini chegaralasada, ularning minimal likvidligini
ta’minlash omili bo’lishi mumkin.
Majburiy zaxira me’yori hozirgi kunda O’zbekistonda 15 foizni tashkil
qiladi. Markaziy bank tomonidan zaxira miqdori ba’zi bir omillarni hisobga olgan
holda o’zgartirilishi mumkin, u omonatlarning hajmi, turi, muddatiga, banklarning
boshqa majburiyatlariga bog’liq bo’ladi. Banklar Markaziy bankda majburiy
zaxiralarni deponentlash tartibiga rioya qilinishi uchun javobgardir. «Tijorat
banklari tomonidan Markaziy bankda majburiy zaxiralarni deponentlash tartibi
to’g’risida»gi nizomda belgilangan majburiy zaxiralarni deponentlash tartibi
O’zbekiston Respublikasi hududida faoliyat ko’rsatayotgan barcha banklar uchun
taalluqlidir. Majburiy rezervlar Markaziy bankda naqd pul yoki omonatlar
ko’rinishida, Markaziy bank belgilaydigan tartibda depozitga o’tkaziladi. Majburiy
rezerv talablarining me’yorlari yoki tarkibi belgilangani yoki o’zgartirilgani
to’g’risidagi ko’rsatmalarda kamida bir oylik muddat ko’rsatiladi, rezervlarning
tarkibi yoki miqdoriga doir yangi me’yorlarni banklar ana shu muddatgacha
bajarishlari shart. Markaziy bank majburiy rezervlar bo’yicha foizlarni to’lash
21

to’g’risida qaror qabul qiladi. Zaxira talablarini hisob-kitob qilishda chet el
valyutasidagi mablag’lar, jismoniy shaxslar depozitlari, depozit va jamg’arma
sertifikatlari, ipoteka obligatsiyalari chiqarish yo’li bilan jalb etilgan mablag’lar
hisobga olinmaydi. Majburiy zaxiralarni deponentlash bank vakillik hisob
varag’idan pul mablag’larini o’tkazish yo’li bilan amalga oshiriladi. Majburiy
zaxiralarni turli foyda keltiruvchi aktivlar bilan qoplashga ruxsat etilmaydi.
1.3.2-rasm. O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining tashkiliy
tuzilmasi 8

Markaziy bankning tijorat banklarini qayta moliyalashtirish siyosati bu
to’g’ridan-to’g’ri kreditlash, veksellarni hisobga olish, qimmatbaho qog’ozlarni
garovga olgan holda kreditlar berish va kredit auksionlarini o’tkazish yo’li bilan
amalga oshiriladi. Bundan kelib chiqqan holda Markaziy bankning qayta
moliyalashtirish operatsiyasi quyidagi usullarda olib borilishi mumkin:
• tijorat banklarining ixtiyoridagi veksellarni hisobga olish yo’li bilan
kreditlash;
• tijorat banklari ixtiyoridagi qimmatli qog’ozlarni garovga olish yo’li bilan
kreditlar berish. Bunday kreditlar lombard kreditlar deyiladi.

8 https://lex.uz/docs
22

II BOB PUL KREDITI SIYOSATI
2.1 Pul kredit siyosatining asosiy yo’nalishlari
Ochiq bozordagi operatsiyalar – Markaziy bank tomonidan davlat
obligatsiyalarini (qimmatli qog ozlarni) tijorat banklari va aholidan sotib olish vaʻ
ularga sotish bo yicha operatsiyalardir. Markaziy bank tijorat banklaridan yoki
ʻ
aholidan bu qimmatli qog ozlarni sotib olar ekan, tijorat banklari zaxiralarini sotib
ʻ
olingan obligatsiyalar miqdori hajmida ko paytiradi. Bu zaxiralar pul bazasiga
ʻ
kiradi, ya’ni yuqori quvvatli pullar bo lganligi uchun pul taklifi multiplikativ
ʻ
ko payadi. Markaziy bank tijorat banklari va aholiga obligitsiyalarni sotish bilan
ʻ
zaxiralarni hamda tijorat banklarining kredit berish qobiliyatini kengaytiradi. Bu
holda pul taklifi qisqaradi.
23

Hozirda hamma mamlakatlarda pul miqdorini tartibga solishda ochiq
bozordagi operatsiyalarni, ya’ni davlat qimmatli qog ozlarini taklif qilish usulidanʻ
keng foydalanilmoqda. Ushbu operatsiyalarni Markaziy bank asosan nufuzi katta
banklar guruhi bilan birgalikda amalga oshiradi.
Pul bozorida muomalada pul miqdori ortiqchaligi mavjud deb faraz qilamiz.
Tabiiyki, Markaziy bank ortiqcha pul massasini kamaytirishga harakat qiladi.
Buning uchun, o zida mavjud bo lgan o zining qimmatli qog ozlarini u ochiq
ʻ ʻ ʻ ʻ
bozorda aholi va banklarga taklif etadi, ular esa uni xarid qila boshlaydilar. Davlat
qimmatli qog ozlarini (sotish yoki xarid qilish yo li bilan) taklifi oshib borgan sari,
ʻ ʻ
unga bo lgan baho pasayadi, o z navbatida, unga bo lgan foiz (ya’ni, qimmatli
ʻ ʻ ʻ
qog ozlarni sotib olganlarga foiz shaklida to lanadigan haq) oshadi, bu esa unga
ʻ ʻ
bo lgan talabni oshiradi. Banklar va aholi qimmatli qog ozlarni ko proq xarid qila
ʻ ʻ ʻ
boshlaydi, pirovard natijada banklarning zaxiralari qisqaradi, o z navbatida, bu hol
ʻ
pul taklifining bank multiplikatoriga teng nisbatda qisqarishiga, shuningdek, bank
zaxirasi va pul taklifining ortishiga olib keladi. O zbekiston Respublikasi Markaziy
ʻ
Banki ham pul kredit siyosatini yuritishda bu vositaning rolini keskin oshirishni
maqsad qilib olgan.
Pul - kredit siyosatini amalga oshirishning muhim vositalardan biri – bu,
hisob stavkasi siyosatidir. Hisob stavkasi yoki qayta moliyalash stavkasi deb
Markaziy bank tomonidan tijorat banklariga beriladigan ssudaning foiz stavkasi
tushuniladi. Bu ssudalarni tijorat banklari ayrim ko zda tutilmagan zarurat
ʻ
tug ilganda va moliyaviy ahvoli mustahkam bo lgan hollardagina oladilar. Hisob
ʻ ʻ
stavkasining pasayishi bilan tijorat banklarida Markaziy bankdan qo shimcha
ʻ
zaxiralarni olish imkoniyatlari kengayadi. O z navbatida, bu tijorat banklarining
ʻ
zaxiralardan yangi kreditlar berish bilan pul taklifini ko paytiradi. Yana shunday
ʻ
hollar mavjudki, Markaziy bank hisob stavkasini ko tara borib, tijorat banklari
ʻ
tomonidan qo shimcha zaxiralarni olish yo lidagi to siqlarni biroz ko targanday
ʻ ʻ ʻ ʻ
bo ladi va kreditlar berish bo yicha ularning faoliyatini pasaytiradi, shu yo l bilan
ʻ ʻ ʻ
pul taklifini cheklaydi. Agar ushbu stavka past bo lsa, unda tijorat banklari ko proq
ʻ ʻ
24

kredit olishga harakat qiladilar. Natijada banklarning ortiqcha zaxiralari ortib
boradi va muomaladagi pul massasi miqdorining oshib borishiga olib keladi.
Agarda hisob stavkasi miqdori yuqori bo lsa, unda banklar kamroq kredit olishga,ʻ
olganlarini esa qaytarib berishga harakat qiladilar, pirovard natijada ortiqcha bank
zaxiralari qisqaradi, muomaladagi pul miqdori kamayadi.
Pul-kredit siyosati asosida iqtisodiyotga pul-kredit siyosatining ta’sir etishi
jarayonlarini o rganuvchi pul nazariyasi yotadi. Ushbu nazariyaga ikki xil
ʻ
yondashuvchi iqtisodchilar o rtasida ko p yillardan beri tortishuvlar bo lib
ʻ ʻ ʻ
kelmoqda. Bularga neokeynschilar nazariyasi va zamonaviy pul miqdori nazariyasi
tarafdorlarini kiritamiz. Har ikki nazariya tarafdorlari ham pul taklifining nominal
YaIM ga ta’sirini inkor etmaydilar, ammo bu ta’sirning ahamiyatiga har xil baho
beradilar. Keynschilar fikricha, monetar siyosat yuritishda foiz stavkasi darajasiga
asoslanishi, monetaristlar fikricha esa, pul taklifining darajasiga asoslanishi lozim.
Keynschilar bozor iqtisodiyotini tartibga solishda davlat aralashuvi shart deb
hisoblashadi, monetaristlar esa uni ortiqcha deb hisoblaydilar.
Monetaristlar pul miqdorining o zgarishi bilan YaIM o zgarishi o rtasida
ʻ ʻ ʻ
yaqinroq aloqa mavjud; ya’ni, pul miqdorining o zgarishi bevosita YaIM
ʻ
o zgarishiga olib keladi deb hisoblashadi. Buni ular pulning miqdoriy nazariyasi
ʻ
tenglamasi bilan izohlaydilar.
Ayni paytda monetaristlar pulning aylanish tezligini barqaror deb
hisoblaydilar, keynschilar esa, aksincha, beqaror deydilar.
Hozirda mavjud bo lgan monetaristik siyosatning modellari bu ikki
ʻ
yondashuvni sintez qilgan, ya’ni, bu yondashuvlarning ijobiy jihatlarini qo shib,
ʻ
o zida aks ettiradi. Pul kredit siyosatining uzoq muddatli maqsadlariga erishish
ʻ
uchun monetaristik yondashuv ko proq ishlatiladi. Shu bilan birga qisqa muddatli
ʻ
davrlarda esa davlat foiz stavkasiga ta’sir etish usulidan voz kechmaydi.
Markaziy Bank bir vaqtning o zida ham pul massasini, ham foiz stavkasini
ʻ
o zgartirmasdan ushlab tura olmaydi. Pulga talab o sgan holatlarda maqsad foiz
ʻ ʻ
stavkasining barqarorligini ta’minlash bo lsa Markaziy Bank pul taklifini
ʻ
25

oshirishga majbur bo ladi. Bu tadbir yumshoq pul kredit siyosati deb yuritiladi. Pulʻ
massasining ko payib ketishiga yo l qo ymaslik uchun pul taklifini cheklash
ʻ ʻ ʻ
siyosatini qo llash foiz stavkasining ko tarilishiga olib keladi va bu siyosat qattiq
ʻ ʻ
pul kredit siyosati deb yuritiladi.
Agar pulga talab inflyatsiya ta sirida ko paysa, qattiq pul kredit siyosatini
ʼ ʻ
qo llash maqsadga muvofiq bo ladi. Mabodo pulga talab ishlab chiqarish va
ʻ ʻ
daromadlarning o sishi oqibatida oshsa yumshoq pul kredit siyosatini qo llash
ʻ ʻ
o rinlidir.
ʻ
Pul kredit siyosatinig ishlab chiqarish hajmiga ta’siri birinchi paragrafda
ta’kidlanganidek pul taklifi o zgarishining foiz stavkasi darajasiga, foiz stavkasi
ʻ
o zgarishida esa investitsiya xarajatlari hajmiga (bu bilan yalpi xarajatlar hajmiga
ʻ
ham) va yalpi xarajatlar o zgarishining ishlab chiqarish ya’ni yalpi taklif hajmiga
ʻ
ta’siri ko rinishida bosqichma-bosqich ro y beradi. Foiz stavkasining pul taklifi
ʻ ʻ
o zgarishiga tasirchanligi, yoki investitsiya xarajatlarining foiz stavkasi
ʻ
o zgarishiga ta sirchanligi past bo lishi pul kredit siyosatini amalga oshirishda
ʻ ʼ ʻ
muammolarni keltirib chiqaradi.
Pul-kredit siyosati fiskal va savdo siyosatlari bilan chambarchas bog liq.
ʻ
Agarda Markaziy bank qayd qilingan valyuta kursini saqlab turishni maqsad qilib
qo ysa mustaqil (ichki) pul siyosatini olib borish mumkin bo lmay qoladi. Chunki
ʻ ʻ
almashinuv kursini ta’minlab turish uchun valyuta zaxiralarini ko paytirib yoki
ʻ
kamaytirib turish iqtisodiyotda pul hajmiga bevosita ta’sir ko rsatadi. Pul-kredit va
ʻ
fiskal siyosatlarni muvofiqlashtirish bilan bog liq qiyinchiliklar ham mavjud.
ʻ
Agarda hukumat iqtisodiyotni davlat xarajatlarini oshirish orqali
qo llabquvvatlashni amalga oshirmoqchi bo lsa, uning muvaffaqiyatli amalga
ʻ ʻ
oshishi ko proq pul-kredit siyosatining xarakteriga bog liq. Chunki, bu
ʻ ʻ
mo ljallanayotgan xarajatlar qimmatli qog ozlar (ya’ni, obligatsiyalar)ni chiqarish
ʻ ʻ
evaziga amalga oshsa, pulga bo lgan talab oshadi va natijada esa foiz stavkalari
ʻ
ko tariladi. Bu esa investitsiya xarajatlarining kamayishiga olib keladi. Yoki
ʻ
26

Markaziy bank hukumatning yuqoridagi siyosatini qo llab-quvvatlash uchun pulʻ
taklifini ma’lum miqdorda ko paytirsa, pul qadrsizlanishi mumkin.
ʻ
Umuman, barqaror pul-kredit siyosati hukumat tomonidan olib boriladigan
fiskal siyosatga hamma vaqt ham mos kelavermaydi.
2.2 Rivojlangan mamlakatlarda pul-kredit siyosati
Rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlar markaziy banklari tomonidan keng
qo’llanilayotgan usullar inflyatsion targetlash, monetar targetlash, valyuta kursini
targetlash va nominal yakorsiz rejimlarni o’z ichiga oladi.
Inflyatsiyaning maqsadli ko’rsatkichlariga erishish vazifasi aksariyat
markaziy banklar uchun bosh maqsad hisoblansa-da, yuqorida qayd etilgan
uslublar asosan tezkor va oraliq mo’ljallarga qarab farqlanadi.
Monetar targetlash rejimi Pul-kredit siyosatini amalga oshirishning ushbu
usulida narxlar barqarorligini ta’minlash maqsadida pul agregatlari, rezerv pullar
va pul massasi hajmlari o’zgarishini nazorat qilish nazarda tutiladi.
Ushbu strategiyaning samarali qo’llanilishi inflyatsiya ko’rsatkichlari va pul
agregatlari o’rtasidagi mustahkam doimiy bog’liqlik bo’lishini talab etadi. Bunda
inflyatsiyaning maqsadli ko’rsatkichlariga pul agregatlari hajmini maqbul darajada
ushlab turish vositasida erishiladi.
Monetar targetlash rejimi 1970-chi va 1980-chi yillarda AQSh, Kanada,
Buyuk Britaniya, Germaniya, Shveytsariya va boshqa rivojlangan davlatlarda faol
qo’llanilgan.
Shu bilan birga, so’nggi yillarda moliya bozorlarining rivojlanishi va yangi
moliyaviy instrumentlarning amaliyotga joriy etilishi hisobiga pulga nisbatan
talabning nobarqaror darajada bo’lishi mazkur usul samaradorligining pasayishiga
olib keldi.
Natijada markaziy banklar pul massasidagi o’zgarishlarga samaralari ta’sir
ko’rsatish va inflyatsiyaning maqsadli ko’rsatkichlarini ta’minlash imkoniyati
cheklanishi kuzatildi.
27

Pul agregatlari va inflyatsiya darajasi o’rtasidagi bog’liqlikning
kuchsizlanishi tufayli ko’pchilik markaziy banklar tomonidan pul agregatlarini
targetlash amaliyotidan voz kechilib, inflyatsion targetlash rejimini joriy qilinishiga
sabab bo’ldi.
Monetar targetlash rejimi pul taklifi va talabining keskin o’zgarishlari
kuzatilgan rivojlanayotgan va o’tish davridagi mamlakatlarda iqtisodiy
rivojlanishning dastlabki yillarida samarali strategiya sifatida keng ko’llanilgan.
Bunda inflyatsiya bo’yicha tegishli ko’rsatkichlarni belgilashda iqtisodiy o’sishni
rag’batlantirish maqsadlaridan kelib chiqilgan.
1994 yildan boshlab O’zbekistonda amalga oshirilgan pul-kredit siyosati
ham pul massasining keskin o’sib ketishini oldini olish orqali milliy valyuta
barqarorligini ta’minlash maqsadlariga qaratildi. Bunda rezerv pullar va pul
massasining o’zgarishi operatsion hamda oraliq mo’ljallar sifatida qo’llanildi. 9

Mazkur rejim rasman monetar targetlash deb tasniflansa-da, amaliyotda
milliy valyutaning almashuv kursini dollarga bog’lash orqali bosqichma-bosqich
devalvatsiya qilib borilganligi tufayli ba’zi xalqaro institutlar va mutaxassislar
tomonidan ushbu rejim aralash turga kiritilgan. Quyidagi rasmda dunyo
mamlakatlarining pul-kredit siyosatini qo’llash bo’yicha hududiy bo’linishi
tasvirlangan (2.2.3-rasm).
9 https://cbu.uz/uz/monetary - policy/concept
28

2.2.1-rasm. Dunyo bo’ylab pul-kredit siyosati rejimlari 10
Xalqaro
valyuta jamg’armasi hisobotlariga qarasak, inflyatsion targetlash rejimiga o’tgan
davlatlar soni tobora ortib borayotganini ko’ramiz. Hozirgi kunga kelib dunyoning
40 dan ortiq rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlari inflyatsion targetlash
rejimiga o’tgan.
Bir vaqtning o’zida ikki maqsadga yo’naltirilgan almashuv kursi siyosati
tashqi shoklar vujudga kelgan sharoitlarda samarasiz ekanligini ko’rsatdi. Bunda
bir tomondan oltin-valyuta zahiralarini oshirish vazifasi qo’yilgan bo’lsa, ikkinchi
tomondan so’mning almashuv kursini ma’lum bir darajada ushlab turish maqsadi
ko’zlangan. O’z navbatida, mazkur almashuv kursi to’lov balansi holati va tashqi
iqtisodiy sharoitlarni o’zida aks ettirmagan.
Bunday siyosat, o’z navbatida, ichki valyuta bozorida muammolarni yuzaga
keltirib, samarali pul-kredit siyosatini yuritish imkoniyatlarini pasaytirdi. Bundan
tashqari, pul-kredit instrumentlaridan foydalanishning passiv rejimi monetar
targetlashni samarali qo’llashda qo’shimcha qiyinchiliklar tug’dirdi.
10 https://kun.uz/news/2019/11/26/-hozirgi-kunda-pul-kredit-siyosatini-yuritishning-eng-
samaraliusullaridan-biri-bu-inflyatsion-targetlash-rejimi
29

Pul massasi o’zgarishini omillar asosida tahlili, pul massasi o’sishi turli
davrlarda oltin-valyuta zaxiralarining oshishi hamda iqtisodiyotni kreditlash
hajmlarining kengaytirish hisobiga ta’minlanganligini ko’rsatmoqda.
Xalqaro tajribada markaziy banklar tomonidan pul-kredit siyosatini
yuritishda iqlim o zgarishi, atrof-muhit masalalariga ham ustuvorlik berilishiʼ
“yashil pul-kredit siyosati” deb ataladi.
Bunda, markaziy banklar ekologik barqaror iqtisodiyotga o tishni
ʼ
rag batlantirish maqsadida o z instrumentlaridan (yashil qayta moliyalashtirish
ʼ ʼ
kreditlari, yashil garovlar va boshqalardan) foydalanishi uchun quyidagi shartlar
bajarilishini talab etadi:
• iqtisodiyotdagi mavjud korxonalarning uglerod emissiyalari to g risidagi
ʼ ʼ
doimiy yangilanib turadigan ma lumotlar bazasini shakllantirish;
ʼ
• energiya samaradorligi bo yicha reyting agentliklarining baholariga ega
ʼ
bo lish (mavjud kredit reyting agentliklari banklar portfelini baholashda iqlim
ʼ
xatarlarini hisobga olishlari yoki alohida iqlim xatarlari reytingini yuritish
agentliklari tashkil etilishi mumkin);
• rivojlangan kapital bozori va yashil moliyaviy aktivlarning mavjudligi
(masalan “green bonds”);
• pul-kredit siyosati transmission mexanizmining yuqori samaradorligi.
Jahon tajribasida yashil pul-kredit siyosatining turli xil vositalari mavjud va
ularning ishlash mexanizmi bir xil asosga qurilgan. Ya ni, markaziy bank pulkredit
ʼ
operatsiyalarida qo llanilishi mumkin bo lgan moliyaviy aktivlarga qo yilgan
ʼ ʼ ʼ
talablar endi iqlim masalasini ham qamrab olishi lozim.
Yashil qayta moliyalashtirish kreditlari. Iqlim o zgarishini hisobga olgan
ʼ
holda yashil qayta moliyalashtirish kreditlari foiz stavkalari banklar portfellarining
ekologik toza aktivlardan iboratlilik darajasiga muvofiq belgilanadi. Ya ni,
ʼ
uglerod-intensiv tarmoqlarga katta miqdorda sarmoya kiritgan banklarga qayta
moliyalashtirish kreditlari olishda balandroq foiz stavkasi (foiz stavkasi + uglerod
premium) va aksincha portfelida ekologik toza sohalar aktivlari ustunlik qilgan
30

banklarga pastroq foiz stavkasi (foiz stavkasi – yashil chegirma) belgilanadi. Foiz
stavkalarini bunday tasniflash orqali markaziy bank atrof muhitni ko proqʼ
ifloslantiruvchi sohalarni moliyalashtirishni qimmatroq qilib, ekologik barqaror
sohalarga investitsiya kiritishni jozibali qilishi mumkin.
Iqlim o zgarishi yomonlashishda davom etsa, bu markaziy banklarning
ʼ
inflyatsion targetlariga erishishida to sqinlik qiluvchi asosiy omilga aylanishi
ʼ
mumkin. Аynan mana shu bog liqlik iqlim muammosiga befarq bo lmaslik
ʼ ʼ
ahamiyatini yanada oshiradi.
Uglerod emissiyasining eng katta ulushi Xitoy davlatiga to g ri kelib, 2018
ʼ ʼ
yildan yashil pul-kredit siyosatini yuritishni boshladi. Birinchi qadam o rta
ʼ
muddatli kredit operatsiyalarida yashil obligatsiyalarning garov sifatida
foydalanilishiga ruxsat etilishi bo ldi. Xitoy tajribasiga asoslangan tadqiqotlarda
ʼ
ushbu choralar bozorni ekologik barqarorlikka erishishida sezilarli ta sir ko rsatishi
ʼ ʼ
mumkinligi aniqlandi.
O zbekiston sharoitida yashil pul-kredit siyosati. O zbekistonda ham iqlim
ʼ ʼ
muammolari kun tartibidagi muhim masalaga aylanmoqda. Sodir bo layotgan
ʼ
chang bo ronlari, suv toshqinlari, anomal sovuq va issiq haroratlar mamlakatdagi
ʼ
ishlab chiqarish va qishloq xo jaligi faoliyatiga, shaharlar infratuzilmasiga zarar
ʼ
yetkazib, iqtisodiyotga salbiy ta sir qilmoqda. Bu makroiqtisodiy siyosatni
ʼ
yuritishda ekologik xatarlarni ham inobatga olishni talab etadi. Bunda, Markaziy
bank pul-kredit siyosatini takomillashtirishda xalqaro tajribani kuzatib,
muvaffaqiyatli qo llangan choralarni tatbiq etish istiqbollarini o rganib boradi.
ʼ ʼ
2.3 O zbekistonda pul-kredit siyosatini takomillashtirish
ʻ
Bugungi kunda pul-kredit siyosatini amalga oshirishda asosiy e tibor –
ʼ
iqtisodiyotda narxlar barqarorligini ta minlash va inflyatsiya darajasining 5 foizlik
ʼ
o rta muddatli targetiga erishishga qaratilmoqda.
ʼ
Markaziy bank boshqaruvi 2024 yil 25 yanvardagi yig ilishida
ʼ
iqtisodiyotdagi yuqori talab dinamikasi ta sirida shakllanayotgan kutilmalarni
ʼ
31

inobatga olib asosiy stavkani yillik 14 foiz darajasida o zgarishsiz qoldirdi.ʼ
Prognozlarga ko ra, inflyatsiya yil yakunida 8-9 foizni tashkil etishi kutilmoqda.
ʼ 11

Shakllantirilayotgan pul-kredit sharoitlari inflyatsiyani 5 foizlik target
darajasigacha barqaror pasayish traektoriyasini ta minlashga qaratilgan.
ʼ
Umumiy inflyatsiya so nggi oylarda 8,8 foiz darajasida saqlanib qoldi.
ʼ
Iste mol savatidagi tovarlar guruhida inflyatsiyaning pasayishiga qaramasdan,
ʼ
xizmatlar inflyatsiyasi oxirgi chorakda biroz tezlashdi. Bu esa, kelgusida talab
tomonidan umumiy inflyatsiyaga oshiruvchi bosimlarning kuchayishi ehtimoli
mavjudligini ko rsatadi.
ʼ
Iqtisodiyotda inflyatsion jarayonlarning yuzaga kelishi va saqlanib
qolayotganligi yuqori talab sharoitlariga ayrim taklif komponentlarining to liq
ʼ
moslasha olmayotganligi bilan izohlanadi.
Bundan tashqari, so nggi so rovlar natijalariga ko ra, sezilgan inflyatsiya va
ʼ ʼ ʼ
inflyatsion kutilmalar yuqori darajalarda saqlanib qolmoqda.
2023 yilda iqtisodiy o sishning 6 foizgacha tezlashishiga asosiy kapitalga
ʼ
investitsiyalar hajmining yuqori sur atda o sishi muhim ahamiyat kasb etdi.
ʼ ʼ
Iqtisodiyotga ajratilgan kreditlarning ijobiy dinamikasi, fiskal
rag batlantirishlarning yuqori bo lganligi va pul o tkazmalari iqtisodiy o sish
ʼ ʼ ʼ ʼ
sur atlarini qo llab-quvvatlovchi omillardan bo ldi.
ʼ ʼ ʼ
Jahon iqtisodiyotidagi qat iy moliyaviy sharoitlar, mehnat bozorlarining
ʼ
muvozanatlashishi va xomashyo tovarlari narxlarining pasayuvchi dinamikasi
ta sirida global inflyatsiyaning joriy yilda ham sekinlashishda davom etishi
ʼ
kutilmoqda.
Savdo hamkorlardagi joriy iqtisodiy tendentsiyalar va kutilmalarni inobatga
olib, kelgusi oylarda so mning real almashuv kursiga nisbatan yuqori bosimlar
ʼ
kuzatilmasligi taxmin qilinmoqda.
11 https://nrm.uz/contentf?
doc=366941_ozbekiston_respublikasi_markaziy_banki_qayta_moliyalash_stavk
asi&products=1_vse_zakonodatelstvo_uzbekistana
32

Bank tizimida likvidlikdagi tarkibiy profitsitning qisqarib borishi bilan bir
qatorda, pul bozorida operatsiyalarning faollashuvi kuzatilmoqda. Pul bozoridagi
qisqa muddatli foiz stavkalarining joriy yil davomida ham monetar operatsiyalarni
faol qo llagan holda foiz koridori doirasida shakllanishi uchun sharoit yaratib ʼ
boriladi.
Milliy valyutadagi depozitlar bo yicha yuqori ijobiy real foiz stavkalari
ʼ
sharoitida bank depozitlari hajmining o suvchi dinamikasi saqlanib qolishi
ʼ
kutilmoqda.
Joriy yilda makroiqtisodiy rivojlanishning qanday stsenariy shartlari asosida
kechishi tashqi iqtisodiy omillar bilan birga makroiqtisodiy barqarorlikni
ta minlashning ichki omillari, ya ni tarkibiy islohotlar sur atlari, fiskal intizom va
ʼ ʼ ʼ
pul-kredit siyosati ta sirchanligiga bog liq bo ladi.
ʼ ʼ ʼ
Аyni paytda, ayrim tartibga solinadigan narxlarda kutilayotgan o zgarishlar,
ʼ
aktsiz va qo shilgan qiymat solig i bo yicha kiritilgan so nggi o zgartirishlar
ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ
hisobiga keyingi oylarda ichki narxlarga bir martalik ta sir ehtimollarini pasaytirish
ʼ
choralari ko rilmoqda.
ʼ
Аsosiy tashqi xatarlar, global fragmentatsiyaning kuchayishi va yuqori
global inflyatsion jarayonlarning uzoqroq muddat saqlanib qolishi bilan bog liq
ʼ
bo ladi.
ʼ
Yalpi ichki mahsulotning real o sishi 5,5-6 foiz atrofida bo lishi prognoz
ʼ ʼ
qilinmoqda. Iqtisodiy o sishning asosiy omillari bir tomondan, iste mol talabi
ʼ ʼ
bo lsa, ikkinchi tomondan, tarkibiy islohotlar ta sirida to g ridan-to g ri xorijiy va
ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ
mahalliy investitsiyalar hajmining oshishi bo ladi.
ʼ
Markaziy bank asosiy stavka bo yicha kelgusi qarorlarini umumiy
ʼ
inflyatsiyaning yangilangan prognozlaridan kelib chiqib qabul qiladi va
inflyatsiyaning 5 foizlik target ko rsatkichiga erishish uchun zarur pul-kredit
ʼ
sharoitlarini ta minlab boradi.
ʼ
2017 yilda boshlangan iqtisodiyotni liberallashtirish va bozor mexanizmlari
rolini oshirishga qaratilgan iqtisodiy islohotlarning yangi bosqichi o’rta muddatli
33

istiqbolda bank tizimi va pul-kredit siyosatini rivojlantirishning ustuvor
yo’nalishlarini belgilab berdi.
Ushbu yo’nalishdagi muhim qarorlardan biri milliy valyuta almashuv
kursining bozor mexanizmlari asosida shakllanish tamoyillarini joriy etish orqali
ichki valyuta bozorini bosqichma-bosqich liberallashtirilishi bilan bog’liq amaliy
qadamlar bo’ldi.
Valyuta kursi shakllanishida tamomila yangi yondashuvdan foydalanilishi,
o’z navbatida, Markaziy bankning asosiy e’tiborini ichki bozordagi narxlar
barqarorligiga qaratish asnosida pul-kredit siyosatini takomillashtirish imkoniyatini
beradi.
Ayni vaqtda valyuta bozorini liberallashtirish borasidagi islohotlarning
muvafaqqiyatli amalga oshirilishi ko’p jihatdan pul-kredit siyosatini
takomillashtirish, tijorat banklari faoliyatini mustahkamlash hamda bank tizimini
rivojlantirish choralari samaradorligi bilan chambarchas bog’liq.
Shundan kelib chiqib, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Valyuta
bozorini liberallashtirish bo’yicha birinchi navbatdagi chora-tadbirlar
to’g’risida”gi 12
Farmoni e’lon qilinishidan ko’p o’tmay O’zbekiston Respublikasi
Prezidentining “Pul-kredit siyosatini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari
to’g’risida”gi 13
Qarori qabul qilindi va Pul-kredit siyosatini 2017-2021 yillarda
rivojlantirish va inflyatsion targetlash rejimiga bosqichma-bosqich o’tish bo’yicha
chora-tadbirlar Kompleksi tasdiqlandi.
Bu boradagi keyingi muhim qadamlardan biri O’zbekiston Respublikasi
Prezidentining 2018 yil 9 yanvardagi “O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki
faoliyatini tubdan takomillashtirish to’g’risida”gi Farmonining qabul qilinishi
bo’ldi.
12 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Valyuta bozorini liberallashtirish bo‘yicha birinchi
navbatdagi chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PF-5177sonli farmoni, 2017, www.lex.uz
13 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Pul-kredit siyosatini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari
to‘g‘risida”gi PQ-3272 sonli qarori, 2017, www.lex.uz
34

Mazkur farmonda narxlar barqarorligini ta’minlash vazifasi Markaziy
bankning bosh maqsadi etib belgilanib, Markaziy bankning mustaqilligi va
institutsional rivojlanishini ta’minlash bo’yicha tegishli choralar nazarda tutilgan.
Qayd etish lozimki, iqtisodiy siyosatni amalga oshirish yondashuvlarining
qayta ko’rib chiqilishi davrida shakllanayotgan yangi voqeliklarda pul-kredit
sohasidagi o’zgarishlarning aholi va tadbirkorlik sub’ektlari tomonidan to’g’ri
qabul qilinishi va qo’llab-quvvatlanishi muhim ahamiyat kasb etadi.
O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining o’rta muddatli istiqbolda
pulkredit siyosatini rivojlantirish va amalga oshirish Konsepsiyasi
kommunikatsiyalar kanalining jamoatchilik fikrini shakllantirish hamda inflyatsion
targetlash rejimini amaliyotga joriy etishdagi yetakchi roli inobatga olingan holda
ishlab chiqilgan.
Ushbu Konsepsiyaning maqsadi inflyatsion targetlashga o’tishning
konseptual asoslarini hamda ushbu pul-kredit siyosati rejimini amaliyotga
muvaffaqiyatli joriy etish uchun zaruriy sharoitlar yaratish bo’yicha o’rta muddatli
rejalarni keng jamoatchilikka yetkazish va batafsil tushuntirishga qaratilgan
XULOSA
Banklar, pul kreditlari berish uchun kredit siyosatlarini o'rnata oladi. Bu
siyosatlar bankning qabul qilgan kreditlarning shakllanishida, qaysi miqdorda
kredit berish, faiz daromadi, to'lov shartlari va boshqa kredit shartlarini aniqlashda
ishlatiladi. Kredit siyosatlarining asosiy maqsadi risklarni kamaytirish va
moliyaviy barqarorlikni ta'minlashdir. Odatda, banklar kredit siyosatlarini
mustahkamlash uchun statistik ma'lumotlardan, daromadni baholash modellari va
moliyaviy tahlil o'zgaruvchilari dan foydalanadi. Pul kredit siyosati bankning pulni
kreditga bermoqda qanday shakllantirish va shaxsiy yoki korporativ mijozlarga
qanday shartlar ostida kreditlar berishini aniqlashni o'z ichiga oladi. Bu siyosat
bankning moliyaviy maqsadlari, risklari, va ijtimoiy talablari asosida
35

shakllantiriladi. Kredit siyosati mablag'ni kredit olishni taqdim etish vaqti, kredit
shartlari (muddati, foizi, to'lovlari), kredit olish uchun talablarni aniqlash, va kredit
olish jarayonida shaxsiy ma'lumotlarni sinashni o'z ichiga oladi. Bu siyosat
bankning kredit portfelini boshqarish va moliyaviy to'lovlarini ta'minlashda kritik
ahamiyatga ega.
Yuqoridagilardan xulosa qilib quyidagi takliflar tavsiya etiladi.
1. Mobil ilovalarni rivojlantirish: Bank tizimini mobil ilovalar orqali tez, qulay
va foydalanuvchilar uchun qulay qilish, masalan, mobil bank hisob raqamlarini
boshqarish, pul o'tkazmalarini amalga oshirish va ma'lumotlar o'zgartirish
imkoniyatini berish.
2. Intellektual tizimlarni qo'llash: Ma'lumotlar analitikasi va intellektual
tizimlar orqali, ma'lumotlarni ishlab chiqish, mijozlarning xarajatlarini, so'rovlarini
va boshqa aktivliklarini prognostik qilish va shaxsiyloyiha o'rnating.
3. lektron xavfsizlikni oshirish: Kiber-hujjatlarni qarshi himoya ta'minlash,
shaxsiy ma'lumotlarni himoya qilish va kiber-hujjatlar haqida mijozlarni ma'lum
qilish uchun zarur ishlab chiqishlar kiritish.
4. Internet-bank sohasini kengaytirish: To'liq xizmatlarni taqdim etish,
masalan, elektron hisob varaqalari, kredit mablag'lari va xarajatlar hisoblanishi,
onlayn pul o'tkazmalari va boshqa elektron xizmatlarni takomillashtirish.
5. Ma'lumotlar analitikasini rivojlantirish: Bank tizimidan kelgan ma'lumotlarni
tahlil qilish va mijozlar bo'yicha xizmatlarni yangilash uchun o'rganishlar va
ma'lumotlarni o'zgartirishlar.
6. Texnologik ilovalar va blockchainni integratsiya qilish: Barcha
tranzaktsiyalarni tezlik va xavfsizlik bilan amalga oshirish uchun blockchainni
qo'llash.
Ushbu usullarni qo’llash orqali bank tizimini takomillashtirish mumkin, va
pul-kredit siyosatini to’g’ri qo’llash orqali iqtisodiy barqarorlikka erishish mumkin.

36

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
I. Normativ-huquqiy hujjatlar
1. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Pul-kredit siyosatini yanada
rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi PQ-3272 sonli qarori, 2017,
www.lex.uz
2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Valyuta bozorini liberallashtirish
bo’yicha birinchi navbatdagi chora-tadbirlar to’g’risida”gi PF-5177sonli farmoni,
2017, www.lex.uz
3. O’zbekiston Respublikasining “Markaziy bank to’g’risida”gi qonun, T.:
“O’zbekiston”, 2019.
4. O’zbekiston Respublukasining “Banklar va bank faoliyati to’g’risida”gi
qonun, T.: “O’zbekiston”, 1996.
5. O’zbekiston Respublukasining “Banklar va bank faoliyati to’g’risida”gi
qonun, T.: “O’zbekiston”, 1991.
II. Kitoblar, o’quv qo’llanmalar va darsliklar
6. Abdullayeva.A.J, Qayimova.Z.A, Boltayev.Sh.Sh,Narzieva.D.M, “Pul va
banklar” O’quv qo’llanma,-B.: Durdona nashriyoti, 2021.
7. Abdullayeva.Sh “Pul, kredit va banklar”, Draslik:-T.: Toshkent Moliya
instituti, 2003.
8. Mamadiyatov.M, Maxmudova.M, Kurbonbekova.M, “Bank ishi”,
Darslik,T.: Toshkent nashriyoti, 2019.
9. Niyozov.Z.D, “Pul kredit va banklar”, O’quv qo’llanma:-S.: SamDU, 2018.
10. Omonov.A.A, Qoraliyev.T.M, “Pul, kredit va banklar”, Draslik –T.:
Toshkent nashriyoti, 2012.
III. Maqolalar va internet saytlari
11. https://www.gazeta.uz/oz/2021/06/30/banknote
12. https://uzreport.news/finance/o - zbekiston - bank - tizimi - sof - foydasi - 10 -
trln so - mni - tashkil - etdi
37

13. https://lex.uz/docs
14. https://cbu.uz/uz/monetary - policy/concept
15. https://kun.uz/news/2019/11/26/ - hozirgi - kunda - pul - kredit -
siyosatini yuritishning - eng - samarali - usullaridan - biri - bu - inflyatsion - targetlash -
rejimi
16. https://nrm.uz/contentf?
doc=366941_ozbekiston_respublikasi_markaziy_ba
nki_qayta_moliyalash_stavkasi&products=1_vse_zakonodatelstvo_uzbekistana
17. www.lex.uz
18. www.cbu.uz
19. www.kun.uz
20. www.uzreport.news
21. www.gazeta.uz
22. www.nrm.uz

38

Bank tizimi pul kredit siyosati

Купить

Похожие документы
O’z Milliy bank amaliyot hisoboti
Iqtisodiyot va moliya bo‘limi amaliyot hisoboti amaliyot hisoboti
Ipoteka bank amaliyot Mirobod filiali
"Trastbank" bitiruv oldi amaliyot
Turonbank bitiruv oldi amaliyoti