«Baqtriya, Sug‘d va Farg‘onaning ilk temir davri turar joylari rekonstruksiyasi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	281.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

4 Sotish

«Baqtriya, Sug‘d va Farg‘onaning ilk temir davri turar joylari rekonstruksiyasi

Sotib olish

« Baqtriya, Sug‘d va Farg‘onaning ilk temir davri
turar joylari rekonstruksiyasi
M U N D A R I J A
Kirish................................................................................ 4-9
1- bob. Qadimgi Baqtriya va Sug‘dning ilk temir davri
moddiy madaniyati........................................................... 10-24
1.1. Qadimgi Baqtriya madaniyatining shakllanishi............. 10-14
1.2. Sug‘d bobodehqonlarining qishloqlari va shaharlari.. 15-24
2- bob. Qadimgi Farg‘onaning so‘nggi bronza va ilk temir
davri turar joylari...................................................... 25-35
2 .1. Dalvarzin shahar xarobasi............................................... 25-32
2.2. Eylaton shahar xarobasi................................................... 33-35
Xulosa................................................................................ 36-38
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati........................... 39-40

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. Mustaqilligimiz sharofati bilan o‘tmish tarixga, boy
madaniy merosga bo‘lgan qiziqish ortdi. Tariximizni birlamchi manbalar asosida
o‘rganmay turib, kelajakni qurish, madaniy-ma’rifiy va milliy o‘zligimizni anglash
qiyin, degan fikrni Birinchi Prezidentimiz I.A. Karimov bir guruh tarixchilar va
jurnalistlar bilan uchrashuvlarida ta’kidlab o‘tgan edi. Bu uchrashuvlarda milliy
o‘zligimizni sarchashmasi tarix va madaniy meros ekanligi alohida ta’kidlanib,
ularga munosabat davlat siyosati darajasiga ko‘tarildi. Vazirlar Mahkamasining 7 -
iyul 1998 - yildagi “O‘zbekiston Respublikasi FA Tarix Instituti faoliyatini
takomillashtirish to‘g‘risida” chiqargan qarori bunga misol bo‘la oladi. I.A.
Karimovning “Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q” nomli asarida olg‘a surilgan g‘oyalar
o‘zbek xalqi va uning davlatchilik tarixining ustuvor yo‘nalishlari bo‘yicha
dasturilamal bo‘lib xizmat qilmoqda. “O‘zlikni anglash tarixni bilishdan
boshlanadi... Haqqoniy tarixni bilmasdan turib esa o‘zlikni anglash mumkin
emas... Davlatimiz, millatimizning haqqoniy ilmiy tarixini yaratish keng
jamoatchiligimiz uchun g‘oyat muhim va dolzarb masalaga aylanishi lozim” 1
.
Ta’kid etilgan hujjatlarning muhim tomonlaridan biri – ularda mamlakatimiz
hududida eng qadimgi zamonlardan to hozirgacha bo‘lgan davlatchilik tarixi va
uning bosqichlarini, shu hududda yashagan xalqlarning siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy,
madaniy va ma’naviy hayotini keng va chuqur o‘rganish uchun qulay shart-
sharoitlar, imkoniyatlar yaratib berildi.
Bronza davrida O‘rta Osiyoning janubiy viloyatlarida baland bo‘yli, boshi
cho‘zinchoq, yuzi tor odamlarning vakillari tarqalgan. O‘rta Osiyoning shimoliy
dasht va cho‘l qismida janub aholisidan farq qilgan boshi dumaloq, yuzi juda keng
va cho‘ziq bo‘lmagan qabilalar yashagan. Janubiy qiyofali odamlar O‘rta er
dengizi irqining vakillari deb ataladi. Ular Olb Osiyo, Mesopotamiya, Eron,
Afg‘oniston, O‘rta Osiyoning janubi, Hindiston kabi katta grafik hududga
1
Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ// Биз ўз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз.
Танланган асарлар. Т.7. – Ташкент: Ўзбекистон, 1999. – Б. 132-155.
2

yoyilganlar. Shimoliy qiyofali odamlar Janubiy Sibir hududidan to Qozog‘iston va
O‘rta Osiyoning shimoli-sharqiy qismida, Ural, Volga erlarigacha tarqalganlar.
Miloddan avvalgi II ming yillikning ikkinchi yarmida O‘rta Osiyo hududida
qadimgi janubiy va shimoliy qiyofadagi, ya’ni dehqonchilik va chorvachilik bilan
shug‘ullangan odamlar vakillarining aralishib ketishi jarayoni boshlanadi. SHu
davrga kelib bronza davri qabilalari O‘rta Osiyodagi turli elatlarga asos solganlar.
O‘zbekiston hududida joylashgan shu elatlarning vakillari – so‘g‘dlar,
baqtriylar, farg‘onaliklar, xorazmiylar va saklar, o‘zbek xalqining qadimgi
ajdodlaridan bo‘lib, ular haqida ayrim ma’lumotlar qadimgi yozma manbalarda
saqlangan.
Miloddan avvalgi I ming yillikdan boshlab, yirik madaniy-tarixiy viloyatlar –
Baqtriya, So‘g‘d, Farg‘ona, Xorazm, SHosh (Choch) qadimdan, to o‘rta
asrlargacha Sharq hududlarida juda mashhur bo‘lgan.
Antropologik va yozma manbalarning ma’lumotlari O‘rta Osiyoda alohida
eng qadimgi elatlarning shakllanishi va etnik hududlarning ajrala boshlashi
miloddan avvalgi IX - VIII asrlarga oid bo‘lgani haqida dalolat beradi. Bu
masalani o‘rganish juda murakkab muammo bo‘lsa ham, shubhasiz aytib o‘tish
kerakki, miloddan avvalgi VI asrning ikkinchi yarmida Erondagi ahmoniylar
sulolasi podsholarning O‘rta Osiyoga yurishlari boshlanganda bu elatlarning ajrala
borish jarayoni butunlay tugagan va turli qadimgi xalqlarning hududiy joylashuv
chegaralari, viloyatlarning umumiy chegaralari ahmoniylardan ancha oldingi
davrlarda shakllangan edi. Yozma manbalarga ko‘ra, ahmoniylar O‘rta Osiyoning
alohida yirik viloyatlariga qarshi harbiy yurishlarni boshlaganlar. Demak, O‘rta
Osiyo viloyatlari va aholisi haqida, ularning hududiy joylashuvi va ayrim
viloyatlarning chegaralari haqida Sharqda turli ma’lumotlar to‘plangan bo‘lib,
ularni tadqiq etish mavzuning dolzarbligini ko‘rsatadi.
Mavzuning o‘rganilganlik darajasi. O‘rta Osiyoning so‘nggi bronza va ilk
temir davri tarixi olimlarning ilmiy ijodiy faoliyatida alohida ahamiyatga ega
bo‘lib, kashfiyotlar va prinsipial xulosalarga boydir.
3

Qadimgi Baqtriya Amudaryo yuqori oqimining har ikkala sohili havzalarida
joylashgan. Hozirgi zamon etnogeografik tasavvurida uning sarhadlari Shimoliy
Afg‘oniston, Janubiy O‘zbekiston va janubiy-g‘arbiy Tojikiston hududlariga
to‘g‘ri keladi.
Qadimgi yunon mualliflarining Baqtriya haqidagi ma’lumotlariga asoslanib,
XIX va XX asrda qator olimlar (V. Geyger, E. Raysh, T. Noldeke, J.Prashek,
keyinroq V.V.Bartold, S.P.Tolstov, M.M.Dyakonov, I.M. Dyakonov,
V.M.Masson, V.A.Livshiщ) O‘rta Osiyoda Axomaniylarga qadar Qadimgi
Baqtriya davlat uyushmasi bo‘lganligini qayd qiladilar 2
.
Qadimgi Baqtriya aholisi madaniyati yodgorliklari Janubiy O‘zbekiston
hududlarida 40 tadan ortiq punktlarda topib o‘rganilgan 3
. Bu yodgorliklarning
aksariyat ko‘pchiligining quyi qatlami (Kuchuk I) co‘nggi bronza (mil. avv. X-VIII
asrlar) komplekslarini tashkil etsa, yuqori qatlamlari (Kuchuk II, Kuchuk III,
Kuchuk IV) ilk temir, ya’ni qadimgi Baqtriya davrining (mil. avv. VII-IV asrlar)
qatlamlarini tashkil etadi. Xullas, Baqtriyaning ilk temir davri turar joylari
L.Albaum, A.Asqarov, T. Shirinov, Sh.Shaydullaev, E.Kuzmina, K.Abdullaev,
E.Rtveladze, Sh.Pidaev 4
kabi ko‘plab arxeologlar tomonidan tadqiq qilingan. Biz
ularning ishlari bilan quyida qisqacha to‘xtalib o‘tamiz.
Farg‘ona vodiysi O‘rta Osiyodagi yirik tarixiy-madaniy o‘lkalardan biri
hisoblanib, u O‘rta Osiyoning shimoliy-sharqiy qismida, Sirdaryo va uning
2
Аҳмадали Асқаров. Ўзбек халқининг келиб чиқиш тарихи. Т.: “Ўзбекистон”, 2015. – Б. 181.
3
Ширинов Т., Шайдуллаев Ш. Бақтрия минг шаҳарли мамлакат. “Термиз: тарихий тадқиқотлар,
илмий хулосалар”. Т.: 2001. – Б. 10.
4
Альбаум Л.И. Поселение Кучуктепе в Узбекистане. “Материалы сессии, посвященной итогам
археолог-этнографических исследований 1964 года в СССР” Тезисы докладов. Баку-1965; Его же.
К датировке верхнего слоя поселения Кучуктепа. ИМКУ № 8, Изд. «Фан» Уз. ССР. 1969; Аскаров
А., Альбаум Л.И. Поселение Кучуктепа. Изд. «Фан», Т.: 1979. ; Кузьмина Е.Е. К вопросу о
формировании культуры Северной Бактрии (“Бактрийский мираж” и археологическая
действительность). ВДИ. № I, 1972 .; Ширинов Т., Шайдуллаев Ш. Бақтрия минг шаҳарли
мамлакат. “Термиз: тарихий тадқиқотлар, илмий хулосалар”. Т.: 2001.; Абдуллаев К. Историко-
географическая справка. “Археологическое исследование Джандавлаттепа и Шерабадского
района” Прага-2013.; Ртвеладзе Э.В., Пидаев Ш.Р. Древнебактрийская крепость Талашкантепа
«Российская Археология», № 2, Москва-1993. ; Пидаев Ш.Р. Раскопки святилища
«ахееменидского» времени на холме Джандавлаттепа в Северной Бактрии. «Древний город
Средней Азии». Ленинград-1973.; Его же. Материалы к изучению древних памятников Северной
Бактрии. «Древняя Бактрия» вып I, «Наука» Ленинград-1974.
4

irmoqlari xavzasida joylashgan. U shimolda Chotqol, Qurama, Oto‘ynoq, sharqda
Farg‘ona, janubda Oloy, Turkiston tog‘ tizmalari bilan chegaralangan. Vodiyning
g‘arbiy chegaralari tarixiy-geografik jihatdan Xo‘jabaqirgansoy havzasi bo‘lib,
undan keyingi hududlar Sug‘diyona-Ustrushona tarixiy-madaniy o‘lkasi
hisoblangan 5
. To‘g‘ri, ba’zi manbalarda Xo‘jand qadimgi Farg‘ona xududiga
kiritilgan va Xo‘jabaqirgansoy xavzasi vodiy xududi hisoblangan.
Qadimgi Farg‘ona Baqtriya, So‘g‘d, Xorazm kabi Turonzaminning yirik
tarixiy-madaniy o‘choqlaridan biri hisoblanib, umumbashariyat madaniyatiga
qo‘shgan munosib hissasi tufayli “Farg‘ona sivilizatsiyasi” degan nom ostida jahon
tarixiga kirgan.
Farg‘onaning so‘nggi bronza davri yodgorliklarini har tomonlama o‘rganish
natijasida, aniqlanishicha, dastlab dehqonlar qarorgohi, keyin shaharmonand qal’a-
qo‘rg‘onlar, so‘ngra esa ilk shaharlar paydo bo‘ladi. D emak, mil. avv. II
mingginchi yillikning oxirgi choragidan vodiyda ilk shaharlar, shaharmonand
qal’a-qo‘rg‘onlar tarkib topgan. Ilk temir davrida ham Farg‘onada dehqonchilik
madaniyati an’analari davom etadi.
Farg‘onaning ilk temir davri aholsining turar joylari Baqtriya va Sug‘d
hududlariga nisbatan kam o‘rganilgan bo‘lsa-da, B.A.Litvinskiy,
YU.A.Zadneprovskiy, N.G.Gorbunova, M.E.Voronets, V.I.Sprishevskiy,
T.G.Oboldueva, B.X.Matboboev 6
va boshqa arxeologlarning tadqiqot uslublari
diqqatga sazovor.
Kurs ishi ning maqsad va vazifalari. Hozirgi davrga qadar ilmiy- tarixiy
adabiyotlarda mavjud bo‘lgan va saqlanib qolgan ilk temir davri turar joylarini
paydo bo‘lishi, tuzilishi va taraqqiyot bosqichlariga bag‘ishlangan masalalarini
yangi talablar va mezonlarni inobatga olgan holda chuqur o‘rganish, qiyosiy tahlil
va ilmiy ma’lumotlarni umumlashtirish mazkur bitiruv malakaviy ishining oldiga
5
Горбунова Н.Г. Кугайско-карабулакская культура Ферганы// СА. №3. – М., 1983.- С . 23.
6
Заднепровский Ю.А. Древнеземледельческая культура Ферганы. Москва-Ленинград. 1962. МИА
№ 118.; Его же. Чустская культура Ферганы м памятники раннежелезного века Средней Азии.
Автореф. док. дисс. Москва-1978. ; Спришевский В. И. Чустская стоянка эпохи бронзы в
Узбекистане. СЭ № III, Москва-1954.; Матбобоев Б.Х. Локальные варианты чустской культуры
Ферганы. Автореф. канд. дисс. Ленинград-1985. и др.
5

qo‘yilgan asosiy maqsadi hisoblanadi. Bu tadqiqotda aniqlangan arxeologik
yodgorliklardan keng foydalanildi hamda Baqtriya, Sug‘d va Farg‘onaning ilk
temir davri tarixida ro‘y bergan madaniy, ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy
jarayonlarni, shaharlar taraqqiy etishining asosiy omillari va sabablarini zamonaviy
yondashuvlar asosida aniqlash maqsadidan kelib chiqib bitiruv malakaviy ishi
oldiga quyidagi asosiy vazifalar qo‘yildi:
- Qadimgi Baqtriyaning ilk temir davri madaniyatining shakllanishi va
rivojlanishi tarixini, bu davr madaniyat yodgorliklari, tipologiyasi va joylashishini
ko‘rsatib berish;
- Ilk temir davri Sug‘d bobodehqonlarining qishloqlari va shaharlari xususida
ma’lumotlar berish;
- Qadimgi Farg‘onaning so‘nggi bronza va ilk temir davri turar joylari, ya’ni
Chust, Dalvarzin va Eylaton shahar xarobalarida o‘tkazilgan arxeologik tadqiqotlar
natijalaridan kelib chiqib, ilk temir davri Farg‘ona aholisining turmush tarzi, turar
joylari to‘g‘risidagi fikrlarni shakllantirishdan iborat.
Kurs ishi ning xronologik doirasi. O‘rta Osiyoda temirdan ishlangan
dastlabki, mehnat qurollari miloddan avvalgi IX-VIII asrlarga mansub bo‘lgan
yodgorliklardan topilgan. Ammo aksariyat buyumlar miloddan avvalgi VII-VI
asrlarga oiddir. Demak, bitiruv malakaviy ishning davriy chegarasi miloddan
avvalgi I ming yillik bilan belgilanadi.
Kurs ishining ob’ekti va predmeti: Baqtriya, Sug‘d va Farg‘onaning ilk
temir davri aholi turar joylari, ularning tuzilishi tadqiqot ob’ektini bo‘lsa, ularning
tarixiy taraqqiyoti uning predmetini tashkil etadi.
Kurs ishining manbaviy asoslari. Kurs ishimizga Baqtriya, Sug‘d va
Farg‘onaning ilk temir davri aholi turar joylarining tarixi, me’morchiligi, moddiy
madaniyati bilan bog‘liq bo‘lgan tadqiqot ishlari asos qilib olindi.
Kurs ishining ilmiy yangiligi Baqtriya, Sug‘d va Farg‘onaning ilk temir
davri tarixi bo‘yicha hozirgi davrga qadar mavjud bo‘lgan ma’lumotlarni
tizimlashtirish, umumlashtirish va tahlil qilishdan iboratdir. Tadqiqotda turar-
joylar, shaharsozlik masalalariga bag‘ishlangan ilmiy adabiyotlar ma’lumotlari,
6

turli yondashuv va konsepsiyalar o‘rganildi va tizimlashtirilgan holda fanga joriy
qilindi.
Kurs ishining ilmiy va amaliy ahamiyati shundan iboratki, undagi
ma’lumotlardan «O‘zbekiston tarixi» darsligining qadimgi davriga bag‘ishlangan
bo‘limlarini yozishda foydalanish mumkin. Tarix fakulteti talabalari uchun «O‘rta
Osiyoning qadimgi va o‘rta asrlar urbanizatsiyasi tarixi» nomli maxsus kurs
o‘qishda bitiruv malakaviy ishi kerakli va ahamiyatli ma’lumotlar beradi. Bundan
tashqari, bitiruv malakaviy ishidan ilk temir davri turar-joylarining paydo bo‘lishi
va rivojlanishi masalalari tahlil qilingan va umumlashtirilgan ma’lumotlar bilan
xalqimizning nihoyatda boy tarixiy-madaniy merosini targ‘ibot qilish va tarix
misolida ma’naviy-ma’rifiy tarbiya ishlarida foydalanish mumkin.
Kurs ishi ning tuzilishi va hajmi. Kurs ishi kirish, ikki bob, to’ rt paragraf,
xulosa va adabiyotlar r o‘ yxatidan iborat. Umumiy hajmi 39 bet.
7

1-bob. Qadimgi Baqtriya va Sug‘dning ilk temir davri
moddiy madaniyati
1.1. Qadimgi Baqtriya madaniyatining shakllanishi
Qadimgi Baqtriya Amudaryo yuqori oqimining har ikkala sohili havzalarida
joylashgan. Hozirgi zamon etnogeografik tasavvurida uning sarhadlari Shimoliy
Afg‘oniston, Janubiy O‘zbekiston va janubiy-g‘arbiy Tojikiston hududlariga
to‘g‘ri keladi.
Knidlik Ktesiy (mil. avv. 430-354 y.), citsiliyalik Diodor (mil. avv. 90-21y.)
va boshqa antik davr mualliflarining bergan ma’lumotlarida aytilishicha, Baqtriya
qadimda qudratli va boy davlat bo‘lgan. Unga qarshi Ossuriya podshosi Nin hujum
qilib, uning poytaxti Baqtra shahrini uzoq vaqt qamalda saqlaydi, ammo qal’ani
ola olmaydi. Nihoyat, Semiramida (uning xotini) xiyla ishlatib, shahar qal’asiga
kirib olgach, Baqtra shahri taslim bo‘ladi. Jangda Baqtriya podshosi Oksiart xalok
bo‘ladi, “Nin Baqtriyaning juda boy oltin va kumushdan iborat xazinasini
egallaydi” 7
.
Qadimgi yunon mualliflarining Baqtriya haqidagi ma’lumotlariga asoslanib,
XIX va XX asrda qator olimlar (V. Geyger, E. Raysh, T. Noldeke, J.Prashek,
keyinroq V.V.Bartold, S.P.Tolstov, M.M.Dyakonov, I.M. Dyakonov,
V.M.Masson, V.A.Livshiщ) O‘rta Osiyoda Axomaniylarga qadar Qadimgi
Baqtriya davlat uyushmasi bo‘lganligini qayd qiladilar 8
.
1921-yilda qudratli Baqtriya xazinasini topish ilinjida Afg‘onistonga A.Fush
boshchiligida fransuz arxeologik ekspeditsiyasi uyushtiriladi. Ammo, Baqtra
shahar harobasida olib borilgan arxeologik qazishmalar davomida qadimgi
shoxona saroy qoldiqlari, xazina boyliklari va turli xil haykallar bilan bezatilgan
ibodatxonalar topilmaydi. A. Fush esa keng ko‘lamli arxeologik qazishmalarni
davom ettirish o‘rniga qudratli Baqtriya podsholigi va uning boy madaniyati
haqidagi ma’lumotlar yolg‘on, xom hayol (miraj) va noma’lum rivoyatdan boshqa
7
Кузьмина Е.Е. К вопросу о формировании культур ы Северной Бактрии (“Бактрийский мираж” и
археологическая действительность). ВДИ. № I , 1972, с. 13 1-13 2.
8
Кузьмина Е.Е. К вопросу о формировании культур ы Северной Бактрии …… с. 132.
8

narsa emas ekan, aksincha Baqtriya tarixining ildizlari Eron Axomaniylari va
Makedoniyalik Iskandar bosqini davrida keltirilgan madaniyatlar qorishmasidan
iborat. U ham ko‘chmanchilar zarbasi tufayli vayronaga uchragan 9
, degan xulosaga
keladi. A.Fushdan keyin bu o‘lkada topib o‘rganilgan antik davrning noyob
arxeologik yodgorliklari va yuksak darajada rivojlangan qadimgi san’at asarlari
Eron Axomaniylari va yunonistonlik ellinlar tufayli tarkib topdi, degan g‘ayriilmiy
tasavvurni yolg‘on ekanligini tasdiqladi. Biroq, shunga qaramay, sovet davri
tarixshunosligida yana uzoq yillar tarixiy va arxeologik tadqiqotlarda, mana shu
ajnabiy mustamlakachilarning o‘rni va rolini qidirish davom etdi. O‘tgan asr
boshlarida evrotsentrik tarixshunoslikda hukm surgan bunday qarashning
asossizligi yuqorida (V-bobda) bronza davrining Sopollitepa va Jarqo‘ton kabi
noyob yodgorliklari misolida fosh etildi.
Sopolli madaniyati o‘zining Bo‘ston bosqichida gullab-yashnab turgan
kezlarda, Baqtriya sarhadlariga Qadimgi Farg‘onaning Chust madaniyati tipidagi
etnik guruhlar kirib keladilar. Ularning moddiy madaniyat izlari ibtidoiy
urug‘chilik jamoasining bronza bosqichidan ilk temir bosqichiga o‘tish davri
madaniyati sifatida Qadimgi Baqtriya hududlari bo‘ylab keng tarqaladi.
Keyingi yillarda ularga tegishli moddiy madaniyat izlari Jarqo‘ton
yodgorligining Arki maydonida keng o‘rganildi. Jarqo‘ton Ark maydonidan ularga
xos turar-joy massivlari, erto‘lalar, g‘alla o‘ralari, charxsiz qo‘lda ishlanib,
yuzasiga rangli naqsh solingan sopol idishlar, qayroqtosh va bronzadan yasalgan
o‘roqsimon pichoqlar va boshqa ashyoviy dalillar topildiki, bobodehqon
ajdodlarimizning Kuchuk I, Qizil I, Tilla I kabi shartli nomlar bilan yuritilgan bu
madaniyati Sopolli madaniyatining uzviy davomi hisoblangan Qadimgi Baqtriya
madaniyati tarkibiga singib ketgan . Ular Janubiy O‘zbekiston hududlarida 40tadan
ortiq punktlarda topib o‘rganildi 10
. Bu yodgorliklarning aksariyat ko‘pchiligining
quyi qatlami (Kuchuk I) co‘nggi bronza (mil. avv. X-VIII asrlar) komplekslarini
9
Кузьмина Е.Е. К вопросу о формировании культур ы Северной Бактрии …… - С.132.
10
Ширинов Т., Шайдуллаев Ш. Бақтрия минг шаҳарли мамлакат. “Термиз: тарихий тадқиқотлар,
илмий хулосалар”. Т .: 2001 . – Б. 10.
9

tashkil etsa, yuqori qatlamlari (Kuchuk II, Kuchuk III, Kuchuk IV) ilk temir, ya’ni
qadimgi Baqtriya davrining (mil. avv. VII-IV asrlar) qatlamlarini tashkil etadi .
T. Shirinov va Sh.Shaydullaevlarning ta’kidlashicha, bronza davrining final
bosqichi va ilk temir davriga tegishli yodgorliklar Janubiy O‘zbekiston
hududlarida asosan uchta qadimgi dehqonchilik vohalarida (Sherobod
dehqonchilik vohasi, markaziy shahri Jondavlattepa; Boysun dehqonchilik vohasi,
markaziy shahri Qiziltepa; Surxon dehqonchilik vohasi, markaziy shahri
Xayitobodtepa) joylashgan. Har bir qadimgi dehqonchilik vohasida bittadan
markaziy shahardan tashqari, harbiy istehkom-qal’a, ibodatxona va 8-12 tagacha
qishloq va katta patriarxal oila qo‘rg‘onlari mavjud. Har bir dehqonchilik vohasi
voha davlatchiligining asosini tashkil etgan 11
. Ular o‘zbek xalqi etnik tarkibining
tub joyli mahalliy o‘troq qatlami bo‘lib, ularning madaniy xo‘jalik kashfiyotlari
ta’sirida mintaqaning chorvador aholisi ham asta-sekin o‘troqlashib, o‘zbek
xalqining tub joyli o‘troq qatlami hayot tarzini tarkib topishiga olib kelgan.
Ularning moddiy va madaniyat izlari Janubiy O‘zbekistonning Jondavlattepa,
Bandixontepa, Talashkantepa, Qiziltepa, Kuchuktepa, Xayitobodtepa, Qizilcha 6,
Mirshodi, Poyonqo‘rg‘on, Qo‘rg‘onzol kabi yodgorliklari misolida o‘rganilgan.
Ulardan Poyonqo‘rg‘on va Qo‘rg‘onzol qal’alari Sug‘diyonadan janubga ketgan
Eron Axomaniylari davridagi qadimgi “shox yo‘li”ning Baqtriya o‘lkasiga o‘tish
shimoliy chegarasida qurilgan harbiy istehkomlar edi 12
. Ular orasida mukammal
o‘rganilgan va zamondosh yodgorliklariga xronologik etalon rolini o‘ynashi
mumkin bo‘lgan yodgorlik – Kuchuktepadir.
Shimoliy Baqtriya hududidagi ilk temir davri yodgorliklarining stratigrafik
qatlamlari shuni ko‘rsatadiki, Kuchuktepa madaniyati (Kuchuk I) eng uzog‘i bilan
uchta qurilish davri davomida faoliyat etgan. Kuchuk II davriga kelib, kulolchilik
sohasida Sopolli madaniyati an’analarining qayta tiklanish jarayoni kechadi. Endi
barcha sopol buyumlar kulolchilik charxida yasaladigan bo‘lgan. Sopol buyumlari
shakl jihatidan Sopolli madaniyati sopollaridan tubdan farq qilsa-da, yasalish
11
Ширинов Т., Шайдуллаев Ш. Бақтрия минг шаҳарли .... – Б. 10.
12
Абдуллаев К. Историко-географическая справка. “Археологическое исследование
Джандавлаттепа и Шерабадского района” Прага-2013, - С. 14.
10

texnikasi va uslubi buyicha deyarli farq qilmaydi 13
. Kuchuktepada o‘tkazilgan
tadqiqotlar shuni tasdiqlaydiki, sopol charxiga o‘tish evolyusion yo‘l bilan amalga
oshgan. Agar Kuchuktepaning eng quyi qatlamlarida 72 foiz sopollar qo‘lda, 28
foiz sopollar charxda yasalganligi kuzatilgan bo‘lsa, vaqt o‘tishi bilan charxda
yasalgan sopollarning nisbati oshib, Kuchuk II davriga kelib sopollar 100 foiz
charxda yasalganligi kuzatilgan. Hattoki, oshxona idishlari – qozonlar ham yasalib
bo‘lgandan sung charxlarda ularga jilo berilganligi qayd etildi 14
.
Kuchuk II davridan boshlab Baqtriya hududida Qadimgi Baqtriya
madaniyatining shakllanganligini akademik A.A. Askarov o‘z asarlarida ko‘rsatib
bergan 15
. YOdgorliklar stratigrafiyasi va madaniy qatlamlaridan topilgan sopollar
statistikasi shuni tasdiklaydiki, Qadimgi Baqtriya madaniyati Kuchuktepa
madaniyati tarkibida, Sopolli madaniyati an’analarining tiklanishi asosida paydo
bo‘lgan.
Kuchuktepa madaniyatining (qo‘lda ishlangan sopollar majmuasi) eng
rivojlangan paytida ham ayrim yodgorliklarda, jumladan Kuchuktepa, Jarqo‘tonda
sopollarni charxda yasash udumining unutilmaganligining, hayot tarzidan to‘liq
chiqarib yuborilmaganligining guvoxi bo‘lingan. Agar Kuchuk 1a, ya’ni
Kuchuktepa madaniyatining ilk davrida sopol idishlarning 4 ta tipi sopol charxida
yasalgan bo‘lsa, Kuchuk 1 b davriga kelib, umum sopollarning 70 foizi charxlarda
yasalganligining guvoxi bo‘lingan va ular 7 ta tipni tashkil etadi 16
. Kuchuk I
davridagi, charxda yasalgan sopollar shakli oddiylikdan murakkablikka tomon
o‘sgan. Uning ilk davrida eng oddiy shaklli idishlar (kosa, chapya) charxda
yasalgan bo‘lsa, so‘nggi davrga kelib, geometrik shaklli silindrsimon idishlarning
yasalganligini ko‘rish mumkin. Qadimgi Baqtriya madaniyati davrida geometrik
shaklli silindrsimon idishlar ushbu madaniyat kulolchiligining eng harakterli
tomoni bo‘lib qoladi. Bu ma’lumotlar Qadimgi Baqtriya madaniyatining
shakllanishi borasidagi statistik va ashyoviy dalillar bo‘lib xizmat qiladi.
13
Аскаров А.А., Альбаум Л.И. Поселение Кучуктепа ... - С. 86.
14
Шайдуллаев Ш.Б. Северная Бактрия в эпоху раннега железнего века ... - С. 88-89.
15
Аскаров А.А, Альбаум Л.И. Поселение Кучуктепа ... -С.79.
16
Шайдуллаев Ш.Б. Северная Бактрия в эпоху раннега железнего века ... - С. 88-89.
11

Uchta qurilish davri davomida faoliyat etgan Kuchuktepa madaniyati Qadimgi
Baqtriya madaniyati bilan almashadi. YAngi paydo bo‘lgan madaniyat evolyusion
yo‘l bilan, Kuchuktepa madaniyati tarkibidan o‘sib chiqqan. Olimlarning
xronologik davrlashtirishiga ko‘ra Qadimgi Baqtriya madaniyatining shakllanishi
mil. av. I ming yillikning boshlari bilan sanalanadi. Qadimgi Baqtriya
madaniyatining ilk davri moddiy madaniyati ashyolari (Kuchuk II, Kuchuk III)
faqatgina Baqtriya va Marg‘iyona hududlaridagina uchraydi (Kuchuktepa,
Kiziltepa, Tillatepa, Yoz depe va boshqalar). Bundan shunday xulosa qilsa
bo‘ladiki, Qadimgi Baqtriya madaniyati Baqtriya va Marg‘iyona hududlarida
shakllangan.
12

1. 2 . Sug‘d bobodehqonlarining qishloqlari va shaharlari
Qadimda Sug‘diyona deb nomlangan tarixiy-madaniy o‘lka hozirgi kunda
Samarqand, Navoiy, Buxoro va Qashqadaryo viloyatlarini tashkil etadi 17
. Bu ona
zaminning tarkib topishi, rivojlanishi va gullashida Zarafshon va Qashqadaryo
daryolarining o‘rni beqiyos va benazirdir. Ana shu ikki daryo suvlari asosida juda
qadim zamonlarda Sug‘d bobodehqonlarining qishloqlari va shaharlari qad
ko‘targan. Zarafshonning yuqori va o‘rta havzalarida ilk temir davriga kelib,
Avesto turlari (mahalliy sak qabilalari)ning bir qismi joylarda xo‘jalik
imkoniyatlariga ko‘ra, sekin-asta o‘troq hayotga o‘ta boshlaydilar. Zarafshon va
Qashqadaryo havzalarida o‘troqlashgan bu saklar Sarazm madaniyati avlodlari
bilan qorishib, Avestoda “Gova Sug‘uda”deb atalgan tarixiy viloyatning o‘troq
sug‘diylar aholisini tashkil etgan. Ular yashagan vohalar esa tarixda “Sug‘diyona”
deb ataldi. SHunday qilib, so‘nggi bronza va ilk temir davrida yana bir madaniy-
xo‘jalik markazi, ya’ni Sug‘diyona viloyati tarkib topadi, uning qadimgi
dehqonchilik xo‘jaliklari bilan shug‘ullangan etnik qatlamining izlari Zarafshon
vodiysining Ko‘ktepa, Afrosiyob, Xo‘ja Bo‘ston, Qozimontepa yodgorliklarining
quyi qatlamlari, Qalqan ota mozor qo‘rg‘onlari, Qashqadaryo vohasida Uzunqir,
Daratepa va Sangirtepa kabi yodgorliklar misolida o‘rganilgan.
Yaqingacha Sug‘dning bosh shaharlari Samarqand va Buxoroni ilk shahar
madaniyatining tarixiy ildizlari qaysi davr va qanday yodgorliklarga borib taqalishi
fanda noma’lum edi. SHuning uchun sobiq Sovet davri tarixshunosligida O‘rta
Osiyoga ilk shahar madaniyati Eron Axomaniylar va Iskandar boshliq yunonlar
tomonidan olib kelingan. Bu zaminning tub joyli aholisi saklar esa, o‘tovlarda
yashab ko‘chmanchi chorvachilik bilan shug‘ullanar edilar, deb tushintirilar edi.
Ammo, o‘tgan asrning 70 yillaridan boshlab, olib borilgan arxeologik izlanishlar
bunday g‘ayriilmiy qarashlarni asossiz ekanligini yuqorida nomlari zikr etilgan
qadimgi dehqonchilik madaniyati yodgorliklari misolida isbotladi. Ana shu noyob
yodgorliklarning keng o‘rganilgan ob’ektlaridan biri Ko‘ktepa qadimgi shahar
harobasidir.
17
Аслида қадимги Суғд уч қисмдан иборат бўлиб, унинг марказий ва ғарбий қисмлари Зарафшон
водийсига жойлашган бўлса, унинг жанубий қисми Қашқадарё ҳавзаларида таркиб топган.
13

Ko‘ktepa yodgorligi. Miloddan avvalgi II ming yillik o‘rtalarida Sarazmda
yuz bergan iqtisodiy va siyosiy inqirozdan so‘ng, Zarafshon vodiysida ilk bor qad
ko‘targan qadimgi dehqonchilik madaniyati Ko‘ktepa bo‘lib, u Poyariq tumanida
1988 yilda topilgan, uch dala mavsumi davomida arxeologik qazishmalar va
kuzatuvlar olib borilgan 18
.
Y o dgorlik deyarli kvadrat shaklida bo‘lib, uning maydoni 23 gektarni tashkil
etadi. Yodgorlik toporelefiga ko‘ra, uni o‘rab olgan mudofaa devori chiziqlari va
darvoza o‘rinlari yaqqol ko‘zga tashlanadi. Uning Bulung‘ur kanaliga parallel
egarsimon shaklida etib kelgan janubiy darvozasi qarshisida monumental bino
qoldiqlari saqlangan. Sharqiy devorning janubiy qismida yana bir darvoza o‘rni
bo‘lib, bu eshik o‘rni to‘ppa-to‘g‘ri qandaydir monumental binolar qoldig‘iga olib
boradi.
Yodgorlikning shimoli-g‘arbiy burchagida ikkita minora, markaziy darvoza
yaqinida yana ikkita minora o‘rni saqlangan. Yodgorlik shimoliy devorining
markazida joylashgan darvoza ikkita yirik minoralar bilan mustahkamlangan.
Shimoliy da r voza shaharni suv bilan ta’minlab turgan kanal bilan bog‘langan.
Shaharga shimol tomondan suv olib kirgan kanal bo‘ylab yo‘l o‘tgan. Bularning
barchasi yodgorlik rel’efida aniq ko‘zga tashlanadi.
Yodgorlik maydonida ayniqsa, ikkita tepalik o‘z kattaligi bilan ajralib turadi.
Ulardan biri qal’a markazida joylashgan bosh otashgoh o‘rni bo‘lishi mumkin.
Unga yodgorlikdan ekin maydoni sifatida foydalangan mahalliy aholi zarar
etkazgan. Natijada, razrez kesmasida 2 metr balandlikda saqlangan platforma
g‘ishtlari ochilib qolgan. Shunday g‘ishtlar Afrosiyobning qo‘yi qatlamida ham
uchraydi. Garchi tepalikning aniq o‘lchami bizgacha saqlangan bo‘lmasada, u
taxminan 70x70 kvadrat metrni tashkil etadi. Markaziy darvoza bilan ushbu ob’ekt
oralig‘ida hech qanday monumental bino qoldig‘i uchramaydi, aksincha, janubiy
darvozadan tepalik tomon bir tekisda ko‘tarilib borgan pandusni kuzatish mumkin.
18
Исамиддинов М.Х. Истоки городской культуры Самаркандского Согда. Изд. «Фан» Т.: 2002;
Джурақ улова Д.М. Зарафшон водийсининг тош ва бронза даври маданияти. “Фан” . Т .: 2011. – Б.
51-61.
14

Yodgorlik markazini egallagan bino qoldig‘i qazishma muallifi M.X.
Isamiddinovning tahliliy xulosasiga ko‘ra, zardushtiylik ibodatxonasi bo‘lishi
mumkin. Chunki, u yodgorlik markazida joylashgan baland platformaning ustida
qad ko‘targan. Bu joyda o‘tkazilgan qazishma natijalariga ko‘ra, platforma ostidan
olov bilan bog‘liq qandaydir qurilma qoldiqlari saqlangan bo‘lib, uni diniy
harakteridan dalolat beradi.
Yodgorlik maydonida ko‘zga tashlangan ikkinchi yirik tepalik uning janubi-
sharqiga joylashgan bo‘lib, u ikki yarusli, maydoni 200x100 m. Uning sharqiy
tomonida balandligi 10 m.dan kam bo‘lmagan qandaydir monumental bino
qoldig‘i uchraydi. U to‘g‘ri to‘rtburchak shaklida, o‘lchami 100x80 m., unga g‘arb
tomondan taxminan shuncha kattalikdagi maydon tutashgan. Uning mudofaa
harakterini aniqlash maqsadida solingan shurflar kesmasida monumental bino
atrofi 2-2,5 m. qalinlikdagi devor bilan o‘rab olinganligi ma’lum bo‘lgan.
Qazishma muallifi M.X. Isamiddinov ushbu ob’ektni shahar hokimining qarorgohi
bo‘lsa kerak, degan to‘g‘ri xulosaga keladi. O‘tgan asrning 70-yillarida kosmosdan
olingan aerofoto suratlarida ham bu ikki tepalik aniq ko‘zga tashlanadi.
Bulardan tashqari yodgorlik maydonida uncha baland bo‘lmagan yolg‘iz va
yaxlit, uzluksiz davom etuvchi tepaliklar mavjudki, ular ayniqsa, shahar mudofaa
devorlari yaqinida yaxshi ajralib turadi. Bular aholining turar-joy massivlari,
hunarmandchilik ustaxonalarining qoldiqlaridir. Qalaga kirish darvozalari yaqinida
pastlik-maydonlar, ulardan tepaliklar tomon ketgan ko‘cha izlari ham yaqqol
ko‘zga tashlanadi.
Ko‘ktepa atrofini o‘rab olgan mudofaa devorlari tashqarisida keng handaq
izlari saqlangan. Uning g‘arbiy tomonida, handaq chiziqlariga tutash uchburchak
shaklida yassi tepalik mavjud. Afsuski, bu tepalik zamonamizning pasirakor
dehqonlari tomonidan o‘zlashtirilib, tekislab tashlangan. Ekin maydonlaridan terib
olingan sopol parchalariga qaraganda, bu tepalik Ko‘ktepaga zamondosh bo‘lgan.
Ikkita shunday yassi tepaliklar yodgorlik sharqiy tomonida ham uchraydi. Ular
ham davr jihatidan Ko‘ktepa kompleksi bilan bir davrga tegishli.
15

Qadimgi shahar ichki va tashqi mudofaa devorlari bilan o‘rab olingan bo‘lib 19
,
uning ichki devori tashqarisida, undan 500 metrlar chamasi tashqarida tashqi devor
izlari ko‘tarma devor (val) sifatida saqlangan. U shimol va g‘arb tomondan
Bulung‘ur kanaliga borib taqaladi. Bu mudofaa inshootining izlari eski topografik
haritada Ko‘ktepaning sharqiy tomonida ham mavjud. Bu ko‘tarma devor
Ko‘ktepaning janubiy tomonida alohida tepaliklarni o‘rab olgan 20
. YUqorida qayd
etilgan dalillarga asoslangan holda muallif Ko‘ktepa Sug‘diyona hududidagi eng
katta qadimgi shaharlardan biri bo‘lgan 21
, degan to‘g‘ri xulosaga keladi.
Darhaqiqat, Ko‘ktepa Sug‘diyonada Sarazmdan keyin tashkil topgan yirik ilk
shahar bo‘lib, unga antik davrda qurilgan Bulung‘ur kanaliga asos bo‘lgan tabiiy
o‘zan orqali suv keltirilgan. Ko‘ktepaning shimol va g‘arbida yana bir devor
bo‘lib, u dastlab eski o‘zanga borib taqalgan. Ichki va tashqi devorlar o‘rtasida
bo‘shliq kuzatiladi. Bu esa qadimgi shaharlar qurilishi amaliyotida uchraydigan
tabiiy holdir. Bu bo‘shliq zonasida paydo bo‘lgan ayrim tepaliklar shahar
qurilishining sekin-asta tashqi devor doirasiga ko‘chganligidan dalolat beradi.
Huddi shunday holatni Qalai-Zoxaki-Maronda ham kuzatilgan 22
. Darhaqiqat,
Qalai-Zaxoki-Maronning markaziy qismi qalin uy-joy massivlaridan iborat, lekin
ikkinchi mudofaa chizig‘i doirasida bo‘shliqlar ko‘p.
Agar, Ko‘ktepa maydonini ikkinchi mudofaa chizig‘i doirasida belgilansa,
uning maydoni 100 gektardan kam bo‘lmaydi. Bu qadimgi ilk shaharlar qurilish
amaliyoti bilan bog‘liq hodisa bo‘lib, huddi shunga yaqin holatni bronza davrining
yirik va ilk shahri Jarqo‘ton misolida ham kuzatiladi 23
.
Tashqi mudofaa devorini o‘rganish maqsadida uning bir necha joyidan devor
kesmasi olinadi. Ko‘tarma devor deb atalgan mudofaa chizig‘i katta format
g‘ishtdan urilgan haqiqiy devor bo‘lib chiqdi. Tashqi devor qalinligi 9 m. Devor
kesmasiga ko‘ra, u bir-birlariga qadab qurilgan uch qator mustaqil devorlardan
iborat. Ulardan tashqi devoriga ancha putur etgan, uning qalinligi yaqin 3 m. O‘rta
19
Исамиддинов М.Х. Истоки городской культур ы Самарка ндского Согда. Т.: 2002 . – С. 38.
20
Исамиддинов М.Х.Указ. работа . - С. .38 .
21
Исамиддинов М.Х.Указ. р абота. - С. 38 .
22
Исамиддинов М.Х. Указ. Р абота . - С. 39;. Сулайманов Р.Х. Древний Нахшаб. Т.: 2000 . - С. 26 -28.
23
Аскаров А. Древнеземледельческая культура Южного Узбекистана . Т.: 1 977. - С. 46-48.
16

devor qalinligi 2 m. 60 sm, uchinchisini qalinligi 3 m. dan kengroq. Ularning
qurilishida ishlatilgan g‘ishtlar bir xil, katta formatli (45x25x10, 45x27x9,
50x34x9 sm), qalin g‘ishtlar dan iborat . G‘ishtlarning o‘lchami va ular orasidan
topilgan keramika materiallariga qaraganda, Ko‘ktepaning tashqi devori qadimgi
Sug‘diyona davrida qad ko‘targan, ya’ni uning sanasi miloddan avvalgi VII asrda
qurilgan.
Uch mavsum ichida olib borilgan dala tadqiqotlari davomida Ko‘ktepaning 5
joyida stratigrafik shurflar qazildi va 6 punktda keng ko‘lamli qazishmalar
o‘tkazildi. YOdgorlikda olib borilgan stratigrafik shurflar va madaniy qatlamlardan
olingan arxeologik komplekslar Ko‘ktepani uch xronologik davrga bo‘lib
o‘rganish mumkinligini ko‘rsatgan. Birinchi davr Ko‘ktepa I (so‘nggi bronza
davri), ikkinchi davr Ko‘ktepa II (ilk temir davri Sug‘diyonasi), uchinchi davr
Ko‘ktepa III (antik davri).
Birinchi qazilma ob’ekti yodgorlikning markazida, ibodatxona majmuasi deb
faraz qilingan baland tepalikda, 70x70 m. Aeros’emka materiallariga ko‘ra, ushbu
markaziy tepalikka shimol va shimoliy-sharqiy tomondan to‘g‘ri to‘rtburchakli
yassi tepalik yondashgan. Bu yonma-yon joylashgan ikki ob’ektning yassi tepasi
monumental ibodatxonaning hovlisi bo‘lib chiqdi.
Afsuski, baland tepalikning 80 % sharqiy tomondan buzib tashlangan, yassi
tepalikning asosiy binoga tutashgan qismidan har yili chim ko‘chirilib, unga ham
ancha putur etkazilgan. Baland tepaning qolgan qismini ochib ko‘rilganda, uning
kesmasida blok-blok qilib tik urilgan g‘isht devor aniqlangan. Rejada har bir blok
ikki yoki uch qator dev g‘ishtlardan tashkil topgan. G‘ishtlarda “0” va “F”
ko‘rinishida tamg‘alar bosilgan. SHunga o‘xshash tamg‘alar Afrosiyobning quyi
qatlamlari g‘ishtlarida ham uchraydi. Biroq, Afrosiyob tamg‘alari orasida “8” sonli
tamg‘alar ko‘proq. Blokli g‘isht devorining saqlangan balandligi 2 metrdan ziyod.
Qazishma maydonining janubi-sharqiy qismi g‘isht qatlamlardan
tozalanganda, uning ostidan bino poli ochildi. Pol yuzasida platforma asosi va
uning ostidan bir necha rangli naqshli sopol parchalari topildi. Pol ostida qalinligi
2 m.dan kam bo‘lmagan yumshoq kulli tuproq qatlami, uning ostida kuchli
17

yong‘inda kuygan pol ochildi. Ikkinchi pol sathidan pastga tomon o‘ra (yama)
ketgan, o‘ra ichi organik chirindilar bilan to‘lib qolgan. O‘rani tozalaganda, u
erdan tosh o‘roq parchasi, qayroqtosh va ko‘pgina rangli naqshli sopol parchalari
topildi.
Shunday qilib, Ko‘ktepaning markaziy qismida olib borilgan izlanishlar
natijasida, bu joyda qandaydir monumental bino qoldig‘i, ya’ni Zardushtiylik
ibodatxona kompleksi bo‘lganligi aniqlangan. Uning g‘isht platformasi ostidagi
qalin kulli yumshoq kuygan tuproq qatlamining topilishi bu joyda otashparastlik
ibodatxonasi bo‘lganligidan dalolat beradi.
Ibodatxonadan sharqda yodgorlik mikrorelefida ikki yarusli tepa ajralib
turadi. U ning maydoni 200x100 m. Afsuski, uning g‘arbiy tomoni qachonlardir
zamonaviy texnika yordamida kesilgan. Aynan shu joy razrezi tozalanganda,
razrez kesmasining yuqori qismida qalin devor qoldig‘i uchratildi. Bu devor yirik
monumental bino devori bo‘lib, bino poli ostida ikki qator g‘isht terilgan devor
ochildi.
Ushbu monumental binoni to‘liq ochish va uning stratigrafiyasini aniqlash
maqsadida ushbu ob’ektda olib borilgan qazilma maydoni 10x7 m.ga kengaytirildi
va uni yarusma-yarus qazish davom ettirildi. Natijada , u shbu monumental bino
poli ostidan 2 -2,5 m . qalinlikdagi kulli yumshoq qatlamga duch kelindi. Bu
qatlamdan qazishma doirasida ko‘plab rangli naqshinkor sopol parchalari hamda
materikka o‘yib tushirilgan uchta yarim erto‘la qoldiqlari topildi. To‘rtinchi
erto‘laning bir burchagi ko‘rina boshladi. Erto‘lalar ichida ko‘kimtir kulrang
madaniy qatlam to‘plangan bo‘lib, u ikki gorizontdan iborat. Gorizontlar erto‘lada
ikkita pol bo‘lganligidan dalolat beradi.
Markaziy Sug‘dda ilk temir davriga oid ilk shahar madaniyati qadimiy
Samarqand-Afrosiyobda, Samarqandning eski shahri va atrofida tarkib topgan
Qo‘rg‘oncha va Lolazor qishloq makonlarida va boshqa joylarda ham topib
o‘rganilgan 24
. Lolazorda mil. avv. VII asr oxirlariga tegishli kanal izlari ham
24
Шишкина Г.В. Самарканд во второй половине I тысячелетия до новой эры. «Античная культура
Средней Азии и Казахстана». Тезисы докл. Т.: «Фан» , 1979, с. 11-13; Буряков Ю.Ф. Поселение
Лолазор предше ственник на Афрасиабе. “К исторической топографии древнего и средневекового
18

topilgan. Kanal eski shaharning Registon maydoni orqali Siyob bozoriga, undan
Afrosiyob tepaligiga o‘tib, Xazrati Xizr masjidi yonidan uch tarmoqqa: shimolga,
shimoliy-g‘arbga va janubiy-sharqqa bo‘linib, Afrosiyob I davridan boshlab butun
shaharni suv bilan ta’minlagan. Afrosiyobning turli joylarida olib borilgan
arxeologik izlanishlar davomida qadimgi shaharni o‘rab olgan monumental
mudofaa devor (mil. avv.VI asr) qoldiqlari, ular tarkibi va devor asosi atrofidan
kulolchilik charxida ishlangan qadimgi sug‘d davri sopol parchalari, ular ostidan
esa, Ko‘ktepa I davri sopol parchalari aralash ko‘tarma tipidagi mudofaa istehkom
izlari topilgan. Bularning barchasi Ko‘ktepa I va Ko‘ktepa II komplekslari bilan bir
davrni, ya’ni markaziy Sug‘dda ilk shahar madaniyatini harakterlaydi.
Tadqiqot natijalariga ko‘ra, Janubiy Sug‘dda huddi Shimoliy Baqtriya kabi
o‘troq aholining qishloqlari Qashqadaryoning o‘rta va quyi havzalarida, tog‘ oldi
hududlarda, soy etaklarida tashkil topgan. Ular 7 ta (Qayrag‘och, Guldaryo,
SHo‘robsoy, Tanxozdaryo, Qizildaryo, Erqo‘rg‘on, Nishon) qadimgi dehqonchilik
vohalarini tashkil etadi 25
. Ulardan uchtasi (SHo‘robsoy, Qizildaryo, Guldaryo) mil.
avv. I ming yillikning boshlarida tashkil topgan. Qishloq makonlarining ba’zilari
qal’a-qo‘rg‘on va unga tutash bir necha tepachalardan iborat. Ular atrofi yaxlit
mudofaa devori bilan o‘ralmagan (Yangitepa, Chiroqchitepa, To‘rtko‘ltepa)
qishloq makonlardir. Bu tepalarning quyi qatlamlarida charxsiz qo‘lda yasalgan
sopol parchalari uchraydi.
Qadimgi Sug‘d davriga kelib vohani ziroatchi jamoalar tomonidan
o‘zlashtirish davom etadi va yana to‘rtta qadimgi dehqonchilik vohalari
shakllanadi. Sangirtepa maydoni kengayib, uning atrofi paxsa devorlari bilan
o‘ral olingan Ark (3 ga) va atrofi yaxlit mudofaa devori bilan o‘ralmagan bir
necha patriarxal urug‘ jamoalarining mulki-oddiy tepachalar ko‘rinishida bizgacha
etib kelgan.
Janubiy Sug‘dning noyob yodgorligi Daratepa bo‘lib, u Arki A’lo (maydoni
0,5 ga) va atrofi yaxlit devor bilan o‘ralmagan “shahriston”dan iborat (maydoni 10
Самарканда”. Т .: “Фан”, 1981. - С. 7-22.
25
Лушпенко О.Н. Раннежелезный век Южного Согда. Автреф. Канд. Дисс. Самарканд-1998, -С. 7-
8.
19

ga). Daratepa Arkida va “shahriston”ning shimoli-g‘arbiy qismida olib borilgan
qazishmalar davomida monumental bino (Arkda) qoldiqlari va urug‘ jamoalarining
paxsa va xom g‘ishtdan qurilgan turar-joylari o‘rganilgan.
Bu yodgorliklarni (Sangirtepa, Daratepa va Uzunqir) o‘rganish natijasida
qadimgi Sug‘d madaniyatining me’moriy qurilish rejasi, o‘ziga xos qurilish
usullari va tuzilish xususiyatlari aniqlandi va Qashqadaryo vodiysida yashagan ilk
temir davri ajdodlarimizning o‘troq hayoti va yuksak darajada rivojlangan
madaniyati o‘rganildi 26
.
Ularning har biri o‘ziga xos xronologik va maxsus xususiyatlarga ega.
Tadqiqotchilar Sangirtepa madaniy qatlamlarini ikki xronologik bosqichga (Sangir
I, II), Uzunqir va Daratepani esa uchtadan (Uzunqir I,II,III, Dara I, II, III)
xronologik bosqichga bo‘linishini aniqlaganlar 27
. Sangirtepa va Uzunqir dastlab,
Sangir I va Uzunqir I bosqichida o‘zlashtirilgan, ularning yil sanasi mil. avv. IX
asrning oxiri-VIII asr bilan belgilanadi. Bu davrning keramikasi asosan charxsiz,
qo‘lda yasalgan sopol idishlardan iborat. Uzunqir sopollari Sangirtepa sopollariga
nisbatan qo‘polroq, past sifatli ishlangan. Yarim sfera shaklli Sangirtepa
sopollarining ichki va tashqi sirtiga qizg‘ich jigarrang angob berilgan. Sangir I
keramika kompleksida charxda yasalgan yuqori sifatli xum va xumchalar, yarim
sfera shaklli kosalar uchraydi. Uzunqir I qatlamida esa, charxda yasalgan sopol
idishlar uchramaydi. Demak, Sangir I qatlami Uzunqir I bosqichining so‘nggi
fazasiga to‘g‘ri keladi.
Sangir II bosqichida charxsiz qo‘lda yasalgan sopol idishlar keskin kamayadi,
Uzunqir II bosqichida charxda yasalgan sopol idishlar paydo bo‘ladi. Ular
silindrokonus shaklli xum va xumchalar, tog‘ora va bikonik shaklli kosalardan
iborat. Ba’zida ularning gardishi aylanasi bo‘ylab tiniq jigarrang angob berilgan.
Xum va xumchalar to‘lqinsimon yoqali ishlangan. Sangir I davrining charxda
26
Лушпенко О.Н. Раннежелезный век …… - С. 8-11.
27
Сагдуллаев А. Памятники материальной культуры Южного Согда эпохи раннего железа
(некоторые итоги исследований в 1976-1986гг). «Культура юга Узбекистана в древности и
средневековье)» Т .: 1987 , с. 3-16; Его же. Оседлые области юга Средней Азии в эпоху раннего
железа (генезис культуры и социально-экономическая динамика). Автореф. Док. Дисс. Москва-
1989. с 45 . 1989; Лушпенко О.Н. Раннежелез ный век…. - С. 11-15.
20

yasalgan yarim sfera shaklli kosalari Sangir II va Uzunqir II bosqichida keng
yoyilgan. Uzunqir II keramika kompleksida bikonik miskalar ham mavjud bo‘lib,
ularning yoqasi qarmoqsimon shaklda rasmiylashtirilgan. Uzunqir II va Sangir II
komplekslari mil. avv. VII-VI asrlarga tegishlidir. Uzunqir III bosqichi kompleksi
(keramikasi) asosan, devor harobalari ustidan terib olingan ko‘tarma materiallar
bo‘lib, uning yil sanasi mil. avv. V-IV asrlar bilan belgilangan.
Keyingi yillarda M.Xasanov Uzunqir, Sangirtepa va Daratepa yodgorliklarida
qo‘shimcha qazishmalar olib borib, ularni ilk temir davri shaharsozlik madaniyati
haqida ko‘p yangiliklar kiritdi.
Yakkabog‘ tog‘lari yonbag‘irlarida joylashgan Daratepada g‘isht va paxsadan
qurilgan uy-joy komplekslari ochilgan. Xonalarning markaziy qismida oppoq kuli
bilan sandal o‘rinlari kuzatiladi. Dara I keramika kompleksi Sangir II va Uzunqir II
qatlamlarining boshlang‘ich fazasiga tegishli ekanligi aniqlangan. Dara I keramika
charxli va charxsiz sopol idishlardan iborat. Dara I bosqichining sopol qozonlari
Uzunqir II bosqichining qozonlari bilan bir xil quloqlidir. Charxda yasalgan Dara I
keramika kompleksi xum va xumchalar, kuboklar, bikonik kosa va bankasimon
idishlar bilan harakterlanadi. Dara II bosqichining kuboksimon idishlari Sangir II
davrining shunday idishlariga o‘xshashligi qayd qilinadi. Daratepaning o‘ziga xos
bo‘ydor yoki past tanali bikonik kosalari Sangirtepa va Uzunqirda uchramaydi.
Ularni Dara III keramikasi sifatida talqin etish mumkin. Ammo, Dara II
qatlamining yuqori gorizontida uchraydigan yarim sferali kosalar Sangir II,
Uzunqir II va hatto, Uzunqir III bosqichida ham keng uchratiladi. Daratepa
arxeologik kompleksining yil sanasi mil. avv. VI-IV asrlarga tegishli ekanligi
aniqlangan.
Sangirtepa, Uzunqir va Daratepa sopollarining qiyosiy o‘rganish natijasida,
shu narsa ma’lum bo‘ldiki, Daratepa aynan Uzunqir II va Sangir II davrida
o‘zlashtirilib, bu erda ilk shahar hayoti mil. avv. V-IV asrlarda ham davom etadi 28
.
Shunday qilib, Uzunqir, Sangirtepa va Daratepalar Janubiy Sug‘dning ilk
shaharlari bo‘lib, ular orqali Samarqanddan Baqtriyaga qadimgi savdo karvon yo‘li
28
Лушпенко О.Н. Раннежелезный век…- С. 14-15.
21

o‘tgan. Shu bois, bu shaharlar viloyatning harbiy istehkomlari, hunarmandchilik
markazlari va savdo-sotiq ahamiyatiga molik shaharlari bo‘lgan.
Makedoniyalik Iskandar harbiy yurishlari munosabati bilan tilga olingan
Nautaka va Ksenippa o‘z davrida Janubiy Sug‘dning nafaqat yirik shaharlari, balki
sharq an’anasiga ko‘ra, ular viloyatlar nomini ham anglatganlar. Agar biz Kesh
viloyatini Nautaka deb faraz qilsak, uning hududiy doirasida joylashgan
Sangirtepani saroy shaklidagi monumental inshoot qoldiqlari bilan Nautaka shahri
bilan lokalizatsiyalash mumkin. Uzunqir esa Nautaka viloyatining yirik harbiy
istehkomi bo‘lgan. Sangirtepa bilan Uzunqirning bir-birlariga juda yaqin (650 m.)
joylashishi fikrimizning asosli ekanligini tasdiqlaydi.
Ksenippa Janubiy Sug‘dning Naxshob viloyati hududida joylashgan. U quyi
Qashqadaryoning dashtlari bilan bog‘lanib ketgan viloyat hisoblanadi. Bu viloyat
hududiy doirasida, hozirgi Qarshi bilan Koson shaharlari o‘rtasida qadimgi
Erqo‘rg‘on harobalari joylashgan. Prof. R.X.Sulaymonov boshliq arxeologlar
guruhi Erqo‘rg‘onda keng ko‘lamli izlanishlar olib borib, ilk temir davriga tegishli
shaharni ochib o‘rgandilar. Bu joydan monumental saroy qoldiqlari, ibodatxonalar,
aholining uy-joy komplekslari, yuksak darajada rivojlangan hunarmandchilik
mahsulotlari va boshqalarni topib o‘rganganlar. Janubiy Sug‘dning ilk shaharlari
va davlatchiligi bo‘yicha taniqli mutaxassis prof. A.Sagdullaev mudofaa devorlari
bilan o‘ralgan va alohida hokim qo‘rg‘oniga ega bo‘lgan Erqo‘rg‘on Ksenippa
shahri va Kesnippa viloyatining markazi bo‘lganligini e’tirof etadi 29
. Demak,
Yerqo‘rg‘on qadimgi shahar harobasini Ksenippa shahri va viloyati bilan
lokalizatsiyalash tarixiy haqiqatga yaqindir.
29
Сагдуллаев А.С. Қадимги Ўзбекистон илк ёзма манбаларда. Т.: 1996. – Б. 78-80.
22

2-bob. Qadimgi Farg‘onaning so‘nggi bronza va ilk temir davri turar
joylari
Farg‘ona vodiysida qadimgi dehqonchilik madaniyati, ilk shaharlar va
dastlabki davlatchilik shakllarini o‘rganishda so‘nggi bronza (jez) (miloddan
avvalgi XII-VII asrlar) va ilk temir davri (miloddan avvalgi VII(?)-VI-III asrlar)
arxeologik yodgorliklarining ahamiyati beqiyosdir. Bundan oldingi - qadimgi va
o‘rta bronza davrlari yodgorliklari hozircha aniqlangani yo‘q, biroq o‘sha davrning
ayrim topilmalari kam bo‘lsa-da uchrab turadi. Bularga Xok va Aflotun xazinalari,
marmar toshdan yo‘nilgan tarozi toshlari (O‘sh muzeyi) va sig‘inish bilan bog‘liq
So‘xdan topilgan tosh buyum kabilar kiradi.
So‘nggi bronza davrida vodiyda ikki xil xo‘jalik turiga kiruvchi madaniy
an’analar bo‘lgani aniqlangan: birinchisi cho‘l-dasht bronza davriga taalluqli
Qayroqqum madaniyati, ikkinchisi dehqonchilik bilan shug‘ullangan aholiga
tegishli Chust madaniyati hisoblanadi. Arxeologik ma’lumotlarga ko‘ra, vodiyda
dehqonchilik madaniyati miloddan avvvalgi II ming yillik oxirgi choragidan paydo
bo‘lgan. Bu davrda dehqonchilik bilan shug‘ullangan aholi qoldirgan yodgorliklar
birinchi topilgan makon nomi bilan Chust madaniyati deb yuritiladi. Bu madaniyat
sohiblari erni haydab sug‘orishning eng sodda shakllaridan foydalangan holda
xo‘jalik yuritganlar. Xususan, bu fikrni tasdiq etuvchi Saymalitosh (Farg‘ona tog‘
tizimi) va So‘x yaqinidagi YAngiariqsoyning qoyatosh rasmlari ichida er
haydayotgan kishilar tasviri ajralib turadi 30
. Mutaxassislar fikricha, Farg‘onada
mayda vohalarda sug‘oriladigan va lalmi dehqonchilikka asoslangan xo‘jalikda
xonaki chorvachilik ham bo‘lgan 31
. Vodiydagi qadimgi bobodehqonlarimiz
makonlari suv bo‘yidagi unumdor erlarning o‘zlashtirilishiga qarab, alohida voha
yoki guruh tarzida (ikki va undan ortiq yodgorlik) joylashgan. Vohalar yoki yirik
yodgorliklar orasidagi masofa 20-30 km.ga borgan, bu oraliq - otning bir yurishiga
yoki tuyaning bir kunda bosib o‘tadigan yo‘liga teng bo‘lgan. Ana shunday vohalar
30
Ташбаева К.И Новые иследования Саймалы-таша // Новое о древнем и средневековом
Кыргызстане. Вып. 2. Бишкек. – С. 72-75; Хужаназаров М. Изображения пахоты из Янгиарыксая //
ОНУ. №3. 1989. - С. 50-51.
31
Андрианов Б.Х. Хозяйственно-культурные типы и исторический процесс // Советская
этнография. N 2. Москва. 1968.
23

Farg‘ona vodiysining 15 ta geografik rayonida topib o‘rganilgan 32
. Qayd etilan
vohalar vodiyning asosiy suv “arteriyalari” bo‘yida yoki ularning suv havzalarida
o‘rnashganlar. Bular G‘ovasoy, Kosonsoy, Moylisuv, Ko‘gart, Yassi, Qurshobsoy,
Oqburasoy, Arovonsoy va boshqalar. Bobodehqonlar tabiiy ravishda, suv chiqqan
joylardan tashqari, ko‘p xarajat va kuch ketmaydigan mo‘‘jaz kichik kanallar
(ariqlar) ham bunyod etganlar. Buni Dalvarzinning va Ashqoltepaning asosiy suv
manbasi bo‘lgan Qoradaryogacha bo‘lgan masofa tasdiq etadi. Chunki Qoradaryo
bilan Dalvarzin orasida masofa 3-4 km bo‘lsa, Ashqoltepa daryodan 500-700 metr
uzoqlikda joylashgan. Chust madaniyati yodgorliklari davriy jihatdan ikkiga
bo‘linadi: birinchi bosqich miloddan avvalgi XII-IX asrlar; ikkinchi bosqich
miloddan avvalgi VIII-VII asrlarga tegishli 33
.
Qadimgi dehqonchilik yodgorliklari vodiyning shimol va asosan sharqiy
qismida joylashgan 34
. Sharqiy Farg‘ona vodiyning boshqa qismlariga nisbatan
jadalroq o‘zlashtirilgan ko‘rinadi va dehqonchilik ushbu xududda ildamroq rivoj
topgan. Chunki shu paytgacha aniqlangan 80 dan ortiq yodgorlikning 62 tasi aynan
sharqiy tomonda o‘rnashgan 35
. Demak, so‘nggi bronza va ilk temir davri
yodgorliklarining aksariyati sharqiy Farg‘onada qayd etilgan va aynan ilk
shaharsozlik belgilarini o‘zida mujassam etgan bir necha yodgorliklar xuddi shu
Qoradaryoning boshlanishi va o‘rta oqimida joylashgan. Chust madaniyati
yodgorliklari ichida Dalvarzin (25 gektar), Ashqoltepa (13 ga), Chust (5 ga),
Dehqontepa (5 ga) va Xo‘jambog‘ (4 ga) alohida ahamiyat kasb etadi. Tilga
olingan yodgorliklar Farg‘ona vodiysidagi urbanistik jarayonlarni o‘rganishda
birlamchi manbalar bo‘lib xizmat qiladi. Chunki ushbu yodgorliklarda ilk
shaharlarning arxeologik belgilari aniqlangan 36
. Ta’kid joizki, qadimgi shaharlar
32
Заднепровский Ю.А. Чустская культура Ферганы и памятники раннежелезного века Средней
Азии. Автореф. дисс. докт. ист. наук. Москва. 1978. – С. 11-12 .
33
Матбабаев Б.Х. Некоторые итоги сравнительного изучения расписной керамики чустской
культуры // ИМКУ. Вып. 30. Самарканд. 1999. – С. 54
34
Матбабаев Б.Х. Локальные варианты чустской культуры Ферганы. Автореф. канд дисс.
Ленинград. 1985.
35
Заднепровский Ю.А. Динамика развития оседлоземледельческой культуры Ферганы //
Аральский кризис: Историко-географическая ретроспектива. Москва. 1991. – С. 188
36
Заднепровский Ю.А. Типы поселений и жилищ Ферганы бронзового века // Реконструкция
дневных обществ, отношений по археологическим материалам жилищ и поселений. Кр. тезисы
24

mavjud dehqonchilik vohalarining diniy-madaniy, iqtisodiy va hunarmandchilik
markazlari sifatida paydo bo‘lgan 37
. Quyida Farg‘ona vodiysidagi qadimgi aholi
turar joylari va ular bilan bog‘liq arxeologik komplekslar tahlili bayon etiladi.
2.1. Dalvarzin shahar xarobasi
докладов. Ленинград. 1974. – С. 34
37
Матбабаев Б. Х. Древние города Ферганской долины (по археологическим материалам) // Мат.
республиканской научно-практической конференции на тему: «Великий шелковый путь и
Ферганская долина». Ташкент. 2004. – С. 28
25

Dalvarzin – nafaqat Farg‘ona vodiysi va balkim O‘rta Osiyodagi so‘nggi
bronza va ilk temir davri yodgorliklari ichida eng kattasi va muhimi hisoblanadi.
Yodgorlik Andijon viloyati Jalolquduq tumani Oyim qishlog‘idan 2 km sharqda
Dalvarzin mahallasining quyi qismida joylashgan. Maydoni 25 ga, madaniy
qatlami qalinligi 4 metrga etadi. Dalvarzinda 1952 yildan boshlab 16 dala mavsumi
mobaynida Sankt-Peterburglik arxeolog YU.A. Zadneprovskiy qazishma ishlarini
olib bordi. Tekshirish ishlari asosan yodgorlikning markaziy qismida va sharqiy
mudofaa devori tomonlarida amalga oshirildi. Tadqiqotlar natijasida Dalvarzinning
uch qismdan iborat ekanligi va har biri alohida mudofaa devorlari bilan o‘rab
olingani aniqlangan. Ya’ni, shahar xarobasi uch tarkibiy qismli va ular Dalvarzin I,
II, III deb nomlangan. Arxeologik tekshirishlar natijasida har bir bo‘lakning
funksional vazifasi aniqlangan.
Dalvarzin I (D I) – (maydoni 18 ga) aholining asosiy yashash joyi.
Dalvarzin II (D II) – (maydoni qariyib 5 ga), uy-joylarni uchramasligi va
madaniy qatlamlarni unchalik qalin emasligiga qaraganda, bu bo‘lak chorva
mollarining yoki xavf xatar tug‘ilganda atrof aholining jon saqlaydigan joyi
vazifasini bajargan.
Dalvarzin III (D III) – (maydoni 2 ga yaqin ) shimoli-g‘arbiy qism, alohida
ajratib olingan va kuchli mudofaa devorlari bilan himoyalangan, bu erda ark
joylashgan.
Qazishmalar paytida Dalvarzin I va II qismlarida uy-joy qoldiqlari deyarli har
uchala qurilish bosqichlarida kovlab ochilgan.
So‘nggi bronza davrining erto‘lalarini bajargan vazifasiga ko‘ra ikki guruhga
birlashtirish mumkin:
1. Yashashga mo‘ljallangan erto‘lalar. Bular ham o‘z navbatida a) to‘rt
kolonnali va markaziy mo‘risi mavjud bo‘lgan (maydoni 40-80 kv.m); b) rejasi
yumaloq va maydoni 10-12 kv.m.
2. Ishlab chiqarish uchun qurilgan xo‘jalik y erto‘lalari.
Bu davr uy-joylari tahlilining yakunida quyidagilarni ta’kid etish zarur. Sinch
uylar va erto‘lalar cho‘l-dasht bronza davri aholisi me’morchilik an’analari
26

ta’sirida paydo bo‘lgan bo‘lishi kerak. Bunday yodgorliklarga Qayroqqum
makonlari, Vodil, Yapag‘i, Qoramko‘l, Dahana, Dashti Asht mozor-qo‘rg‘onlari
kiradi. Yuqorida tilga olingan Sharqiy Turkiston “sinch uylar konstruksiyasi” ham
O‘rta Osiyoning shimoli-sharqiy hududlariga borib taqaladi. Paxsa va g‘ishtdan
tiklangan uylar janubiy xududlardagi dehqonchilik bilan shug‘ullangan aholi
uysozlik an’analariga taqlidan qurilgan.
Dalvarzin mudofaa inshootlari yaxshi o‘rganilgan. Shaharning ikkita tashqi va
bitta ichki mudofaa devorlari aniqlangan va ular shaharni uch qismga bo‘lib
turadi. Yu.A. Zadneprovskiy bergan ma’lumotlarga asosan devorlar qurilishida
quyidagi usullar qo‘llanilgan:
 G‘ishtdan terilgan.
 Paxsa bloklaridan tiklangan.
 Ikki tomoni g‘ishtdan “g‘ilof” qilinib, o‘rtasi to‘ldirilgan 38
.
Qurilish materiali sifatida guvalalardan foydalanilgani qayd etildi. Quyida har
bir mudofaa devorini alohida ko‘rib chiqamiz.
Dalvarzin I – 18 gektarlik maydonni egalagan va tuproq marzalaridan (tuproq
uyumi yoki ko‘tarma devor) bunyod etilgan devor bilan o‘rab olingan. Devorning
uch joyidan ko‘ndalangiga qirqib ko‘rilganda, mudofaa inshotlari madaniy
qatlamlar ustiga qurilgan tagkursida (platforma) tiklanganligi aniqlandi. Tagkursi
ustiga ikki tomoniga g‘ishtlardan “g‘ilof” qilinib, ichiga tosh (eni 60 sm), g‘isht
parchalari va loy bilan to‘ldirilib, salobatli devor qurilgan. Devor qalinligi 4-6 m,
balandligi 2,5 m. Ushbu devorning yana bir bo‘lagi boshqacharoq tarzda qurilgan.
Bu devor madaniy qatlamlar ustiga paxsa bloklari (o‘lchamlari 50X50, 40X30 sm)
yordamida bunyod etilgan. Devor qalinligi o‘rtacha 4 m, balandligi 1,25 m. Ushbu
devorga parallel etilib, undan 2 metr uzoqlikda ikkinchi devor 1,2 m. qalinlikda
tiklangan. Bu devor birinchi devorni mustahkamlash uchun qurilgani aniq. Har ikki
devor orasi tuproq, g‘isht, kesak va boshqalar bilan to‘ldirilgan va bu devorning
umumiy qalinligi 8 metrni tashkil etgan.
38
Заднепровский Ю.А. Укрепления чустских поселений и их место в истории первобытной
фортификации Средней Азии // КСИА. Вып. 176. Москва. 1976. – С. 3-13
27

Sharqiy qism yoki Dalvarzin II da 5 gektar maydon mudofaa devori bilan
himoyalangan. Ammo bu devor yaxshi saqlanmagan, u ham birinchi devor kabi
quyi madaniy qatlam ustiga qurilgan. Qalinligi 4 metr va saqlangan balandligi 1
metr.
Dalvarzin III yoki ark – shimoli-g‘arbiy bo‘lakni (maydoni 2,2 ga) uchinchi
mudofaa deori himoya etib turgan. Bu devori 60-80sm.li madaniy qatlam ustida
qora va ko‘kish rangli devg‘ishtlardan qurilgan. Devor qalinligi 2,5 metr va
saqlangan balandligi 2,6 metr.
Qazishmalar mudofaa devorlari yodgorlik tarixida quyidagi rivojlanish
bosqichlarini bosib o‘tganligini ko‘rsatmoqda:
I bosqich, shaharning mudofaa devorlari qurilgunga qadar davri va eng quyi
madaniy qatlamlarning 50-80 sm qalinlikda to‘planishi;
II bosqich, mudofaa devorlarining qurilishi, ulardan faol foydalanish va
ta’mirlash davri va bu oraliqda 2,5 – 4 metr qalinlikda madaniy qatlamlar yig‘iladi;
III bosqich, mudofaa devorlarining buzilib ketishi va yodgorlikda hayotni
to‘xtashi hamda uning tashlandiq holga kelib qolishi. Bunga eng yuqori qismdagi
qalinligi 60 sm. gacha bo‘lgan madaniy qatlamlar kiradi. Qazishma mualliflari
fikricha, mudofaa devorlarini bunday davrlashtirish shahar qurilish bosqichlariga
zid kelmaydi.
Dalvarzinda 130 dan ortiq metall buyumlar topilgan va ulardan 81 tasining
nimada foydalanilgani aniq: 64 tasi mehnat qurollari, 6 tasi jangovor qurollar, 5
tasi taqinchoqlar. Chust madaniyati va Dalvarzindagi metall buyumlar kelib
chiqishi jihatidan uchga bo‘linadi:
1 – mahalliy metall buyumlar (pichoqlar, jimjimador taqinchoqlar);
2 – janubiy o‘lkalardan kelib qolgan buyumlar (dastali oynalar, uch teshikli
suvliqlar);
3 – cho‘l-dasht bronza davri ko‘chmanchi aholisiga tegishli metall buyumlar
(dasta solinadigan o‘roq, ikki parrakli nayza, ponasimon iskana).
Dalvarzinliklar temir bilan ham tanish bo‘lishgan. Yuqori qatlamlardan kichik
tig‘li dastali temir pichoq va temir toshqoli topilgan. Metallurgiyaning o‘z xom
28

ashyo bazasiga egaligi, mahalliy metall buyumlarning mavjudligi va “farg‘onacha”
metalldan mehnat va jangovor qurollarning borligi so‘nggi bronza davrida
Farg‘ona metallurgiya va metall ishlash markazining shakllanganini ko‘rsatadi 39
.
To‘qimachilikni o‘rganishda asosiy ashyoviy dalillarga ishlab chiqarish bilan
bog‘liq mehnat qurollari kiradi: arqoqdagi ipni tekislaydigan suyak taroqlar, moki,
yigning urchug‘i (urchuqboshi). Sopol idishlar t ubida, yuqorida aytilganidek,
matolar izlari saqlanib bizgacha etib kelgan. Ular ham to‘qimachilikda matolar
xilini bilishda muhim ahamiyatga ega. Mutaxassislar xulosalariga ko‘ra, bu
davrdagi matolarning ko‘pi gazlamaning qalin va pishiq chiviq turidan iborat
bo‘lgan, saja turi kamroq bo‘lgan.
Dalvarzindan topilgan toshdan yasalgan buyumlar (dastaki so‘qa,
qarmoqtosh, qirg‘ich, qayroqtosh, to‘qmoq, yorg‘uchoq, o‘roq, qumtoshdan metall
quyuv qolipi) T.SH. Shirinov tomonidan yaxshi o‘rganilgan. Ushbu muallif
tomonidan toshdan yasalgan buyumlarning klassifikatsiyasi yaratilgan:
1. Dehqonchilik bilan bog‘langan mehnat qurollari va buyumlar (erga
ishlov beruvchi - so‘qa, hosil yig‘ishturuvchi – o‘roq, don yanchgichlar, mayda
keli-soplar, yorg‘uchoqlar);
2. Metallurgiyada ishlatilgan tosh qurollar (rudani va metall buyumlarni
ishlashda foydalanilgan - to‘qmoq, bolg‘a, cho‘kich, qolip, bolta va b.);
3. Baliqchilik qurollari;
4. Uy-ro‘zg‘or xo‘jaligi qurollari (teri va mo‘ynaga ishlov berishda va
tosh qurollarni tayyorlashda, kulolchilikda, to‘qimachilikda foydalanilgan);
5. Jangovor qurollar;
6. Funksional vazifasi aniqlanmagan qurollar 40
.
Keltirilgan ma’lumotlar: idishlar standartizatsiyasi va funksional
vazifalarining turli xilligi, ular sifatining yuqoriligi usta hunarmandlar
faoliyatining mahsuli ekanligi va bir so‘z bilan aytganda kulolchilik, to‘qimachilik,
39
Заднепровский Ю.А. Древнеземледельческая культура Ферганы. Москва –Ленинград (МИА,
№118). 1962. – С. 82
40
Ширинов Т. Орудия производства и оружие эпохи бронзы Среднеазиатского Междуречья.
Ташкент. 1986. – С. 63-64
29

metallurgiya, toshtaroshlik kabilar alohida mustaqil hunarmandchilik sohasi
sifatida shakllanganligini ko‘rsatadi.
30

2.2. Eylaton shahar xarobasi
Farg‘ona vodiysida so‘nggi bronza davrining Chust madaniyatidan keyingi
yodgorliklari YU.A.Zadneprovskiy tomonidan alohida guruh sifatida ajratilib,
dastlabki o‘rganilgan yodgorlikning nomi bilan “Eylaton madaniyati” deb atalgan.
Eylaton madaniyati deyilganda , ilk temir davri yodgorliklari majmuasi, ya’ni
Farg‘ona vodiysidagi butun bir davr xo‘jaligi madaniyati bilan bog‘liq jamiki
topilmalar, ashyoviy dalillar tushuniladi. Eylaton davri aholi makonlari kam bo‘lib,
yodgorliklarning ko‘pchiligini mozor-qo‘rg‘onlar tashkil qiladi. Buning sababini
B.H.Matbobev Eylaton madaniyati qatlamlarini aniqlab o‘rganish qiyin, chunki
mazkur qatlamlar anchayin keyingi qalin madaniy qatlamlar ostida joylashganligi
bilan izohlaydi. Bizningcha, vodiyda aholining zich joylashganligi ham ushbu
madaniyat yodgorliklarining saqlanib qolmasligiga o‘z ta’sirini ko‘rsatgan
omillardan biri bo‘lishi kerak.
Hozirda Eylaton madaniyatiga taalluqli 40 dan ortiq arxeologik yodgorliklar
aniqlangan 41
. Jumladan, Xo‘jand, Andijon, Sho‘rabashot, Simtepa, Sufon,
Piloltepa, Qoraqo‘rg‘on, To‘raqo‘rg‘on kabi aholi makonlari hamda Oqtom, Valik,
Niyozbotir, Tulaykon, Kungay kabi qadimgi mozor-qo‘rg‘onlarida Eylaton davri
materiallari aniqlanib o‘rganilgan. Bu madaniyatning katta asosiy yodgorligi
Eylaton shahar xarobasidir.
Eylaton shahar xarobasi (mahalliy aholi Shahri Haybar deb ham ataydi)
Haqqulobod temir yo‘l stansiyasidan 1,5 km sharqda, hozirgi Eylaton qishlog‘i
(Andijon viloyati) yaqinida joylashgan. Yodgorlik juda qattiq shikastlangan va
hozirda ichki mudofaa devorlarining bir qismi va ichki shaharning bir necha
tepaliklari saqlangan, xalos. Holbuki, o‘tgan asrning 30-yillarida laningradlik
arxeolog B.A. Latinin yodgorlikni tekshirgan paytda shaharning ikki qator
mudofaa devori yaqqol ko‘rinib turgan. Ichki shahar maydoni 500X400 metr va
tashqi devor undan 500 metr masofada aniqlangan. Shulardan kelib chiqib, ichki
shahar maydoni 20 gektar, tashqi shaharniki 200 gektar, deb olinadi. Arxeologik
41
Матбабаев Б.Х. Новый археологический комплекс эйлатанской культуры Ферганы (к вопросу о
хронологии и происхождении) // Цивилизация скотоводов и земледельцев Центральной Азии.
Самарканд-Бишкек, 2005.
31

qazishmalar natijasida mudofaa devorlarining balandligi 4 metrgacha saqlangani
va har 50-60 metrda kuzatuv minoralari (burjlar) bo‘lganligi aniqlangan. Faqat
ichki shaharning ayrim tepaliklaridagi qazishmalarda aholining xo‘jalik faoliyati
bilan bog‘liq ma’lumotlar to‘plangan. Ana shu tepalarning birida 1934 yili
yuqorida tilga olingan B.A. Latinin 42 m 2
o‘lchamli maydonda qazishma
o‘tkazgan 42
. Qurilish qoldiqlari aniqlanmagan. Ammo birinchi bor arxaik sopollar
majmuasi to‘plandi va ular ikki davriy sanaga ajratildi: 1) Quyi qatlam (B.A.
Latinin ularni miloddan avvalgi III ming yillik deb noto‘g‘ri sanalangan); 2)
Yuqori qatlam ( V-VIII asrlar). Keyinroq, 1952 yili Pomir-Farg‘ona ekspeditsiyasi
tarkibida ishlagan YU.A. Zadneprovskiy ichki shahar qismida qazishmalar olib
borib, quyi qatlamga tegishli cho‘zinchoq xonaning ikki devori qoldiqlarini 50 sm.
balandlikda ochgan. Ish jarayonida eylaton xilidagi bo‘yoq bilan naqsh solingan va
qizil angobli sopollar topildi. Bu materiallarni Chust madaniyati sopollari bilan
solishtirib, YU.A. Zadneprovskiy Eylaton madaniyati degan yangi arxeologik
kompleksni asoslab berdi va miloddan avvalgi VII-IV asrlarga tegishli deb
ko‘rsatdi.
1960-1963 yillari moskvalik T.G. Oboldueva Eylatonda qazishma ishlarini
olib bordi va 2X3,7 metrga teng kichik bir xonani kovlab ochdi 43
. Ushbu muallif
ichki shaharning mudofaa devorini, undagi burjni va shahar darvozasini tadqiq
etdi. Burj tagkursi ustiga devg‘ishtlardan va to‘rtburchak rejali qilib qurilgan
(o‘lchamlari 10X10 m). Burj bilan qurilgan devor eni 4 metr va ular 3,5 metr
balandlikda saqlangan. Burj yaxlit xolda qurilgan faqat darvoza oldida 3X2 metrli
xona unga qirqib kurilib yasalgan. Xona polidan topilgan sopol namunasi burj va
devorni qurilish davrini yodgorlik ilk davri bilan belgilashga olib keldi. Burjning
ta’mir qatlamlaridan topilgan materiallarni qizil angobli sopol buyumlarning ilk
davriga to‘g‘ri kelishini hisobga olib T.G. Oboldueva Eylatonni miloddan avvalgi
III asr bilan belgiladi. Bu vaqtda qadar Eylaton-Oqtom madaniyati yodgorliklari
miloddan avvalgi VI-III asr bilan belgilanar edi. Bu davrlashtirishni Eylatonda
42
Латынин Б.А. Некоторые итоги работ Ферганской экспедиции 1934г.// АСГЭ. Вып.3. 1961. – С.
112
43
Оболдуева Т.Г. Раскоки 1960 года на городище Эйлатан // КСИА. Вып.91. 1962. – С. 45
32

1988-1989 yillari ish olib borgan S.S. Qudratov qo‘llab quvvatladi 44
. Ammo bu
davrlashtirishning bir zaif tomoni bor. Sabab, YU.A. Zadneprovskiyda topilgan
qadimgi davr sopollari (bo‘yoq bilan naqsh solingan) na T.G.Obolduevada, na
S.S.Qudratovda topilmagan. Ushbu materiallarning mavjudligi Eylaton miloddan
avvalgi III asrdan ham oldin bo‘lishi mumkinligini ko‘rsatmoqda. Ammo Eylaton
shahrining paydo bo‘lishi va uning devorlari qurilishi tortushuvli bo‘lishiga
qaramay, u maydoni va mukammal mudofaa tizimi bilan miloddan avvalgi I ming
yillik o‘rtalaridagi Farg‘ona tarixida yirik shahar sifatida o‘z o‘rniga ega.
Farg‘ona vodiysidagi qadimgi dehqonchilik madaniyati taraqqiyotini
kuzatadigan bo‘lsak, qadimgi Chust dehqon jamoalarining an’analari miloddan
avvalgi I ming yillikning o‘rtalarida ham davom etib rivojlanganini guvohi
bo‘lamiz. Bu qadimgi davr an’analari kulolchilik buyumlarida yaxshi saqlangan.
SHunday qilib, arxeologik izlanishlar natijasida aniqlangan Eylaton shahar
xarobasining ulkan maydoni, qudratli mudofaa istehkomlari va rivojlangan
dehqonchilik, chorvachilik hamda hunarmandchiligining mavjudligi Farg‘ona
vodiysida yirik va eng qadimiy shaharlaridan biri mavjud bo‘lganligidan dalolat
beradi.
44
Кудратов С.С. Исследование Ферганского городища Эйлатан (раннее железо) // Проблемы
древней истории Северного Причерноморья и Средней Азии (эпохи бронзы и раннего железа).
Тезисы докладов научной конференции. Ленинград. 1990. – С. 21
33

Xulosa
Qadimgi Sharq mamlakatlarida temir miloddan avvalgi II ming yillikdayoq
ma’lum edi, lekin u O‘rta Osiyo hududlariga miloddan avvalgi I ming yillikning
boshlaridan kirib kela boshlagan.
O‘rta Osiyoda temirdan ishlangan dastlabki, mehnat qurollari miloddan
avvalgi IX-VIII asrlarga mansub bo‘lgan yodgorliklardan topilgan. Ammo
aksariyat buyumlar miloddan avvalgi VII-VI asrlarga oiddir.
Demak, O‘rta Osiyoda ilk temir davri miloddan avvalgi I ming yillik bilan
belgilanadi. Anov, Dalvarzin, Daratepa, Quyisoy kabi o‘nlab yodgorliklar
Turkmaniston Respublikasining janubiy, O‘zbekistonning Qashqadaryo va
Zarafshon vohasi, Farg‘ona vodiysi hamda Toshkent va Xorazm viloyatlari
hududlarida o‘rganilgan.
Baqtriya, Sug‘d va Farg‘onaning ilk temir davri turar joylari o‘rganish
davomida quyidagi xulosalar kelib chiqdi:
Ijtimoiy-iqtisodiy ahvolni tahlil qilish shuni ko‘rsatadiki, miloddan avvalgi I
ming yillikning boshlariga kelib, O‘rta Osiyoning nisbatan rivojlangan hududlarida
ilk davlat uyushmalari paydo bo‘la boshlaydi. Mil. avv. IX-VIII asrlarga kelib,
Baqtriya (Janubiy O‘zbekiston, Janubiy Tojikiston, Shimoliy Afg‘oniston)
hududlarida harbiy ahamiyatga ega bo‘lgan siyosiy birlashmalar tashkil topadi.
O‘sha davrda Marg‘iyona va So‘g‘diyona qadimgi Baqtriyaning ayrim qismlari
bo‘lganligi haqida turli ma’lumotlar bor. Baqtriya Sharqdagi eng muhim harbiy va
iqtisodiy markazlardan biri bo‘lib, aholining, qudratli shaharlar va qal’alarning
ko‘pligi, tabiiy xom ashyoga boyligi, muhim markaziy savdo yo‘llari chorrahasida
joylashganligi, hunarmandchilikning ravnaqi shundan dalolat beradi.
Qadimgi Baqtriya madaniyati davri aholisining turar joylari Shimoliy
Baqtriyaning ettita va Janubiy Baqtriyaning to‘rtta dehqonchilik vohalarida
joylashganligini biz yuqorida ko‘rib chiqdik.
Qadimgi So‘g‘diyona Zarafshon va Qashqadaryo vohalarida joylashgan
bo‘lib, janubi-sharqda Baqtriya, shimoli-g‘arbda Xorazm bilan chegaradosh
bo‘lgan. So‘g‘diyona haqida «Avesto», ahmoniylar davri, mixxat yozuvlari va
34

yunon-rim tarixchilari ma’lumotlar beradilar. Qashqadaryodagi bir qator turar-
joylar va uy-qo‘rg‘onlar qoldiqlari mil. avv. IX-VIII asrlarga oiddir. So‘g‘diyonada
Afrosiyob, Erqo‘rg‘on, Uzunqir kabi yirik shahar markazlari hamda qo‘shni
viloyatlar va davlatlar bilan o‘zaro iqtisodiy va madaniy aloqalar rivojlanadi.
Zarafshon va Qashqadaryo vohalarini o‘z ichiga olgan qadimgi Sug‘d
manzilgohlari rivojlanish tizimidagi jarayonlar ham qo‘shni hududlar bilan o‘zaro
bog‘liq holda kechdi. Bugunga qadar olib borilgan arxeologik tadqiqotlar natijalari
shundan dalolat beradiki, Sug‘d va unga qo‘shni bo‘lgan Baqtriya hududlarida
dastlabki turar joy, shaharlarning tarixiy-madaniy asosi bo‘lgan o‘troq
dehqeonchilik madaniyati Janubiy Turkmaniston va Afg‘onistondagi qadimgi
dehqonchilik markazlari bilan uzviy bog‘liqdir.
M.Isomiddinov Sug‘dda, xususan Samarqand So‘g‘di hududlarida ilk davlat
uyushmalari va shaharlar shakllanishida quyidagi yirik omillar shubhasiz etakchi
rol o‘ynaganligini ta’kidlaydi:
1. Hosildor erlar, sersuv tog‘ daryolari va iliq iqlim sharoiti.
2. Yuqori darajada rivojlangan dehqonchilik va hunarmandchilik.
3. Metall — ma’dan asoslarining mavjudligi.
4. Vohaning qulay savdo yo‘llari ustida joylashganligi.
5. Ko‘chmanchi dasht hududlar bilan qo‘shnichilik.
Tadqiqotchi ushbu beshta yirik omillarni arxeologik tadqiqotlar natijalariga
tayanib asoslab beradi.
Ilk temir davriga kelib, esa Sug‘dning Hisor tog‘ oldi tizmalarida,
Qashqadaryoning yuqori oqimida va Qarshi vohasida shaharsozlik madaniyatining
uzluksiz shakllanish jarayonlarini kuzatishimiz mumkin.
Umuman, miloddan avvalgi I ming yillikning boshlarida O‘rta Osiyo
hududida yashagan qadimgi dehqon, dehqon-chorvador va chorvador qabilalari
ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotida qator o‘zgarishlar sodir bo‘ladi. O‘troq
dehqonchilik vohalarida sug‘orish tizimi yanada takomillashib, dehqonlar
tomonidan yangi erlar o‘zlashtirildi. Manzilgohlarning soni ortib, ularning
maydoni kengayadi hamda ichki strukturasi murakkablashib, yirik shaharlar qaror
35

topadi. Shahar va qishloqlarda me’morchilik va hunarmandchilik takomillashadi.
Bu esa ikkinchi ijtimoiy mehnat taqsimoti – dehqonchilikdan hunarmandchilikning
ajralib chiqish jarayonini ta’minlaydi. Yirik davlat birlashmalari paydo bo‘ladi.
36

Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. Т.: “Маънавият”, 2008.
2. Абдуллаев К. Историко-географическая справка. “Археологическое
исследование Джандавлаттепа и Шерабадского района” Прага-2013.
3. Андрианов Б.Х. Хозяйственно-культурные типы и исторический
процесс // Советская этнография. № 2. Москва. 1968.
4. Аскаров А. Древнеземледельческая культура Южного Узбекистана . Т.:
1 977.
5. Аҳмадали Асқаров. Ўзбек халқининг келиб чиқиш тарихи. Т.:
“Ўзбекистон”, 2015.
6. Горбунова Н.Г. Кугайско-карабулакская культура Ферганы// СА. №3. –
М., 1983 .
7. Дуке Х. Чиракчинское поселение. ИМКУ, вып 17, Т.: 1982.
8. Заднепровский Ю.А. Древнеземледельческая культура Ферганы.
Москва-Ленинград. 1962. МИА № 118.
9. Исамиддинов М.Х. Истоки городской культуры Самаркандского Согда.
Изд. «Фан» Т.: 2002 .
10. Кабанов С.К. Археологические разведки в Ша хрисябском оазисе.
ИАНУз ССР, №6, Ташкент , 1951 .
11. Латынин Б.А. Некоторые итоги работ Ферганской экспедиции 1934г.//
АСГЭ. Вып.3. 1961.
12. Лушпенко О.Н. Раннежелезный век Южного Согда. Автреф. Канд.
Дисс. Самарканд, 1998.
13. Массон В.М. Средняя Азия в эпоху раннего железа: культурная и
социально экономическая динамика // Раннежелезный век Средней
Азии и Индии. Ашхабад. 1984.
14. Матбабаев Б.Х. Некоторые итоги сравнительного изучения расписной
керамики чустской культуры // ИМКУ. Вып. 30. Самарканд. 1999.
37

15. Матбобоев Б. Қадимги Фарғонада илк давлатчилик илдизлари //
O`zbekiston tarixi. № 1. Toshkent. 2002а.
16. Оболдуева Т.Г. Раскоки 1960 года на городище Эйлатан // КСИА.
Вып.91. 1962.
17. Сабиров К Обоонительные сооружения древних поселений и городов
Средней Азии. Автореф. дисс. ... канд. ист. наук. - М.: 1978.
18. Сагдуллаев А.С. Древнесогдийские памятники. АО 1978 года. Москва ,
1979 .
19. Сагдуллаев А. С. Поселения раннажелезного века в бассейне
Кашкадарьи. СА № III , 1984.
20. Сагдуллаев А.С. Қадимги Ўзбекистон илк ёзма манбаларда. Т.: 1996.
21. Спришевский В. И. Чустская стоянка эпохи бронзы в Узбекистане. СЭ
№ III, Москва-1954.
22. Спришевский В.И. Оборонительные сооружения эпохи бронзы на
территории Узбекистана // Советская Археология. №3. Москва. 1972.
23. Спришевский В.И. Чустское поселение (к истории Ферганы в эпоху
бронзы). Автореф. канд. дисс. Ташкент. 1963.
24. Сулайманов Р.Х. Древний Нахшаб. Т.: 2000 .
25. Усманова З.И. К вопросу о ранней античной керамике древней области
Кеш. ИМКУ, вып 10, Т.: 1973.
26. Шишкина Г.В. Самарканд во второй половине I тысячелетия до новой
эры. «Античная культура Средней Азии и Казахстана». Тезисы докл.
Т.: «Фан» , 1979.
38

«Baqtriya, Sug‘d va Farg‘onaning ilk temir davri turar joylari rekonstruksiyasi

Sotib olish