Banklar va korporativ mijozlar - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	54.1KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	13 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Arslonbek Sulaymanov

Ro'yxatga olish sanasi 01 Dekabr 2024

14 Sotish

Banklar va korporativ mijozlar

Sotib olish

MUNDARIJA
KIRISH ……………………………………………………………………..3
1-bob . Banklarning mohiyati va turlari……………………………….…….8
1.1 . Banklarning umumiy ta’rifi……………………………………………..8
1.2 . Banklarning turlari: markaziy bank, tijorat banklari, investitsiya banklari
va boshqalar……………………………………………………………………….12
1.3 . Banklarning faoliyat yo’nalishlari va xizmatlarining umumiy
tavsifi….18
2-bob . Korporativ mijozlar va ularning banklar bilan munosabatlari……...21
2.1 . Korporativ mijozlar tushunchasi va turlari ……………………………21
2.2 . Banklarning korporativ mijozlarga ko’rsatadigan xizmatlari: kreditlar,
depozitlar, to’lov tizimlari, investitsiyalar va boshqalar………………………….26
2.3 . Banklar va korporativ mijozlar o’rtasidagi shartnomalar va huquqiy
munosabatlar……………………………………………………………...……….31
XULOSA …………………………………………………………………..37
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati ………………….…………………..38
[ 2 ]

KIRISH
Banklar iqtisodiyotning muhim tarkibiy qismlaridan biri bo’lib, ular davlat
va xususiy sektor o’rtasida moliyaviy o’zaro aloqalarni ta’minlaydi. Banklar o’z
faoliyatlarini moliyaviy resurslarni jamlash, kreditlar berish, to’lovlarni amalga
oshirish, valyuta almashinuvi va investitsiyalar kabi bir qancha xizmatlar orqali
yuritadi. Banklar o’z mijozlariga, jumladan, yirik korporatsiyalar, kichik bizneslar
va shaxsiy shaxslarga moliyaviy xizmatlar ko’rsatib, iqtisodiyotning barqaror va
samarali rivojlanishiga hissa qo’shadi.
Korporativ mijozlar, odatda, katta hajmdagi moliyaviy operatsiyalarni
amalga oshiradigan kompaniyalar va tashkilotlardir. Ularning banklar bilan
aloqalari nafaqat kreditlar olish, balki savdo, investitsiya, moliyaviy rejalashtirish
va xalqaro operatsiyalarni amalga oshirishni ham o’z ichiga oladi. Banklar,
korporativ mijozlar uchun pul mablag’larini boshqarish, o’zaro hisob-kitoblarni
amalga oshirish va iqtisodiy o’sish uchun zarur bo’lgan boshqa moliyaviy
vositalarni taqdim etadi.
Bu mavzu banklar va korporativ mijozlar o’rtasidagi o’zaro aloqalarni tahlil
qilishni maqsad qilgan. Banklar va korporativ mijozlar o’rtasidagi munosabatlar
iqtisodiyotning barqarorligi, biznesning muvaffaqiyati va umumiy moliyaviy
tizimning samarali ishlashida muhim rol o’ynaydi. Kurs ishi davomida banklarning
korporativ mijozlarga ko’rsatadigan xizmatlari, bu xizmatlarning korporativ
biznesga ta’siri va banklar bilan korporativ mijozlar o’rtasidagi aloqalarning
rivojlanish istiqbollari ko’rib chiqiladi.
Kurs ishi mavzuning dolzarbligi- Banklar va korporativ mijozlar
o’rtasidagi munosabatlar iqtisodiyotning asosi bo’lib, banklar korporativ sektorga
moliyaviy xizmatlar ko’rsatishda muhim rol o’ynaydi.
Kurs ishining maqsad va vazifalar- Kurs ishingizda banklar va korporativ
mijozlar o’rtasidagi o’zaro aloqalarni, xizmatlarning turlari va ularning
ahamiyatini o’rganish.
Kurs ishining obekti - Banklar va korporativ mijozlar o‘rtasidagi
munosabatlar va banklarning korporativ mijozlarga taqdim etadigan xizmatlari.
Ushbu mavzu dolzarb, chunki bugungi kunda banklar va korporativ mijozlar
o’rtasidagi munosabatlar yangi moliyaviy innovatsiyalar va texnologiyalar orqali
yangi bosqichga ko’tarilmoqda. Shuningdek, banklar va korporativ mijozlar
o’rtasidagi samarali aloqalar iqtisodiy o’sish, barqarorlik va raqobatbardoshlikni
[ 3 ]

ta’minlashga yordam beradi.Bank deb, pul mablag‘larini yig‘uvchi, saqlab
beruvchi, kredit- hisob va boshqa har xil vositachilik operatsiyalarini bajaruvchi
muassasaga aytiladi. Banklar paydo bo'lishining asosi tovar-pul munosabatlarining
rivojlanishi hisoblanadi. Tovar-pul munosabatlarining yuzaga kelishi va ularning
rivojlanib borishi barcha ijtimoiy-iqtisodiy tu- zumlarda banklarning mavjud
bo‘lishini taqozo qiladi.Bank» italyancha «banca» so‘zidan olingan bo‘lib, «stol»,
aniqrog‘i, «pulli stol» ma’nosini anglatadi. 0‘rta asrlarda italiyalik puldorlar
hamyonlaridagi, idishlardagi monetalarni stol ustiga qo‘yib hisob-kitob qilishgan.
XII asrlarda Genuyada pul almashtiruvchilar «bancherii», deb atalgan. Agar
puldorlardan birortasi ishonchni oqlamasa va o‘z ishiga mas’uliyatsizlik qilsa, u
o‘tirgan stolni sindirib tashlashgan va uni «banco rotto», ya’ni bankrot, deb
atashgan. Demak, bizga ma’lum bo‘lgan «bankrot» ham italyancha «banca»
so‘zidan olingan. Banklar paydo bo‘lishining boshlang‘ich bosqichi XVI as- rda
Florensiya va Venetsiyada tashkil qilingan kichik jirobanklar hisoblanadi.
Keyinchalik shunday banklar Amsterdamda (1605), Gam-burgda (1618), Milanda,
Nyurnbergda, Genuyada vujudga kelgan. Bu banklar, asosan, o‘z mijozlari —
savdogar- larga xizmat qilgan.Banklar — bu moliyaviy institutlar bo’lib, ular pul
mablag’larini yig’ish, kreditlar berish, pul o’tkazmalari va boshqa moliyaviy
xizmatlar ko’rsatish bilan shug’ullanadi. Banklar iqtisodiyotning muhim
qismlaridan biri bo’lib, ularning faoliyati iqtisodiy o’sish, investitsiyalar va
moliyaviy barqarorlikni ta’minlashga yordam beradi. Banklar iqtisodiyotning
asosiy elementlaridan biri bo’lib, ularning roli jamiyatning moliyaviy
barqarorligini ta’minlash, pul resurslarini samarali boshqarish va iqtisodiy
rivojlanishni qo’llab-quvvatlashda muhim ahamiyatga ega. Banklar asosan pul
yig’ish, kreditlar berish, moliyaviy xizmatlar ko’rsatish va to’lov tizimlarini
boshqarish orqali faoliyat yuritadilar. Ularning xizmatlari nafaqat shaxsiy mijozlar,
balki korporativ mijozlar uchun ham muhimdir.
Korporativ mijozlar — bu yirik kompaniyalar, bizneslar, tashkilotlar bo’lib,
ular banklardan o’z faoliyatlarini rivojlantirish uchun zarur bo’lgan moliyaviy
vositalarni olishadi. Korporativ mijozlar bilan ishlash banklar uchun juda muhim,
chunki bu aloqalar orqali banklar katta miqdordagi mablag’lar bilan ishlaydi va
iqtisodiy jarayonlarga sezilarli ta’sir ko’rsatadi. Banklar korporativ mijozlarga
kreditlar, depozitlar, investitsiyalar va to’lov tizimlari kabi turli xil moliyaviy
xizmatlarni taqdim etadi. Shuningdek, ular biznesni rivojlantirish, xalqaro savdo va
investitsiya qilishda yordam berishadi.
[ 4 ]

Banklar va korporativ mijozlar o’rtasidagi o’zaro aloqalar iqtisodiy
tizimning samarali ishlashini ta’minlaydi. Banklar, o’z navbatida, korporativ
mijozlarning moliyaviy ehtiyojlarini qondirish orqali o’z biznes faoliyatini
rivojlantiradi. Korporativ mijozlar esa banklardan olingan xizmatlar orqali
o’zlarining biznes jarayonlarini samarali boshqarish, yangi bozorga kirish va
global iqtisodiy muhitda raqobatbardosh bo’lish imkoniyatiga ega bo’ladi.
Bu kurs ishida banklar va korporativ mijozlar o’rtasidagi munosabatlar,
banklarning korporativ mijozlarga ko’rsatadigan xizmatlari va ularning iqtisodiy
o’sish va barqarorlikka ta’siri tahlil qilinadi. Shuningdek, banklar va korporativ
mijozlar o’rtasidagi o’zaro aloqalarning rivojlanishi va kelajakda bu
munosabatlarning qanday o’zgarishi mumkinligi haqida fikrlar beriladi.
Shu bilan birga, yangi texnologiyalar, fintech sohasidagi yangiliklar va
raqamli bank xizmatlarining ko’payishi banklar va korporativ mijozlar o’rtasidagi
aloqalarni yanada samarali va qulay qilishga imkon yaratmoqda. Ularning faoliyati
bugungi iqtisodiy muhitda, ayniqsa global moliyaviy bozorlar va xalqaro savdo
sohasida o’zgarib borayotgan talablarni qondirishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Banklarning asosiy funksiyalari:
1. Depozitlar yig’ish: Banklar shaxsiy va korporativ mijozlardan pul
omonatlarini yig’adi va ularni o’z hisoblarida saqlaydi.
2. Kreditlar berish: Banklar mijozlarga qarz berishadi, shu jumladan,
korporativ mijozlarga biznesni rivojlantirish uchun kreditlar. Bu faoliyat banklarga
daromad keltiradi, chunki ular kreditlardan foizlar oladilar.
3. To’lov tizimlari: Banklar mijozlarning to’lovlarini amalga oshirishda
yordam beradi, shu jumladan, o’zaro hisob-kitoblar, cheklar va elektron to’lovlar.
4. Investitsiya faoliyati: Banklar o’z mijozlarining mablag’larini
investitsiyalash yoki aksiyalar, obligatsiyalar kabi moliyaviy asboblarga sarmoya
kiritishda yordam beradi.
5. Valyuta almashinuvi: Banklar xalqaro savdo va valyuta operatsiyalarini
amalga oshiradi, mijozlar uchun valyuta konvertatsiyasini ta’minlaydi.
6. Moliyaviy maslahatlar: Banklar korporativ mijozlarga moliyaviy
rejalashtirish va biznesning moliyaviy strategiyalarini ishlab chiqishda yordam
beradi.
Banklarning turlari:
[ 5 ]

1. Markaziy bank: Davlat tomonidan boshqariladi va iqtisodiyotdagi
umumiy pul-kredit siyosatini yuritadi. Masalan, O’zbekiston Respublikasi
Markaziy Banki.
2. Tijorat banklari: Tadbirkorlik va shaxsiy mijozlarga xizmat ko’rsatadigan
banklar. Ular depozitlarni qabul qiladi va kreditlar beradi.
3. Investitsiya banklari: Aksiyalar, obligatsiyalar chiqarish, yirik
kompaniyalar va davlatlar uchun moliyaviy maslahatchilik va investitsiya
xizmatlarini taqdim etadi.
4. Sifatli banklar (Sberbank, Raiffeisenbank kabi): Yirik tarmoq va
filiallarga ega bo’lib, ko’plab mijozlarga xizmat ko’rsatadi.
5. Ipoteka va qurilish banklari: Asosan turar-joy va tijorat mulklarini sotib
olish uchun ipoteka kreditlari berishadi.
Banklar va Korporativ Mijozlar:
Korporativ mijozlar — bu yirik kompaniyalar, korxonalar, tashkilotlar
bo’lib, ular banklardan moliyaviy xizmatlar olishadi. Banklar va korporativ
mijozlar o’rtasidagi aloqalar, asosan, quyidagi xizmatlar orqali amalga oshiriladi:
• Korporativ kreditlar: Banklar bizneslarni rivojlantirish uchun qarzlar
beradi, masalan, ishlab chiqarish quvvatlarini oshirish yoki yangi loyihalarni
amalga oshirish uchun.
• Savdo va eksport-kreditlar: Banklar eksport va import operatsiyalarini
moliyalashtiradi va bu jarayonni xavfsiz va samarali qilishda yordam beradi.
• Likvidlikni boshqarish: Korporativ mijozlar banklardan likvidlikni
boshqarish va to’lovlarni tez va oson amalga oshirish uchun xizmatlar oladi.
• Xalqaro operatsiyalar: Banklar korporativ mijozlarga xalqaro savdolarni
amalga oshirish, valyuta almashinuvi va boshqa xalqaro moliyaviy xizmatlarni
taqdim etadi.
• Investitsiya xizmatlari: Banklar korporativ mijozlarga kapitalni samarali
investitsiya qilishda yordam beradi.
Banklarning korporativ mijozlarga xizmatlari ularning o’z faoliyatlarini
rivojlantirish va kengaytirish imkoniyatlarini yaratadi, bu esa iqtisodiyotning
o’sishiga olib keladi.
Agar banklar yoki ularning korporativ mijozlarga taqdim etadigan xizmatlari
haqida qo’shimcha ma’lumot kerak bo’lsa, savollarni yuborishingiz mumkin!
[ 6 ]

Investitsiya xizmatlari: Banklar korporativ mijozlarga sarmoya qilishda
yordam beradi, shu jumladan, aksiyalar, obligatsiyalar, ko‘chmas mulk va boshqa
moliyaviy aktivlar orqali investitsiyalarni boshqarish.
• Kapital bozorlari: Banklar korporativ mijozlarga aksiyalar va
obligatsiyalar chiqarish bo‘yicha maslahatlar beradi, shuningdek, kompaniyaning
qimmatli qog‘ozlarini sotish va sotib olishni tashkil etadi.
• Portfelni boshqarish: Banklar mijozlarining investitsiyalarini nazorat qilish
va samarali boshqarish bo‘yicha xizmatlar ko‘rsatadi.
5. Moliyaviy maslahatlar: Banklar korporativ mijozlarga biznesni
rivojlantirish, moliyaviy tahlil, soliq rejalashtirish va boshqa moliyaviy xizmatlar
bo‘yicha maslahatlar taqdim etadi. Bular:
• Soliq rejalashtirish: Banklar kompaniyalar uchun soliq to‘lovlari va soliq
imtiyozlari bo‘yicha maslahatlar beradi.
• Risklarni boshqarish: Banklar korporativ mijozlarga kredit, valyuta, foiz
stavkalariga bog‘liq risklarni boshqarishda yordam beradi.
[ 7 ]

1. BANKLARNING MOHIYATI VA TURLARI
1.1 BANKLARNING UMUMIY TA’RIFI
Banklar — bu moliyaviy muassasalar bo’lib, ular jamiyatdagi moliyaviy
resurslarni boshqarish, pul mablag’larini yig’ish va taqsimlash, kreditlash, to’lov
tizimlarini boshqarish va boshqa moliyaviy xizmatlarni taqdim etishda faoliyat
yuritadilar. Banklar iqtisodiyotning muhim tarkibiy qismlaridan biridir, chunki ular
iqtisodiy resurslarni samarali taqsimlash va xalqaro hamkorlikni qo’llab-
quvvatlashda muhim rol o’ynaydi.
Banklarning asosiy faoliyatlari quyidagilardan iborat:
1. Depozitlarni qabul qilish: Banklar mijozlardan turli xil omonatlar qabul
qilishadi, bu esa bankning asosiy moliyaviy resursini tashkil etadi.
2. Kreditlar berish: Banklar jamg’armalarni boshqa mijozlarga kredit
sifatida berish orqali iqtisodiy faoliyatni qo’llab-quvvatlaydi.
3. To’lov tizimlari: Banklar turli to’lov operatsiyalarini amalga oshiradi, shu
jumladan, xalqaro va mahalliy to’lovlar, elektron pul o’tkazmalarini amalga
oshirish va boshqa moliyaviy xizmatlarni taqdim etadi.
4. Investitsiya xizmatlari: Banklar turli investitsiya mahsulotlarini yaratish
va boshqarish orqali sarmoya kiritish imkoniyatlarini taqdim etadi.
Banklarning xizmatlari jismoniy shaxslar va korporativ mijozlar uchun
turlicha bo‘lishi mumkin. Shaxsiy mijozlar uchun banklar asosan kreditlar,
omonatlar, hisobvaraq xizmatlari va boshqa oddiy xizmatlarni taqdim etadi,
korporativ mijozlar uchun esa ko‘proq murakkab moliyaviy xizmatlar mavjud,
masalan, yirik kreditlar, investitsiya xizmatlari, xalqaro savdo operatsiyalari va
boshqalar.
Banklar turli xildagi moliyaviy xizmatlarni ko’rsatish va iqtisodiy faoliyatni
qo’llab-quvvatlash uchun turli kategoriyalarga bo‘linadi. Banklarning turlari
ularning faoliyatining yo‘nalishlari va funksiyalariga qarab farq qiladi. Quyida
banklarning eng asosiy turlari keltirilgan:
[ 8 ]

Markaziy bank — mamlakatning moliyaviy tizimini boshqaruvchi va
nazorat qiluvchi asosiy moliyaviy muassasa bo‘lib, davlatning pul-kredit siyosatini
amalga oshiradi. Markaziy bankning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: 1
• Pul-kredit siyosatini amalga oshirish: Markaziy bank iqtisodiyotda
inflyatsiya va deflyatsiyani boshqarish, foiz stavkalarini belgilash va boshqa
makroiqtisodiy parametrlarni tartibga solish orqali pul-kredit siyosatini amalga
oshiradi.
• Pul yaratish: Markaziy bank yangi pul mablag‘larini yaratish va
mamlakatdagi pul massasini boshqaradi.
• Banklar orasida hisob-kitoblar: Markaziy bank boshqa tijorat banklari
o‘rtasidagi moliyaviy operatsiyalarni amalga oshiradi va ular uchun likvidlikni
ta’minlaydi.
• Valyuta rezervlarini boshqarish: Markaziy bank milliy valyutani
kuchaytirish va uning xalqaro bozordagi kursini stabil qilish uchun valyuta
rezervlarini boshqaradi.
Misol: O‘zbekiston Respublikasi Markaziy Banki — mamlakatning pul-
kredit siyosatini amalga oshiruvchi asosiy moliyaviy muassasa hisoblanadi.
1.2 Tijorat banklari
Tijorat banklari — bu moliyaviy xizmatlar bozorida faoliyat yuritadigan,
asosan, mijozlarga moliyaviy xizmatlar ko’rsatadigan banklardir. Ularning asosiy
vazifalari kreditlar berish, depozitlar qabul qilish, moliyaviy xizmatlar ko’rsatish
va pul oqimlarini boshqarishdan iborat.
Tijorat banklarining asosiy xizmatlari:
• Kreditlar berish: Tijorat banklari jismoniy va yuridik shaxslarga turli xil
kreditlar, shu jumladan, qisqa muddatli va uzoq muddatli kreditlar taqdim etadi.
• Depozitlarni qabul qilish: Tijorat banklari mijozlardan depozitlar
(ommaviy omonatlar) qabul qilib, ularga foiz to‘laydi.
• To‘lov operatsiyalari: Tijorat banklari mijozlarning hisoblaridan pul
o’tkazmalarini amalga oshiradi, to‘lov kartalarini chiqaradi va boshqa to‘lov
xizmatlarini taqdim etadi.
1
www.cbu.uz.- O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining statistik
ma’lumotlari asosida muallif tomonidan hisoblandi.
[ 9 ]

Tijorat banklari o‘z mijozlariga turli xil hisob-kitoblar, kreditlar, omonatlar,
va boshqa bank xizmatlarini ko‘rsatadi. Ularning faoliyati odatda
raqobatbardoshdir, chunki har bir tijorat banki o‘z mijozlariga eng yaxshi shartlar
va xizmatlarni taklif qilishga harakat qiladi.
2.3 Investitsiya banklari
Investitsiya banklari — bu moliyaviy xizmatlar bozorida asosiy e’tiborni
korporativ mijozlar, yirik kompaniyalar, va institutsional investorlar uchun
xizmatlar ko’rsatishga qaratgan banklardir. Investitsiya banklari asosan quyidagi
sohalarda faoliyat yuritadilar:
• Kapitalni jalb qilish: Investitsiya banklari kompaniyalar uchun aksiyalar
va obligatsiyalar chiqarish, kapitalni jalb qilishda yordam beradi.
• M&A (birlashish va qo‘shilish) xizmatlari: Investitsiya banklari yirik
kompaniyalar va tashkilotlar o‘rtasidagi birlashish yoki qo‘shilish jarayonlarini
qo‘llab-quvvatlaydi, shu jumladan, bitimlar bo‘yicha maslahatlar beradi.
• Portfelni boshqarish: Investitsiya banklari investitsiya portfellarini
boshqarish, sarmoya qilish va risklarni kamaytirish xizmatlarini ko‘rsatadi.
Misol: Goldman Sachs va JPMorgan Chase kabi banklar investitsiya
banklari sifatida faoliyat yuritadilar.
2.4 Soliq va iqtisodiy banklar
Bular asosan soliq to‘lovchilarni qo‘llab-quvvatlash va iqtisodiy tahlil,
strategik rejalashtirish bilan bog‘liq xizmatlar ko‘rsatadi. Ular davlat organlari,
soliq organlari va iqtisodiy tashkilotlar bilan yaqindan ishlaydi, soliq siyosatini va
iqtisodiy o‘sishni boshqarishda ishtirok etadi.
2.5 Xalqaro banklar
Xalqaro banklar — bu ko‘plab mamlakatlarda faoliyat yurituvchi, global
miqyosda bank xizmatlarini taqdim etadigan moliyaviy muassasalar hisoblanadi.
Ular xalqaro to‘lovlar, valyuta almashinuvi, eksport-import operatsiyalari va
boshqa transmilliy moliyaviy xizmatlarni ko‘rsatadi. Xalqaro banklar ko‘pincha
ko‘p mamlakatlarda filiallarga ega bo‘ladi va global savdo va investitsiyalarni
qo‘llab-quvvatlaydi.
[ 10 ]

Misol: HSBC va Citigroup kabi banklar xalqaro miqyosda faoliyat
yuritadigan banklardir.
2.3 Banklarning faoliyat yo‘nalishlari
Banklarning faoliyat yo‘nalishlari keng va turlicha bo‘lib, ular moliyaviy
xizmatlar bozoridagi talab va ehtiyojlarga qarab shakllanadi. Banklarning asosiy
faoliyat yo‘nalishlari quyidagilardan iborat:
1. Moliyaviy intermediarlik: Banklar jamg‘armalarni to‘plab, ularni
kreditlar shaklida boshqa mijozlarga berish orqali iqtisodiy resurslarni taqsimlaydi.
2. Xalqaro savdo va investitsiyalar: Banklar xalqaro bozorlarda
operatsiyalarni amalga oshirib, investitsiyalarni jalb qilish va kreditlar berishda
ishtirok etadi.
3. Moliyaviy xizmatlar: Banklar nafaqat kreditlar va depozitlar, balki
investitsiya maslahatlari, portfelni boshqarish, risklarni boshqarish va boshqa
moliyaviy xizmatlar ham ko‘rsatadi.
[ 11 ]

1.2. BANKLARNING TURLARI: MARKAZIY BANK, TIJORAT
BANKLARI, INVESTITSIYA BANKLARI VA BOSHQALAR.
Korporativ mijoz — bu yuridik shaxs bo‘lib, bank yoki boshqa moliyaviy
muassasalar tomonidan ko‘rsatiladigan moliyaviy xizmatlardan foydalanadigan
tashkilot yoki kompaniya. Korporativ mijozlar shaxsiy mijozlardan farqli o‘laroq,
ularga ko‘proq murakkab va yirik miqdordagi moliyaviy operatsiyalar kerak
bo‘ladi. Ular odatda o‘z biznes faoliyatini yuritish uchun banklardan turli xizmatlar
oladilar, masalan, kredit olish, to‘lov tizimlaridan foydalanish, hisob-kitoblar,
investitsiya xizmatlari, xalqaro operatsiyalarni amalga oshirish va boshqalar.
Korporativ mijozning asosiy xususiyatlari:
1. Yuridik shaxs: Korporativ mijozlar, asosan, kompaniyalar, yirik
korxonalar, tashkilotlar yoki davlat organlari bo‘ladi. Ular banklar bilan yuridik
shaxs sifatida ishlaydi, ya’ni ularning o‘zi huquqiy mas’uliyatga ega.
2. Keng moliyaviy ehtiyojlar: Korporativ mijozlarning bankka bo‘lgan talab
va ehtiyojlari odatda keng va murakkabdir. Ular biznesni boshqarish, rivojlantirish
va kengaytirish uchun turli xil bank xizmatlaridan foydalanadilar.
3. Katta miqdordagi tranzaksiyalar: Korporativ mijozlar ko‘pincha katta
miqdordagi moliyaviy operatsiyalarni amalga oshiradi, bu esa banklar uchun
muhim daromad manbai hisoblanadi. Ular kreditlar, depozitlar, to‘lovlar, va boshqa
operatsiyalar orqali bank bilan aloqada bo‘lishadi.
4. Raqobatbardosh soha: Banklar korporativ mijozlar uchun ko‘plab
moliyaviy xizmatlarni taklif qiladi, shuning uchun korporativ mijozlar o‘z
ehtiyojlarini qondiradigan eng yaxshi shartlar va xizmatlarni tanlashda raqobatni
hisobga olishadi.
Korporativ mijozlarning banklar bilan o‘zaro aloqalari:
• Kreditlar va qarzlar: Banklar korporativ mijozlarga ishlab chiqarish yoki
biznesni kengaytirish uchun qarzlar va kreditlar taqdim etadi. Ular ko‘pincha uzoq
muddatli va qisqa muddatli qarzlar olishadi.
• Investitsiya xizmatlari: Korporativ mijozlar o‘z mablag‘larini samarali
boshqarish uchun investitsiya xizmatlaridan foydalanadilar. Banklar ularga
aksiyalar, obligatsiyalar yoki boshqa moliyaviy vositalar orqali sarmoya kiritish
imkoniyatlarini taklif qiladi.
[ 12 ]

• To‘lov tizimlari va xalqaro operatsiyalar: Banklar korporativ mijozlarga
xalqaro va mahalliy to‘lovlar, valyuta almashinuvi va boshqa moliyaviy
operatsiyalarni amalga oshirishda yordam beradi.
Shu bilan birga, korporativ mijozlar uchun banklar xavfni boshqarish,
moliyaviy maslahatlar, soliq rejalashtirish va boshqa strategik xizmatlar ko‘rsatishi
mumkin.
Korporativ mijozlar banklar bilan uzoq muddatli, ishonchli hamkorlikni
o‘rnatib, o‘z biznes faoliyatini rivojlantirishga yordam beradigan moliyaviy
xizmatlar va resurslarga ega bo‘ladila.
1. Tijorat banklarining birinchilari
Dastlabki tijorat banklari yoki birinchi banklar, ko‘pincha, iqtisodiy
rivojlanishning dastlabki bosqichlarida tashkil topgan va birinchi tijorat moliyaviy
xizmatlarini taqdim etgan banklardir. Ular ko‘pincha o‘z davlatlarida yoki
mintaqalarda iqtisodiy faoliyatni rivojlantirishga yordam berish uchun tashkil
etilgan. Misollar:
• Hollandiyadagi “Amsterdamsche Wisselbank” (1609 yilda tashkil etilgan)
— bu dunyodagi birinchi xalqaro banklardan biri hisoblanadi.
• Angliyaning “Bank of England” (1694 yilda tashkil etilgan) — bu
dunyodagi eng qadimiy va eng mashhur markaziy banklardan biridir.
2. Markaziy banklarning birinchilari
Markaziy banklar mamlakatning pul-kredit siyosatini boshqaradi. Ular pul
yaratilishi, inflyatsiya darajasi, foiz stavkalari va boshqa makroiqtisodiy
parametrlarni nazorat qilishga mas’uldirlar. Ko‘pgina markaziy banklar tarixda
iqtisodiy tizimlarni rivojlantirishda muhim rol o‘ynagan.
• “Bank of England” — yuqorida aytib o‘tilganidek, bu dunyoning birinchi
markaziy banklaridan biridir.
• “Federal Reserve System” (AQSh) — bu AQShning markaziy bank tizimi
bo‘lib, 1913 yilda tashkil topgan.
3. Birnchi banklar — “yetakchi banklar”
Bu atama shuningdek, davlatdagi eng yirik, eng muhim tijorat banklarini
ifodalash uchun ham ishlatiladi. Bunday banklar ko‘pincha eng katta kapitallarga
[ 13 ]

ega, xalqaro miqyosda faoliyat yuritadilar va mamlakat iqtisodiyotida muhim rol
o‘ynaydi. Misollar:
• JPMorgan Chase (AQSh) — bu dunyodagi eng yirik tijorat banklaridan
biri.
• HSBC (Buyuk Britaniya) — xalqaro miqyosda faoliyat yurituvchi eng
yirik banklardan biri.
• Sberbank (Rossiya) — Rossiyaning eng yirik banki.
4. O‘zbekistondagi birinchi banklar
O‘zbekistonda ham tarixda birinchi banklar ko‘plab iqtisodiy o‘zgarishlar va
rivojlanishlarga asos bo‘lgan. Hozirgi kunda Markaziy bank va boshqa tijorat
banklari O‘zbekiston iqtisodiyotida muhim rol o‘ynaydi: 2
• O‘zbekiston Respublikasi Markaziy Banki — mamlakatning moliya va
pul-kredit siyosatini boshqaruvchi asosiy bank.
• Ipoteka Bank, Asaka Bank, National Bank for Foreign Economic Activity
of the Republic of Uzbekistan kabi tijorat banklari mamlakatning moliyaviy
tizimining etakchi ishtirokchilari hisoblanadi.
Shunday qilib, “birinchi banklar” so‘zi tarixiy va zamonaviy kontekstda turli
ma’nolarga ega bo‘lishi mumkin. Bu atama, asosan, bank tizimining boshlanishi
yoki eng yirik va muhim banklarni ifodalashda ishlatiladi.
Banklar — bu moliyaviy muassasalar bo‘lib, ular iqtisodiy tizimda muhim
rol o‘ynaydi. Ular pul mablag‘larini yig‘ish, kreditlar berish, to‘lov tizimlarini
tashkil etish va boshqa moliyaviy xizmatlarni ko‘rsatish orqali iqtisodiy faoliyatni
qo‘llab-quvvatlaydi. Banklar odatda jismoniy va yuridik shaxslarga xizmat
ko‘rsatadi va o‘z faoliyatini turli shakllarda tashkil etadi.
Banklarning asosiy funksiyalari:
1. Depozitlarni qabul qilish:
2
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2019-yil 25-
oktyabrdagi “Bank tizimini isloh qilish va banklarning investitsiyaviy faolligini
oshirish borasidagi ustuvor vazifalariga bag‘ishlangan yig‘ilishi”dagi ma’ruzasi.
www.prezident.uz
[ 14 ]

Banklar mijozlardan turli xil omonatlar (depositlar) qabul qilishadi. Bu
omonatlar bankka mablag‘lar kiritish va foiz to‘lash orqali mijozlar uchun
daromad keltiradi.
2. Kreditlar berish:
Banklar omonatlardan olingan mablag‘lar asosida mijozlarga kreditlar
berishadi. Kreditlar biznesni rivojlantirish, turar-joy sotib olish, o‘qish va boshqa
ehtiyojlarni qondirish uchun beriladi. Banklar kreditlarni foizlar bilan taqdim etadi.
3. To‘lov tizimlari va hisobvaraq xizmatlari:
Banklar to‘lov operatsiyalarini amalga oshiradi, shu jumladan, bank
kartalarini chiqarish, pul o‘tkazmalarini amalga oshirish va to‘lovlarni qabul qilish.
Ular shuningdek, jismoniy va yuridik shaxslarga hisobvaraq ochish va boshqarish
imkoniyatlarini taqdim etadi.
4. Investitsiya xizmatlari:
Banklar investitsiya vositalari, aksiyalar, obligatsiyalar va boshqa moliyaviy
ashyolarni taqdim etish orqali mijozlarga sarmoya kiritish imkoniyatlarini yaratadi.
5. Xalqaro operatsiyalar:
Banklar xalqaro to‘lovlar, valyuta almashinuvi, eksport-import operatsiyalari
va xalqaro kreditlar kabi xizmatlarni ham ko‘rsatadi. Bunday xizmatlar
mamlakatlar o‘rtasidagi savdolarni amalga oshirishga yordam beradi.
6. Moliyaviy maslahatlar:
Banklar mijozlarga soliq rejalashtirish, investitsiyalarni boshqarish, risklarni
kamaytirish va boshqa moliyaviy masalalar bo‘yicha maslahatlar berishi mumkin.
Banklarning turlari:
1. Markaziy bank:
Markaziy banklar mamlakatning pul-kredit siyosatini boshqaradi va
iqtisodiyotning stabil faoliyatini ta’minlash uchun mas’uldir. Markaziy banklar pul
yaratish, foiz stavkalarini belgilash, inflyatsiya va deflyatsiya bilan kurashish va
boshqa moliyaviy siyosatlarni amalga oshiradi.
Misol: O‘zbekiston Respublikasi Markaziy Banki.
2. Tijorat banklari:
Tijorat banklari tijorat faoliyatini amalga oshiruvchi va jismoniy, yuridik
shaxslarga moliyaviy xizmatlar ko‘rsatuvchi banklardir. Ular asosan depozitlarni
qabul qilish, kreditlar berish, to‘lov tizimlarini amalga oshirish, investitsiya
xizmatlarini taqdim etish va boshqa ko‘plab moliyaviy operatsiyalarni bajaradi.
Misol: Ipoteka Bank, Asaka Bank, Kapitalbank va boshqalar.
3. Investitsiya banklari:
[ 15 ]

Investitsiya banklari kapitalni jalb qilish, aksiyalar va obligatsiyalar
chiqarish, moliyaviy maslahatlar va portfelni boshqarish xizmatlarini taqdim etadi.
Bu banklar yirik korporativ mijozlarga xizmat ko‘rsatadi.
Misol: Goldman Sachs, Morgan Stanley.
4. Xalqaro banklar:
Xalqaro banklar bir nechta davlatlarda faoliyat yuritadigan banklardir. Ular
xalqaro miqyosda kreditlar berish, valyuta savdosi, to‘lov tizimlari va boshqa
xalqaro moliyaviy xizmatlarni ko‘rsatadi.
Misol: HSBC, Citigroup, Deutsche Bank.
5. Soliq banklari:
Ba’zi banklar, ayniqsa davlat sektori bilan ishlovchi banklar, soliqlarni
yig‘ish, moliyaviy monitoring va iqtisodiy tahlillarni ta’minlash xizmatlarini
ko‘rsatadi.
Banklarning iqtisodiyotdagi roli:
• Iqtisodiy o‘sish: Banklar moliyaviy resurslarni samarali taqsimlash orqali
iqtisodiy o‘sishni qo‘llab-quvvatlaydi. Ular kreditlar berish orqali ishlab chiqarish,
savdo va xizmatlar sohalarini rivojlantiradi.
• Moliyaviy barqarorlik: Banklar moliyaviy tizimning barqarorligini
ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi. Ular risklarni boshqarish, likvidlikni ta’minlash
va moliyaviy tahlil qilishda ishtirok etadi.
• Global savdo va investitsiyalar: Banklar xalqaro savdo va investitsiyalarni
amalga oshirishda muhim vosita hisoblanadi. Ular xalqaro valyuta bozorlarida
faoliyat yuritadilar va transmilliy korporatsiyalar bilan hamkorlik qilishadi.
Banklarning asosiy faoliyatlari quyidagilardan iborat:
1. Depozitlarni qabul qilish: Banklar mijozlardan turli xil omonatlar qabul
qilishadi, bu esa bankning asosiy moliyaviy resursini tashkil etadi.
2. Kreditlar berish: Banklar jamg’armalarni boshqa mijozlarga kredit
sifatida berish orqali iqtisodiy faoliyatni qo’llab-quvvatlaydi.
3. To’lov tizimlari: Banklar turli to’lov operatsiyalarini amalga oshiradi, shu
jumladan, xalqaro va mahalliy to’lovlar, elektron pul o’tkazmalarini amalga
oshirish va boshqa moliyaviy xizmatlarni taqdim etadi.
4. Investitsiya xizmatlari: Banklar turli investitsiya mahsulotlarini yaratish
va boshqarish orqali sarmoya kiritish imkoniyatlarini taqdim etadi.
[ 16 ]

Banklarning xizmatlari jismoniy shaxslar va korporativ mijozlar uchun
turlicha bo‘lishi mumkin. Shaxsiy mijozlar uchun banklar asosan kreditlar,
omonatlar, hisobvaraq xizmatlari va boshqa oddiy xizmatlarni taqdim etadi,
korporativ mijozlar uchun esa ko‘proq murakkab moliyaviy xizmatlar mavjud,
masalan, yirik kreditlar, investitsiya xizmatlari, xalqaro savdo operatsiyalari va
boshqalar.
[ 17 ]

1.3. BANKLARNING FAOLIYAT YO’NALISHLARI VA
XIZMATLARINING UMUMIY TAVSIFI
Banklarning turlari:
Banklar turli xildagi moliyaviy xizmatlarni ko’rsatish va iqtisodiy faoliyatni
qo’llab-quvvatlash uchun turli kategoriyalarga bo‘linadi. Banklarning turlari
ularning faoliyatining yo‘nalishlari va funksiyalariga qarab farq qiladi. Quyida
banklarning eng asosiy turlari keltirilgan:
2.1 Markaziy bank
Markaziy bank — mamlakatning moliyaviy tizimini boshqaruvchi va nazorat
qiluvchi asosiy moliyaviy muassasa bo‘lib, davlatning pul-kredit siyosatini amalga
oshiradi. Markaziy bankning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
• Pul-kredit siyosatini amalga oshirish: Markaziy bank iqtisodiyotda
inflyatsiya va deflyatsiyani boshqarish, foiz stavkalarini belgilash va boshqa
makroiqtisodiy parametrlarni tartibga solish orqali pul-kredit siyosatini amalga
oshiradi.
• Pul yaratish: Markaziy bank yangi pul mablag‘larini yaratish va
mamlakatdagi pul massasini boshqaradi.
• Banklar orasida hisob-kitoblar: Markaziy bank boshqa tijorat banklari
o‘rtasidagi moliyaviy operatsiyalarni amalga oshiradi va ular uchun likvidlikni
ta’minlaydi.
• Valyuta rezervlarini boshqarish: Markaziy bank milliy valyutani
kuchaytirish va uning xalqaro bozordagi kursini stabil qilish uchun valyuta
rezervlarini boshqaradi.
Misol: O‘zbekiston Respublikasi Markaziy Banki — mamlakatning pul-
kredit siyosatini amalga oshiruvchi asosiy moliyaviy muassasa hisoblanadi.
2.2. Tijorat banklari
Tijorat banklari — bu moliyaviy xizmatlar bozorida faoliyat yuritadigan,
asosan, mijozlarga moliyaviy xizmatlar ko’rsatadigan banklardir. Ularning asosiy
vazifalari kreditlar berish, depozitlar qabul qilish, moliyaviy xizmatlar ko’rsatish
va pul oqimlarini boshqarishdan iborat.
Tijorat banklarining asosiy xizmatlari:
• Kreditlar berish: Tijorat banklari jismoniy va yuridik shaxslarga turli xil
kreditlar, shu jumladan, qisqa muddatli va uzoq muddatli kreditlar taqdim etadi.
• Depozitlarni qabul qilish: Tijorat banklari mijozlardan depozitlar
(ommaviy omonatlar) qabul qilib, ularga foiz to‘laydi.
[ 18 ]

• To‘lov operatsiyalari: Tijorat banklari mijozlarning hisoblaridan pul
o’tkazmalarini amalga oshiradi, to‘lov kartalarini chiqaradi va boshqa to‘lov
xizmatlarini taqdim etadi.
Tijorat banklari o‘z mijozlariga turli xil hisob-kitoblar, kreditlar, omonatlar,
va boshqa bank xizmatlarini ko‘rsatadi. Ularning faoliyati odatda
raqobatbardoshdir, chunki har bir tijorat banki o‘z mijozlariga eng yaxshi shartlar
va xizmatlarni taklif qilishga harakat qiladi.
2.3 Investitsiya banklari
Investitsiya banklari — bu moliyaviy xizmatlar bozorida asosiy e’tiborni
korporativ mijozlar, yirik kompaniyalar, va institutsional investorlar uchun
xizmatlar ko’rsatishga qaratgan banklardir. Investitsiya banklari asosan quyidagi
sohalarda faoliyat yuritadilar:
• Kapitalni jalb qilish: Investitsiya banklari kompaniyalar uchun aksiyalar
va obligatsiyalar chiqarish, kapitalni jalb qilishda yordam beradi.
• M&A (birlashish va qo‘shilish) xizmatlari: Investitsiya banklari yirik
kompaniyalar va tashkilotlar o‘rtasidagi birlashish yoki qo‘shilish jarayonlarini
qo‘llab-quvvatlaydi, shu jumladan, bitimlar bo‘yicha maslahatlar beradi.
• Portfelni boshqarish: Investitsiya banklari investitsiya portfellarini
boshqarish, sarmoya qilish va risklarni kamaytirish xizmatlarini ko‘rsatadi.
Misol: Goldman Sachs va JPMorgan Chase kabi banklar investitsiya
banklari sifatida faoliyat yuritadilar.
2.4 Soliq va iqtisodiy banklar
Bular asosan soliq to‘lovchilarni qo‘llab-quvvatlash va iqtisodiy tahlil,
strategik rejalashtirish bilan bog‘liq xizmatlar ko‘rsatadi. Ular davlat organlari,
soliq organlari va iqtisodiy tashkilotlar bilan yaqindan ishlaydi, soliq siyosatini va
iqtisodiy o‘sishni boshqarishda ishtirok etadi.
2.5 Xalqaro banklar
Xalqaro banklar — bu ko‘plab mamlakatlarda faoliyat yurituvchi, global
miqyosda bank xizmatlarini taqdim etadigan moliyaviy muassasalar hisoblanadi.
Ular xalqaro to‘lovlar, valyuta almashinuvi, eksport-import operatsiyalari va
[ 19 ]

boshqa transmilliy moliyaviy xizmatlarni ko‘rsatadi. Xalqaro banklar ko‘pincha
ko‘p mamlakatlarda filiallarga ega bo‘ladi va global savdo va investitsiyalarni
qo‘llab-quvvatlaydi.
Misol: HSBC va Citigroup kabi banklar xalqaro miqyosda faoliyat
yuritadigan banklardir.
2.3 Banklarning faoliyat yo‘nalishlari
Banklarning faoliyat yo‘nalishlari keng va turlicha bo‘lib, ular moliyaviy
xizmatlar bozoridagi talab va ehtiyojlarga qarab shakllanadi. Banklarning asosiy
faoliyat yo‘nalishlari quyidagilardan iborat:
1. Moliyaviy intermediarlik: Banklar jamg‘armalarni to‘plab, ularni
kreditlar shaklida boshqa mijozlarga berish orqali iqtisodiy resurslarni taqsimlaydi.
2. Xalqaro savdo va investitsiyalar: Banklar xalqaro bozorlarda
operatsiyalarni amalga oshirib, investitsiyalarni jalb qilish va kreditlar berishda
ishtirok etadi.
3. Moliyaviy xizmatlar: Banklar nafaqat kreditlar va depozitlar, balki
investitsiya maslahatlari, portfelni boshqarish, risklarni boshqarish va boshqa
moliyaviy xizmatlar ham ko‘rsatadi.
[ 20 ]

2. KORPORATIV MIJOZLAR VA ULARNING BANKLAR BILAN
MUNOSABATLARI
2.1 KORPORATIV MIJOZLAR TUSHUNCHASI
Korporativ mijozlar — bu yirik kompaniyalar, korxonalar, tashkilotlar yoki
davlat idoralari bo‘lib, ular banklardan turli moliyaviy xizmatlar olishadi.
Korporativ mijozlar banklarning asosiy mijozlaridan biri bo‘lib, ularning banklarga
bo‘lgan talab va ehtiyojlari o‘zgacha. Shaxsiy mijozlarga qaraganda, korporativ
mijozlar uchun bank xizmatlari ko‘proq murakkab va ko‘p hollarda katta hajmdagi
operatsiyalarni o‘z ichiga oladi. Banklar korporativ mijozlarga turli xizmatlarni
taklif etishadi, bu esa ularning biznes faoliyatlarini samarali boshqarish va
rivojlantirishda muhim rol o‘ynaydi. Suxrob, [06.12.2024 11:18]
Investitsiya xizmatlari: Banklar korporativ mijozlarga sarmoya qilishda
yordam beradi, shu jumladan, aksiyalar, obligatsiyalar, ko‘chmas mulk va boshqa
moliyaviy aktivlar orqali investitsiyalarni boshqarish.
• Kapital bozorlari: Banklar korporativ mijozlarga aksiyalar va
obligatsiyalar chiqarish bo‘yicha maslahatlar beradi, shuningdek, kompaniyaning
qimmatli qog‘ozlarini sotish va sotib olishni tashkil etadi.
• Portfelni boshqarish: Banklar mijozlarining investitsiyalarini nazorat qilish
va samarali boshqarish bo‘yicha xizmatlar ko‘rsatadi.
5. Moliyaviy maslahatlar: Banklar korporativ mijozlarga biznesni
rivojlantirish, moliyaviy tahlil, soliq rejalashtirish va boshqa moliyaviy xizmatlar
bo‘yicha maslahatlar taqdim etadi. Bular:
• Soliq rejalashtirish: Banklar kompaniyalar uchun soliq to‘lovlari va soliq
imtiyozlari bo‘yicha maslahatlar beradi.
• Risklarni boshqarish: Banklar korporativ mijozlarga kredit, valyuta, foiz
stavkalariga bog‘liq risklarni boshqarishda yordam beradi.
3.3 Bank va korporativ mijozlar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar
Banklar va korporativ mijozlar o‘rtasidagi munosabatlar nafaqat moliyaviy
xizmatlardan iborat, balki ular o‘zaro ishonch va hamkorlikka asoslanadi. Banklar
va korporativ mijozlar o‘rtasidagi o‘zaro aloqalar quyidagi jihatlarga taalluqlidir:
• Shartnomalar va bitimlar: Banklar va korporativ mijozlar o‘rtasidagi
barcha moliyaviy operatsiyalar shartnoma asosida amalga oshiriladi. Shartnomalar
kredit shartnomalari, depozit shartnomalari, to‘lov tizimlari bo‘yicha bitimlar va
boshqa huquqiy kelishuvlarni o‘z ichiga oladi.
[ 21 ]

• Risklarni boshqarish: Banklar va korporativ mijozlar o‘rtasidagi aloqalar
ko‘plab risklarga ega. Banklar o‘z mijozlariga risklarni boshqarishda yordam
beradi. Bu, masalan, kredit risklari, valyuta risklari yoki operatsion risklar bo‘lishi
mumkin.
• Ishonch va uzoq muddatli aloqalar: Banklar va korporativ mijozlar
o‘rtasidagi aloqalar ishonchga asoslangan bo‘lishi kerak. Ko‘pincha, banklar
korporativ mijozlariga uzoq muddatli xizmat ko‘rsatadi va bu aloqalar biznesni
muvaffaqiyatli boshqarish uchun zarur.
2. Banklarning mohiyati va turlari
2.1 Banklarning umumiy ta’rifi
Banklar — bu moliyaviy muassasalar bo’lib, ular jamiyatdagi moliyaviy
resurslarni boshqarish, pul mablag’larini yig’ish va taqsimlash, kreditlash, to’lov
tizimlarini boshqarish va boshqa moliyaviy xizmatlarni taqdim etishda faoliyat
yuritadilar. Banklar iqtisodiyotning muhim tarkibiy qismlaridan biridir, chunki ular
iqtisodiy resurslarni samarali taqsimlash va xalqaro hamkorlikni qo’llab-
quvvatlashda muhim rol o’ynaydi.
Banklarning asosiy faoliyatlari quyidagilardan iborat:
1. Depozitlarni qabul qilish: Banklar mijozlardan turli xil omonatlar qabul
qilishadi, bu esa bankning asosiy moliyaviy resursini tashkil etadi.
2. Kreditlar berish: Banklar jamg’armalarni boshqa mijozlarga kredit
sifatida berish orqali iqtisodiy faoliyatni qo’llab-quvvatlaydi.
3. To’lov tizimlari: Banklar turli to’lov operatsiyalarini amalga oshiradi, shu
jumladan, xalqaro va mahalliy to’lovlar, elektron pul o’tkazmalarini amalga
oshirish va boshqa moliyaviy xizmatlarni taqdim etadi.
4. Investitsiya xizmatlari: Banklar turli investitsiya mahsulotlarini yaratish
va boshqarish orqali sarmoya kiritish imkoniyatlarini taqdim etadi.
Banklarning xizmatlari jismoniy shaxslar va korporativ mijozlar uchun
turlicha bo‘lishi mumkin. Shaxsiy mijozlar uchun banklar asosan kreditlar,
omonatlar, hisobvaraq xizmatlari va boshqa oddiy xizmatlarni taqdim etadi,
korporativ mijozlar uchun esa ko‘proq murakkab moliyaviy xizmatlar mavjud,
masalan, yirik kreditlar, investitsiya xizmatlari, xalqaro savdo operatsiyalari va
boshqalar.
2.2 Banklarning turlari
[ 22 ]

Banklar turli xildagi moliyaviy xizmatlarni ko’rsatish va iqtisodiy faoliyatni
qo’llab-quvvatlash uchun turli kategoriyalarga bo‘linadi. Banklarning turlari
ularning faoliyatining yo‘nalishlari va funksiyalariga qarab farq qiladi. Quyida
banklarning eng asosiy turlari keltirilgan:
2.1 Markaziy bank
Markaziy bank — mamlakatning moliyaviy tizimini boshqaruvchi va
nazorat qiluvchi asosiy moliyaviy muassasa bo‘lib, davlatning pul-kredit siyosatini
amalga oshiradi. Markaziy bankning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
• Pul-kredit siyosatini amalga oshirish: Markaziy bank iqtisodiyotda
inflyatsiya va deflyatsiyani boshqarish, foiz stavkalarini belgilash va boshqa
makroiqtisodiy parametrlarni tartibga solish orqali pul-kredit siyosatini amalga
oshiradi.
• Pul yaratish: Markaziy bank yangi pul mablag‘larini yaratish va
mamlakatdagi pul massasini boshqaradi.
• Banklar orasida hisob-kitoblar: Markaziy bank boshqa tijorat banklari
o‘rtasidagi moliyaviy operatsiyalarni amalga oshiradi va ular uchun likvidlikni
ta’minlaydi.
• Valyuta rezervlarini boshqarish: Markaziy bank milliy valyutani
kuchaytirish va uning xalqaro bozordagi kursini stabil qilish uchun valyuta
rezervlarini boshqaradi.
Misol: O‘zbekiston Respublikasi Markaziy Banki — mamlakatning pul-
kredit siyosatini amalga oshiruvchi asosiy moliyaviy muassasa hisoblanadi.
2.2 Tijorat banklari
Tijorat banklari — bu moliyaviy xizmatlar bozorida faoliyat yuritadigan,
asosan, mijozlarga moliyaviy xizmatlar ko’rsatadigan banklardir. Ularning asosiy
vazifalari kreditlar berish, depozitlar qabul qilish, moliyaviy xizmatlar ko’rsatish
va pul oqimlarini boshqarishdan iborat.
Tijorat banklarining asosiy xizmatlari:
• Kreditlar berish: Tijorat banklari jismoniy va yuridik shaxslarga turli xil
kreditlar, shu jumladan, qisqa muddatli va uzoq muddatli kreditlar taqdim etadi.
[ 23 ]

• Depozitlarni qabul qilish: Tijorat banklari mijozlardan depozitlar
(ommaviy omonatlar) qabul qilib, ularga foiz to‘laydi.
• To‘lov operatsiyalari: Tijorat banklari mijozlarning hisoblaridan pul
o’tkazmalarini amalga oshiradi, to‘lov kartalarini chiqaradi va boshqa to‘lov
xizmatlarini taqdim etadi.
Tijorat banklari o‘z mijozlariga turli xil hisob-kitoblar, kreditlar, omonatlar,
va boshqa bank xizmatlarini ko‘rsatadi. Ularning faoliyati odatda
raqobatbardoshdir, chunki har bir tijorat banki o‘z mijozlariga eng yaxshi shartlar
va xizmatlarni taklif qilishga harakat qiladi.
2.3 Investitsiya banklari
Investitsiya banklari — bu moliyaviy xizmatlar bozorida asosiy e’tiborni
korporativ mijozlar, yirik kompaniyalar, va institutsional investorlar uchun
xizmatlar ko’rsatishga qaratgan banklardir. Investitsiya banklari asosan quyidagi
sohalarda faoliyat yuritadilar:
• Kapitalni jalb qilish: Investitsiya banklari kompaniyalar uchun aksiyalar
va obligatsiyalar chiqarish, kapitalni jalb qilishda yordam beradi.
• M&A (birlashish va qo‘shilish) xizmatlari: Investitsiya banklari yirik
kompaniyalar va tashkilotlar o‘rtasidagi birlashish yoki qo‘shilish jarayonlarini
qo‘llab-quvvatlaydi, shu jumladan, bitimlar bo‘yicha maslahatlar beradi.
• Portfelni boshqarish: Investitsiya banklari investitsiya portfellarini
boshqarish, sarmoya qilish va risklarni kamaytirish xizmatlarini ko‘rsatadi.
Misol: Goldman Sachs va JPMorgan Chase kabi banklar investitsiya
banklari sifatida faoliyat yuritadilar.
2.4 Soliq va iqtisodiy banklar
Bular asosan soliq to‘lovchilarni qo‘llab-quvvatlash va iqtisodiy tahlil,
strategik rejalashtirish bilan bog‘liq xizmatlar ko‘rsatadi. Ular davlat organlari,
soliq organlari va iqtisodiy tashkilotlar bilan yaqindan ishlaydi, soliq siyosatini va
iqtisodiy o‘sishni boshqarishda ishtirok etadi.
2.5 Xalqaro banklar
[ 24 ]

Xalqaro banklar — bu ko‘plab mamlakatlarda faoliyat yurituvchi, global
miqyosda bank xizmatlarini taqdim etadigan moliyaviy muassasalar hisoblanadi.
Ular xalqaro to‘lovlar, valyuta almashinuvi, eksport-import operatsiyalari va
boshqa transmilliy moliyaviy xizmatlarni ko‘rsatadi. Xalqaro banklar ko‘pincha
ko‘p mamlakatlarda filiallarga ega bo‘ladi va global savdo va investitsiyalarni
qo‘llab-quvvatlaydi.
Misol: HSBC va Citigroup kabi banklar xalqaro miqyosda faoliyat
yuritadigan banklardir.
Investitsiya xizmatlari: Banklar korporativ mijozlarga sarmoya qilishda
yordam beradi, shu jumladan, aksiyalar, obligatsiyalar, ko‘chmas mulk va boshqa
moliyaviy aktivlar orqali investitsiyalarni boshqarish.
• Kapital bozorlari: Banklar korporativ mijozlarga aksiyalar va
obligatsiyalar chiqarish bo‘yicha maslahatlar beradi, shuningdek, kompaniyaning
qimmatli qog‘ozlarini sotish va sotib olishni tashkil etadi.
• Portfelni boshqarish: Banklar mijozlarining investitsiyalarini nazorat qilish
va samarali boshqarish bo‘yicha xizmatlar ko‘rsatadi.
5. Moliyaviy maslahatlar: Banklar korporativ mijozlarga biznesni
rivojlantirish, moliyaviy tahlil, soliq rejalashtirish va boshqa moliyaviy xizmatlar
bo‘yicha maslahatlar taqdim etadi. Bular:
• Soliq rejalashtirish: Banklar kompaniyalar uchun soliq to‘lovlari va soliq
imtiyozlari bo‘yicha maslahatlar beradi.
• Risklarni boshqarish: Banklar korporativ mijozlarga kredit, valyuta, foiz
stavkalariga bog‘liq risklarni boshqarishda yordam beradi.
[ 25 ]

2.2. BANKLARNING KORPORATIV MIJOZLARGA KO’RSATADIGAN
XIZMATLARI: KREDITLAR, DEPOZITLAR, TO’LOV TIZIMLARI,
INVESTITSIYALAR VA BOSHQALAR
Banklar va korporativ mijozlar o‘rtasidagi munosabatlar nafaqat moliyaviy
xizmatlardan iborat, balki ular o‘zaro ishonch va hamkorlikka asoslanadi. Banklar
va korporativ mijozlar o‘rtasidagi o‘zaro aloqalar quyidagi jihatlarga taalluqlidir:
• Shartnomalar va bitimlar: Banklar va korporativ mijozlar o‘rtasidagi
barcha moliyaviy operatsiyalar shartnoma asosida amalga oshiriladi. Shartnomalar
kredit shartnomalari, depozit shartnomalari, to‘lov tizimlari bo‘yicha bitimlar va
boshqa huquqiy kelishuvlarni o‘z ichiga oladi.
• Risklarni boshqarish: Banklar va korporativ mijozlar o‘rtasidagi aloqalar
ko‘plab risklarga ega. Banklar o‘z mijozlariga risklarni boshqarishda yordam
beradi. Bu, masalan, kredit risklari, valyuta risklari yoki operatsion risklar bo‘lishi
mumkin.
• Ishonch va uzoq muddatli aloqalar: Banklar va korporativ mijozlar
o‘rtasidagi aloqalar ishonchga asoslangan bo‘lishi kerak. Ko‘pincha, banklar
korporativ mijozlariga uzoq muddatli xizmat ko‘rsatadi va bu aloqalar biznesni
muvaffaqiyatli boshqarish uchun zarur.
2. Banklarning mohiyati va turlari
2.1 Banklarning umumiy ta’rifi
Banklar — bu moliyaviy muassasalar bo’lib, ular jamiyatdagi moliyaviy
resurslarni boshqarish, pul mablag’larini yig’ish va taqsimlash, kreditlash, to’lov
tizimlarini boshqarish va boshqa moliyaviy xizmatlarni taqdim etishda faoliyat
yuritadilar. Banklar iqtisodiyotning muhim tarkibiy qismlaridan biridir, chunki ular
iqtisodiy resurslarni samarali taqsimlash va xalqaro hamkorlikni qo’llab-
quvvatlashda muhim rol o’ynaydi.
Banklarning asosiy faoliyatlari quyidagilardan iborat:
1. Depozitlarni qabul qilish: Banklar mijozlardan turli xil omonatlar qabul
qilishadi, bu esa bankning asosiy moliyaviy resursini tashkil etadi.
2. Kreditlar berish: Banklar jamg’armalarni boshqa mijozlarga kredit
sifatida berish orqali iqtisodiy faoliyatni qo’llab-quvvatlaydi.
[ 26 ]

3. To’lov tizimlari: Banklar turli to’lov operatsiyalarini amalga oshiradi, shu
jumladan, xalqaro va mahalliy to’lovlar, elektron pul o’tkazmalarini amalga
oshirish va boshqa moliyaviy xizmatlarni taqdim etadi.
4. Investitsiya xizmatlari: Banklar turli investitsiya mahsulotlarini yaratish
va boshqarish orqali sarmoya kiritish imkoniyatlarini taqdim etadi.
Banklarning xizmatlari jismoniy shaxslar va korporativ mijozlar uchun
turlicha bo‘lishi mumkin. Shaxsiy mijozlar uchun banklar asosan kreditlar,
omonatlar, hisobvaraq xizmatlari va boshqa oddiy xizmatlarni taqdim etadi,
korporativ mijozlar uchun esa ko‘proq murakkab moliyaviy xizmatlar mavjud,
masalan, yirik kreditlar, investitsiya xizmatlari, xalqaro savdo operatsiyalari va
boshqalar.
2.2 Banklarning turlari
Banklar turli xildagi moliyaviy xizmatlarni ko’rsatish va iqtisodiy faoliyatni
qo’llab-quvvatlash uchun turli kategoriyalarga bo‘linadi. Banklarning turlari
ularning faoliyatining yo‘nalishlari va funksiyalariga qarab farq qiladi. Quyida
banklarning eng asosiy turlari keltirilgan:
1. Markaziy bank
Markaziy bank — mamlakatning moliyaviy tizimini boshqaruvchi va
nazorat qiluvchi asosiy moliyaviy muassasa bo‘lib, davlatning pul-kredit siyosatini
amalga oshiradi. Markaziy bankning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
• Pul-kredit siyosatini amalga oshirish: Markaziy bank iqtisodiyotda
inflyatsiya va deflyatsiyani boshqarish, foiz stavkalarini belgilash va boshqa
makroiqtisodiy parametrlarni tartibga solish orqali pul-kredit siyosatini amalga
oshiradi.
• Pul yaratish: Markaziy bank yangi pul mablag‘larini yaratish va
mamlakatdagi pul massasini boshqaradi.
• Banklar orasida hisob-kitoblar: Markaziy bank boshqa tijorat banklari
o‘rtasidagi moliyaviy operatsiyalarni amalga oshiradi va ular uchun likvidlikni
ta’minlaydi.
• Valyuta rezervlarini boshqarish: Markaziy bank milliy valyutani
kuchaytirish va uning xalqaro bozordagi kursini stabil qilish uchun valyuta
rezervlarini boshqaradi.
[ 27 ]

Misol: O‘zbekiston Respublikasi Markaziy Banki — mamlakatning pul-
kredit siyosatini amalga oshiruvchi asosiy moliyaviy muassasa hisoblanadi.
2. Tijorat banklari
Tijorat banklari — bu moliyaviy xizmatlar bozorida faoliyat yuritadigan,
asosan, mijozlarga moliyaviy xizmatlar ko’rsatadigan banklardir. Ularning asosiy
vazifalari kreditlar berish, depozitlar qabul qilish, moliyaviy xizmatlar ko’rsatish
va pul oqimlarini boshqarishdan iborat.
Tijorat banklarining asosiy xizmatlari:
• Kreditlar berish: Tijorat banklari jismoniy va yuridik shaxslarga turli xil
kreditlar, shu jumladan, qisqa muddatli va uzoq muddatli kreditlar taqdim etadi.
• Depozitlarni qabul qilish: Tijorat banklari mijozlardan depozitlar
(ommaviy omonatlar) qabul qilib, ularga foiz to‘laydi.
• To‘lov operatsiyalari: Tijorat banklari mijozlarning hisoblaridan pul
o’tkazmalarini amalga oshiradi, to‘lov kartalarini chiqaradi va boshqa to‘lov
xizmatlarini taqdim etadi.
Tijorat banklari o‘z mijozlariga turli xil hisob-kitoblar, kreditlar, omonatlar,
va boshqa bank xizmatlarini ko‘rsatadi. Ularning faoliyati odatda
raqobatbardoshdir, chunki har bir tijorat banki o‘z mijozlariga eng yaxshi shartlar
va xizmatlarni taklif qilishga harakat qiladi.
3. Investitsiya banklari
Investitsiya banklari — bu moliyaviy xizmatlar bozorida asosiy e’tiborni
korporativ mijozlar, yirik kompaniyalar, va institutsional investorlar uchun
xizmatlar ko’rsatishga qaratgan banklardir. Investitsiya banklari asosan quyidagi
sohalarda faoliyat yuritadilar:
• Kapitalni jalb qilish: Investitsiya banklari kompaniyalar uchun aksiyalar
va obligatsiyalar chiqarish, kapitalni jalb qilishda yordam beradi.
• M&A (birlashish va qo‘shilish) xizmatlari: Investitsiya banklari yirik
kompaniyalar va tashkilotlar o‘rtasidagi birlashish yoki qo‘shilish jarayonlarini
qo‘llab-quvvatlaydi, shu jumladan, bitimlar bo‘yicha maslahatlar beradi.
• Portfelni boshqarish: Investitsiya banklari investitsiya portfellarini
boshqarish, sarmoya qilish va risklarni kamaytirish xizmatlarini ko‘rsatadi.
[ 28 ]

Misol: Goldman Sachs va JPMorgan Chase kabi banklar investitsiya
banklari sifatida faoliyat yuritadilar.
4. Soliq va iqtisodiy banklar
Bular asosan soliq to‘lovchilarni qo‘llab-quvvatlash va iqtisodiy tahlil,
strategik rejalashtirish bilan bog‘liq xizmatlar ko‘rsatadi. Ular davlat organlari,
soliq organlari va iqtisodiy tashkilotlar bilan yaqindan ishlaydi, soliq siyosatini va
iqtisodiy o‘sishni boshqarishda ishtirok etadi.
5. Xalqaro banklar
Xalqaro banklar — bu ko‘plab mamlakatlarda faoliyat yurituvchi, global
miqyosda bank xizmatlarini taqdim etadigan moliyaviy muassasalar hisoblanadi.
Ular xalqaro to‘lovlar, valyuta almashinuvi, eksport-import operatsiyalari va
boshqa transmilliy moliyaviy xizmatlarni ko‘rsatadi. Xalqaro banklar ko‘pincha
ko‘p mamlakatlarda filiallarga ega bo‘ladi va global savdo va investitsiyalarni
qo‘llab-quvvatlaydi.
Misol: HSBC va Citigroup kabi banklar xalqaro miqyosda faoliyat
yuritadigan banklardir.
2.3 Banklarning faoliyat yo‘nalishlari
Banklarning faoliyat yo‘nalishlari keng va turlicha bo‘lib, ular moliyaviy
xizmatlar bozoridagi talab va ehtiyojlarga qarab shakllanadi. Banklarning asosiy
faoliyat yo‘nalishlari quyidagilardan iborat:
1. Moliyaviy intermediarlik: Banklar jamg‘armalarni to‘plab, ularni
kreditlar shaklida boshqa mijozlarga berish orqali iqtisodiy resurslarni taqsimlaydi.
2. Xalqaro savdo va investitsiyalar: Banklar xalqaro bozorlarda
operatsiyalarni amalga oshirib, investitsiyalarni jalb qilish va kreditlar berishda
ishtirok etadi.
3. Moliyaviy xizmatlar: Banklar nafaqat kreditlar va depozitlar, balki
investitsiya maslahatlari, portfelni boshqarish, risklarni boshqarish va boshqa
moliyaviy xizmatlar ham ko‘rsatadi.
Korporativ mijoz — bu yuridik shaxs bo‘lib, bank yoki boshqa moliyaviy
muassasalar tomonidan ko‘rsatiladigan moliyaviy xizmatlardan foydalanadigan
[ 29 ]

tashkilot yoki kompaniya. Korporativ mijozlar shaxsiy mijozlardan farqli o‘laroq,
ularga ko‘proq murakkab va yirik miqdordagi moliyaviy operatsiyalar kerak
bo‘ladi. Ular odatda o‘z biznes faoliyatini yuritish uchun banklardan turli xizmatlar
oladilar, masalan, kredit olish, to‘lov tizimlaridan foydalanish, hisob-kitoblar,
investitsiya xizmatlari, xalqaro operatsiyalarni amalga oshirish va boshqalar.
Korporativ mijozning asosiy xususiyatlari:
1. Yuridik shaxs: Korporativ mijozlar, asosan, kompaniyalar, yirik
korxonalar, tashkilotlar yoki davlat organlari bo‘ladi. Ular banklar bilan yuridik
shaxs sifatida ishlaydi, ya’ni ularning o‘zi huquqiy mas’uliyatga ega.
2. Keng moliyaviy ehtiyojlar: Korporativ mijozlarning bankka bo‘lgan talab
va ehtiyojlari odatda keng va murakkabdir. Ular biznesni boshqarish, rivojlantirish
va kengaytirish uchun turli xil bank xizmatlaridan foydalanadilar.
3. Katta miqdordagi tranzaksiyalar: Korporativ mijozlar ko‘pincha katta
miqdordagi moliyaviy operatsiyalarni amalga oshiradi, bu esa banklar uchun
muhim daromad manbai hisoblanadi. Ular kreditlar, depozitlar, to‘lovlar, va boshqa
operatsiyalar orqali bank bilan aloqada bo‘lishadi.
4. Raqobatbardosh soha: Banklar korporativ mijozlar uchun ko‘plab
moliyaviy xizmatlarni taklif qiladi, shuning uchun korporativ mijozlar o‘z
ehtiyojlarini qondiradigan eng yaxshi shartlar va xizmatlarni tanlashda raqobatni
hisobga olishadi.
[ 30 ]

2.3. BANKLAR VA KORPORATIV MIJOZLAR O’RTASIDAGI
SHARTNOMALAR VA HUQUQIY MUNOSABATLAR
Korporativ mijozlarning banklar bilan o‘zaro aloqalari:
• Kreditlar va qarzlar: Banklar korporativ mijozlarga ishlab chiqarish yoki
biznesni kengaytirish uchun qarzlar va kreditlar taqdim etadi. Ular ko‘pincha uzoq
muddatli va qisqa muddatli qarzlar olishadi.
• Investitsiya xizmatlari: Korporativ mijozlar o‘z mablag‘larini samarali
boshqarish uchun investitsiya xizmatlaridan foydalanadilar. Banklar ularga
aksiyalar, obligatsiyalar yoki boshqa moliyaviy vositalar orqali sarmoya kiritish
imkoniyatlarini taklif qiladi.
• To‘lov tizimlari va xalqaro operatsiyalar: Banklar korporativ mijozlarga
xalqaro va mahalliy to‘lovlar, valyuta almashinuvi va boshqa moliyaviy
operatsiyalarni amalga oshirishda yordam beradi.
Shu bilan birga, korporativ mijozlar uchun banklar xavfni boshqarish,
moliyaviy maslahatlar, soliq rejalashtirish va boshqa strategik xizmatlar ko‘rsatishi
mumkin.
Korporativ mijozlar banklar bilan uzoq muddatli, ishonchli hamkorlikni
o‘rnatib, o‘z biznes faoliyatini rivojlantirishga yordam beradigan moliyaviy
xizmatlar va resurslarga ega bo‘ladilar.
1. Tijorat banklarining birinchilari
Dastlabki tijorat banklari yoki birinchi banklar, ko‘pincha, iqtisodiy
rivojlanishning dastlabki bosqichlarida tashkil topgan va birinchi tijorat moliyaviy
xizmatlarini taqdim etgan banklardir. Ular ko‘pincha o‘z davlatlarida yoki
mintaqalarda iqtisodiy faoliyatni rivojlantirishga yordam berish uchun tashkil
etilgan. Misollar:
• Hollandiyadagi “Amsterdamsche Wisselbank” (1609 yilda tashkil etilgan)
— bu dunyodagi birinchi xalqaro banklardan biri hisoblanadi.
• Angliyaning “Bank of England” (1694 yilda tashkil etilgan) — bu
dunyodagi eng qadimiy va eng mashhur markaziy banklardan biridir.
[ 31 ]

2. Markaziy banklarning birinchilari
Markaziy banklar mamlakatning pul-kredit siyosatini boshqaradi. Ular pul
yaratilishi, inflyatsiya darajasi, foiz stavkalari va boshqa makroiqtisodiy
parametrlarni nazorat qilishga mas’uldirlar. Ko‘pgina markaziy banklar tarixda
iqtisodiy tizimlarni rivojlantirishda muhim rol o‘ynagan.
• “Bank of England” — yuqorida aytib o‘tilganidek, bu dunyoning birinchi
markaziy banklaridan biridir.
• “Federal Reserve System” (AQSh) — bu AQShning markaziy bank tizimi
bo‘lib, 1913 yilda tashkil topgan.
3. Birnchi banklar — “yetakchi banklar”
Bu atama shuningdek, davlatdagi eng yirik, eng muhim tijorat banklarini
ifodalash uchun ham ishlatiladi. Bunday banklar ko‘pincha eng katta kapitallarga
ega, xalqaro miqyosda faoliyat yuritadilar va mamlakat iqtisodiyotida muhim rol
o‘ynaydi. Misollar:
• JPMorgan Chase (AQSh) — bu dunyodagi eng yirik tijorat banklaridan
biri.
• HSBC (Buyuk Britaniya) — xalqaro miqyosda faoliyat yurituvchi eng
yirik banklardan biri.
• Sberbank (Rossiya) — Rossiyaning eng yirik banki.
4. O‘zbekistondagi birinchi banklar
O‘zbekistonda ham tarixda birinchi banklar ko‘plab iqtisodiy o‘zgarishlar va
rivojlanishlarga asos bo‘lgan. Hozirgi kunda Markaziy bank va boshqa tijorat
banklari O‘zbekiston iqtisodiyotida muhim rol o‘ynaydi:
• O‘zbekiston Respublikasi Markaziy Banki — mamlakatning moliya va
pul-kredit siyosatini boshqaruvchi asosiy bank.
• Ipoteka Bank, Asaka Bank, National Bank for Foreign Economic Activity
of the Republic of Uzbekistan kabi tijorat banklari mamlakatning moliyaviy
tizimining etakchi ishtirokchilari hisoblanadi.
Shunday qilib, “birinchi banklar” so‘zi tarixiy va zamonaviy kontekstda turli
ma’nolarga ega bo‘lishi mumkin. Bu atama, asosan, bank tizimining boshlanishi
yoki eng yirik va muhim banklarni ifodalashda ishlatiladi.
[ 32 ]

2.3 Banklarning faoliyat yo‘nalishlari
Banklarning faoliyat yo‘nalishlari keng va turlicha bo‘lib, ular moliyaviy
xizmatlar bozoridagi talab va ehtiyojlarga qarab shakllanadi. Banklarning asosiy
faoliyat yo‘nalishlari quyidagilardan iborat:
1. Moliyaviy intermediarlik: Banklar jamg‘armalarni to‘plab, ularni
kreditlar shaklida boshqa mijozlarga berish orqali iqtisodiy resurslarni taqsimlaydi.
2. Xalqaro savdo va investitsiyalar: Banklar xalqaro bozorlarda
operatsiyalarni amalga oshirib, investitsiyalarni jalb qilish va kreditlar berishda
ishtirok etadi.
3. Moliyaviy xizmatlar: Banklar nafaqat kreditlar va depozitlar, balki
investitsiya maslahatlari, portfelni boshqarish, risklarni boshqarish va boshqa
moliyaviy xizmatlar ham ko‘rsatadi.
Korporativ mijoz — bu yuridik shaxs bo‘lib, bank yoki boshqa moliyaviy
muassasalar tomonidan ko‘rsatiladigan moliyaviy xizmatlardan foydalanadigan
tashkilot yoki kompaniya. Korporativ mijozlar shaxsiy mijozlardan farqli o‘laroq,
ularga ko‘proq murakkab va yirik miqdordagi moliyaviy operatsiyalar kerak
bo‘ladi. Ular odatda o‘z biznes faoliyatini yuritish uchun banklardan turli xizmatlar
oladilar, masalan, kredit olish, to‘lov tizimlaridan foydalanish, hisob-kitoblar,
investitsiya xizmatlari, xalqaro operatsiyalarni amalga oshirish va boshqalar.
Korporativ mijozning asosiy xususiyatlari:
1. Yuridik shaxs: Korporativ mijozlar, asosan, kompaniyalar, yirik
korxonalar, tashkilotlar yoki davlat organlari bo‘ladi. Ular banklar bilan yuridik
shaxs sifatida ishlaydi, ya’ni ularning o‘zi huquqiy mas’uliyatga ega.
2. Keng moliyaviy ehtiyojlar: Korporativ mijozlarning bankka bo‘lgan talab
va ehtiyojlari odatda keng va murakkabdir. Ular biznesni boshqarish, rivojlantirish
va kengaytirish uchun turli xil bank xizmatlaridan foydalanadilar.
3. Katta miqdordagi tranzaksiyalar: Korporativ mijozlar ko‘pincha katta
miqdordagi moliyaviy operatsiyalarni amalga oshiradi, bu esa banklar uchun
muhim daromad manbai hisoblanadi. Ular kreditlar, depozitlar, to‘lovlar, va boshqa
operatsiyalar orqali bank bilan aloqada bo‘lishadi.
4. Raqobatbardosh soha: Banklar korporativ mijozlar uchun ko‘plab
moliyaviy xizmatlarni taklif qiladi, shuning uchun korporativ mijozlar o‘z
ehtiyojlarini qondiradigan eng yaxshi shartlar va xizmatlarni tanlashda raqobatni
hisobga olishadi.
[ 33 ]

Korporativ mijozlarning banklar bilan o‘zaro aloqalari:
• Kreditlar va qarzlar: Banklar korporativ mijozlarga ishlab chiqarish yoki
biznesni kengaytirish uchun qarzlar va kreditlar taqdim etadi. Ular ko‘pincha uzoq
muddatli va qisqa muddatli qarzlar olishadi.
• Investitsiya xizmatlari: Korporativ mijozlar o‘z mablag‘larini samarali
boshqarish uchun investitsiya xizmatlaridan foydalanadilar. Banklar ularga
aksiyalar, obligatsiyalar yoki boshqa moliyaviy vositalar orqali sarmoya kiritish
imkoniyatlarini taklif qiladi.
• To‘lov tizimlari va xalqaro operatsiyalar: Banklar korporativ mijozlarga
xalqaro va mahalliy to‘lovlar, valyuta almashinuvi va boshqa moliyaviy
operatsiyalarni amalga oshirishda yordam beradi.
Shu bilan birga, korporativ mijozlar uchun banklar xavfni boshqarish,
moliyaviy maslahatlar, soliq rejalashtirish va boshqa strategik xizmatlar ko‘rsatishi
mumkin.
Korporativ mijozlar banklar bilan uzoq muddatli, ishonchli hamkorlikni
o‘rnatib, o‘z biznes faoliyatini rivojlantirishga yordam beradigan moliyaviy
xizmatlar va resurslarga ega bo‘ladilar.
Korporativ mijozlar turli bo‘limlarga yoki tarmoqlarga ajraladi:
1. Kichik va o‘rta bizneslar (SMEs): Bular o‘z biznesini boshqarishga
qiziqqan va hali katta hajmdagi operatsiyalarni amalga oshirmagan korxonalar.
Banklar bu segmentga qisqa muddatli qarzlar, biznesni rivojlantirish uchun kichik
sarmoyalar, va oddiy to‘lov xizmatlarini taqdim etadi.
2. O‘rta va katta korporatsiyalar: Bu korxonalar yanada murakkab va ko‘p
miqdordagi moliyaviy xizmatlarga ehtiyoj sezadilar. Ular ko‘pincha uzoq muddatli
kreditlar, xalqaro tranzaksiyalar, investitsiyalar va katta miqdordagi likvidlikni
boshqarish xizmatlarini izlaydilar.
3. Transmilliy kompaniyalar (multinational corporations): Bular global
miqyosda ishlaydigan kompaniyalar bo‘lib, banklar ularga xalqaro savdo va
investitsiyalar, valyuta risklarini boshqarish, va boshqa yirik moliyaviy xizmatlar
ko‘rsatadi.
3.2 Banklarning korporativ mijozlarga ko‘rsatadigan xizmatlari
[ 34 ]

Banklar korporativ mijozlarga keng ko‘lamli moliyaviy xizmatlar taqdim
etadi. Ularning xizmatlari ko‘p jihatdan mijozning ehtiyojlariga, biznes turi va
o‘lchamiga qarab o‘zgaradi. Quyidagi xizmatlar eng keng tarqalgan:
1. Kreditlar va qarzlar: Banklar korporativ mijozlarga turli xil kreditlar va
qarzlar taklif etadi:
• Qisqa muddatli kreditlar: Korporativ mijozlar odatda ishlab chiqarish
jarayonlarini yoki operatsion xarajatlarni qoplash uchun qisqa muddatli kreditlarga
murojaat qilishadi. Masalan, xom ashyo sotib olish yoki ish haqlarini to‘lash
uchun.
• Uzoq muddatli kreditlar: Yirik korporatsiyalar o‘z biznesini kengaytirish
yoki yangi loyihalar amalga oshirish uchun uzoq muddatli kreditlarga murojaat
qilishadi. Uzoq muddatli kreditlar ko‘pincha katta miqdordagi kapitalni talab
qiladi.
• Investitsiya kreditlari: Yangi biznes boshlash yoki mavjud korxonaning
infratuzilmasini yangilash uchun banklar investitsiya kreditlari taklif qiladi.
2. Depozitlar va hisob-kitoblar: Banklar korporativ mijozlar uchun omonat
hisoblarini va joriy hisoblarni ochish, pul mablag‘larini saqlash va boshqarish
xizmatlarini taqdim etadi.
• Joriy hisoblar: Korporativ mijozlar joriy hisoblar orqali turli to‘lovlar,
bank transferlarini amalga oshiradilar. Bunday hisoblar doimiy mablag‘ oqimiga
ega bo‘lgan kompaniyalar uchun qulaydir.
• Omonat hisoblari: Banklar korporativ mijozlarga o‘z mablag‘larini
samarali boshqarish uchun omonat hisoblari ochishni taklif etadi. Bunda
kompaniya omonatni ma’lum muddatga joylashtiradi va foiz oladi.
3. To‘lov tizimlari va naqd pul operatsiyalari: Banklar korporativ mijozlarga
xalqaro va mahalliy to‘lov tizimlari orqali pul o’tkazmalarini amalga oshirish
imkoniyatini beradi. Bular:
• Elektron to‘lov tizimlari: Hozirgi kunda banklar kompaniyalarga onlayn
va mobil to‘lovlar orqali o‘z operatsiyalarini amalga oshirishda yordam beradi.
• Valyuta konvertatsiyasi: Xalqaro biznes bilan shug‘ullanuvchi
kompaniyalar uchun banklar valyuta almashinuvi xizmatlarini ko‘rsatadi, bu esa
savdo operatsiyalarini amalga oshirishda yordam beradi.
4.Investitsiya xizmatlari: Banklar korporativ mijozlarga sarmoya qilishda
yordam beradi, shu jumladan, aksiyalar, obligatsiyalar, ko‘chmas mulk va boshqa
moliyaviy aktivlar orqali investitsiyalarni boshqarish.
• Kapital bozorlari: Banklar korporativ mijozlarga aksiyalar va
obligatsiyalar chiqarish bo‘yicha maslahatlar beradi, shuningdek, kompaniyaning
qimmatli qog‘ozlarini sotish va sotib olishni tashkil etadi.
[ 35 ]

• Portfelni boshqarish: Banklar mijozlarining investitsiyalarini nazorat qilish
va samarali boshqarish bo‘yicha xizmatlar ko‘rsatadi.
5. Moliyaviy maslahatlar: Banklar korporativ mijozlarga biznesni
rivojlantirish, moliyaviy tahlil, soliq rejalashtirish va boshqa moliyaviy xizmatlar
bo‘yicha maslahatlar taqdim etadi. Bular:
• Soliq rejalashtirish: Banklar kompaniyalar uchun soliq to‘lovlari va soliq
imtiyozlari bo‘yicha maslahatlar beradi.
• Risklarni boshqarish: Banklar korporativ mijozlarga kredit, valyuta, foiz
stavkalariga bog‘liq risklarni boshqarishda yordam beradi.
3.3 Bank va korporativ mijozlar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar
Banklar va korporativ mijozlar o‘rtasidagi munosabatlar nafaqat moliyaviy
xizmatlardan iborat, balki ular o‘zaro ishonch va hamkorlikka asoslanadi. Banklar
va korporativ mijozlar o‘rtasidagi o‘zaro aloqalar quyidagi jihatlarga taalluqlidir:
• Shartnomalar va bitimlar: Banklar va korporativ mijozlar o‘rtasidagi
barcha moliyaviy operatsiyalar shartnoma asosida amalga oshiriladi. Shartnomalar
kredit shartnomalari, depozit shartnomalari, to‘lov tizimlari bo‘yicha bitimlar va
boshqa huquqiy kelishuvlarni o‘z ichiga oladi.
• Risklarni boshqarish: Banklar va korporativ mijozlar o‘rtasidagi aloqalar
ko‘plab risklarga ega. Banklar o‘z mijozlariga risklarni boshqarishda yordam
beradi. Bu, masalan, kredit risklari, valyuta risklari yoki operatsion risklar bo‘lishi
mumkin.
• Ishonch va uzoq muddatli aloqalar: Banklar va korporativ mijozlar
o‘rtasidagi aloqalar ishonchga asoslangan bo‘lishi kerak. Ko‘pincha, banklar
korporativ mijozlariga uzoq muddatli xizmat ko‘rsatadi va bu aloqalar biznesni
muvaffaqiyatli boshqarish uchun zarur.
[ 36 ]

XULOSA
Banklar va korporativ mijozlar o‘rtasidagi munosabatlar iqtisodiy
barqarorlik va moliyaviy tizim rivojlanishining muhim omillaridan biridir. Ushbu
tadqiqotda korporativ mijozlarning bank xizmatlariga bo‘lgan talablarini qondirish,
moliyaviy resurslardan samarali foydalanish hamda banklarning xizmat turlarini
kengaytirish orqali mijozlarning ishonchini oshirish imkoniyatlari o‘rganildi.
Korporativ mijozlar uchun bank xizmatlari nafaqat kreditlash, balki
investitsion va kassa operatsiyalarini o‘z ichiga olgan keng qamrovli xizmatlar
tizimidir. Banklar ushbu xizmatlarni taklif etishda zamonaviy texnologiyalar,
xatarlarni boshqarish strategiyalari va mijozlarga individual yondashuvni qo‘llash
orqali samaradorlikka erishadi.
Tadqiqot natijalariga ko‘ra, bank va korporativ mijozlar o‘rtasidagi
hamkorlikni kuchaytirish uchun quyidagi tavsiyalar ishlab chiqildi:
1. Bank xizmatlarining raqamlashtirilishini kuchaytirish.
2. Korporativ mijozlarga moslashtirilgan maxsus kredit mahsulotlarini joriy
etish.
3. Mijozlar ehtiyojlariga mos marketing strategiyalarini qo‘llash.
4. Hamkorlikda rivojlanishni ta'minlaydigan uzoq muddatli strategiyalarni
ishlab chiqish.
Mazkur yondashuvlar orqali banklar va korporativ mijozlar o‘rtasidagi
o‘zaro manfaatli aloqalarni mustahkamlash hamda iqtisodiyotni rivojlantirish
uchun mustahkam asos yaratish mumkin.
Korporativ mijozlar banklar bilan uzoq muddatli, ishonchli hamkorlikni
o‘rnatib, o‘z biznes faoliyatini rivojlantirishga yordam beradigan moliyaviy
xizmatlar va resurslarga ega bo‘ladilar.
Investitsiya xizmatlari: Banklar korporativ mijozlarga sarmoya qilishda
yordam beradi, shu jumladan, aksiyalar, obligatsiyalar, ko‘chmas mulk va boshqa
moliyaviy aktivlar orqali investitsiyalarni boshqarish.
[ 37 ]

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI
1. www.cbu.uz.- O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining statistik
ma’lumotlari asosida muallif tomonidan hisoblandi.
2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2019-yil 25-
oktyabrdagi “Bank tizimini isloh qilish va banklarning investitsiyaviy
faolligini oshirish borasidagi ustuvor vazifalariga bag‘ishlangan
yig‘ilishi”dagi ma’ruzasi. www.prezident.uz
3. “O‘zbekiston Respublikasi banklarida depozit operatsiyalarini amalga
oshirish tartibi to‘g‘risidagi yo‘riqnoma” O‘zbekiston Respublikasi Adliya
vazirligi 2015 yil 26 avgustda № 2711-son bilan ro‘yxatga olingan.
4. “O‘zbekiston Respublikasi banklarida depozit operatsiyalarini amalga
oshirish tartibi to‘g‘risidagi yo‘riqnoma” O‘zbekiston Respublikasi Adliya
vazirligi 2015 yil 26 avgustda № 2711-son bilan ro‘yxatga olingan.
5. Bank ishi. O.I. tahririyati ostida. Lavrushina M.Fin. va statistika. 2009 yil
68-bet
6. Bank ishi. Darslik. O.I. tahririyati ostida. Lavrushin. -M.: Fin. va
statistika. 2009 yil520-bet
[ 38 ]

Sotib olish