Banklar ularning turlari va kredit tizimidagi roli

Информация о документе

Цена	9000UZS
Размер	1.2MB
Покупки	21
Дата загрузки	13 Сентябрь 2023
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Banklar ularning turlari va kredit tizimidagi roli

Купить

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM , FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI
“SIRTQI” FAKULTETI
“____________________________________ _______________ ___” kafedrasi
Banklar ularning turlari va kredit tizimidagi roli
KUS ISHI
Tayyorladi: ____________ guruh
talabasi _ _________________
Kurs ishi rahbari:
O’qituvchi _________________ Kafedra tomonidan ro’yxatga
olingan tartib raqami № ________
“___” ______ 202 3 yil ________
imzo
Kurs ishi ximoyaga tavsiya
qilindi (qilinmadi)
Sana “____” ________ 2022 yil
Raxbar imzosi:
__________________ Kurs ishi baxosi ________ ball
Komissiya a’zolari:
_____________________________
_____________________________
_____________________________
1

Banklar ularning turlari va kredit tizimidagi roli
Reja
Kirish ................................................................................................... 3
1. Banklarining paydo bo’lishi tarixi 4
2. O’zbekiston banklarining rivojlanish yo’llari va islohotlari 9
3. O’zbekistonda Markaziy bankning vazifalari va operatsiyalari 19
4. Pul-kredit siyosatining asosiy yo’nalishlari 25
Xulosa 29
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 31

2

Kirish
Mamlakatimizda O’zbekiston Respublikasining prezidenti Shavkat Mirziyoyev
rahbarligida bank-moliya tizimida izchillik bilan amalga oshirilgan keng ko’lamli
islohotlar ushbu soha istiqbollarini ta’minlashda muhim ahamiyat kasb etgani va
rivojlanishning yangi bir bosqichiga o’tishga zamin hozirlagani tizimda kuhim rol
o`ynadi. Istiqlol yillarida banklar aynan yirik loyihalarning tashabbuskori bo’lib,
korxonalarning faoliyat rivoji yo’lida ularni faol moliyaviy qo’llab-quvvatlamoqda
hamda bunday moliyaviy va investitsiyaviy ko’mak natijasida O’zbekistonda
iqtisodiyotning kelgusi taraqqiyoti hamda jamiyat ijtimoiy hayotida muhim
bo’lgan ob’yektlar barpo etilmoqda.
Bugungi kunda bank tizimi Respublikamiz iqtisodiyotining eng tez rivojlanayotgan
segmentlaridan biri bo’lib, sohadagi aktivlar, kapital darajasi, kredit qo’yilmalari va
investitsion amaliyotlar hajmi kabi asosiy ko’rsatkichlarining o’sish sur’atlari buni
yaqqol tasdiqlamoqda.
Mamlakatimizda bank-moliya tizimini mustahkamlash va sifat jihatidan
yaxshilashga, shuningdek tijorat banklarining iqtisodiyotni harakatlantiruvchi
kuchi sifatida namoyon bo’lishiga hamda ularning yirik investitsiya institutlariga
aylanishiga alohida e’tibor berilmoqda. CHunki mamlakatimizning moliyaviy-
iqtisodiy barqarorligi ko’p jihatdan bank-moliya tizimining samarali faoliyatiga
bog’liqdir.
O’zbekiston bank tizimida olib borilayotgan izchil va maqsadli islohotlar uning
nafaqat jahon moliyaviy inqirozining salbiy ta’siri va oqibatlaridan ishonchli
tarzda himoyalanishiga, balki banklar faoliyatida muhim va sifat o’zgarishlarga
erishish, iqtisodiyotning real sektorini kreditlash hajmini kengaytirish hamda bank
va moliya xizmatlarini ko’rsatish darajasini tubdan yaxshilash imkonini berdi.
Mamlakatimiz bank tizimining barqaror va ishonchli faoliyat yuritishi, uning jahon
moliya bozoridagi nufuzi ortib borishi, shuningdek mamlakatimizni
modernizatsiya qilish yo’lidagi dadil qadamlarimiz dunyo jamoatchiligi,
shuningdek, qator nufuzli xalqaro moliya tashkilotlari tomonidan e’tirof etilmoqda.
3

1. Banklarining paydo bo’lishi tarixi
Bank deb pul mablag’larini yig’uvchi, saqlab beruvchi, kredit-hisob va boshqa xar-
xil vositachilik operatsiyalarini bajaruvchi muassasalarga aytiladi.
Banklar paydo bo’lishining asosi bo’lib, tovar-pul munosabatlarining rivojlanishi
hisoblanadi. Tovar-pul munosabatlarining bo’lishi va ularning rivojlanib borishi
barcha ijtimoiy-iqtisodiy tizimlarda banklarning ham bo’lishini taqozo qiladi.
Banklar o’rta asrlarda puldorlar tomonidan pulni qabul qilish va boshda davlat,
shahar puliga almashtirib berish asosida kelib chiqqan. Keyinchalik, puldorlar o’z
bo’sh turgan mablag’laridan foyda olish maqsadida ularni vaqtincha foydalanishga
mablag’ zarur bo’lgan korxonalarga ssudalar berishgan. Bu pul almashtiruvchi
puldorlarning bankirlarga aylanishiga olib kelgan.
Bank so’zi italyancha “banca” so’zidan olingan bo’lib, “stol”, banknota “pullik
stol” degan ma’noni anglatadi. O’rta asrlarda italiyalik puldorlar hamyonlaridagi,
idishlardagi monetalarni stol ustida qo’yib hisob-kitob qilganlar.
XII asrlarda Genuyada pul almashtiruvchilarni “bancherii” deb atashgan. Agar
puldorlardan birortasi ishonchni oqlamasa va ishiga ma’suliyatsizlik qilsa, u
o’tirgan stol sindirib tashlangan va uni “Vapso rotto”, ya’ni bankrot deb atashgan.
Ya’ni, bizga ma’lum bo’lgan “bankrot” suzi xam “banca” so’zidan olingan.
Banklar paydo bo’lishining boshlang’ich nuqtasi bo’lib XVI asrda Florentsiya va
Venetsiyada tashkil qilingan kichik jirobanklar hisoblanadi. Keyinchalik, shunday
banklar Amsterdamda (1605 i.), Gamburgdagi (1618 i.), Milanda, Genuyada
vujudga kelgan. Bu banklar asosan, o’z mijozlari savdogarlarga xizmat qilgan, ular
o’rtasida naqd pulsiz hisob-kitoblarni olib borgan. Bu banklar o’z mijozlarini
monetalar tarkibi buzulishidan zarar ko’rishdan himoya qilishgan. Ular hisoblarni
ma’lum summadagi qimmatbaho metallni ifodalovchi maxsus pul birligida olib
borishgan o’zlarining bo’sh pul mablag’larini jirobanklar davlatga qarzga,
shaharlarga, chet el savdogarlariga ssuda bergan. Angliya bank tizimi (XVI asr)
yuzaga kelgan va rivojlangan birinchi davlat hisoblanadi. Angliya bankirlari oltin
(oltinni saqlab berish) bilan shug’ullanuvchilar (masalan, biz Londonda bank ishini
4

ilk bor rivojlantirgan Chayld nomli puldorni aytish mumkin) va savdogarlardan
kelib chiqqan.
Tarixda birinchi yuzaga kelgan bank - Angliya banki hisoblanib, u 1694 yilda
aktsioner, bank sifatida tashkil bo’lgan. Bu bank aktsioner emissiya bank bo’lib,
unga davlat tomonidan banknotlar chiqarishga ruxsat berilgan. Keyinchalik, sanoat
rivojlanish natijasida banklar boshqa mamlakatlarda xam tashkil qilinib borgan.
Banklarning kelib chiqishi va rivojlanish ishlab chiqarish bilan bog’liq xarajatlar
va talablarning oshishi, savdo kapitali aylanishining tezlashuvi bilan bog’liq
bo’lgan. Natural xo’jalik munosabatlarining tugashi savdo-sotiq munosabatlarining
rivojlanishi pullik hisob-kitoblar olib borishga, kreditning rivojlanishiga yo’l
ochdi. Ishlab chiqarishni rivojlantirish yollanma mehnatni jalb qilishga olib kelgan.
Yollanma mehnat uchun haqning pul shaklida to’lanishi, doimiy pul aylanishini
yuzaga keltirdi. Pul aylanishini esa bank tomonidan boshqarish zarur edi. Shunday
qilib, banklar faoliyat ko’rsata boshladi va ular mablag’larni yig’ish va taqsimlash
orqali ssuda kapitali harakatini boshqara boshladi. Ssuda kapitalistidan farqli
o’larok bankir tadbirkor sifatida ish olib borgan. Agar sanoat kapitalistga kapitalini
sanoatga, savdo kapitalisti savdoga qo’ysa, bankir uz kapitalini bank ishiga
qo’yadi. Ssuda kapitalisti uz bo’sh kapitalini qarzga bersa, bankirlar asosan
chetdan jalb qilingan mablag’larga tayanadi. Ssuda kapitalistining daromadi ssuda
foizi bo’lsa, bankirning daromadi - bank foydasi hisoblanadi. Banklar korxona,
tashkilot, davlat muassasalari, aholi bo’sh pullarini jalb qilish orqali katta hajmdagi
kapitalni o’z qo’llarida jamlaydilar va daromad keltiruvchi kapital harakatini
boshqarib boradilar. Banklarning yiriklashuvi va ular faoliyatining takomillashuvi
ularning maxsus korxonalar - kredit muassasalariga aylanishiga olib keladi. 1
Shunday qilib, bank faoliyati xalq xo’jaligi mavjud bo’lgan bo’sh mablag’larni jalb
qilish va ssuda kapitalini taqsimlashni uy ichiga oladi. Bank o’z faoliyati davomida
ma’lum daromadga ega bo’ladi. Bu daromad bank jalb qilgan resurslarga
yo’llaydigan foiz bilan joylashtirgan resurslari bo’yicha oladigan foiz o’rtasidagi
farqdan iborat bo’ladi.
1
Axborot ta’lim tarmog‘i / http://ziyonet.uz/
5

Ta`kidlash mumkinki -bank bu kredit ishining shunday rivojolanish bosqichiki,
unda kredit, pul va hisob-kitob operatsiyalari majmuasida bir markazda yigiladi.
Umuman olganda yakun kilib aytish mumkinki:
Bank - bu pul mablag’larini jamlash va ularni uz nomidan kaytarib berishlik,
to’lovlilik va muddatlilik asosida tarkatish uchun yaratilgan tashkilotdir.
Banklarning asosiy maqsadi pul mablag’larini kreditorlardan qarz oluvchilarga va
sotuvchilardan xaridorlarga o’tkazishda vositachilik kilishdir. Banklar bilan bir
katorda, bozorlarda pul mablag’larni o’tkazishni boshqa moliyaviy va kredit -
moliyaviy tashkilotlar: investitsion fondlar, sugo’rta kompaniyalari, brokerlar,
demir firmalari va xokozolar bajarilishlari mumkin. Birok banklar, moliyaviy
bozor sub`ekti sifatida boshqa sub`ektlardan quyidagi belgilari bilan ajralib turadi.:
Birinchidan, banklar uchun qarz majburiyatlarining ikki tomonlama almashtirish
xarakterlidir (xosdir): ular uzlarining majburiyatlarini (depozit) shakllantiradilar va
jalb kilingan mablag’larni qarz majburiyatlariga, qimmatli qog’ozlarga
(boshqalarning chiqargan qog’ozlariga) joylashtiradilar;
Ikkinchidan banklar uzlariga yuridik va jismoniy shaxslar oldidagika`tiy
belgilangan summa buyicha shartsiz majburiyatlarni oladilar.
Ammo shuni nazarda tutish zarurki, bugungi kunda anik olingan bank tashkiloti
amaliYotida barcha sanab utilgan bank operatsiyalari amalga oshirilmaydi Yoki
deyarli mavjud emas.
Yuqorida ko`rib o`tilganlarga asosan , aytish mumkinki banklarni norma faoliyat
ko`rsatishi va yashashi uchun aniq asosiy faoliyat «to`plami» mavjuddir.
Bunday operatsiyalarga quyidagilar kiradi:
-Depozitlarni qabul qilish
- Pul to’lovlari va hisob-kitoblarni amalga oshirish;
- Kreditlarni berish.
Bank moxiyatini to`liqroq (to`laroq) uning funktsiyalarini ochib beradi.
Tijorat banklarining iqtisodiy roli uning faoliyat doirasining keng bo’lishiga olib
keladi.
Tijorat banklari quyidagilarni bajaradi:
6

-vaqtincha bo`sh turgan pul mablag’larni yigish va ularni kapitalga aylantirish;
-korxona, tashkilotlar va axolini kreditlash;
-muomalaga kredit pullar (muomalaning kredit vositalari) ni chiqarish;
-xalq xo`jaligida hisob-kitoblar va to’lovlarni amalga oshirish;
-moliya - valyuta bozorida faoliyat ko`rsatish;
-iqtisodiy-moliyaviy axborotlar berish va maslaxat xizmatlarini ko`rsatish.
Bankning birlamchi va asosiy funktsiyasi bo`lib, vaqtinchalik bo`sh pul
mablag’larini akkumlyatsiya qilish, yig`ish funktsiyasi hisoblanadi.
Akkumlyatsiyasining o`ziga xos tamoyillarni hisobga olish zarurdir. Banklar bo`sh
pul mablag’larini yig`ish va ularni kapitalga aylantirish funktsiyasini bajara turib
mavjud bo`sh pul daromadlari va jamg`armalarni yig`adi. Chunki banklar nafaqat
O`zlarining, balki begonalarning vaqtinchalik bo`sh pul mablag’larini yig`adilar.
Jamlangan pul mablag’lari banklarning o`zlarining iste`moliga emas, balki
begonalarning (boshqa) iste`mol uchun foydalaniladi. Jamg`aruvchi (bo`sh pul
mablag’i egasi) o`z mablag’larini bankka ishonib topshirgani uchun va bank bu
mablag’lardan foydalangani uchun ma`lum foiz hisobida daromad oladilar.
Jamlanadigan va qayta taqsimlanadigan mablag’larining mulk xuhuhi birlamchi
kreditor (bank mijozi) da saqlanib qoladi. Bo`sh pul mablag’lari hisobidan ssuda
kapitali fondi vujudga keladi va bu fond xalq xo`jaligi tarmoqlarini kreditlash
uchun ishlatiladi
Banklarning ikkinchi funktsiyasi- pul muomalasini tartibga solish funktsiyasi.
Banklar turli xo`jalik sub`ektlar orqali o`tadigan to’lov muomalasi (oboroti) ning
markazi sifatida chiqadilar. Hisob-kitoblar tizimi orqali banklar o`zlarining
mijozlariga ayirboshlashni amalga oshirishni, pul mablag’lari va kapitalni
aylanishi uchun sharoit yaratib beradilar. Banklar orqali alohida olingan sub`ektlar
va bir butun mamalakat iqtisodiyotidagi oborot(aylanishi) o`tadi. Muomalaga
kredit pullarni chiqarish funktsiyasi tijorat banklarni boshqa moliya institutlaridan
ajratib turadi. Tijorat banklari depozit-kredit emissiya qilganida, ssudalar
berganida pul massasi oshadi va ssuda bankka qaytarilganda muomalada pul
massasi kamayadi.
7

Tijorat banklari kredit pullarni yaratishning emitenti hisoblanadi. Tijorat bank
tomonidan mijozga berilgan kredit uning hisob raqamiga o’tkaziladi va bankning
qarz majburiyati ortadi. Mijoz bu mablag’ning ma`lum qismini naqd pul shaklida
hisob raqamidan olishi mumkin.
1-chizma
Zamonaviy tijorat banklarining funktsiyalari. 2
Bu xolda muomalada pul massasining miqdori oshadi. S h uning uchun ham tijorat
banklar faoliyati ustidan Markaziy bank nazorat olib boradi.
Tijorat banklarning mu h im funktsiyalaridan biri-hisob-kitoblarni olib borishdir.
Hisob-kitoblarni olib borishda bank mijozlar o’rtasida vositachi bo’lib xizmat
qiladi. Banklarning bu funktsiyasi- vositachilik funktsiyasi bo’lib, bunga asosan
banklarning to’lovlaridagi vositachiligi faoliyati tushiniladi. Banklar orqali
korxona, tashkilot va aholining to’lovlari o’tkaziladi. Iqtisodiy xayot markazida
2
Роуз Питер «Банковский менеджмент», М. Дело ЛТД. 1995
8Jamg`arma
funksiyasi
Bank investor
funksiyasi
Pul oqimlarini boshqarish
funksiyasi Brokerlar
funksiyasiZamonaviy bank
funksiyalariTrans-vositachilik
funksiyalari Kredit berish
funksiyalari To`lov
funksiyalari
Sug`urta
funksiyasi
Investitsion
rejalashtirish
funksiyasi

joylashgan banklar bu funktsiyasi orqali bu xo`jalik talablaridan kelib chiqqan
xolda kapitalni muddati, xajmi va yo`nalishini o`zgartirishga imkon oladi.
Banklarning bu funktsiyasi ko`proq mablag’larni o’tkazish funktsiyasi sifatida
namoyon bo’ladi.
2. O’zbekiston banklarining rivojlanish yo’llari va islohotlari
O’zbekiston respublikasi prezidentining qarori bank xizmatlari ommabopligini
oshirish bo’yicha qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida:
Amalga oshirilayotgan islohotlar natijasida bank tizimida xizmatlar ko’rsatishning
bozor mexanizmlari joriy etilmoqda, ularning turlari kengaytirilmoqda,
tadbirkorlar va aholi uchun moliyaviy ochiqlik oshib bormoqda.
Aholi uchun valyuta ayirboshlash amaliyotlarini amalga oshirishni
yengillashtiruvchi yangi bank xizmatlari joriy etildi, yakka tartibdagi tadbirkorlar
tomonidan chet el valyutasini sotib olish uchun imkoniyatlar yaratildi.
Shu bilan birga, bank xizmatlari iste’molchilarining huquqlari va qonuniy
manfaatlariga, ayniqsa, hududlarda rioya etish hamda moliyaviy ochiqlikni
kengaytirish, shuningdek, xizmat ko’rsatish madaniyati va bank tizimiga bo’lgan
ishonchni yanada oshirishda bir qator muammo va kamchiliklar kuzatilmoqda.
Xususan:
birinchidan, kreditlarni ajratish bo’yicha qarorlar qabul qilishda vakolatlarning
haddan tashqari markazlashganligi bosh banklar va ularning filiallari o’rtasidagi
javobgarlikning aniq chegaralanishiga to’sqinlik qilmoqda;
ikkinchidan, kredit buyurtmalarini ko’rib chiqishning murakkablashgan
mexanizmlari kreditlarni tezkor olish imkoniyatini chegaralamoqda;
uchinchidan, tijorat banklari tomonidan mikroqarzlar ajratilishi imkoniyatining
mavjud emasligi mikroqarzlar olish darajasini oshirish imkonini bermayapti,
mikrokredit tashkilotlar va lombardlarning xizmatlari bo’yicha yuqori foiz
stavkalari aksariyat holatlarda iste’molchilarning moliyaviy holati
yomonlashishiga olib kelmoqda;
9

to’rtinchidan, chakana bank xizmatlari bozorining past darajada rivojlanganligi va
mijozlar bilan hamkorlik munosabatlarini yo’lga qo’yishning zamonaviy
yondashuvlari mavjud emasligi ortiqcha byurokratiya va sansalorlik uchun zamin
yaratmoqda;
beshinchidan, bank kartalari asosida naqd pulsiz hisob-kitoblarni amalga oshirish
bo’yicha davlat protsessing tashkilotining mavjud emasligi chakana to’lov
tizimlarining xavfsizlik, uzluksizlik va ishonchlilik darajasiga ta’sir ko’rsatmoqda
hamda aholining keng qatlamlari uchun ochiq bo’lgan innovatsion loyihalarni
amalga oshirishda zamonaviy texnologik yechimlarni ilgari surishga to’sqinlik
qilmoqda;
oltinchidan, kreditlarni (mikroqarzlarni) ko’rib chiqish va ajratish uchun xizmat
haqi hamda boshqa to’lovlarning undirilishi qarzning real qiymati oshishiga olib
kelmoqda;
yettinchidan, shartnomalarga xizmatlar tariflarini, ajratilgan kreditlar va jalb
qilingan depozitlar bo’yicha foizlarni bir tomonlama o’zgartirish huquqini nazarda
tutuvchi shartlarning kiritilishi, shuningdek, bir xizmatning qo’shimcha xizmatdan
foydalanish sharti bilan ko’rsatilishi bank xizmatlari iste’molchilarining
huquqlarini buzmoqda;
sakkizinchidan, bank to’lov kartalaridan chet el valyutasini echish bo’yicha
cheklovlarning mavjudligi va bankomatlar sonining yetarli emasligi valyuta
ayirboshlash amaliyotlarini bajarishda talab darajasida xizmat ko’rsatish imkonini
bermayapti.
Mazkur muammolarni bartaraf etish, bank xizmatlari iste’molchilarining
huquqlarini himoya qilishni ta’minlash mexanizmlarini yanada takomillashtirish va
innovatsion rivojlanishning tendensiyalarini inobatga olgan holda moliyaviy
ochiqlik darajasini oshirish, shuningdek, 2017 — 2021-yillarda O’zbekiston
Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar
strategiyasida belgilangan vazifalarni amalga oshirish maqsadida:
1. Bank xizmatlari ommabopligining oshirilishini va bank xizmatlari
iste’molchilari huquqlarining himoya qilinishini ta’minlash O’zbekiston
10

Respublikasi Markaziy bankining asosiy vazifalaridan biri ekanligi belgilab
qo’yilsin.
2. O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining tuzilmasida bank xizmatlari
iste’molchilarining huquqlari va qonuniy manfaatlari himoyasini ta’minlash,
moliyaviy ochiqlikni hamda aholi va tadbirkorlik subyektlarining moliyaviy
savodxonlik darajasini oshirish asosiy vazifalari bo’lgan Bank xizmatlari
iste’molchilarining huquqlarini himoya qilish xizmati tashkil etilganligi ma’lumot
uchun qabul qilinsin.
O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki bank xizmatlari iste’molchilarining
huquqlarini himoya qilish vazifalarini bajarishda:
bank tizimida tizimli kamchiliklar va bank xizmatlari iste’molchilarining huquqlari
buzilishlarini aniqlashga, shuningdek, ularning oldini olishga;
bank xizmatlari iste’molchilari huquqlarining buzilishiga yo’l qo’ygan kredit
tashkilotlariga nisbatan javobgarlik choralari ko’rilishini ta’minlashga;
bank xizmatlari iste’molchilarining buzilgan huquqlarini tiklashda maslahat berish
va ko’maklashishga;
moliyaviy ochiqlik darajasini oshirishga va bank xizmatlari iste’molchilarining
savodxonligini yuksaltirishga alohida e’tibor qaratsin.
3. Belgilab qo’yilsinki, 2018-yil 1-iyuldan tijorat banklari:
dastlabki ruxsatlarsiz va shaxsni tasdiqlovchi hujjatlarsiz mijozlarga bevosita
xizmat ko’rsatish hududiga to’sqinliksiz kirish;
mijozlarni dastlabki qabul qilish ma’muriyat xodimlaridan ko’rsatilayotgan bank
xizmatlari to’g’risida dastlabki maslahatlarni olish;
kredit (mikroqarz) berish to’g’risida qaror qabul qilishning bosqichma-bosqich
jarayonini va kredit (mikroqarz) berish to’g’risida xabardor qilish yoki uni berishni
asoslantirilgan holda rad etish tartibini ko’rsatgan holda kredit buyurtmalarini
shaffoflik asosida ro’yxatdan o’tkazish va ko’rib chiqish uchun shart-sharoitlar
yaratadi.
4. Kredit tashkilotlariga:
11

mikroqarz shartnomalari, shuningdek, lombardlar tomonidan tuzilgan kredit
shartnomalari bo’yicha yillik qarz summasining yarmidan ko’p miqdorida foizlar
hisoblash, komissiya va neustoyka (shtraf, penya) undirish, javobgarlikning boshqa
choralarini qo’llash; 3
kredit buyurtmalarini ko’rib chiqish, ssuda hisob raqamlariga xizmat ko’rsatish,
kreditlar ajratish uchun to’lovlar, shuningdek, jismoniy shaxslar va kichik
tadbirkorlik subyektlari tomonidan kreditlar (mikroqarzlar)ni muddatidan ilgari
uzilganligi uchun neustoyka undirish taqiqlanadi.
5. Tijorat banklariga:
bank faoliyatining ilg’or xalqaro tajribasini o’rganish hamda bank xizmatlari va
mahsulotlarining yangi turlarini joriy etish;
banklar filiallari va mini-banklar qoplanishini hamda bank xizmatlariga bo’lgan
ehtiyojlarni hisobga olgan holda banklar filiallari va mini-banklari tarmog’ini
kengaytirish;
filiallarning kredit ajratishda bosh banklar bilan qo’shimcha kelishuvsiz mustaqil
qarorlar qabul qilish bo’yicha huquqlarini kengaytirish tavsiya etilsin.
6. O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki:
a) 2018-yil 1-aprelga qadar O’zbekiston Respublikasi hududida jismoniy shaxslar
tomonidan xalqaro to’lov kartalariga sotib olingan xorijiy valyutani tijorat banklari
tomonidan belgilangan limitlar doirasida naqd shaklda echib olish mexanizmini
joriy etsin;
b) 2018-yil 1-aprelga qadar tijorat banklari bilan birgalikda xorijiy valyutaning
oldi-sotdi operatsiyalarini amalga oshirilishini va xalqaro to’lov kartalaridan pul
mablag’larining xorijiy va milliy valyutadagi muddatli omonatlarga o’tkazilishini
ta’minlovchi jismoniy shaxslarning hisobvaraqlarini masofadan turib boshqarish
tizimini joriy etsin;
v) 2018-yil 1-mayga qadar:
3
O‘zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi /http://mf.uz/
12

Bank xizmatlari iste’molchilari bilan o’zaro munosabatlarni amalga oshirishda
tijorat banklarining faoliyatiga qo’yiladigan minimal talablar to’g’risidagi nizomni
ishlab chiqsin va tasdiqlasin;
qonun hujjatlariga tijorat banklariga mikroqarzlar ajratish huquqi berilishini
nazarda tutuvchi o’zgartish va qo’shimchalar to’g’risida Vazirlar Mahkamasiga
takliflar kiritsin;
bank xizmatlari iste’molchilarining huquqlari kredit tashkilotlari tomonidan
buzilgan taqdirda ularga nisbatan Markaziy bank tomonidan sanksiyalar
qo’llanilishiga doir normativ-huquqiy hujjatlarga qo’shimchalar kiritsin;
tijorat banklari tomonidan potensial qarz oluvchining kreditga layoqatlilik
darajasini baholash hamda jismoniy shaxslarga va kichik tadbirkorlik subyektlariga
kreditlar (mikroqarzlar) ajratish muddatlarini qisqartirish imkonini beruvchi o’z
skoring modelini yaratish imkoniga ega bo’lgan kredit byurosida skoring modeli
mavjudligi bo’yicha talab o’rnatilishini nazarda tutuvchi nizomni ishlab chiqsin va
tasdiqlasin;
g) 2018-yil 1-iyulga qadar O’zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Loyiha
boshqaruvi milliy agentligi bilan birgalikda banklar — mahalliy va xalqaro bank
kartalari bo’yicha hisob-kitoblar ishtirokchilari o’rtasida axborot va texnologik
o’zaro munosabatlarni ta’minlovchi Milliy bank protsessing markazini tashkil etish
konsepsiyasini ishlab chiqsin, uning asosiy vazifalari etib quyidaglar belgilansin:
tranzaksiyalarning xavfsiz va uzluksiz amalga oshirilishini ta’minlovchi milliy
chakana to’lov tizimini tuzish va rivojlantirish;
qulay to’lov xizmatlarini yaratish va rivojlantirish;
naqd pulsiz to’lovlarni amalga oshirishda innovatsion mahsulotlarni, shu jumladan
bevosita muloqotsiz va mobil texnologiyalarni rivojlantirish hamda ilgari surish;
bevosita muloqotsiz va mobil texnologiyalarni, birinchi navbatda, ijtimoiy-maishiy
xizmat ko’rsatish, transport, savdo, umumiy ovqatlanish sohalarida, ayniqsa,
hududlarda joriy etish;
xalqaro to’lov tizimlari bilan o’zaro hamkorlikni ta’minlash;
13

d) 2018-yil 1-iyulga qadar O’zbekiston banklari assotsiatsiyasi va tijorat banklari
bilan birgalikda mahalliy to’lov tizimlarini norezidentlarning to’lov kartalarini
barcha to’lov terminallari tarmog’i orqali qabul qilish imkonini beradigan asosiy
xalqaro to’lov tizimlari bilan integratsiyalash jarayonini tugallasin;
e) 2018-yil 1-noyabrga qadar tijorat banklari bilan birgalikda, ayniqsa turistlar
ko’proq boradigan joylarda kunu-tun ishlaydigan avtomatlashtirilgan valyuta
ayirboshlash shoxobchalari tashkil etilishini ta’minlasin.
7. O’zbekiston banklari assotsiatsiyasiga uning bank xizmatlari ommabopligini
oshirishdagi va bank faoliyatini takomillashtirishdagi rolini kuchaytirishga
qaratilgan, shu jumladan quyidagilarni nazarda tutuvchi chora-tadbirlar dasturini
ishlab chiqish va uni amalga oshirish tavsiya etilsin:
O’zbekiston banklari assotsiatsiyasi faoliyati samaradorligini yanada oshirish
konsepsiyasini tasdiqlash;
bank tizimi xodimlarining kasbiy mahoratini oshirish, ilg’or xalqaro tajribadan
kelib chiqib, xorijiy banklar bilan tajriba almashishni yo’lga qo’yish;
mahalliy davlat hokimiyati organlari bilan birgalikda xorijiy mutaxassislarni jalb
qilgan holda aholining moliyaviy savodxonligini oshirish yuzasidan tadbirlarni
amalga oshirish;
bank xizmatlari ommabopligining dolzarb muammolari yuzasidan mavzuga oid
izlanishlar olib borish, xalqaro tajribani o’rganish va uni respublika bank
xizmatlari bozorida qo’llash yuzasidan takliflar ishlab chiqish, banklar va ularning
mijozlari uchun axborot-tahliliy va konsalting xizmatlarini tashkil etish;
masofaviy bank xizmatlari ko’rsatishni rivojlantirish bo’yicha zamonaviy va ilg’or
bank xizmatlari turlarini amaliyotda joriy etish tashabbuslarini ilgari surish, yangi
axborot texnologiyalarini joriy etish;
bank xizmatlarining yangi turlari va mahsulotlarini aniqlash hamda ularni
keyinchalik respublika banklarida joriy etish maqsadida ilg’or chet el bank
faoliyatini o’rganish.
14

8. O’zbekiston Respublikasi Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini
rivojlantirish vazirligi O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki va boshqa
manfaatdor idoralar bilan birgalikda 2019-yil 1-yanvarga qadar muddatda:
jamg’arib boriladigan pensiya tizimidagi fuqarolar uchun hisoblangan mablag’lar;
O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi budjetdan tashqari Pensiya
jamg’armasiga fuqarolarning hisoblangan sug’urta badallari;
soliq va boshqa majburiy to’lovlar bo’yicha hisoblangan qarzdorliklari;
identifikatsiyalash uchun jismoniy shaxslar va tadbirkorlik subyektlari;
jismoniy shaxslarning mulki va boshqa olgan daromadlari;
yuridik shaxslarning moliyaviy holati to’g’risidagi axborotlarni olish imkonini
beruvchi davlat organlari va kredit byurosi o’rtasida ma’lumotlarni qayta ishlash
va elektron almashish Yagona idoralararo axborot tizimini yaratish.
9. Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahar
hokimliklari tijorat banklariga filiallar, mini-banklar va avtomatlashtirilgan valyuta
ayirboshlash shoxobchalarini tashkil etish uchun zarur bo’lgan yer uchastkalarini
belgilangan tartibda ajratishda ko’maklashsin.
10. O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki, O’zbekiston banklari assotsiatsiyasi
va tijorat banklari tomonidan ishlab chiqilgan bankomatlar tarmog’ini qo’shimcha
tarzda kengaytirishning 2018-yilga mo’ljallangan prognoz ko’rsatkichlari 1-
ilovaga * muvofiq ma’qullansin.
11. Tijorat banklari va protsessing tashkilotlari tomonidan olib kiriladigan, bojxona
to’lovlari to’lashdan (bojxona rasmiylashtiruvi yig’imlaridan tashqari) 2020-yil 1-
yanvargacha bo’lgan muddatga ozod etiladigan uskunalar, dasturiy ta’minot,
butlovchi va boshqa materiallar ro’yxati 2-ilovaga * muvofiq tasdiqlansin.
* 1- va 2-ilovalar rus tilidagi matnda berilgan.
12. Vazirlar Mahkamasi manfaatdor vazirlik va idoralar bilan birgalikda
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Tadbirkorlik faoliyatini
rivojlantirishni qo’llab-quvvatlash davlat jamg’armasi tomonidan taqdim etiladigan
tadbirkorlik subyektlarini moliyaviy qo’llab-quvvatlashning amaldagi
mexanizmini bank kreditlari bo’yicha foizli xarajatlarning ayrim qismlarini
15

qoplashda respublika hududlarining ijtimoiy-iqtisodiy holatidan kelib chiqqan
holda tabaqalashtirilgan yondashuv uslubini qo’llash asosida qayta ko’rib chiqsin.
13. O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki Adliya vazirligi hamda boshqa
manfaatdor idoralar bilan birgalikda bir oy muddatda qonun hujjatlariga mazkur
qarordan kelib chiqadigan o’zgartish va qo’shimchalar to’g’risida O’zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga takliflar kiritsin.
14. Mazkur qarorning ijrosini nazorat qilish O’zbekiston Respublikasi Bosh
vazirining o’rinbosari J.A. Qo’chqorov va O’zbekiston Respublikasi Markaziy
bankining raisi M.B. Nurmuratov zimmasiga yuklansin.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida banklarning roli, ularning iqtisodga ta’siri o’sib
bormoqda.
Banklar va uning krediti mavjud Kapital tarmoqlar o’rtasida, ishlab chiqarish va
muomala sohasida taqsimlanadi va qayta taqsimlanadi.
Oxirgi yillarda tijorat banklarining soni, ular bajaradigan operatsiyalar, ularning
ustav fondi va qo’yilmalari salmog’i oshib bormoqda. Hozirgi kunda
O’zbekistonda 30 dan ortiq tijorat banklari faoliyat ko’rsatmoqda.
O’zbekiston Respublikasining "Banklar va bank faoliyati to’g’risidagi qonunida
tijorat banklarining quyidagi operatsiyalari qayd qilingan:
1. Mijozlarning hisob varaqalarini yuritish;
2. Mijozlarga kassa xizmati ko’rsatish;
3. Mijozning topshirig’iga binoan naqd pulsiz hisob-kitoblami bajarish;
4. Qisqa yoki uzoq muddatli kreditlar berish;
5. Shartnoma yoki pullik asosida, buyurtraachining topshirig’iga binoan, kapitat
qo’yilmalarini mablag’ bilan ta’minlash;
6. Bo’sh pul mablag’lari - depozitlarini muomalaga jalb qilish;
7. Aholidan omonatlarni qabul qilish;
8. Faktoring operatsiyalarini amalga oshirish;
9. Lizing operatsiyalari ni amalga oshirish;
10.Davlatning hamda boshqalarning qimmatbaho qog’ozlarini xarid qilish va
sotish;
16

11.Xorijiy valyuta va qimmatbaho metallarni xarid qilish va sotish;
12.O’z mijozlari uchun kafolat va majburiyatlar berish;
13.Byudjetning kassa ijrosini bajarish;
14. Bank operatsiyalari bo’yicha maslahatlar berish va boshqa operatsiyalar.
Banklarning operatsiyalari ularning bevosita faoliyati (vazifasi) orqali amalga
oshiriladi. Sunday vazifaiar, yuqorida ko’rib o’tganimizdek, o’zaro bog’liq ikki
turga bo’linadi. Passiv bank mablag’larini shakkitantirish bo’yicha operatsiyalar.
Aktiv -- bunday mablag’larni joylashtirish hamda foydalanish biian bog’liq
operatsiyalar.
Bank mablag’lari o’ziga tegishli va jalb etilgan mablag’lardan vujudga kefadi.
O’ziga tegishli mablag’lar odatda banklar tasarrufidagi barcha ntablag’laming
faqat uncha katta bo’Imagan qismlarini tashkil etadi. Ularning asosiy qismi
depozitlar yoki banklarning mijozlariga qarashli omonatlardan iborat.
Bankning aktiv operatsiyafariga awalo beriladigan foizli ssudalar yoki kreditlar
kiradi.
Qimmatli qog’oz garovga olinib beriladigan ssudalar, shunmgdek, mana shunday
qog’ozlami xarid qilish operatsiyalari fond operatsiyalari deb yuritiladi.
Bugungi kunda respublikada davlat mulkini xususiylashtirish bilan bog’liq
jarayonlar keng o’rin olganligi sababli, korxonalarga tegishli qiinmatli qog’ozlar
bozoriga nisbatan davlat qimmatli qog’ozlar bozori aktiv harakat qilmoqda.
Bu bozorda asosiy qatnashchilar sifatida esa tijorat banklari may donga
chiqmoqda.
Respublika iqtisodiyotiga kirib keiayoigan "Lizing" jarayonlari bugungi kunda
ishlab chiqarishni texnika va texnologiya bilan ta’minlash hamda qayta jihozlashda
muhim ahamiyat kasb etadi.
Tijorat banklari tomonidan olib borilayotgan bank faoliyatiga bugungi kunda
"Trast" xizmatlari ham kirib kelmoqda. Trast xizmatlari respubiika banklari uchun
yangi hisoblansa-da, uni o’ziashtirish sohasida ko’plab ishiar olib boriimoqda.
Jahon banklari ish faoliyatida axborotlarni sotisb va moliyaviy maslahatlar kabi
17

xizmatlar ham keng o’rin olgan. Bizning oldimizda turgan masalalardan biri ham
bu sohani o’rganishdir.
"O’zbekistonning moliyaga doir yordamchi tarmoqlarini, mamlakatning bank
tizimini takomiilashtirish biz uchun birinchi navbatdagi vazifadir" ,- deya e’tirof
etilgan. Chunki Mustaqillik e’lon qilingunicha mamlakatda mustaqil bank tizimi
mavjud emas edi va mavjud bank muassasalari sobiq Ittifoq bank tizimining
tarkibiy qismi hisoblanardi. 4
O’zbekistonda bank tizimini shakllantirish jarayonini shartli ravishda bir necha
bosqichlarga bo’lish mumkin.
3.
4
«Bank axborotnomasi 2019 y. yil aprel – dekabr sonlari
18

3. O’zbekistonda Markaziy bankning vazifalari va operatsiyalari
Markaziy bank iqtisodiyotni boshqarish va bank tizimini nazorat qilishda juda
muhim rol o’ynaydi, uning ustavi bo’lib, qonun bilan tartibga solinadi, qonun
asosida bank tizimini nazorat qiluvchi davlat organidir. Mulki ham davlat mulkidir.
Markaziy bank – kredit siyosatini samarali amalga oshirish uchun 1 yilga
mo’ljallangan asosiy yo’nalishini ishlab chiqaradi. Bu yo’nalishlar Oliy Majlis
tasdiqlangandan so’ng, harakat dasturi sifatida qabul qilinadi. Markaziy bankning
vazifalari xilma-xildir va u qonunda aks ettirilgan «O’zbekiston Respublikasi
Markaziy banki to’g’risida» gi qonunning 3-moddasida «Markaziy bankning
asosiy maqsadi - milliy valyuta barqarorligini ta’minlashdan iborat» deb yozib
qo’yilgan. Valyuta barqarorligi – pul massasi, narx-navo, milliy valyuta almashuv
kursining barqaror bo’lishini o’z ichiga oladi, bu esa Markaziy bankning
iqtisodiyotni boshqarishdagi rolini aks ettiradi; Pul massasi narxlar, almashuv
kurslari Markaziy bank nazoratida va ta’sirida bo’ladi.
Markaziy bankning asosiy tamoyillari quyidagilardan iborat:
Yagona (monetar) siyosat va valyutani tartibga solish sohasidagi siyosatni
shakllantirish, qabul qilish hamda amalga oshirish.
O’zbekiston Respublikasida hisob-kitobning samarali tizimini tashkil etish va
ta’minlash.
Bank faoliyatini tartibga solish va banklar ustidan nazorat qilish.
O’zbekiston Respublikasining rasmiy oltin – valyuta zaxiralarini, shuningdek
hukumat zaxiralarini kelishuvga ko’ra cheklash va boshqarish.
Moliya vazirliqi bilan birgalikda davlat budjetining kassa ijrosini tashkil etish.
A) Markaziy bank tijorat maqsadlarida investitsiyalash bilan shug’ullanishga
ruxsat berilmaydi.
B) Ayrim tashkilot, muassasalar, davlat tashkiloti bo’lsada, moliya yordam berish
Markaziy bankka man etilgan.
V) Markaziy bank milliy budjetdan mustaqil bo’lgan yuridik subyekt va davlat
organidir.
19

Q) Markaziy bank boshqa olib bera olmaydigan ko’chmas mulk va moliyaviy
aktivlarni o’z ichiga qamragan mulkka ega. Bu ham uni mustaqilligini kuchaytiradi
va pul siyosatini samarali olib borish imkoniyati ta’minlaydi.
E) Markaziy bankni boshqarishining yuqori degani bo’ladi, uni boshqaruv raisi
boshqaradi, u ayni vaqtda Markaziy bank raisi hamdir. U ijro etuvchi organ
(direktor) vazifasini bajaradi. Markaziy bank boshqaruv degani boshqa
tashkilotlarga buysunmaydi.
J) Markaziy bank O’zbekiston Oliy Majlisiga hisob beradi, berilgan vakolatlari
bo’yicha qarorlarni mustaqil qabul qiladi.
Markaziy bank tizimi – bu davlat tomonidan boshqarilib turuvchi kredit
munosabatlari, ularni tashkil qilish normalari orqali mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlanishga yo’nalqanligi kredit siyosatidir. Kredit tizimiga bank, kredit
institutlari, pul-kredit munosabatlarini tashkil qiluvchi va olib boruvchi apparatlar
kiradi.
Oxirgi yillarda moliya-kredit siyosatining iqtisodga ishlab chiqarishning
samarasini oshirishga ta’siri kamayib bormoqda. Korxonalarning hamma
ehtiyojlari uchun ishlab chiqarishda mavjud bo’lgan moliyaviy qiyinchiliklarni
qoplash uchun kreditning uzluksiz ravishda berilishi, kreditning korxonalarning
zararini qoplashiga jalb qilinishi, kredit samaradorligining tushib ketishiga olib
keladi va kreditlashda avtomatizm yuzaga keladi. Kreditni berish, qaytib berish,
foiz to’lash qonunlari buziladi. Bu esa xalq xo’jaligida berilgan va to’lanmagan
kreditlar hajmining oshishiga, natijada muomalada mavjud bo’lgan naqd pul
massasining ko’payib ketishiga olib keladi. Shuning uchun ham, davlat tomonidan
pul muomalasi, kredit tizimini mustahkamlash yo’lida ko’p choralar ko’rilmoqda.
Markaziy bank davlat emissiya markazi hisoblanadi va pul muomalasini
boshqarish, davlat qarzlarini to’lash, foiz darajalar belgilash, banklar o’rtasida
hisob ishlarini olib borish va boshqa vazifalarni bajaradi.
Tijorat banklari Markaziy davlat bankining litsenziyasi (ruxsati) ga asosan
ochiladi. Tijorat banklari qonuni buzilgan holda, Markaziy davlat banki bergan
litsenziyasini qaytib olish huquqiga ega. Bu holda tijorat banklarning faoliyatlari
20

to’xtatiladi. Hozir Markaziy davlat bankining ustav fondi 5 mln. so’mga teng
bo’lib, bozor iqtisodiyotiga o’tishda bu summani 5-10 marta oshirish
ko’zlanmoqda.
Bozor iqtisodiyotiqa o’tish davrida banklar faoliyatiga qarab ularni 2 ta bo’limga
(darajaqa) ajratiladi:
Markaziy davlat banki va respublika davlat banki.
Korxona va tashkilotlarga xizmat ko’rsatuvchi mustaqil bo’lgan tijorat va aktsioner
banklar kiradi. Banklarning ikki bo’limga bo’linishining sababi shundaki, mavjud
banklar tizimi o’z oldiga qo’yilgan vazifalarni bajara olmadi. Banklar va
korxonalar o’rtasida mavjud bo’lgan kredit munosabatlariga ko’zlangan
o’zgarishlar kirita olmadi.
Bank monopoliyasini yumshatish o’rniga tarmoqlar bo’yicha banklar monopoliyasi
kuchaydi. Davlat banki xalq xo’jaligiga kredit bermasligi uchun ishlab chiqarish
samaradorligiga ta’sir ko’rsata olmadi va u banklar o’rtasida hisobchi organga
aylanib qoldi.
Markaziy bank sifatida davlat bankning roli pasaydi. Ixtisoslashgan banklarning
tarmoqlarga xizmat ko’rsatish natijasida respublika, viloyat, tumanlar miqyosida
bu banklarning bo’limlari ko’payib ketdi, ya’ni banklarning maydalashuviga olib
keldi. Bu kamchiliklardan bozor iqtisodiyoti tamoyillariga mos kelmaqanligi
uchun ham banklar faoliyatini yaxshilash va kreditning samarasini oshirish
maqsadida banklar zvenolarga ajratildi.
Markaziy bankning vazifalari :
-Emissiya – eng qadimiy va eng muhim vazifalaridan biridir, banknot emissiyasi
hamon o’z ahamiyatini saqlab qolmoqda, chunki naqd pul hali ham chakana
savdodagi to’lovlar va zarur qarz majburiyatlarini uzil-kesil to’lashga ham
mablag’ga ega bo’lish lozim bo’lgan kredit tizimining likvidligini ta’minlash
uchun zarur.
Markaziy bank - kr е dit tizimining b о sh banki bo’lib, mamlakatda pul-kr е dit
siyosatini, emissiya jarayonlarini о lib b о radi.
21

Birinchi Markaziy banklar bundan qariyb uch yuz yil о ldin tij о rat banklarining
riv о jlanishi natijasida vujudga k е lgan. Bular 1688 yilda tashkil qilingan SHv е d
Riks Jir о banki, 1694 yilda tashkil qilingan Angliya banklaridir. Markaziy bank,
ya’ni kr е dit tizimini b о shqarib turuvchi, barcha banklar fa о liyatini naz о rat qilib
turuvchi kr е dit institut sifatida nam о yon bo’ladi.
Markaziy bank quyidagi as о siy funktsiyalarni bajaradi:
- bankn о tlar (naqt pullar) emissiyasi, davlatning о ltin-valyutasi zaxiralarini
saqlash;
-pul-kr е dit siyosati instrum е ntlari yordamida iqtis о dni muv о fiqlashtirish;
-kr е dit institutlari fa о liyatini muv о fiqlashtirish;
- davlat banki sifatida fa о liyat ko’rsatish;
- to’l о v-his о b mun о sabatlarini tashkil qilishni b е lgilab b е rish;
-valyuta kursini muv о fiqlashtirish.
Jah о nning barcha mamlakatlarida bankn о tlarni mu о malaga chiqarish funktsiyasi
Markaziy banklarning as о siy funktsiyalaridan biri his о blanadi va bu ah о lida
m о n о p о l huquqqa ega.
Davlatning о ltin - valyuta zahiralarini b о shqarish funktsiyasi.
Markaziy bank davlatning о ltin, qimmatbah о m е tall va kamyob t о shlarni, valyuta
zaxiralarini b о shqaradi. Markaziy banklar mamlakat valyuta zahiralarini o’zida
yig’adi va bu zahiralar xalqar о his о b-kit о blarni amalga о shirish, to’l о v balansi
d е fitsitini q о plash va mamlakat milliy valyutasi kursining barqar о rligini ta’minlash
uchun ishlatiladi.
Pul - kr е dit siyosatining as о siy maqsadi milliy valyuta barqar о rligini ta’minlash,
valyuta kursi va f о iz stavkalarini о qil о na o’rnatish as о sida inflyatsiya sur’atlarini
kamaytirish, kr е ditdan f о ydalanishning samarad о rligini о shirish va milliy
iqtis о diyotning barqar о r o’sishini ta’minlashdan ib о rat.
Markaziy bankning pul-kr е dit siyosatining as о siy instrum е ntlari bo’lib, quyidagilar
his о blanadi:
-minimal majburiy r е z е vr m е ’yorlarini o’rnatish;
-f о iz (diskant) siyosati;
22

-tij о rat banklarini qayta m о liyalashtirish;
- о chiq b о z о r siyosati;
-targ е trlash va b о shqalar.
B о z о r iqtis о diyoti shar о itida O’zb е kist о n R е spublikasida Markaziy bankning
as о siy maqsadi - pul-kr е dit tizimi va milliy valyuta barqar о rligini ta’minlash
as о sida iqtis о diy o’sishga erishishdan ib о rat.
Pul - kr е dit siyosatini samarali amalga о shirish uchun Markaziy bank pulkr е dit
siyosatini riv о jlantirishning bir yilga mo’ljallangan as о siy yo’nalishlarini ishlab
chiqadi. Bu yo’nalishlar О liy Majlis t о m о nidan tasdiqlangandan so’ng harakat
dasturi sifatida qabul qilinadi. Markaziy bankning vazifalari xilma xil bo’lib, bu
q о nunda aks ettirilgan.
O’zb е kist о n R е spublikasi Markaziy banki huquqiy shaxs sifatida davlat mulkiga
as о slangan bo’lib, iqtis о diy jihatdan mustaqil muassasa sifatida o’z harajatlarini
dar о madlari his о bidan q о plashi k е rak.
Milliy valyutaning barqar о rligini ta’minlash uchun O’zb е kist о n R е spublikasi
Markaziy banki qat о r muhim vazifalarni hal etadi. Ularning as о siylari
quyidagilardan ib о rat:
-m о n е tar siyosatni va valyutani b о shqarish siyosatini shakllantirish, qabul qilish
hamda amalga о shirish;
-O’zb е kist о n R е spublikasida his о b-kit о blarning samarali tizimini tashkil qilish va
ta’minlash;
-banklar fa о liyatini tartibga s о lish va banklar fa о liyati ustidan naz о rat qilish;
-O’zb е kist о n R е spublikasining rasmiy о ltin, valyuta zahirasini saqlash va ularni
b о shqarish;
-M о liya vazirligi bilan birgalikda davlat byudj е tining kassa ijr о sini tashkil etish.
Tij о rat banklari quyidagi as о siy vazifalarni bajaradi.
1. Vaqtincha bo’sh turgan pul mablag’larini yig’ish va ularni kapitalga aylantirish;
2. K о rx о na, tashkil о tlar, davlat va ax о lini kr е ditlash;
3. Mu о malaga kr е dit pullar (mu о malaning kr е dit v о sitalari) ni chiqarish;
4. Milliy iqtis о diyotda xis о b-kit о blar va to’l о vlarni amalga о shirish;
23

$5. M о liya - valyuta b о z о rida fa о liyat ko’rsatish; 6. Iqtis о diy – m о liyaviy axb о r о tlar b е rish va k о nsultatsiya xizmatlarini ko’rsatish. Kredit-moliya tizimining barqarorligini, uning alohida bo’g’inlari -birinchi navbatda tijorat banklari faoliyati barqarorligini taminlashi mamlakat Markaziy bankining asosiy vazifasi hisoblanadi. Markaziy bankning asosiy vazifalaridan ya’na biri kredit organlan (tizimi) faoliyatini tartibga solish va umumlasbtirishdan iboratdir. Odatda Markaziy bank - bu davlat banki. Masalan, Angliya banki, Fransiya banki, Buides banki, Yaponiya banki, Sbvetsariya milliy banki, Finiyandiya banki va h.k. yagona banklardan tashkil topadi. Biroq AQSh Markaziy banki 12 hududiy Federal banklardan, ya’ni, federal zahira tizimi (FRS) boshqaruv kengashi tomonidan boshqariladigan bo’limlardan iboratdir. 5 5 «Bozor, pul va kredit» 2017y.\2019 yanvar – dekabr sonlari 24$

4. Pul-kredit siyosatining asosiy yo’nalishlari
Markaziy bank 2020 va 2021−2022 yillar uchun pul-kredit siyosatining asosiy
yo’nalishlarini e’lon qildi. 2020 yilda YAIM o’sish sur’atlari 5,2−5,5 foiz,
2021−2022 yillarda esa 5,5−5,8 foizgachani tashkil etishi prognoz qilinmoqda.
Iqtisodiy rivojlanishning asosiy ssenariysiga ko’ra 2020 yilda yalpi ichki mahsulot
(YAIM) hajmining real o’sishi 5,2−5,5 foizni tashkil etishi, 2021−2022 yillarda
5,5−5,8 foizgacha tezlashishi prognoz qilinmoqda. O’zbekiston Markaziy banki
e’lon qilgan Inflyatsion targetlashga o’tish orqali pul-kredit siyosatini amalga
oshirishning 2020 yil va 2021−2022 yillar davriga mo’ljallangan asosiy
yo’nalishlari to’g’risidagi bayonotda bu haqda so’z boradi.
Avvalroq e’lon qilingan «Fuqarolar uchun byudjet» loyihasida 2020 yilda sof
YAIM o’sish sur’atlari 5,5 foiz, 2021−2022 yillarda esa 5,8−6,2 foiz darajasida
prognoz qilingan edi.
Markaziy bank 2020 yilda inflyatsion targetlashga o’tishi haqida ham xabar
berilgan edi. Inflyatsiya darajasini 2021 yilda 10 foizgacha pasaytirish hamda 2023
yilda 5 foiz darajadagi doimiy inflyatsion maqsadni (target) o’rnatish
rejalashtirilmoqda.
Tijorat banklari tomonidan iqtisodiyotga ajratiladigan kreditlar qoldig’ining o’sish
sur’atlari YAIM nominal hajmini o’sish sur’atlariga mutanosib ravishda, jumladan,
2020 yilda 20−25 foiz atrofida (valyuta kursi o’zgarishlarini hisobga olmaganda)
bo’lishi kutilmoqda.
Soliq-byudjet sohasida umumiy fiskal balans taqchilligining ma’lum miqdorda
qisqarishi hamda davlat tashqi qarzining belgilangan parametrlar doirasida
shakllanishi kutilmoqda. Umumiy fiskal balansning 2020 yilda YAIMga
nisbatan 2,7 foiz da н oshmasligi, 2022 yilga qadar bosqichma-bosqich 1,5 foiz гача
pasayib borishi va kelgusi yillarda ushbu darajada saqlanib qolishi prognoz
qilinmoqda.
Qat’iy pul-kredit siyosati yuritilishi va fiskal balans taqchilligining qisqarib borishi
sharoitida xususiy va xorijiy investitsiyalar hajmining oshishi iqtisodiy o’sishning
25

prognoz ko’rsatkichlariga erishilishiga xizmat qiladi. Shundan kelib chiqib,
dastlabki hisob-kitoblarga ko’ra kelgusi yillarda to’lov balansining joriy
operatsiyalar hisobvarag’i manfiy saldosi YAIMga nisbatan 2020 yildagi 7 foiz da н
2022 yilda 5,9 foiz гача pasayib boradi. Ushbu taqchillikning asosan tashqi
moliyaviy manbalar, xususan, investitsion resurslar hisobidan qoplanib borishi
natijasida valyuta almashuv kursiga sezilarli devalvatsion bosimni yuzaga
keltirmasligi kutilmoqda.
Asosiy ssenariy bo’yicha yillik inflyatsiya darajasi 2020 yil oxirida 12−13,5
foiz oralig’ida bo’lib, 2021 yilda bir xonali son darajasiga tushadi va 2023 yilda
esa asosiy 5 foizlik targetga erishiladi.
Ushbu ssenariyga ko’ra, tashqi iqtisodiy sharoitlarning joriy tendensiyalari
saqlanib qolib , asosiy savdo hamkor davlatlar iqtisodiyotida keskin o’zgarishlar
yuzaga kelmaydi hamda asosiy eksport tovarlari narxlari va transchegaraviy pul
o’tkazmalar o’sishining ijobiy dinamikasi saqlanib qoladi.
Prognozlarga ko’ra inflyatsiya bo’yicha doimiy maqsadli ko’rsatkichga erishish
maqsadida pul-kredit siyosatining qat’iy sharoitlari saqlanib qolinadi va bunda
iqtisodiyotda ijobiy real foiz stavkalar ta’minlanadi.
Asosiy yo’nalishlarda inflyatsion targetga erishish va pul-kredit siyosati
instrumentlari, mexanizmlari va jarayonlarini inflyatsion targetlash rejimi
standartlariga muvofiqlashtirish bo’yicha amalga oshiriladigan barcha chora-
tadbirlar batafsil yoritilgan. Xususan:
operatsion mexanizmni rivojlantirish sohasida:
asosiy foiz stavkasi va foiz koridori , pul-kredit siyosati operatsion mexanizmining
samarali ishlashini ta’minlovchi bozor instrumentlari to’plami, shu jumladan,
kredit va depozit auksionlari, overnayt depozit va kreditlar joriy etiladi hamda
zarur hollarda Markaziy bank obligatsiyalari muomalaga chiqariladi;
ichki valyuta bozorini rivojlantirish strategiyasi ни ishlab chiqish ko’zda tutilgan
bo’lib, bunda tijorat banklarining valyuta kursi shakllanishida market-meyker
sifatidagi rolini bosqichma-bosqich oshirib borish, valyuta intervensiyalarini
o’tkazishga bo’lgan yondashuvni takomillashtirish, shuningdek, hosilaviy
26

instrumentlarni (svop, opsion va fyucherslar) joriy etish masalalari inobatga
olingan;
imtiyozli kreditlash amaliyotini bozor tamoyillari asosida qayta ko’rib chiqish
orqali kredit bozoridagi segmentatsiya darajasi pasaytirib boriladi;
tahliliy-prognozlash salohiyatini oshirish sohasida:
makroiqtisodiy tahlil va prognozlashtirish tizimi (FPAS) va zamonaviy
modellashtirish instrumentlari joriy etiladi;
aholi va tadbirkorlik sub’ektlarining inflyatsion kutilmalari va inflyatsiya
omillari ни empirik modellar asosida doimiy o’rganib borish uslublari ishlab
chiqiladi.
kommunikatsiya siyosatini takomillashtirish sohasida:
keng jamoatchilik va biznes vakillariga inflyatsiyaning asosiy omillari va pul-
kredit siyosati choralarining o’z vaqtida yetkazilishini ko’zda
tutuvchi kommunikatsiya siyosati нинг zamonaviy tamoyillari ishlab chiqiladi;
bozor ishtirokchilari bilan muloqot qilish нинг samarali mexanizmlarini tatbiq etish
bo’yicha tizimli ishlar yo’nalishlari belgilandi.
Shuningdek, bank tizimini isloh qilish strategiyasi doirasida tijorat banklarini aholi
va biznes vakillarining jamg’armalarini investitsiyalarga aylanishiga, iqtisodiyotda
uzoq muddatli pullarning shakllanishiga xizmat qiladigan moliya instutitlariga
transformatsiya qilish bo’yicha ishlar amalga oshiriladi.
Bank tizimida moliyaviy barqarorlikni ta’minlash va yuzaga kelishi mumkin
bo’lgan xatarlar ehtimolini kamaytirish maqsadida makroprudensial nazoratning
samarali choralari ishlab chiqilishi rejalashtirilgan.
Inflyatsiyaning nomonetar omillari ни pasaytirish maqsadida ularning har biri
bo’yicha chuqur va har tomonlama tahlil amalga oshiriladi hamda ishlab chiqilgan
takliflar keyinchalik Hukumatga va tegishli vazirlik va idoralarga kiritib boriladi.
Bundan tashqari, kelgusi yillarda monetar-fiskal va tarkibiy siyosat sohasidagi
islohotlarni samarali muvofiqlashtirish bo’yicha birgalikdagi harakatlarni
kuchaytirishga alohida e’tibor qaratiladi.
27

Shuningdek, asosiy stavkani ko’rib chiqish bo’yicha o’tkaziladigan Markaziy bank
boshqaruvi yig’ilishlari soni bir yilda 4 tadan 8 taga oshirish grafigi tasdiqlandi
va boshqaruv yig’ilishlarini shanbadan payshanba kuniga o’zgartirildi.
Shu munosabat bilan, 2019 yilning 26 noyabr kuni soat 11−00 da OAV vakillari
uchun Markaziy bank va Moliya vazirligi rahbarlari ishtirokida matbuot anjumani
tashkillashtirilmoqda.
Pul-kredit siyosatining 2020 yil va 2021−2022 yillar davriga mo’ljallangan asosiy
yo’nalishlari to’liq matni Markaziy bank veb-saytida joriy yilning 30 noyabriga
qadar e’lon qilinadi. 6

6
A.Nurullayev “Mutaxassislikka kirish” fanidan mustaqil ishlar majmui. O‘quv qo‘llanma. T.2005
28

Xulosa
2017-2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor
yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasini faol investitsiyalar va ijtimoiy
rivojlanish da amalga oshirish davlat dasturiga muvofiq mamlakatimiz iqtisodiyoti,
ijtimoiy soha va davlat boshqaruviga zamonaviy ilm-fan yutuqlari, innovatsion
g’oya va texnologiyalarni joriy etish bo’yicha kompleks chora-tadbirlar amalga
oshirilishi belgilangan. Ana shu vazifalar sirasiga bank va moliya tizimini isloh
qilish hamda mazkur sohaga zamonaviy bozor mexanizmlarini joriy etish ham
kiradi. Batafsilroq to’xtaladigan bo’lsak, davlat mablag’lari hisobidan imtiyozli
bank krediti ajratish amaliyotini tubdan takomillashtirish, banklardagi davlat
ulushini bosqichma-bosqich kamaytirish, bank va mijoz o’rtasidagi
munosabatlarda zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish,
bank xizmatlari sifatini oshirish maqsadida tijorat banklari faoliyatiga
samaradorlikning muhim ko’rsatkichlari (KPI), mijozlarning bank xizmatlaridan
mamnunlik indeksi (CSI), mijozlarning bank xizmatlarini bosh qalarga tavsiya etish
indeksi (№PS) kabi ko’rsatkichlarni tatbiq qilish, mahalliy va xalqaro bank plastik
kartochkalari bo’yicha hisob-kitoblarda banklar orasida axborot va texnologik
hamkorlikni yo’lga qo’yish maqsadida milliy banklararo protsessing markazini
ishga tushirish va boshqa talay ishlarni amalga oshirish mo’ljallangan.
Bank tizimini isloh qilish jarayonida ularning barqarorligini ta’minlash,
qo’shimcha investitsiyalarni jalb qilish, moliyaviy muassasalar faoliyatini xalqaro
standartlarga muvofiq yanada takomillashtirish, ko’rsatilayotgan moliyaviy
xizmatlar hajmini kengaytirish hamda aholining ishonchini oshirishga alohida
e’tibor qaratilyapti. Davlatimiz rahbarining tegishli qaror va farmonlari sohaga
taalluqli ayrim kamchiliklarni bartaraf etishga imkon yaratib, mamlakatimizda
tarmoq va hududiy loyihalarni amalga oshirish bo’yicha mutlaqo yangi tizimni
shakllantirdi. Xususan, hokimliklar bilan birgalikda hududlarni kompleks va
intensiv rivojlantirishda davlat byudjetiga qo’shimcha mablag’lar jalb etish,
shuningdek, tabiiy va iqtisodiy salohiyatdan yanada samarali foydalanish, hududlar
iqtisodiyotini yangi innovatsion yondashuvlar asosida modernizatsiyalash ishlari
29

amalga oshirilyapti. Innovatsion mexanizm va vositalarning sohada keng
qo’llanishi hududlar iqtisodiyotini kompleks rivojlantirishda, mahalliy byudjet
mablag’larini oshirishda qo’l kelayotir.
Tadbirkorlikni rivojlantirish va ishlab chiqarishni moliyaviy qo’llab-quvvatlashda
banklar muhim o’rin tutadi. Shu bois ushbu moliyaviy institutlarning barqarorligini
va hayotdagi rolini oshirishga katta e’tibor qaratilmoqda.
Oxirgi yillarda davlat budjetidan tijorat banklariga dasturlarni moliyalashtirish
uchun 8,4 trillion so’m, aylanma mablag’lar uchun 400 million dollar, ustav
kapitalini oshirish uchun 1,7 milliard dollar mablag’ ajratildi. Umuman olganda,
so’nggi ikki yil ichida banklar kapitalizatsiyasini oshirish uchun 3,3 milliard dollar
davlat mablag’lari berildi.
Tizimda sog’lom raqobat muhitini shakllantirish maqsadida banklar faoliyatida
davlat ishtiroki bosqichma-bosqich qisqartirilmoqda. Xususan, davlat dasturlari
doirasidagi kreditlar foizi qayta moliyalash stavkasi bilan tenglashtirildi va 2021-
yildan to’liq erkinlashtirilishi belgilandi. Bu banklarni ko’proq mijoz topish, resurs
jalb qilish, kredit ajratish bo’yicha izlanishga, rivojlanishga undaydi. 7
7
Qoraliyev T.M.Qodirov E.T.Muhamedjanov K.A. Xorijiy mamlakatlarda bank ishi.O‘quv qo‘llanma.Toshkent-
2012
30

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.
1.O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. Toshkent, O’zbekiston, 2014 yil.
2. «O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki to’g’risida» gi O’zbekiston
Respublikasi Qonuni – http://www.lex.uz .
3. «Banklar va bank faoliyati to’g’risida» gi O’zbekiston Respublikasi
Qonuni http://www.lex.uz .;
4. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi «O’zbekiston
Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi
to’g’risida» gi PF-4947-sonli Farmoni http://www.lex.uz .;
5. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 12 sentyabrdagi “Respublika
bank tizimini yanada rivojlantirish va barqarorligini oshirish chora-tadbirlari
to’g’risida”gi PQ-3270-sonli Qarori http://www.lex.uz .;
6. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 13 sentyabrdagi «Pul-kredit
siyosatini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida» gi PQ-3272-sonli
Qarori http://www.lex.uz .;
Internet saytlari
1. Axborot ta’lim tarmog’i / http://ziyonet.uz/
2. O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligining ta’lim
portali/ http://edu.uz/
3. Masofaviy ta’lim va kitoblar/ http://e-ilm.uz/
4. Posledniye novosti po razvitiyu IKT v O’zbekistane// http://uzinfocom.uz/
mf5. Jurnal ekonomicheskoye obozreniye// http://rewiev.uz//
5. O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi /http://mf.uz/
6. O’zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo’mitasi / http://soliq.uz/
31

Banklar ularning turlari va kredit tizimidagi roli

Купить

Информация о документе

Продавец

Banklar ularning turlari va kredit tizimidagi roli

Похожие документы