Dokument ma'lumotlari

Narxi 25000UZS
Hajmi 281.0KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 14 Fevral 2025
Kengaytma doc
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

127 Sotish

«Baqtriya, Sug‘d va Farg‘onaning ilk temir davri turar joylari rekonstruksiyasi

Sotib olish
« Baqtriya, Sug‘d va Farg‘onaning ilk temir davri turar joylari rekonstruksiyasi M U N D A R I J A Kirish................................................................................ 4-9 1- bob. Qadimgi Baqtriya va Sug‘dning ilk temir davri moddiy madaniyati........................................................... 10-24 1.1. Qadimgi Baqtriya madaniyatining shakllanishi............. 10-14 1.2. Sug‘d bobodehqonlarining qishloqlari va shaharlari.. 15-24 2- bob. Qadimgi Farg‘onaning so‘nggi bronza va ilk temir davri turar joylari...................................................... 25-35 2 .1. Dalvarzin shahar xarobasi............................................... 25-32 2.2. Eylaton shahar xarobasi................................................... 33-35 Xulosa................................................................................ 36-38 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati........................... 39-40 Kirish Mavzuning dolzarbligi. Mustaqilligimiz sharofati bilan o‘tmish tarixga, boy madaniy merosga bo‘lgan qiziqish ortdi. Tariximizni birlamchi manbalar asosida o‘rganmay turib, kelajakni qurish, madaniy-ma’rifiy va milliy o‘zligimizni anglash qiyin, degan fikrni Birinchi Prezidentimiz I.A. Karimov bir guruh tarixchilar va jurnalistlar bilan uchrashuvlarida ta’kidlab o‘tgan edi. Bu uchrashuvlarda milliy o‘zligimizni sarchashmasi tarix va madaniy meros ekanligi alohida ta’kidlanib, ularga munosabat davlat siyosati darajasiga ko‘tarildi. Vazirlar Mahkamasining 7 - iyul 1998 - yildagi “O‘zbekiston Respublikasi FA Tarix Instituti faoliyatini takomillashtirish to‘g‘risida” chiqargan qarori bunga misol bo‘la oladi. I.A. Karimovning “Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q” nomli asarida olg‘a surilgan g‘oyalar o‘zbek xalqi va uning davlatchilik tarixining ustuvor yo‘nalishlari bo‘yicha dasturilamal bo‘lib xizmat qilmoqda. “O‘zlikni anglash tarixni bilishdan boshlanadi... Haqqoniy tarixni bilmasdan turib esa o‘zlikni anglash mumkin emas... Davlatimiz, millatimizning haqqoniy ilmiy tarixini yaratish keng jamoatchiligimiz uchun g‘oyat muhim va dolzarb masalaga aylanishi lozim” 1 . Ta’kid etilgan hujjatlarning muhim tomonlaridan biri – ularda mamlakatimiz hududida eng qadimgi zamonlardan to hozirgacha bo‘lgan davlatchilik tarixi va uning bosqichlarini, shu hududda yashagan xalqlarning siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy va ma’naviy hayotini keng va chuqur o‘rganish uchun qulay shart- sharoitlar, imkoniyatlar yaratib berildi. Bronza davrida O‘rta Osiyoning janubiy viloyatlarida baland bo‘yli, boshi cho‘zinchoq, yuzi tor odamlarning vakillari tarqalgan. O‘rta Osiyoning shimoliy dasht va cho‘l qismida janub aholisidan farq qilgan boshi dumaloq, yuzi juda keng va cho‘ziq bo‘lmagan qabilalar yashagan. Janubiy qiyofali odamlar O‘rta er dengizi irqining vakillari deb ataladi. Ular Olb Osiyo, Mesopotamiya, Eron, Afg‘oniston, O‘rta Osiyoning janubi, Hindiston kabi katta grafik hududga 1 Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ// Биз ўз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. Танланган асарлар. Т.7. – Ташкент: Ўзбекистон, 1999. – Б. 132-155. 2 yoyilganlar. Shimoliy qiyofali odamlar Janubiy Sibir hududidan to Qozog‘iston va O‘rta Osiyoning shimoli-sharqiy qismida, Ural, Volga erlarigacha tarqalganlar. Miloddan avvalgi II ming yillikning ikkinchi yarmida O‘rta Osiyo hududida qadimgi janubiy va shimoliy qiyofadagi, ya’ni dehqonchilik va chorvachilik bilan shug‘ullangan odamlar vakillarining aralishib ketishi jarayoni boshlanadi. SHu davrga kelib bronza davri qabilalari O‘rta Osiyodagi turli elatlarga asos solganlar. O‘zbekiston hududida joylashgan shu elatlarning vakillari – so‘g‘dlar, baqtriylar, farg‘onaliklar, xorazmiylar va saklar, o‘zbek xalqining qadimgi ajdodlaridan bo‘lib, ular haqida ayrim ma’lumotlar qadimgi yozma manbalarda saqlangan. Miloddan avvalgi I ming yillikdan boshlab, yirik madaniy-tarixiy viloyatlar – Baqtriya, So‘g‘d, Farg‘ona, Xorazm, SHosh (Choch) qadimdan, to o‘rta asrlargacha Sharq hududlarida juda mashhur bo‘lgan. Antropologik va yozma manbalarning ma’lumotlari O‘rta Osiyoda alohida eng qadimgi elatlarning shakllanishi va etnik hududlarning ajrala boshlashi miloddan avvalgi IX - VIII asrlarga oid bo‘lgani haqida dalolat beradi. Bu masalani o‘rganish juda murakkab muammo bo‘lsa ham, shubhasiz aytib o‘tish kerakki, miloddan avvalgi VI asrning ikkinchi yarmida Erondagi ahmoniylar sulolasi podsholarning O‘rta Osiyoga yurishlari boshlanganda bu elatlarning ajrala borish jarayoni butunlay tugagan va turli qadimgi xalqlarning hududiy joylashuv chegaralari, viloyatlarning umumiy chegaralari ahmoniylardan ancha oldingi davrlarda shakllangan edi. Yozma manbalarga ko‘ra, ahmoniylar O‘rta Osiyoning alohida yirik viloyatlariga qarshi harbiy yurishlarni boshlaganlar. Demak, O‘rta Osiyo viloyatlari va aholisi haqida, ularning hududiy joylashuvi va ayrim viloyatlarning chegaralari haqida Sharqda turli ma’lumotlar to‘plangan bo‘lib, ularni tadqiq etish mavzuning dolzarbligini ko‘rsatadi. Mavzuning o‘rganilganlik darajasi. O‘rta Osiyoning so‘nggi bronza va ilk temir davri tarixi olimlarning ilmiy ijodiy faoliyatida alohida ahamiyatga ega bo‘lib, kashfiyotlar va prinsipial xulosalarga boydir. 3 Qadimgi Baqtriya Amudaryo yuqori oqimining har ikkala sohili havzalarida joylashgan. Hozirgi zamon etnogeografik tasavvurida uning sarhadlari Shimoliy Afg‘oniston, Janubiy O‘zbekiston va janubiy-g‘arbiy Tojikiston hududlariga to‘g‘ri keladi. Qadimgi yunon mualliflarining Baqtriya haqidagi ma’lumotlariga asoslanib, XIX va XX asrda qator olimlar (V. Geyger, E. Raysh, T. Noldeke, J.Prashek, keyinroq V.V.Bartold, S.P.Tolstov, M.M.Dyakonov, I.M. Dyakonov, V.M.Masson, V.A.Livshiщ) O‘rta Osiyoda Axomaniylarga qadar Qadimgi Baqtriya davlat uyushmasi bo‘lganligini qayd qiladilar 2 . Qadimgi Baqtriya aholisi madaniyati yodgorliklari Janubiy O‘zbekiston hududlarida 40 tadan ortiq punktlarda topib o‘rganilgan 3 . Bu yodgorliklarning aksariyat ko‘pchiligining quyi qatlami (Kuchuk I) co‘nggi bronza (mil. avv. X-VIII asrlar) komplekslarini tashkil etsa, yuqori qatlamlari (Kuchuk II, Kuchuk III, Kuchuk IV) ilk temir, ya’ni qadimgi Baqtriya davrining (mil. avv. VII-IV asrlar) qatlamlarini tashkil etadi. Xullas, Baqtriyaning ilk temir davri turar joylari L.Albaum, A.Asqarov, T. Shirinov, Sh.Shaydullaev, E.Kuzmina, K.Abdullaev, E.Rtveladze, Sh.Pidaev 4 kabi ko‘plab arxeologlar tomonidan tadqiq qilingan. Biz ularning ishlari bilan quyida qisqacha to‘xtalib o‘tamiz. Farg‘ona vodiysi O‘rta Osiyodagi yirik tarixiy-madaniy o‘lkalardan biri hisoblanib, u O‘rta Osiyoning shimoliy-sharqiy qismida, Sirdaryo va uning 2 Аҳмадали Асқаров. Ўзбек халқининг келиб чиқиш тарихи. Т.: “Ўзбекистон”, 2015. – Б. 181. 3 Ширинов Т., Шайдуллаев Ш. Бақтрия минг шаҳарли мамлакат. “Термиз: тарихий тадқиқотлар, илмий хулосалар”. Т.: 2001. – Б. 10. 4 Альбаум Л.И. Поселение Кучуктепе в Узбекистане. “Материалы сессии, посвященной итогам археолог-этнографических исследований 1964 года в СССР” Тезисы докладов. Баку-1965; Его же. К датировке верхнего слоя поселения Кучуктепа. ИМКУ № 8, Изд. «Фан» Уз. ССР. 1969; Аскаров А., Альбаум Л.И. Поселение Кучуктепа. Изд. «Фан», Т.: 1979. ; Кузьмина Е.Е. К вопросу о формировании культуры Северной Бактрии (“Бактрийский мираж” и археологическая действительность). ВДИ. № I, 1972 .; Ширинов Т., Шайдуллаев Ш. Бақтрия минг шаҳарли мамлакат. “Термиз: тарихий тадқиқотлар, илмий хулосалар”. Т.: 2001.; Абдуллаев К. Историко- географическая справка. “Археологическое исследование Джандавлаттепа и Шерабадского района” Прага-2013.; Ртвеладзе Э.В., Пидаев Ш.Р. Древнебактрийская крепость Талашкантепа «Российская Археология», № 2, Москва-1993. ; Пидаев Ш.Р. Раскопки святилища «ахееменидского» времени на холме Джандавлаттепа в Северной Бактрии. «Древний город Средней Азии». Ленинград-1973.; Его же. Материалы к изучению древних памятников Северной Бактрии. «Древняя Бактрия» вып I, «Наука» Ленинград-1974. 4 irmoqlari xavzasida joylashgan. U shimolda Chotqol, Qurama, Oto‘ynoq, sharqda Farg‘ona, janubda Oloy, Turkiston tog‘ tizmalari bilan chegaralangan. Vodiyning g‘arbiy chegaralari tarixiy-geografik jihatdan Xo‘jabaqirgansoy havzasi bo‘lib, undan keyingi hududlar Sug‘diyona-Ustrushona tarixiy-madaniy o‘lkasi hisoblangan 5 . To‘g‘ri, ba’zi manbalarda Xo‘jand qadimgi Farg‘ona xududiga kiritilgan va Xo‘jabaqirgansoy xavzasi vodiy xududi hisoblangan. Qadimgi Farg‘ona Baqtriya, So‘g‘d, Xorazm kabi Turonzaminning yirik tarixiy-madaniy o‘choqlaridan biri hisoblanib, umumbashariyat madaniyatiga qo‘shgan munosib hissasi tufayli “Farg‘ona sivilizatsiyasi” degan nom ostida jahon tarixiga kirgan. Farg‘onaning so‘nggi bronza davri yodgorliklarini har tomonlama o‘rganish natijasida, aniqlanishicha, dastlab dehqonlar qarorgohi, keyin shaharmonand qal’a- qo‘rg‘onlar, so‘ngra esa ilk shaharlar paydo bo‘ladi. D emak, mil. avv. II mingginchi yillikning oxirgi choragidan vodiyda ilk shaharlar, shaharmonand qal’a-qo‘rg‘onlar tarkib topgan. Ilk temir davrida ham Farg‘onada dehqonchilik madaniyati an’analari davom etadi. Farg‘onaning ilk temir davri aholsining turar joylari Baqtriya va Sug‘d hududlariga nisbatan kam o‘rganilgan bo‘lsa-da, B.A.Litvinskiy, YU.A.Zadneprovskiy, N.G.Gorbunova, M.E.Voronets, V.I.Sprishevskiy, T.G.Oboldueva, B.X.Matboboev 6 va boshqa arxeologlarning tadqiqot uslublari diqqatga sazovor. Kurs ishi ning maqsad va vazifalari. Hozirgi davrga qadar ilmiy- tarixiy adabiyotlarda mavjud bo‘lgan va saqlanib qolgan ilk temir davri turar joylarini paydo bo‘lishi, tuzilishi va taraqqiyot bosqichlariga bag‘ishlangan masalalarini yangi talablar va mezonlarni inobatga olgan holda chuqur o‘rganish, qiyosiy tahlil va ilmiy ma’lumotlarni umumlashtirish mazkur bitiruv malakaviy ishining oldiga 5 Горбунова Н.Г. Кугайско-карабулакская культура Ферганы// СА. №3. – М., 1983.- С . 23. 6 Заднепровский Ю.А. Древнеземледельческая культура Ферганы. Москва-Ленинград. 1962. МИА № 118.; Его же. Чустская культура Ферганы м памятники раннежелезного века Средней Азии. Автореф. док. дисс. Москва-1978. ; Спришевский В. И. Чустская стоянка эпохи бронзы в Узбекистане. СЭ № III, Москва-1954.; Матбобоев Б.Х. Локальные варианты чустской культуры Ферганы. Автореф. канд. дисс. Ленинград-1985. и др. 5 qo‘yilgan asosiy maqsadi hisoblanadi. Bu tadqiqotda aniqlangan arxeologik yodgorliklardan keng foydalanildi hamda Baqtriya, Sug‘d va Farg‘onaning ilk temir davri tarixida ro‘y bergan madaniy, ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy jarayonlarni, shaharlar taraqqiy etishining asosiy omillari va sabablarini zamonaviy yondashuvlar asosida aniqlash maqsadidan kelib chiqib bitiruv malakaviy ishi oldiga quyidagi asosiy vazifalar qo‘yildi: - Qadimgi Baqtriyaning ilk temir davri madaniyatining shakllanishi va rivojlanishi tarixini, bu davr madaniyat yodgorliklari, tipologiyasi va joylashishini ko‘rsatib berish; - Ilk temir davri Sug‘d bobodehqonlarining qishloqlari va shaharlari xususida ma’lumotlar berish; - Qadimgi Farg‘onaning so‘nggi bronza va ilk temir davri turar joylari, ya’ni Chust, Dalvarzin va Eylaton shahar xarobalarida o‘tkazilgan arxeologik tadqiqotlar natijalaridan kelib chiqib, ilk temir davri Farg‘ona aholisining turmush tarzi, turar joylari to‘g‘risidagi fikrlarni shakllantirishdan iborat. Kurs ishi ning xronologik doirasi. O‘rta Osiyoda temirdan ishlangan dastlabki, mehnat qurollari miloddan avvalgi IX-VIII asrlarga mansub bo‘lgan yodgorliklardan topilgan. Ammo aksariyat buyumlar miloddan avvalgi VII-VI asrlarga oiddir. Demak, bitiruv malakaviy ishning davriy chegarasi miloddan avvalgi I ming yillik bilan belgilanadi. Kurs ishining ob’ekti va predmeti: Baqtriya, Sug‘d va Farg‘onaning ilk temir davri aholi turar joylari, ularning tuzilishi tadqiqot ob’ektini bo‘lsa, ularning tarixiy taraqqiyoti uning predmetini tashkil etadi. Kurs ishining manbaviy asoslari. Kurs ishimizga Baqtriya, Sug‘d va Farg‘onaning ilk temir davri aholi turar joylarining tarixi, me’morchiligi, moddiy madaniyati bilan bog‘liq bo‘lgan tadqiqot ishlari asos qilib olindi. Kurs ishining ilmiy yangiligi Baqtriya, Sug‘d va Farg‘onaning ilk temir davri tarixi bo‘yicha hozirgi davrga qadar mavjud bo‘lgan ma’lumotlarni tizimlashtirish, umumlashtirish va tahlil qilishdan iboratdir. Tadqiqotda turar- joylar, shaharsozlik masalalariga bag‘ishlangan ilmiy adabiyotlar ma’lumotlari, 6 turli yondashuv va konsepsiyalar o‘rganildi va tizimlashtirilgan holda fanga joriy qilindi. Kurs ishining ilmiy va amaliy ahamiyati shundan iboratki, undagi ma’lumotlardan «O‘zbekiston tarixi» darsligining qadimgi davriga bag‘ishlangan bo‘limlarini yozishda foydalanish mumkin. Tarix fakulteti talabalari uchun «O‘rta Osiyoning qadimgi va o‘rta asrlar urbanizatsiyasi tarixi» nomli maxsus kurs o‘qishda bitiruv malakaviy ishi kerakli va ahamiyatli ma’lumotlar beradi. Bundan tashqari, bitiruv malakaviy ishidan ilk temir davri turar-joylarining paydo bo‘lishi va rivojlanishi masalalari tahlil qilingan va umumlashtirilgan ma’lumotlar bilan xalqimizning nihoyatda boy tarixiy-madaniy merosini targ‘ibot qilish va tarix misolida ma’naviy-ma’rifiy tarbiya ishlarida foydalanish mumkin. Kurs ishi ning tuzilishi va hajmi. Kurs ishi kirish, ikki bob, to’ rt paragraf, xulosa va adabiyotlar r o‘ yxatidan iborat. Umumiy hajmi 39 bet. 7 1-bob. Qadimgi Baqtriya va Sug‘dning ilk temir davri moddiy madaniyati 1.1. Qadimgi Baqtriya madaniyatining shakllanishi Qadimgi Baqtriya Amudaryo yuqori oqimining har ikkala sohili havzalarida joylashgan. Hozirgi zamon etnogeografik tasavvurida uning sarhadlari Shimoliy Afg‘oniston, Janubiy O‘zbekiston va janubiy-g‘arbiy Tojikiston hududlariga to‘g‘ri keladi. Knidlik Ktesiy (mil. avv. 430-354 y.), citsiliyalik Diodor (mil. avv. 90-21y.) va boshqa antik davr mualliflarining bergan ma’lumotlarida aytilishicha, Baqtriya qadimda qudratli va boy davlat bo‘lgan. Unga qarshi Ossuriya podshosi Nin hujum qilib, uning poytaxti Baqtra shahrini uzoq vaqt qamalda saqlaydi, ammo qal’ani ola olmaydi. Nihoyat, Semiramida (uning xotini) xiyla ishlatib, shahar qal’asiga kirib olgach, Baqtra shahri taslim bo‘ladi. Jangda Baqtriya podshosi Oksiart xalok bo‘ladi, “Nin Baqtriyaning juda boy oltin va kumushdan iborat xazinasini egallaydi” 7 . Qadimgi yunon mualliflarining Baqtriya haqidagi ma’lumotlariga asoslanib, XIX va XX asrda qator olimlar (V. Geyger, E. Raysh, T. Noldeke, J.Prashek, keyinroq V.V.Bartold, S.P.Tolstov, M.M.Dyakonov, I.M. Dyakonov, V.M.Masson, V.A.Livshiщ) O‘rta Osiyoda Axomaniylarga qadar Qadimgi Baqtriya davlat uyushmasi bo‘lganligini qayd qiladilar 8 . 1921-yilda qudratli Baqtriya xazinasini topish ilinjida Afg‘onistonga A.Fush boshchiligida fransuz arxeologik ekspeditsiyasi uyushtiriladi. Ammo, Baqtra shahar harobasida olib borilgan arxeologik qazishmalar davomida qadimgi shoxona saroy qoldiqlari, xazina boyliklari va turli xil haykallar bilan bezatilgan ibodatxonalar topilmaydi. A. Fush esa keng ko‘lamli arxeologik qazishmalarni davom ettirish o‘rniga qudratli Baqtriya podsholigi va uning boy madaniyati haqidagi ma’lumotlar yolg‘on, xom hayol (miraj) va noma’lum rivoyatdan boshqa 7 Кузьмина Е.Е. К вопросу о формировании культур ы Северной Бактрии (“Бактрийский мираж” и археологическая действительность). ВДИ. № I , 1972, с. 13 1-13 2. 8 Кузьмина Е.Е. К вопросу о формировании культур ы Северной Бактрии …… с. 132. 8 narsa emas ekan, aksincha Baqtriya tarixining ildizlari Eron Axomaniylari va Makedoniyalik Iskandar bosqini davrida keltirilgan madaniyatlar qorishmasidan iborat. U ham ko‘chmanchilar zarbasi tufayli vayronaga uchragan 9 , degan xulosaga keladi. A.Fushdan keyin bu o‘lkada topib o‘rganilgan antik davrning noyob arxeologik yodgorliklari va yuksak darajada rivojlangan qadimgi san’at asarlari Eron Axomaniylari va yunonistonlik ellinlar tufayli tarkib topdi, degan g‘ayriilmiy tasavvurni yolg‘on ekanligini tasdiqladi. Biroq, shunga qaramay, sovet davri tarixshunosligida yana uzoq yillar tarixiy va arxeologik tadqiqotlarda, mana shu ajnabiy mustamlakachilarning o‘rni va rolini qidirish davom etdi. O‘tgan asr boshlarida evrotsentrik tarixshunoslikda hukm surgan bunday qarashning asossizligi yuqorida (V-bobda) bronza davrining Sopollitepa va Jarqo‘ton kabi noyob yodgorliklari misolida fosh etildi. Sopolli madaniyati o‘zining Bo‘ston bosqichida gullab-yashnab turgan kezlarda, Baqtriya sarhadlariga Qadimgi Farg‘onaning Chust madaniyati tipidagi etnik guruhlar kirib keladilar. Ularning moddiy madaniyat izlari ibtidoiy urug‘chilik jamoasining bronza bosqichidan ilk temir bosqichiga o‘tish davri madaniyati sifatida Qadimgi Baqtriya hududlari bo‘ylab keng tarqaladi. Keyingi yillarda ularga tegishli moddiy madaniyat izlari Jarqo‘ton yodgorligining Arki maydonida keng o‘rganildi. Jarqo‘ton Ark maydonidan ularga xos turar-joy massivlari, erto‘lalar, g‘alla o‘ralari, charxsiz qo‘lda ishlanib, yuzasiga rangli naqsh solingan sopol idishlar, qayroqtosh va bronzadan yasalgan o‘roqsimon pichoqlar va boshqa ashyoviy dalillar topildiki, bobodehqon ajdodlarimizning Kuchuk I, Qizil I, Tilla I kabi shartli nomlar bilan yuritilgan bu madaniyati Sopolli madaniyatining uzviy davomi hisoblangan Qadimgi Baqtriya madaniyati tarkibiga singib ketgan . Ular Janubiy O‘zbekiston hududlarida 40tadan ortiq punktlarda topib o‘rganildi 10 . Bu yodgorliklarning aksariyat ko‘pchiligining quyi qatlami (Kuchuk I) co‘nggi bronza (mil. avv. X-VIII asrlar) komplekslarini 9 Кузьмина Е.Е. К вопросу о формировании культур ы Северной Бактрии …… - С.132. 10 Ширинов Т., Шайдуллаев Ш. Бақтрия минг шаҳарли мамлакат. “Термиз: тарихий тадқиқотлар, илмий хулосалар”. Т .: 2001 . – Б. 10. 9 tashkil etsa, yuqori qatlamlari (Kuchuk II, Kuchuk III, Kuchuk IV) ilk temir, ya’ni qadimgi Baqtriya davrining (mil. avv. VII-IV asrlar) qatlamlarini tashkil etadi . T. Shirinov va Sh.Shaydullaevlarning ta’kidlashicha, bronza davrining final bosqichi va ilk temir davriga tegishli yodgorliklar Janubiy O‘zbekiston hududlarida asosan uchta qadimgi dehqonchilik vohalarida (Sherobod dehqonchilik vohasi, markaziy shahri Jondavlattepa; Boysun dehqonchilik vohasi, markaziy shahri Qiziltepa; Surxon dehqonchilik vohasi, markaziy shahri Xayitobodtepa) joylashgan. Har bir qadimgi dehqonchilik vohasida bittadan markaziy shahardan tashqari, harbiy istehkom-qal’a, ibodatxona va 8-12 tagacha qishloq va katta patriarxal oila qo‘rg‘onlari mavjud. Har bir dehqonchilik vohasi voha davlatchiligining asosini tashkil etgan 11 . Ular o‘zbek xalqi etnik tarkibining tub joyli mahalliy o‘troq qatlami bo‘lib, ularning madaniy xo‘jalik kashfiyotlari ta’sirida mintaqaning chorvador aholisi ham asta-sekin o‘troqlashib, o‘zbek xalqining tub joyli o‘troq qatlami hayot tarzini tarkib topishiga olib kelgan. Ularning moddiy va madaniyat izlari Janubiy O‘zbekistonning Jondavlattepa, Bandixontepa, Talashkantepa, Qiziltepa, Kuchuktepa, Xayitobodtepa, Qizilcha 6, Mirshodi, Poyonqo‘rg‘on, Qo‘rg‘onzol kabi yodgorliklari misolida o‘rganilgan. Ulardan Poyonqo‘rg‘on va Qo‘rg‘onzol qal’alari Sug‘diyonadan janubga ketgan Eron Axomaniylari davridagi qadimgi “shox yo‘li”ning Baqtriya o‘lkasiga o‘tish shimoliy chegarasida qurilgan harbiy istehkomlar edi 12 . Ular orasida mukammal o‘rganilgan va zamondosh yodgorliklariga xronologik etalon rolini o‘ynashi mumkin bo‘lgan yodgorlik – Kuchuktepadir. Shimoliy Baqtriya hududidagi ilk temir davri yodgorliklarining stratigrafik qatlamlari shuni ko‘rsatadiki, Kuchuktepa madaniyati (Kuchuk I) eng uzog‘i bilan uchta qurilish davri davomida faoliyat etgan. Kuchuk II davriga kelib, kulolchilik sohasida Sopolli madaniyati an’analarining qayta tiklanish jarayoni kechadi. Endi barcha sopol buyumlar kulolchilik charxida yasaladigan bo‘lgan. Sopol buyumlari shakl jihatidan Sopolli madaniyati sopollaridan tubdan farq qilsa-da, yasalish 11 Ширинов Т., Шайдуллаев Ш. Бақтрия минг шаҳарли .... – Б. 10. 12 Абдуллаев К. Историко-географическая справка. “Археологическое исследование Джандавлаттепа и Шерабадского района” Прага-2013, - С. 14. 10 texnikasi va uslubi buyicha deyarli farq qilmaydi 13 . Kuchuktepada o‘tkazilgan tadqiqotlar shuni tasdiqlaydiki, sopol charxiga o‘tish evolyusion yo‘l bilan amalga oshgan. Agar Kuchuktepaning eng quyi qatlamlarida 72 foiz sopollar qo‘lda, 28 foiz sopollar charxda yasalganligi kuzatilgan bo‘lsa, vaqt o‘tishi bilan charxda yasalgan sopollarning nisbati oshib, Kuchuk II davriga kelib sopollar 100 foiz charxda yasalganligi kuzatilgan. Hattoki, oshxona idishlari – qozonlar ham yasalib bo‘lgandan sung charxlarda ularga jilo berilganligi qayd etildi 14 . Kuchuk II davridan boshlab Baqtriya hududida Qadimgi Baqtriya madaniyatining shakllanganligini akademik A.A. Askarov o‘z asarlarida ko‘rsatib bergan 15 . YOdgorliklar stratigrafiyasi va madaniy qatlamlaridan topilgan sopollar statistikasi shuni tasdiklaydiki, Qadimgi Baqtriya madaniyati Kuchuktepa madaniyati tarkibida, Sopolli madaniyati an’analarining tiklanishi asosida paydo bo‘lgan. Kuchuktepa madaniyatining (qo‘lda ishlangan sopollar majmuasi) eng rivojlangan paytida ham ayrim yodgorliklarda, jumladan Kuchuktepa, Jarqo‘tonda sopollarni charxda yasash udumining unutilmaganligining, hayot tarzidan to‘liq chiqarib yuborilmaganligining guvoxi bo‘lingan. Agar Kuchuk 1a, ya’ni Kuchuktepa madaniyatining ilk davrida sopol idishlarning 4 ta tipi sopol charxida yasalgan bo‘lsa, Kuchuk 1 b davriga kelib, umum sopollarning 70 foizi charxlarda yasalganligining guvoxi bo‘lingan va ular 7 ta tipni tashkil etadi 16 . Kuchuk I davridagi, charxda yasalgan sopollar shakli oddiylikdan murakkablikka tomon o‘sgan. Uning ilk davrida eng oddiy shaklli idishlar (kosa, chapya) charxda yasalgan bo‘lsa, so‘nggi davrga kelib, geometrik shaklli silindrsimon idishlarning yasalganligini ko‘rish mumkin. Qadimgi Baqtriya madaniyati davrida geometrik shaklli silindrsimon idishlar ushbu madaniyat kulolchiligining eng harakterli tomoni bo‘lib qoladi. Bu ma’lumotlar Qadimgi Baqtriya madaniyatining shakllanishi borasidagi statistik va ashyoviy dalillar bo‘lib xizmat qiladi. 13 Аскаров А.А., Альбаум Л.И. Поселение Кучуктепа ... - С. 86. 14 Шайдуллаев Ш.Б. Северная Бактрия в эпоху раннега железнего века ... - С. 88-89. 15 Аскаров А.А, Альбаум Л.И. Поселение Кучуктепа ... -С.79. 16 Шайдуллаев Ш.Б. Северная Бактрия в эпоху раннега железнего века ... - С. 88-89. 11 Uchta qurilish davri davomida faoliyat etgan Kuchuktepa madaniyati Qadimgi Baqtriya madaniyati bilan almashadi. YAngi paydo bo‘lgan madaniyat evolyusion yo‘l bilan, Kuchuktepa madaniyati tarkibidan o‘sib chiqqan. Olimlarning xronologik davrlashtirishiga ko‘ra Qadimgi Baqtriya madaniyatining shakllanishi mil. av. I ming yillikning boshlari bilan sanalanadi. Qadimgi Baqtriya madaniyatining ilk davri moddiy madaniyati ashyolari (Kuchuk II, Kuchuk III) faqatgina Baqtriya va Marg‘iyona hududlaridagina uchraydi (Kuchuktepa, Kiziltepa, Tillatepa, Yoz depe va boshqalar). Bundan shunday xulosa qilsa bo‘ladiki, Qadimgi Baqtriya madaniyati Baqtriya va Marg‘iyona hududlarida shakllangan. 12 1. 2 . Sug‘d bobodehqonlarining qishloqlari va shaharlari Qadimda Sug‘diyona deb nomlangan tarixiy-madaniy o‘lka hozirgi kunda Samarqand, Navoiy, Buxoro va Qashqadaryo viloyatlarini tashkil etadi 17 . Bu ona zaminning tarkib topishi, rivojlanishi va gullashida Zarafshon va Qashqadaryo daryolarining o‘rni beqiyos va benazirdir. Ana shu ikki daryo suvlari asosida juda qadim zamonlarda Sug‘d bobodehqonlarining qishloqlari va shaharlari qad ko‘targan. Zarafshonning yuqori va o‘rta havzalarida ilk temir davriga kelib, Avesto turlari (mahalliy sak qabilalari)ning bir qismi joylarda xo‘jalik imkoniyatlariga ko‘ra, sekin-asta o‘troq hayotga o‘ta boshlaydilar. Zarafshon va Qashqadaryo havzalarida o‘troqlashgan bu saklar Sarazm madaniyati avlodlari bilan qorishib, Avestoda “Gova Sug‘uda”deb atalgan tarixiy viloyatning o‘troq sug‘diylar aholisini tashkil etgan. Ular yashagan vohalar esa tarixda “Sug‘diyona” deb ataldi. SHunday qilib, so‘nggi bronza va ilk temir davrida yana bir madaniy- xo‘jalik markazi, ya’ni Sug‘diyona viloyati tarkib topadi, uning qadimgi dehqonchilik xo‘jaliklari bilan shug‘ullangan etnik qatlamining izlari Zarafshon vodiysining Ko‘ktepa, Afrosiyob, Xo‘ja Bo‘ston, Qozimontepa yodgorliklarining quyi qatlamlari, Qalqan ota mozor qo‘rg‘onlari, Qashqadaryo vohasida Uzunqir, Daratepa va Sangirtepa kabi yodgorliklar misolida o‘rganilgan. Yaqingacha Sug‘dning bosh shaharlari Samarqand va Buxoroni ilk shahar madaniyatining tarixiy ildizlari qaysi davr va qanday yodgorliklarga borib taqalishi fanda noma’lum edi. SHuning uchun sobiq Sovet davri tarixshunosligida O‘rta Osiyoga ilk shahar madaniyati Eron Axomaniylar va Iskandar boshliq yunonlar tomonidan olib kelingan. Bu zaminning tub joyli aholisi saklar esa, o‘tovlarda yashab ko‘chmanchi chorvachilik bilan shug‘ullanar edilar, deb tushintirilar edi. Ammo, o‘tgan asrning 70 yillaridan boshlab, olib borilgan arxeologik izlanishlar bunday g‘ayriilmiy qarashlarni asossiz ekanligini yuqorida nomlari zikr etilgan qadimgi dehqonchilik madaniyati yodgorliklari misolida isbotladi. Ana shu noyob yodgorliklarning keng o‘rganilgan ob’ektlaridan biri Ko‘ktepa qadimgi shahar harobasidir. 17 Аслида қадимги Суғд уч қисмдан иборат бўлиб, унинг марказий ва ғарбий қисмлари Зарафшон водийсига жойлашган бўлса, унинг жанубий қисми Қашқадарё ҳавзаларида таркиб топган. 13 Ko‘ktepa yodgorligi. Miloddan avvalgi II ming yillik o‘rtalarida Sarazmda yuz bergan iqtisodiy va siyosiy inqirozdan so‘ng, Zarafshon vodiysida ilk bor qad ko‘targan qadimgi dehqonchilik madaniyati Ko‘ktepa bo‘lib, u Poyariq tumanida 1988 yilda topilgan, uch dala mavsumi davomida arxeologik qazishmalar va kuzatuvlar olib borilgan 18 . Y o dgorlik deyarli kvadrat shaklida bo‘lib, uning maydoni 23 gektarni tashkil etadi. Yodgorlik toporelefiga ko‘ra, uni o‘rab olgan mudofaa devori chiziqlari va darvoza o‘rinlari yaqqol ko‘zga tashlanadi. Uning Bulung‘ur kanaliga parallel egarsimon shaklida etib kelgan janubiy darvozasi qarshisida monumental bino qoldiqlari saqlangan. Sharqiy devorning janubiy qismida yana bir darvoza o‘rni bo‘lib, bu eshik o‘rni to‘ppa-to‘g‘ri qandaydir monumental binolar qoldig‘iga olib boradi. Yodgorlikning shimoli-g‘arbiy burchagida ikkita minora, markaziy darvoza yaqinida yana ikkita minora o‘rni saqlangan. Yodgorlik shimoliy devorining markazida joylashgan darvoza ikkita yirik minoralar bilan mustahkamlangan. Shimoliy da r voza shaharni suv bilan ta’minlab turgan kanal bilan bog‘langan. Shaharga shimol tomondan suv olib kirgan kanal bo‘ylab yo‘l o‘tgan. Bularning barchasi yodgorlik rel’efida aniq ko‘zga tashlanadi. Yodgorlik maydonida ayniqsa, ikkita tepalik o‘z kattaligi bilan ajralib turadi. Ulardan biri qal’a markazida joylashgan bosh otashgoh o‘rni bo‘lishi mumkin. Unga yodgorlikdan ekin maydoni sifatida foydalangan mahalliy aholi zarar etkazgan. Natijada, razrez kesmasida 2 metr balandlikda saqlangan platforma g‘ishtlari ochilib qolgan. Shunday g‘ishtlar Afrosiyobning qo‘yi qatlamida ham uchraydi. Garchi tepalikning aniq o‘lchami bizgacha saqlangan bo‘lmasada, u taxminan 70x70 kvadrat metrni tashkil etadi. Markaziy darvoza bilan ushbu ob’ekt oralig‘ida hech qanday monumental bino qoldig‘i uchramaydi, aksincha, janubiy darvozadan tepalik tomon bir tekisda ko‘tarilib borgan pandusni kuzatish mumkin. 18 Исамиддинов М.Х. Истоки городской культуры Самаркандского Согда. Изд. «Фан» Т.: 2002; Джурақ улова Д.М. Зарафшон водийсининг тош ва бронза даври маданияти. “Фан” . Т .: 2011. – Б. 51-61. 14 Yodgorlik markazini egallagan bino qoldig‘i qazishma muallifi M.X. Isamiddinovning tahliliy xulosasiga ko‘ra, zardushtiylik ibodatxonasi bo‘lishi mumkin. Chunki, u yodgorlik markazida joylashgan baland platformaning ustida qad ko‘targan. Bu joyda o‘tkazilgan qazishma natijalariga ko‘ra, platforma ostidan olov bilan bog‘liq qandaydir qurilma qoldiqlari saqlangan bo‘lib, uni diniy harakteridan dalolat beradi. Yodgorlik maydonida ko‘zga tashlangan ikkinchi yirik tepalik uning janubi- sharqiga joylashgan bo‘lib, u ikki yarusli, maydoni 200x100 m. Uning sharqiy tomonida balandligi 10 m.dan kam bo‘lmagan qandaydir monumental bino qoldig‘i uchraydi. U to‘g‘ri to‘rtburchak shaklida, o‘lchami 100x80 m., unga g‘arb tomondan taxminan shuncha kattalikdagi maydon tutashgan. Uning mudofaa harakterini aniqlash maqsadida solingan shurflar kesmasida monumental bino atrofi 2-2,5 m. qalinlikdagi devor bilan o‘rab olinganligi ma’lum bo‘lgan. Qazishma muallifi M.X. Isamiddinov ushbu ob’ektni shahar hokimining qarorgohi bo‘lsa kerak, degan to‘g‘ri xulosaga keladi. O‘tgan asrning 70-yillarida kosmosdan olingan aerofoto suratlarida ham bu ikki tepalik aniq ko‘zga tashlanadi. Bulardan tashqari yodgorlik maydonida uncha baland bo‘lmagan yolg‘iz va yaxlit, uzluksiz davom etuvchi tepaliklar mavjudki, ular ayniqsa, shahar mudofaa devorlari yaqinida yaxshi ajralib turadi. Bular aholining turar-joy massivlari, hunarmandchilik ustaxonalarining qoldiqlaridir. Qalaga kirish darvozalari yaqinida pastlik-maydonlar, ulardan tepaliklar tomon ketgan ko‘cha izlari ham yaqqol ko‘zga tashlanadi. Ko‘ktepa atrofini o‘rab olgan mudofaa devorlari tashqarisida keng handaq izlari saqlangan. Uning g‘arbiy tomonida, handaq chiziqlariga tutash uchburchak shaklida yassi tepalik mavjud. Afsuski, bu tepalik zamonamizning pasirakor dehqonlari tomonidan o‘zlashtirilib, tekislab tashlangan. Ekin maydonlaridan terib olingan sopol parchalariga qaraganda, bu tepalik Ko‘ktepaga zamondosh bo‘lgan. Ikkita shunday yassi tepaliklar yodgorlik sharqiy tomonida ham uchraydi. Ular ham davr jihatidan Ko‘ktepa kompleksi bilan bir davrga tegishli. 15 Qadimgi shahar ichki va tashqi mudofaa devorlari bilan o‘rab olingan bo‘lib 19 , uning ichki devori tashqarisida, undan 500 metrlar chamasi tashqarida tashqi devor izlari ko‘tarma devor (val) sifatida saqlangan. U shimol va g‘arb tomondan Bulung‘ur kanaliga borib taqaladi. Bu mudofaa inshootining izlari eski topografik haritada Ko‘ktepaning sharqiy tomonida ham mavjud. Bu ko‘tarma devor Ko‘ktepaning janubiy tomonida alohida tepaliklarni o‘rab olgan 20 . YUqorida qayd etilgan dalillarga asoslangan holda muallif Ko‘ktepa Sug‘diyona hududidagi eng katta qadimgi shaharlardan biri bo‘lgan 21 , degan to‘g‘ri xulosaga keladi. Darhaqiqat, Ko‘ktepa Sug‘diyonada Sarazmdan keyin tashkil topgan yirik ilk shahar bo‘lib, unga antik davrda qurilgan Bulung‘ur kanaliga asos bo‘lgan tabiiy o‘zan orqali suv keltirilgan. Ko‘ktepaning shimol va g‘arbida yana bir devor bo‘lib, u dastlab eski o‘zanga borib taqalgan. Ichki va tashqi devorlar o‘rtasida bo‘shliq kuzatiladi. Bu esa qadimgi shaharlar qurilishi amaliyotida uchraydigan tabiiy holdir. Bu bo‘shliq zonasida paydo bo‘lgan ayrim tepaliklar shahar qurilishining sekin-asta tashqi devor doirasiga ko‘chganligidan dalolat beradi. Huddi shunday holatni Qalai-Zoxaki-Maronda ham kuzatilgan 22 . Darhaqiqat, Qalai-Zaxoki-Maronning markaziy qismi qalin uy-joy massivlaridan iborat, lekin ikkinchi mudofaa chizig‘i doirasida bo‘shliqlar ko‘p. Agar, Ko‘ktepa maydonini ikkinchi mudofaa chizig‘i doirasida belgilansa, uning maydoni 100 gektardan kam bo‘lmaydi. Bu qadimgi ilk shaharlar qurilish amaliyoti bilan bog‘liq hodisa bo‘lib, huddi shunga yaqin holatni bronza davrining yirik va ilk shahri Jarqo‘ton misolida ham kuzatiladi 23 . Tashqi mudofaa devorini o‘rganish maqsadida uning bir necha joyidan devor kesmasi olinadi. Ko‘tarma devor deb atalgan mudofaa chizig‘i katta format g‘ishtdan urilgan haqiqiy devor bo‘lib chiqdi. Tashqi devor qalinligi 9 m. Devor kesmasiga ko‘ra, u bir-birlariga qadab qurilgan uch qator mustaqil devorlardan iborat. Ulardan tashqi devoriga ancha putur etgan, uning qalinligi yaqin 3 m. O‘rta 19 Исамиддинов М.Х. Истоки городской культур ы Самарка ндского Согда. Т.: 2002 . – С. 38. 20 Исамиддинов М.Х.Указ. работа . - С. .38 . 21 Исамиддинов М.Х.Указ. р абота. - С. 38 . 22 Исамиддинов М.Х. Указ. Р абота . - С. 39;. Сулайманов Р.Х. Древний Нахшаб. Т.: 2000 . - С. 26 -28. 23 Аскаров А. Древнеземледельческая культура Южного Узбекистана . Т.: 1 977. - С. 46-48. 16 devor qalinligi 2 m. 60 sm, uchinchisini qalinligi 3 m. dan kengroq. Ularning qurilishida ishlatilgan g‘ishtlar bir xil, katta formatli (45x25x10, 45x27x9, 50x34x9 sm), qalin g‘ishtlar dan iborat . G‘ishtlarning o‘lchami va ular orasidan topilgan keramika materiallariga qaraganda, Ko‘ktepaning tashqi devori qadimgi Sug‘diyona davrida qad ko‘targan, ya’ni uning sanasi miloddan avvalgi VII asrda qurilgan. Uch mavsum ichida olib borilgan dala tadqiqotlari davomida Ko‘ktepaning 5 joyida stratigrafik shurflar qazildi va 6 punktda keng ko‘lamli qazishmalar o‘tkazildi. YOdgorlikda olib borilgan stratigrafik shurflar va madaniy qatlamlardan olingan arxeologik komplekslar Ko‘ktepani uch xronologik davrga bo‘lib o‘rganish mumkinligini ko‘rsatgan. Birinchi davr Ko‘ktepa I (so‘nggi bronza davri), ikkinchi davr Ko‘ktepa II (ilk temir davri Sug‘diyonasi), uchinchi davr Ko‘ktepa III (antik davri). Birinchi qazilma ob’ekti yodgorlikning markazida, ibodatxona majmuasi deb faraz qilingan baland tepalikda, 70x70 m. Aeros’emka materiallariga ko‘ra, ushbu markaziy tepalikka shimol va shimoliy-sharqiy tomondan to‘g‘ri to‘rtburchakli yassi tepalik yondashgan. Bu yonma-yon joylashgan ikki ob’ektning yassi tepasi monumental ibodatxonaning hovlisi bo‘lib chiqdi. Afsuski, baland tepalikning 80 % sharqiy tomondan buzib tashlangan, yassi tepalikning asosiy binoga tutashgan qismidan har yili chim ko‘chirilib, unga ham ancha putur etkazilgan. Baland tepaning qolgan qismini ochib ko‘rilganda, uning kesmasida blok-blok qilib tik urilgan g‘isht devor aniqlangan. Rejada har bir blok ikki yoki uch qator dev g‘ishtlardan tashkil topgan. G‘ishtlarda “0” va “F” ko‘rinishida tamg‘alar bosilgan. SHunga o‘xshash tamg‘alar Afrosiyobning quyi qatlamlari g‘ishtlarida ham uchraydi. Biroq, Afrosiyob tamg‘alari orasida “8” sonli tamg‘alar ko‘proq. Blokli g‘isht devorining saqlangan balandligi 2 metrdan ziyod. Qazishma maydonining janubi-sharqiy qismi g‘isht qatlamlardan tozalanganda, uning ostidan bino poli ochildi. Pol yuzasida platforma asosi va uning ostidan bir necha rangli naqshli sopol parchalari topildi. Pol ostida qalinligi 2 m.dan kam bo‘lmagan yumshoq kulli tuproq qatlami, uning ostida kuchli 17 yong‘inda kuygan pol ochildi. Ikkinchi pol sathidan pastga tomon o‘ra (yama) ketgan, o‘ra ichi organik chirindilar bilan to‘lib qolgan. O‘rani tozalaganda, u erdan tosh o‘roq parchasi, qayroqtosh va ko‘pgina rangli naqshli sopol parchalari topildi. Shunday qilib, Ko‘ktepaning markaziy qismida olib borilgan izlanishlar natijasida, bu joyda qandaydir monumental bino qoldig‘i, ya’ni Zardushtiylik ibodatxona kompleksi bo‘lganligi aniqlangan. Uning g‘isht platformasi ostidagi qalin kulli yumshoq kuygan tuproq qatlamining topilishi bu joyda otashparastlik ibodatxonasi bo‘lganligidan dalolat beradi. Ibodatxonadan sharqda yodgorlik mikrorelefida ikki yarusli tepa ajralib turadi. U ning maydoni 200x100 m. Afsuski, uning g‘arbiy tomoni qachonlardir zamonaviy texnika yordamida kesilgan. Aynan shu joy razrezi tozalanganda, razrez kesmasining yuqori qismida qalin devor qoldig‘i uchratildi. Bu devor yirik monumental bino devori bo‘lib, bino poli ostida ikki qator g‘isht terilgan devor ochildi. Ushbu monumental binoni to‘liq ochish va uning stratigrafiyasini aniqlash maqsadida ushbu ob’ektda olib borilgan qazilma maydoni 10x7 m.ga kengaytirildi va uni yarusma-yarus qazish davom ettirildi. Natijada , u shbu monumental bino poli ostidan 2 -2,5 m . qalinlikdagi kulli yumshoq qatlamga duch kelindi. Bu qatlamdan qazishma doirasida ko‘plab rangli naqshinkor sopol parchalari hamda materikka o‘yib tushirilgan uchta yarim erto‘la qoldiqlari topildi. To‘rtinchi erto‘laning bir burchagi ko‘rina boshladi. Erto‘lalar ichida ko‘kimtir kulrang madaniy qatlam to‘plangan bo‘lib, u ikki gorizontdan iborat. Gorizontlar erto‘lada ikkita pol bo‘lganligidan dalolat beradi. Markaziy Sug‘dda ilk temir davriga oid ilk shahar madaniyati qadimiy Samarqand-Afrosiyobda, Samarqandning eski shahri va atrofida tarkib topgan Qo‘rg‘oncha va Lolazor qishloq makonlarida va boshqa joylarda ham topib o‘rganilgan 24 . Lolazorda mil. avv. VII asr oxirlariga tegishli kanal izlari ham 24 Шишкина Г.В. Самарканд во второй половине I тысячелетия до новой эры. «Античная культура Средней Азии и Казахстана». Тезисы докл. Т.: «Фан» , 1979, с. 11-13; Буряков Ю.Ф. Поселение Лолазор предше ственник на Афрасиабе. “К исторической топографии древнего и средневекового 18 topilgan. Kanal eski shaharning Registon maydoni orqali Siyob bozoriga, undan Afrosiyob tepaligiga o‘tib, Xazrati Xizr masjidi yonidan uch tarmoqqa: shimolga, shimoliy-g‘arbga va janubiy-sharqqa bo‘linib, Afrosiyob I davridan boshlab butun shaharni suv bilan ta’minlagan. Afrosiyobning turli joylarida olib borilgan arxeologik izlanishlar davomida qadimgi shaharni o‘rab olgan monumental mudofaa devor (mil. avv.VI asr) qoldiqlari, ular tarkibi va devor asosi atrofidan kulolchilik charxida ishlangan qadimgi sug‘d davri sopol parchalari, ular ostidan esa, Ko‘ktepa I davri sopol parchalari aralash ko‘tarma tipidagi mudofaa istehkom izlari topilgan. Bularning barchasi Ko‘ktepa I va Ko‘ktepa II komplekslari bilan bir davrni, ya’ni markaziy Sug‘dda ilk shahar madaniyatini harakterlaydi. Tadqiqot natijalariga ko‘ra, Janubiy Sug‘dda huddi Shimoliy Baqtriya kabi o‘troq aholining qishloqlari Qashqadaryoning o‘rta va quyi havzalarida, tog‘ oldi hududlarda, soy etaklarida tashkil topgan. Ular 7 ta (Qayrag‘och, Guldaryo, SHo‘robsoy, Tanxozdaryo, Qizildaryo, Erqo‘rg‘on, Nishon) qadimgi dehqonchilik vohalarini tashkil etadi 25 . Ulardan uchtasi (SHo‘robsoy, Qizildaryo, Guldaryo) mil. avv. I ming yillikning boshlarida tashkil topgan. Qishloq makonlarining ba’zilari qal’a-qo‘rg‘on va unga tutash bir necha tepachalardan iborat. Ular atrofi yaxlit mudofaa devori bilan o‘ralmagan (Yangitepa, Chiroqchitepa, To‘rtko‘ltepa) qishloq makonlardir. Bu tepalarning quyi qatlamlarida charxsiz qo‘lda yasalgan sopol parchalari uchraydi. Qadimgi Sug‘d davriga kelib vohani ziroatchi jamoalar tomonidan o‘zlashtirish davom etadi va yana to‘rtta qadimgi dehqonchilik vohalari shakllanadi. Sangirtepa maydoni kengayib, uning atrofi paxsa devorlari bilan o‘ral olingan Ark (3 ga) va atrofi yaxlit mudofaa devori bilan o‘ralmagan bir necha patriarxal urug‘ jamoalarining mulki-oddiy tepachalar ko‘rinishida bizgacha etib kelgan. Janubiy Sug‘dning noyob yodgorligi Daratepa bo‘lib, u Arki A’lo (maydoni 0,5 ga) va atrofi yaxlit devor bilan o‘ralmagan “shahriston”dan iborat (maydoni 10 Самарканда”. Т .: “Фан”, 1981. - С. 7-22. 25 Лушпенко О.Н. Раннежелезный век Южного Согда. Автреф. Канд. Дисс. Самарканд-1998, -С. 7- 8. 19 ga). Daratepa Arkida va “shahriston”ning shimoli-g‘arbiy qismida olib borilgan qazishmalar davomida monumental bino (Arkda) qoldiqlari va urug‘ jamoalarining paxsa va xom g‘ishtdan qurilgan turar-joylari o‘rganilgan. Bu yodgorliklarni (Sangirtepa, Daratepa va Uzunqir) o‘rganish natijasida qadimgi Sug‘d madaniyatining me’moriy qurilish rejasi, o‘ziga xos qurilish usullari va tuzilish xususiyatlari aniqlandi va Qashqadaryo vodiysida yashagan ilk temir davri ajdodlarimizning o‘troq hayoti va yuksak darajada rivojlangan madaniyati o‘rganildi 26 . Ularning har biri o‘ziga xos xronologik va maxsus xususiyatlarga ega. Tadqiqotchilar Sangirtepa madaniy qatlamlarini ikki xronologik bosqichga (Sangir I, II), Uzunqir va Daratepani esa uchtadan (Uzunqir I,II,III, Dara I, II, III) xronologik bosqichga bo‘linishini aniqlaganlar 27 . Sangirtepa va Uzunqir dastlab, Sangir I va Uzunqir I bosqichida o‘zlashtirilgan, ularning yil sanasi mil. avv. IX asrning oxiri-VIII asr bilan belgilanadi. Bu davrning keramikasi asosan charxsiz, qo‘lda yasalgan sopol idishlardan iborat. Uzunqir sopollari Sangirtepa sopollariga nisbatan qo‘polroq, past sifatli ishlangan. Yarim sfera shaklli Sangirtepa sopollarining ichki va tashqi sirtiga qizg‘ich jigarrang angob berilgan. Sangir I keramika kompleksida charxda yasalgan yuqori sifatli xum va xumchalar, yarim sfera shaklli kosalar uchraydi. Uzunqir I qatlamida esa, charxda yasalgan sopol idishlar uchramaydi. Demak, Sangir I qatlami Uzunqir I bosqichining so‘nggi fazasiga to‘g‘ri keladi. Sangir II bosqichida charxsiz qo‘lda yasalgan sopol idishlar keskin kamayadi, Uzunqir II bosqichida charxda yasalgan sopol idishlar paydo bo‘ladi. Ular silindrokonus shaklli xum va xumchalar, tog‘ora va bikonik shaklli kosalardan iborat. Ba’zida ularning gardishi aylanasi bo‘ylab tiniq jigarrang angob berilgan. Xum va xumchalar to‘lqinsimon yoqali ishlangan. Sangir I davrining charxda 26 Лушпенко О.Н. Раннежелезный век …… - С. 8-11. 27 Сагдуллаев А. Памятники материальной культуры Южного Согда эпохи раннего железа (некоторые итоги исследований в 1976-1986гг). «Культура юга Узбекистана в древности и средневековье)» Т .: 1987 , с. 3-16; Его же. Оседлые области юга Средней Азии в эпоху раннего железа (генезис культуры и социально-экономическая динамика). Автореф. Док. Дисс. Москва- 1989. с 45 . 1989; Лушпенко О.Н. Раннежелез ный век…. - С. 11-15. 20 yasalgan yarim sfera shaklli kosalari Sangir II va Uzunqir II bosqichida keng yoyilgan. Uzunqir II keramika kompleksida bikonik miskalar ham mavjud bo‘lib, ularning yoqasi qarmoqsimon shaklda rasmiylashtirilgan. Uzunqir II va Sangir II komplekslari mil. avv. VII-VI asrlarga tegishlidir. Uzunqir III bosqichi kompleksi (keramikasi) asosan, devor harobalari ustidan terib olingan ko‘tarma materiallar bo‘lib, uning yil sanasi mil. avv. V-IV asrlar bilan belgilangan. Keyingi yillarda M.Xasanov Uzunqir, Sangirtepa va Daratepa yodgorliklarida qo‘shimcha qazishmalar olib borib, ularni ilk temir davri shaharsozlik madaniyati haqida ko‘p yangiliklar kiritdi. Yakkabog‘ tog‘lari yonbag‘irlarida joylashgan Daratepada g‘isht va paxsadan qurilgan uy-joy komplekslari ochilgan. Xonalarning markaziy qismida oppoq kuli bilan sandal o‘rinlari kuzatiladi. Dara I keramika kompleksi Sangir II va Uzunqir II qatlamlarining boshlang‘ich fazasiga tegishli ekanligi aniqlangan. Dara I keramika charxli va charxsiz sopol idishlardan iborat. Dara I bosqichining sopol qozonlari Uzunqir II bosqichining qozonlari bilan bir xil quloqlidir. Charxda yasalgan Dara I keramika kompleksi xum va xumchalar, kuboklar, bikonik kosa va bankasimon idishlar bilan harakterlanadi. Dara II bosqichining kuboksimon idishlari Sangir II davrining shunday idishlariga o‘xshashligi qayd qilinadi. Daratepaning o‘ziga xos bo‘ydor yoki past tanali bikonik kosalari Sangirtepa va Uzunqirda uchramaydi. Ularni Dara III keramikasi sifatida talqin etish mumkin. Ammo, Dara II qatlamining yuqori gorizontida uchraydigan yarim sferali kosalar Sangir II, Uzunqir II va hatto, Uzunqir III bosqichida ham keng uchratiladi. Daratepa arxeologik kompleksining yil sanasi mil. avv. VI-IV asrlarga tegishli ekanligi aniqlangan. Sangirtepa, Uzunqir va Daratepa sopollarining qiyosiy o‘rganish natijasida, shu narsa ma’lum bo‘ldiki, Daratepa aynan Uzunqir II va Sangir II davrida o‘zlashtirilib, bu erda ilk shahar hayoti mil. avv. V-IV asrlarda ham davom etadi 28 . Shunday qilib, Uzunqir, Sangirtepa va Daratepalar Janubiy Sug‘dning ilk shaharlari bo‘lib, ular orqali Samarqanddan Baqtriyaga qadimgi savdo karvon yo‘li 28 Лушпенко О.Н. Раннежелезный век…- С. 14-15. 21 o‘tgan. Shu bois, bu shaharlar viloyatning harbiy istehkomlari, hunarmandchilik markazlari va savdo-sotiq ahamiyatiga molik shaharlari bo‘lgan. Makedoniyalik Iskandar harbiy yurishlari munosabati bilan tilga olingan Nautaka va Ksenippa o‘z davrida Janubiy Sug‘dning nafaqat yirik shaharlari, balki sharq an’anasiga ko‘ra, ular viloyatlar nomini ham anglatganlar. Agar biz Kesh viloyatini Nautaka deb faraz qilsak, uning hududiy doirasida joylashgan Sangirtepani saroy shaklidagi monumental inshoot qoldiqlari bilan Nautaka shahri bilan lokalizatsiyalash mumkin. Uzunqir esa Nautaka viloyatining yirik harbiy istehkomi bo‘lgan. Sangirtepa bilan Uzunqirning bir-birlariga juda yaqin (650 m.) joylashishi fikrimizning asosli ekanligini tasdiqlaydi. Ksenippa Janubiy Sug‘dning Naxshob viloyati hududida joylashgan. U quyi Qashqadaryoning dashtlari bilan bog‘lanib ketgan viloyat hisoblanadi. Bu viloyat hududiy doirasida, hozirgi Qarshi bilan Koson shaharlari o‘rtasida qadimgi Erqo‘rg‘on harobalari joylashgan. Prof. R.X.Sulaymonov boshliq arxeologlar guruhi Erqo‘rg‘onda keng ko‘lamli izlanishlar olib borib, ilk temir davriga tegishli shaharni ochib o‘rgandilar. Bu joydan monumental saroy qoldiqlari, ibodatxonalar, aholining uy-joy komplekslari, yuksak darajada rivojlangan hunarmandchilik mahsulotlari va boshqalarni topib o‘rganganlar. Janubiy Sug‘dning ilk shaharlari va davlatchiligi bo‘yicha taniqli mutaxassis prof. A.Sagdullaev mudofaa devorlari bilan o‘ralgan va alohida hokim qo‘rg‘oniga ega bo‘lgan Erqo‘rg‘on Ksenippa shahri va Kesnippa viloyatining markazi bo‘lganligini e’tirof etadi 29 . Demak, Yerqo‘rg‘on qadimgi shahar harobasini Ksenippa shahri va viloyati bilan lokalizatsiyalash tarixiy haqiqatga yaqindir. 29 Сагдуллаев А.С. Қадимги Ўзбекистон илк ёзма манбаларда. Т.: 1996. – Б. 78-80. 22 2-bob. Qadimgi Farg‘onaning so‘nggi bronza va ilk temir davri turar joylari Farg‘ona vodiysida qadimgi dehqonchilik madaniyati, ilk shaharlar va dastlabki davlatchilik shakllarini o‘rganishda so‘nggi bronza (jez) (miloddan avvalgi XII-VII asrlar) va ilk temir davri (miloddan avvalgi VII(?)-VI-III asrlar) arxeologik yodgorliklarining ahamiyati beqiyosdir. Bundan oldingi - qadimgi va o‘rta bronza davrlari yodgorliklari hozircha aniqlangani yo‘q, biroq o‘sha davrning ayrim topilmalari kam bo‘lsa-da uchrab turadi. Bularga Xok va Aflotun xazinalari, marmar toshdan yo‘nilgan tarozi toshlari (O‘sh muzeyi) va sig‘inish bilan bog‘liq So‘xdan topilgan tosh buyum kabilar kiradi. So‘nggi bronza davrida vodiyda ikki xil xo‘jalik turiga kiruvchi madaniy an’analar bo‘lgani aniqlangan: birinchisi cho‘l-dasht bronza davriga taalluqli Qayroqqum madaniyati, ikkinchisi dehqonchilik bilan shug‘ullangan aholiga tegishli Chust madaniyati hisoblanadi. Arxeologik ma’lumotlarga ko‘ra, vodiyda dehqonchilik madaniyati miloddan avvvalgi II ming yillik oxirgi choragidan paydo bo‘lgan. Bu davrda dehqonchilik bilan shug‘ullangan aholi qoldirgan yodgorliklar birinchi topilgan makon nomi bilan Chust madaniyati deb yuritiladi. Bu madaniyat sohiblari erni haydab sug‘orishning eng sodda shakllaridan foydalangan holda xo‘jalik yuritganlar. Xususan, bu fikrni tasdiq etuvchi Saymalitosh (Farg‘ona tog‘ tizimi) va So‘x yaqinidagi YAngiariqsoyning qoyatosh rasmlari ichida er haydayotgan kishilar tasviri ajralib turadi 30 . Mutaxassislar fikricha, Farg‘onada mayda vohalarda sug‘oriladigan va lalmi dehqonchilikka asoslangan xo‘jalikda xonaki chorvachilik ham bo‘lgan 31 . Vodiydagi qadimgi bobodehqonlarimiz makonlari suv bo‘yidagi unumdor erlarning o‘zlashtirilishiga qarab, alohida voha yoki guruh tarzida (ikki va undan ortiq yodgorlik) joylashgan. Vohalar yoki yirik yodgorliklar orasidagi masofa 20-30 km.ga borgan, bu oraliq - otning bir yurishiga yoki tuyaning bir kunda bosib o‘tadigan yo‘liga teng bo‘lgan. Ana shunday vohalar 30 Ташбаева К.И Новые иследования Саймалы-таша // Новое о древнем и средневековом Кыргызстане. Вып. 2. Бишкек. – С. 72-75; Хужаназаров М. Изображения пахоты из Янгиарыксая // ОНУ. №3. 1989. - С. 50-51. 31 Андрианов Б.Х. Хозяйственно-культурные типы и исторический процесс // Советская этнография. N 2. Москва. 1968. 23 Farg‘ona vodiysining 15 ta geografik rayonida topib o‘rganilgan 32 . Qayd etilan vohalar vodiyning asosiy suv “arteriyalari” bo‘yida yoki ularning suv havzalarida o‘rnashganlar. Bular G‘ovasoy, Kosonsoy, Moylisuv, Ko‘gart, Yassi, Qurshobsoy, Oqburasoy, Arovonsoy va boshqalar. Bobodehqonlar tabiiy ravishda, suv chiqqan joylardan tashqari, ko‘p xarajat va kuch ketmaydigan mo‘‘jaz kichik kanallar (ariqlar) ham bunyod etganlar. Buni Dalvarzinning va Ashqoltepaning asosiy suv manbasi bo‘lgan Qoradaryogacha bo‘lgan masofa tasdiq etadi. Chunki Qoradaryo bilan Dalvarzin orasida masofa 3-4 km bo‘lsa, Ashqoltepa daryodan 500-700 metr uzoqlikda joylashgan. Chust madaniyati yodgorliklari davriy jihatdan ikkiga bo‘linadi: birinchi bosqich miloddan avvalgi XII-IX asrlar; ikkinchi bosqich miloddan avvalgi VIII-VII asrlarga tegishli 33 . Qadimgi dehqonchilik yodgorliklari vodiyning shimol va asosan sharqiy qismida joylashgan 34 . Sharqiy Farg‘ona vodiyning boshqa qismlariga nisbatan jadalroq o‘zlashtirilgan ko‘rinadi va dehqonchilik ushbu xududda ildamroq rivoj topgan. Chunki shu paytgacha aniqlangan 80 dan ortiq yodgorlikning 62 tasi aynan sharqiy tomonda o‘rnashgan 35 . Demak, so‘nggi bronza va ilk temir davri yodgorliklarining aksariyati sharqiy Farg‘onada qayd etilgan va aynan ilk shaharsozlik belgilarini o‘zida mujassam etgan bir necha yodgorliklar xuddi shu Qoradaryoning boshlanishi va o‘rta oqimida joylashgan. Chust madaniyati yodgorliklari ichida Dalvarzin (25 gektar), Ashqoltepa (13 ga), Chust (5 ga), Dehqontepa (5 ga) va Xo‘jambog‘ (4 ga) alohida ahamiyat kasb etadi. Tilga olingan yodgorliklar Farg‘ona vodiysidagi urbanistik jarayonlarni o‘rganishda birlamchi manbalar bo‘lib xizmat qiladi. Chunki ushbu yodgorliklarda ilk shaharlarning arxeologik belgilari aniqlangan 36 . Ta’kid joizki, qadimgi shaharlar 32 Заднепровский Ю.А. Чустская культура Ферганы и памятники раннежелезного века Средней Азии. Автореф. дисс. докт. ист. наук. Москва. 1978. – С. 11-12 . 33 Матбабаев Б.Х. Некоторые итоги сравнительного изучения расписной керамики чустской культуры // ИМКУ. Вып. 30. Самарканд. 1999. – С. 54 34 Матбабаев Б.Х. Локальные варианты чустской культуры Ферганы. Автореф. канд дисс. Ленинград. 1985. 35 Заднепровский Ю.А. Динамика развития оседлоземледельческой культуры Ферганы // Аральский кризис: Историко-географическая ретроспектива. Москва. 1991. – С. 188 36 Заднепровский Ю.А. Типы поселений и жилищ Ферганы бронзового века // Реконструкция дневных обществ, отношений по археологическим материалам жилищ и поселений. Кр. тезисы 24 mavjud dehqonchilik vohalarining diniy-madaniy, iqtisodiy va hunarmandchilik markazlari sifatida paydo bo‘lgan 37 . Quyida Farg‘ona vodiysidagi qadimgi aholi turar joylari va ular bilan bog‘liq arxeologik komplekslar tahlili bayon etiladi. 2.1. Dalvarzin shahar xarobasi докладов. Ленинград. 1974. – С. 34 37 Матбабаев Б. Х. Древние города Ферганской долины (по археологическим материалам) // Мат. республиканской научно-практической конференции на тему: «Великий шелковый путь и Ферганская долина». Ташкент. 2004. – С. 28 25 Dalvarzin – nafaqat Farg‘ona vodiysi va balkim O‘rta Osiyodagi so‘nggi bronza va ilk temir davri yodgorliklari ichida eng kattasi va muhimi hisoblanadi. Yodgorlik Andijon viloyati Jalolquduq tumani Oyim qishlog‘idan 2 km sharqda Dalvarzin mahallasining quyi qismida joylashgan. Maydoni 25 ga, madaniy qatlami qalinligi 4 metrga etadi. Dalvarzinda 1952 yildan boshlab 16 dala mavsumi mobaynida Sankt-Peterburglik arxeolog YU.A. Zadneprovskiy qazishma ishlarini olib bordi. Tekshirish ishlari asosan yodgorlikning markaziy qismida va sharqiy mudofaa devori tomonlarida amalga oshirildi. Tadqiqotlar natijasida Dalvarzinning uch qismdan iborat ekanligi va har biri alohida mudofaa devorlari bilan o‘rab olingani aniqlangan. Ya’ni, shahar xarobasi uch tarkibiy qismli va ular Dalvarzin I, II, III deb nomlangan. Arxeologik tekshirishlar natijasida har bir bo‘lakning funksional vazifasi aniqlangan. Dalvarzin I (D I) – (maydoni 18 ga) aholining asosiy yashash joyi. Dalvarzin II (D II) – (maydoni qariyib 5 ga), uy-joylarni uchramasligi va madaniy qatlamlarni unchalik qalin emasligiga qaraganda, bu bo‘lak chorva mollarining yoki xavf xatar tug‘ilganda atrof aholining jon saqlaydigan joyi vazifasini bajargan. Dalvarzin III (D III) – (maydoni 2 ga yaqin ) shimoli-g‘arbiy qism, alohida ajratib olingan va kuchli mudofaa devorlari bilan himoyalangan, bu erda ark joylashgan. Qazishmalar paytida Dalvarzin I va II qismlarida uy-joy qoldiqlari deyarli har uchala qurilish bosqichlarida kovlab ochilgan. So‘nggi bronza davrining erto‘lalarini bajargan vazifasiga ko‘ra ikki guruhga birlashtirish mumkin: 1. Yashashga mo‘ljallangan erto‘lalar. Bular ham o‘z navbatida a) to‘rt kolonnali va markaziy mo‘risi mavjud bo‘lgan (maydoni 40-80 kv.m); b) rejasi yumaloq va maydoni 10-12 kv.m. 2. Ishlab chiqarish uchun qurilgan xo‘jalik y erto‘lalari. Bu davr uy-joylari tahlilining yakunida quyidagilarni ta’kid etish zarur. Sinch uylar va erto‘lalar cho‘l-dasht bronza davri aholisi me’morchilik an’analari 26 ta’sirida paydo bo‘lgan bo‘lishi kerak. Bunday yodgorliklarga Qayroqqum makonlari, Vodil, Yapag‘i, Qoramko‘l, Dahana, Dashti Asht mozor-qo‘rg‘onlari kiradi. Yuqorida tilga olingan Sharqiy Turkiston “sinch uylar konstruksiyasi” ham O‘rta Osiyoning shimoli-sharqiy hududlariga borib taqaladi. Paxsa va g‘ishtdan tiklangan uylar janubiy xududlardagi dehqonchilik bilan shug‘ullangan aholi uysozlik an’analariga taqlidan qurilgan. Dalvarzin mudofaa inshootlari yaxshi o‘rganilgan. Shaharning ikkita tashqi va bitta ichki mudofaa devorlari aniqlangan va ular shaharni uch qismga bo‘lib turadi. Yu.A. Zadneprovskiy bergan ma’lumotlarga asosan devorlar qurilishida quyidagi usullar qo‘llanilgan:  G‘ishtdan terilgan.  Paxsa bloklaridan tiklangan.  Ikki tomoni g‘ishtdan “g‘ilof” qilinib, o‘rtasi to‘ldirilgan 38 . Qurilish materiali sifatida guvalalardan foydalanilgani qayd etildi. Quyida har bir mudofaa devorini alohida ko‘rib chiqamiz. Dalvarzin I – 18 gektarlik maydonni egalagan va tuproq marzalaridan (tuproq uyumi yoki ko‘tarma devor) bunyod etilgan devor bilan o‘rab olingan. Devorning uch joyidan ko‘ndalangiga qirqib ko‘rilganda, mudofaa inshotlari madaniy qatlamlar ustiga qurilgan tagkursida (platforma) tiklanganligi aniqlandi. Tagkursi ustiga ikki tomoniga g‘ishtlardan “g‘ilof” qilinib, ichiga tosh (eni 60 sm), g‘isht parchalari va loy bilan to‘ldirilib, salobatli devor qurilgan. Devor qalinligi 4-6 m, balandligi 2,5 m. Ushbu devorning yana bir bo‘lagi boshqacharoq tarzda qurilgan. Bu devor madaniy qatlamlar ustiga paxsa bloklari (o‘lchamlari 50X50, 40X30 sm) yordamida bunyod etilgan. Devor qalinligi o‘rtacha 4 m, balandligi 1,25 m. Ushbu devorga parallel etilib, undan 2 metr uzoqlikda ikkinchi devor 1,2 m. qalinlikda tiklangan. Bu devor birinchi devorni mustahkamlash uchun qurilgani aniq. Har ikki devor orasi tuproq, g‘isht, kesak va boshqalar bilan to‘ldirilgan va bu devorning umumiy qalinligi 8 metrni tashkil etgan. 38 Заднепровский Ю.А. Укрепления чустских поселений и их место в истории первобытной фортификации Средней Азии // КСИА. Вып. 176. Москва. 1976. – С. 3-13 27 Sharqiy qism yoki Dalvarzin II da 5 gektar maydon mudofaa devori bilan himoyalangan. Ammo bu devor yaxshi saqlanmagan, u ham birinchi devor kabi quyi madaniy qatlam ustiga qurilgan. Qalinligi 4 metr va saqlangan balandligi 1 metr. Dalvarzin III yoki ark – shimoli-g‘arbiy bo‘lakni (maydoni 2,2 ga) uchinchi mudofaa deori himoya etib turgan. Bu devori 60-80sm.li madaniy qatlam ustida qora va ko‘kish rangli devg‘ishtlardan qurilgan. Devor qalinligi 2,5 metr va saqlangan balandligi 2,6 metr. Qazishmalar mudofaa devorlari yodgorlik tarixida quyidagi rivojlanish bosqichlarini bosib o‘tganligini ko‘rsatmoqda: I bosqich, shaharning mudofaa devorlari qurilgunga qadar davri va eng quyi madaniy qatlamlarning 50-80 sm qalinlikda to‘planishi; II bosqich, mudofaa devorlarining qurilishi, ulardan faol foydalanish va ta’mirlash davri va bu oraliqda 2,5 – 4 metr qalinlikda madaniy qatlamlar yig‘iladi; III bosqich, mudofaa devorlarining buzilib ketishi va yodgorlikda hayotni to‘xtashi hamda uning tashlandiq holga kelib qolishi. Bunga eng yuqori qismdagi qalinligi 60 sm. gacha bo‘lgan madaniy qatlamlar kiradi. Qazishma mualliflari fikricha, mudofaa devorlarini bunday davrlashtirish shahar qurilish bosqichlariga zid kelmaydi. Dalvarzinda 130 dan ortiq metall buyumlar topilgan va ulardan 81 tasining nimada foydalanilgani aniq: 64 tasi mehnat qurollari, 6 tasi jangovor qurollar, 5 tasi taqinchoqlar. Chust madaniyati va Dalvarzindagi metall buyumlar kelib chiqishi jihatidan uchga bo‘linadi: 1 – mahalliy metall buyumlar (pichoqlar, jimjimador taqinchoqlar); 2 – janubiy o‘lkalardan kelib qolgan buyumlar (dastali oynalar, uch teshikli suvliqlar); 3 – cho‘l-dasht bronza davri ko‘chmanchi aholisiga tegishli metall buyumlar (dasta solinadigan o‘roq, ikki parrakli nayza, ponasimon iskana). Dalvarzinliklar temir bilan ham tanish bo‘lishgan. Yuqori qatlamlardan kichik tig‘li dastali temir pichoq va temir toshqoli topilgan. Metallurgiyaning o‘z xom 28 ashyo bazasiga egaligi, mahalliy metall buyumlarning mavjudligi va “farg‘onacha” metalldan mehnat va jangovor qurollarning borligi so‘nggi bronza davrida Farg‘ona metallurgiya va metall ishlash markazining shakllanganini ko‘rsatadi 39 . To‘qimachilikni o‘rganishda asosiy ashyoviy dalillarga ishlab chiqarish bilan bog‘liq mehnat qurollari kiradi: arqoqdagi ipni tekislaydigan suyak taroqlar, moki, yigning urchug‘i (urchuqboshi). Sopol idishlar t ubida, yuqorida aytilganidek, matolar izlari saqlanib bizgacha etib kelgan. Ular ham to‘qimachilikda matolar xilini bilishda muhim ahamiyatga ega. Mutaxassislar xulosalariga ko‘ra, bu davrdagi matolarning ko‘pi gazlamaning qalin va pishiq chiviq turidan iborat bo‘lgan, saja turi kamroq bo‘lgan. Dalvarzindan topilgan toshdan yasalgan buyumlar (dastaki so‘qa, qarmoqtosh, qirg‘ich, qayroqtosh, to‘qmoq, yorg‘uchoq, o‘roq, qumtoshdan metall quyuv qolipi) T.SH. Shirinov tomonidan yaxshi o‘rganilgan. Ushbu muallif tomonidan toshdan yasalgan buyumlarning klassifikatsiyasi yaratilgan: 1. Dehqonchilik bilan bog‘langan mehnat qurollari va buyumlar (erga ishlov beruvchi - so‘qa, hosil yig‘ishturuvchi – o‘roq, don yanchgichlar, mayda keli-soplar, yorg‘uchoqlar); 2. Metallurgiyada ishlatilgan tosh qurollar (rudani va metall buyumlarni ishlashda foydalanilgan - to‘qmoq, bolg‘a, cho‘kich, qolip, bolta va b.); 3. Baliqchilik qurollari; 4. Uy-ro‘zg‘or xo‘jaligi qurollari (teri va mo‘ynaga ishlov berishda va tosh qurollarni tayyorlashda, kulolchilikda, to‘qimachilikda foydalanilgan); 5. Jangovor qurollar; 6. Funksional vazifasi aniqlanmagan qurollar 40 . Keltirilgan ma’lumotlar: idishlar standartizatsiyasi va funksional vazifalarining turli xilligi, ular sifatining yuqoriligi usta hunarmandlar faoliyatining mahsuli ekanligi va bir so‘z bilan aytganda kulolchilik, to‘qimachilik, 39 Заднепровский Ю.А. Древнеземледельческая культура Ферганы. Москва –Ленинград (МИА, №118). 1962. – С. 82 40 Ширинов Т. Орудия производства и оружие эпохи бронзы Среднеазиатского Междуречья. Ташкент. 1986. – С. 63-64 29 metallurgiya, toshtaroshlik kabilar alohida mustaqil hunarmandchilik sohasi sifatida shakllanganligini ko‘rsatadi. 30 2.2. Eylaton shahar xarobasi Farg‘ona vodiysida so‘nggi bronza davrining Chust madaniyatidan keyingi yodgorliklari YU.A.Zadneprovskiy tomonidan alohida guruh sifatida ajratilib, dastlabki o‘rganilgan yodgorlikning nomi bilan “Eylaton madaniyati” deb atalgan. Eylaton madaniyati deyilganda , ilk temir davri yodgorliklari majmuasi, ya’ni Farg‘ona vodiysidagi butun bir davr xo‘jaligi madaniyati bilan bog‘liq jamiki topilmalar, ashyoviy dalillar tushuniladi. Eylaton davri aholi makonlari kam bo‘lib, yodgorliklarning ko‘pchiligini mozor-qo‘rg‘onlar tashkil qiladi. Buning sababini B.H.Matbobev Eylaton madaniyati qatlamlarini aniqlab o‘rganish qiyin, chunki mazkur qatlamlar anchayin keyingi qalin madaniy qatlamlar ostida joylashganligi bilan izohlaydi. Bizningcha, vodiyda aholining zich joylashganligi ham ushbu madaniyat yodgorliklarining saqlanib qolmasligiga o‘z ta’sirini ko‘rsatgan omillardan biri bo‘lishi kerak. Hozirda Eylaton madaniyatiga taalluqli 40 dan ortiq arxeologik yodgorliklar aniqlangan 41 . Jumladan, Xo‘jand, Andijon, Sho‘rabashot, Simtepa, Sufon, Piloltepa, Qoraqo‘rg‘on, To‘raqo‘rg‘on kabi aholi makonlari hamda Oqtom, Valik, Niyozbotir, Tulaykon, Kungay kabi qadimgi mozor-qo‘rg‘onlarida Eylaton davri materiallari aniqlanib o‘rganilgan. Bu madaniyatning katta asosiy yodgorligi Eylaton shahar xarobasidir. Eylaton shahar xarobasi (mahalliy aholi Shahri Haybar deb ham ataydi) Haqqulobod temir yo‘l stansiyasidan 1,5 km sharqda, hozirgi Eylaton qishlog‘i (Andijon viloyati) yaqinida joylashgan. Yodgorlik juda qattiq shikastlangan va hozirda ichki mudofaa devorlarining bir qismi va ichki shaharning bir necha tepaliklari saqlangan, xalos. Holbuki, o‘tgan asrning 30-yillarida laningradlik arxeolog B.A. Latinin yodgorlikni tekshirgan paytda shaharning ikki qator mudofaa devori yaqqol ko‘rinib turgan. Ichki shahar maydoni 500X400 metr va tashqi devor undan 500 metr masofada aniqlangan. Shulardan kelib chiqib, ichki shahar maydoni 20 gektar, tashqi shaharniki 200 gektar, deb olinadi. Arxeologik 41 Матбабаев Б.Х. Новый археологический комплекс эйлатанской культуры Ферганы (к вопросу о хронологии и происхождении) // Цивилизация скотоводов и земледельцев Центральной Азии. Самарканд-Бишкек, 2005. 31 qazishmalar natijasida mudofaa devorlarining balandligi 4 metrgacha saqlangani va har 50-60 metrda kuzatuv minoralari (burjlar) bo‘lganligi aniqlangan. Faqat ichki shaharning ayrim tepaliklaridagi qazishmalarda aholining xo‘jalik faoliyati bilan bog‘liq ma’lumotlar to‘plangan. Ana shu tepalarning birida 1934 yili yuqorida tilga olingan B.A. Latinin 42 m 2 o‘lchamli maydonda qazishma o‘tkazgan 42 . Qurilish qoldiqlari aniqlanmagan. Ammo birinchi bor arxaik sopollar majmuasi to‘plandi va ular ikki davriy sanaga ajratildi: 1) Quyi qatlam (B.A. Latinin ularni miloddan avvalgi III ming yillik deb noto‘g‘ri sanalangan); 2) Yuqori qatlam ( V-VIII asrlar). Keyinroq, 1952 yili Pomir-Farg‘ona ekspeditsiyasi tarkibida ishlagan YU.A. Zadneprovskiy ichki shahar qismida qazishmalar olib borib, quyi qatlamga tegishli cho‘zinchoq xonaning ikki devori qoldiqlarini 50 sm. balandlikda ochgan. Ish jarayonida eylaton xilidagi bo‘yoq bilan naqsh solingan va qizil angobli sopollar topildi. Bu materiallarni Chust madaniyati sopollari bilan solishtirib, YU.A. Zadneprovskiy Eylaton madaniyati degan yangi arxeologik kompleksni asoslab berdi va miloddan avvalgi VII-IV asrlarga tegishli deb ko‘rsatdi. 1960-1963 yillari moskvalik T.G. Oboldueva Eylatonda qazishma ishlarini olib bordi va 2X3,7 metrga teng kichik bir xonani kovlab ochdi 43 . Ushbu muallif ichki shaharning mudofaa devorini, undagi burjni va shahar darvozasini tadqiq etdi. Burj tagkursi ustiga devg‘ishtlardan va to‘rtburchak rejali qilib qurilgan (o‘lchamlari 10X10 m). Burj bilan qurilgan devor eni 4 metr va ular 3,5 metr balandlikda saqlangan. Burj yaxlit xolda qurilgan faqat darvoza oldida 3X2 metrli xona unga qirqib kurilib yasalgan. Xona polidan topilgan sopol namunasi burj va devorni qurilish davrini yodgorlik ilk davri bilan belgilashga olib keldi. Burjning ta’mir qatlamlaridan topilgan materiallarni qizil angobli sopol buyumlarning ilk davriga to‘g‘ri kelishini hisobga olib T.G. Oboldueva Eylatonni miloddan avvalgi III asr bilan belgiladi. Bu vaqtda qadar Eylaton-Oqtom madaniyati yodgorliklari miloddan avvalgi VI-III asr bilan belgilanar edi. Bu davrlashtirishni Eylatonda 42 Латынин Б.А. Некоторые итоги работ Ферганской экспедиции 1934г.// АСГЭ. Вып.3. 1961. – С. 112 43 Оболдуева Т.Г. Раскоки 1960 года на городище Эйлатан // КСИА. Вып.91. 1962. – С. 45 32 1988-1989 yillari ish olib borgan S.S. Qudratov qo‘llab quvvatladi 44 . Ammo bu davrlashtirishning bir zaif tomoni bor. Sabab, YU.A. Zadneprovskiyda topilgan qadimgi davr sopollari (bo‘yoq bilan naqsh solingan) na T.G.Obolduevada, na S.S.Qudratovda topilmagan. Ushbu materiallarning mavjudligi Eylaton miloddan avvalgi III asrdan ham oldin bo‘lishi mumkinligini ko‘rsatmoqda. Ammo Eylaton shahrining paydo bo‘lishi va uning devorlari qurilishi tortushuvli bo‘lishiga qaramay, u maydoni va mukammal mudofaa tizimi bilan miloddan avvalgi I ming yillik o‘rtalaridagi Farg‘ona tarixida yirik shahar sifatida o‘z o‘rniga ega. Farg‘ona vodiysidagi qadimgi dehqonchilik madaniyati taraqqiyotini kuzatadigan bo‘lsak, qadimgi Chust dehqon jamoalarining an’analari miloddan avvalgi I ming yillikning o‘rtalarida ham davom etib rivojlanganini guvohi bo‘lamiz. Bu qadimgi davr an’analari kulolchilik buyumlarida yaxshi saqlangan. SHunday qilib, arxeologik izlanishlar natijasida aniqlangan Eylaton shahar xarobasining ulkan maydoni, qudratli mudofaa istehkomlari va rivojlangan dehqonchilik, chorvachilik hamda hunarmandchiligining mavjudligi Farg‘ona vodiysida yirik va eng qadimiy shaharlaridan biri mavjud bo‘lganligidan dalolat beradi. 44 Кудратов С.С. Исследование Ферганского городища Эйлатан (раннее железо) // Проблемы древней истории Северного Причерноморья и Средней Азии (эпохи бронзы и раннего железа). Тезисы докладов научной конференции. Ленинград. 1990. – С. 21 33 Xulosa Qadimgi Sharq mamlakatlarida temir miloddan avvalgi II ming yillikdayoq ma’lum edi, lekin u O‘rta Osiyo hududlariga miloddan avvalgi I ming yillikning boshlaridan kirib kela boshlagan. O‘rta Osiyoda temirdan ishlangan dastlabki, mehnat qurollari miloddan avvalgi IX-VIII asrlarga mansub bo‘lgan yodgorliklardan topilgan. Ammo aksariyat buyumlar miloddan avvalgi VII-VI asrlarga oiddir. Demak, O‘rta Osiyoda ilk temir davri miloddan avvalgi I ming yillik bilan belgilanadi. Anov, Dalvarzin, Daratepa, Quyisoy kabi o‘nlab yodgorliklar Turkmaniston Respublikasining janubiy, O‘zbekistonning Qashqadaryo va Zarafshon vohasi, Farg‘ona vodiysi hamda Toshkent va Xorazm viloyatlari hududlarida o‘rganilgan. Baqtriya, Sug‘d va Farg‘onaning ilk temir davri turar joylari o‘rganish davomida quyidagi xulosalar kelib chiqdi: Ijtimoiy-iqtisodiy ahvolni tahlil qilish shuni ko‘rsatadiki, miloddan avvalgi I ming yillikning boshlariga kelib, O‘rta Osiyoning nisbatan rivojlangan hududlarida ilk davlat uyushmalari paydo bo‘la boshlaydi. Mil. avv. IX-VIII asrlarga kelib, Baqtriya (Janubiy O‘zbekiston, Janubiy Tojikiston, Shimoliy Afg‘oniston) hududlarida harbiy ahamiyatga ega bo‘lgan siyosiy birlashmalar tashkil topadi. O‘sha davrda Marg‘iyona va So‘g‘diyona qadimgi Baqtriyaning ayrim qismlari bo‘lganligi haqida turli ma’lumotlar bor. Baqtriya Sharqdagi eng muhim harbiy va iqtisodiy markazlardan biri bo‘lib, aholining, qudratli shaharlar va qal’alarning ko‘pligi, tabiiy xom ashyoga boyligi, muhim markaziy savdo yo‘llari chorrahasida joylashganligi, hunarmandchilikning ravnaqi shundan dalolat beradi. Qadimgi Baqtriya madaniyati davri aholisining turar joylari Shimoliy Baqtriyaning ettita va Janubiy Baqtriyaning to‘rtta dehqonchilik vohalarida joylashganligini biz yuqorida ko‘rib chiqdik. Qadimgi So‘g‘diyona Zarafshon va Qashqadaryo vohalarida joylashgan bo‘lib, janubi-sharqda Baqtriya, shimoli-g‘arbda Xorazm bilan chegaradosh bo‘lgan. So‘g‘diyona haqida «Avesto», ahmoniylar davri, mixxat yozuvlari va 34 yunon-rim tarixchilari ma’lumotlar beradilar. Qashqadaryodagi bir qator turar- joylar va uy-qo‘rg‘onlar qoldiqlari mil. avv. IX-VIII asrlarga oiddir. So‘g‘diyonada Afrosiyob, Erqo‘rg‘on, Uzunqir kabi yirik shahar markazlari hamda qo‘shni viloyatlar va davlatlar bilan o‘zaro iqtisodiy va madaniy aloqalar rivojlanadi. Zarafshon va Qashqadaryo vohalarini o‘z ichiga olgan qadimgi Sug‘d manzilgohlari rivojlanish tizimidagi jarayonlar ham qo‘shni hududlar bilan o‘zaro bog‘liq holda kechdi. Bugunga qadar olib borilgan arxeologik tadqiqotlar natijalari shundan dalolat beradiki, Sug‘d va unga qo‘shni bo‘lgan Baqtriya hududlarida dastlabki turar joy, shaharlarning tarixiy-madaniy asosi bo‘lgan o‘troq dehqeonchilik madaniyati Janubiy Turkmaniston va Afg‘onistondagi qadimgi dehqonchilik markazlari bilan uzviy bog‘liqdir. M.Isomiddinov Sug‘dda, xususan Samarqand So‘g‘di hududlarida ilk davlat uyushmalari va shaharlar shakllanishida quyidagi yirik omillar shubhasiz etakchi rol o‘ynaganligini ta’kidlaydi: 1. Hosildor erlar, sersuv tog‘ daryolari va iliq iqlim sharoiti. 2. Yuqori darajada rivojlangan dehqonchilik va hunarmandchilik. 3. Metall — ma’dan asoslarining mavjudligi. 4. Vohaning qulay savdo yo‘llari ustida joylashganligi. 5. Ko‘chmanchi dasht hududlar bilan qo‘shnichilik. Tadqiqotchi ushbu beshta yirik omillarni arxeologik tadqiqotlar natijalariga tayanib asoslab beradi. Ilk temir davriga kelib, esa Sug‘dning Hisor tog‘ oldi tizmalarida, Qashqadaryoning yuqori oqimida va Qarshi vohasida shaharsozlik madaniyatining uzluksiz shakllanish jarayonlarini kuzatishimiz mumkin. Umuman, miloddan avvalgi I ming yillikning boshlarida O‘rta Osiyo hududida yashagan qadimgi dehqon, dehqon-chorvador va chorvador qabilalari ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotida qator o‘zgarishlar sodir bo‘ladi. O‘troq dehqonchilik vohalarida sug‘orish tizimi yanada takomillashib, dehqonlar tomonidan yangi erlar o‘zlashtirildi. Manzilgohlarning soni ortib, ularning maydoni kengayadi hamda ichki strukturasi murakkablashib, yirik shaharlar qaror 35 topadi. Shahar va qishloqlarda me’morchilik va hunarmandchilik takomillashadi. Bu esa ikkinchi ijtimoiy mehnat taqsimoti – dehqonchilikdan hunarmandchilikning ajralib chiqish jarayonini ta’minlaydi. Yirik davlat birlashmalari paydo bo‘ladi. 36 Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. Т.: “Маънавият”, 2008. 2. Абдуллаев К. Историко-географическая справка. “Археологическое исследование Джандавлаттепа и Шерабадского района” Прага-2013. 3. Андрианов Б.Х. Хозяйственно-культурные типы и исторический процесс // Советская этнография. № 2. Москва. 1968. 4. Аскаров А. Древнеземледельческая культура Южного Узбекистана . Т.: 1 977. 5. Аҳмадали Асқаров. Ўзбек халқининг келиб чиқиш тарихи. Т.: “Ўзбекистон”, 2015. 6. Горбунова Н.Г. Кугайско-карабулакская культура Ферганы// СА. №3. – М., 1983 . 7. Дуке Х. Чиракчинское поселение. ИМКУ, вып 17, Т.: 1982. 8. Заднепровский Ю.А. Древнеземледельческая культура Ферганы. Москва-Ленинград. 1962. МИА № 118. 9. Исамиддинов М.Х. Истоки городской культуры Самаркандского Согда. Изд. «Фан» Т.: 2002 . 10. Кабанов С.К. Археологические разведки в Ша хрисябском оазисе. ИАНУз ССР, №6, Ташкент , 1951 . 11. Латынин Б.А. Некоторые итоги работ Ферганской экспедиции 1934г.// АСГЭ. Вып.3. 1961. 12. Лушпенко О.Н. Раннежелезный век Южного Согда. Автреф. Канд. Дисс. Самарканд, 1998. 13. Массон В.М. Средняя Азия в эпоху раннего железа: культурная и социально экономическая динамика // Раннежелезный век Средней Азии и Индии. Ашхабад. 1984. 14. Матбабаев Б.Х. Некоторые итоги сравнительного изучения расписной керамики чустской культуры // ИМКУ. Вып. 30. Самарканд. 1999. 37 15. Матбобоев Б. Қадимги Фарғонада илк давлатчилик илдизлари // O`zbekiston tarixi. № 1. Toshkent. 2002а. 16. Оболдуева Т.Г. Раскоки 1960 года на городище Эйлатан // КСИА. Вып.91. 1962. 17. Сабиров К Обоонительные сооружения древних поселений и городов Средней Азии. Автореф. дисс. ... канд. ист. наук. - М.: 1978. 18. Сагдуллаев А.С. Древнесогдийские памятники. АО 1978 года. Москва , 1979 . 19. Сагдуллаев А. С. Поселения раннажелезного века в бассейне Кашкадарьи. СА № III , 1984. 20. Сагдуллаев А.С. Қадимги Ўзбекистон илк ёзма манбаларда. Т.: 1996. 21. Спришевский В. И. Чустская стоянка эпохи бронзы в Узбекистане. СЭ № III, Москва-1954. 22. Спришевский В.И. Оборонительные сооружения эпохи бронзы на территории Узбекистана // Советская Археология. №3. Москва. 1972. 23. Спришевский В.И. Чустское поселение (к истории Ферганы в эпоху бронзы). Автореф. канд. дисс. Ташкент. 1963. 24. Сулайманов Р.Х. Древний Нахшаб. Т.: 2000 . 25. Усманова З.И. К вопросу о ранней античной керамике древней области Кеш. ИМКУ, вып 10, Т.: 1973. 26. Шишкина Г.В. Самарканд во второй половине I тысячелетия до новой эры. «Античная культура Средней Азии и Казахстана». Тезисы докл. Т.: «Фан» , 1979. 38

«Baqtriya, Sug‘d va Farg‘onaning ilk temir davri  turar joylari rekonstruksiyasi

Sotib olish