Bartold Mo'g'ullar istelosi tarixi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	35000UZS
Hajmi	84.9KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	26 Aprel 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Islombek

Ro'yxatga olish sanasi 17 Fevral 2024

69 Sotish

Bartold Mo'g'ullar istelosi tarixi

Sotib olish

Mundarija
Kirish …………………………………………………………………………..2-3
I BOB. V. V. Bartol’dning O’rta Osiyo tarixini o’rganishidagi ilk tadqiqotlari.
1.1 V. V. Bartol’dning tarixshunoslik va manbashunoslika qo’shgan xissasi...4-10
1.2 V. V. Bartol’dning O’rta Osiyo tarixini o’rganishidagi ilk tadqiqotlari….11-15
II BOB. V. V. Bartol’dning ilmiy faoliyatida Mo’g’ullar istilosi davri
tarixining o’rganilishi.
2.1 V. V. Bartol’dning Mo’g’ullar istilosi davri tarixining o’rganishi……….16-22
2.2 Mo’g’ullarning O’rta Osiyoni egallashiga oid V. V. Bartol’dning
izlanishlari…………………………………………………………………….23-28
Xulosa ………………………………………………………………………...29-30
Foydalanilgan adabiyotlar …………………………………………………..31
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi Bugungi kunda Turkiy Xalqlar qanday paydo
bolganligi, ularning o lka hududiga qanday kirib kelganligi, asosiy tarixi haqidaʻ
juda ham ko p fikr yuritilib izlanishlar olib borilmoqda. Chunki bu bugungi kunda
ʻ
juda ham dolzarb, sababi esa bugungi kundagi turkiy davlatlarning kuchayib dunyo
jamiyatida va siyosatida o z o rnini qanchalik topayotganligini keltirish mumkin.
ʻ ʻ
Turkiy davlatlar Markaziy Osiyo Yevropa va Osiyo qit alarida juda katta
ʼ
iqtisodiyot va siyosat namunasini ko rsatmoqda. O’tgan yillar mobaynida
ʻ
davlatimiz rahbarining ko’rsatmalari asosida Vatan tarixini mustaqillik ruhi bilan
sug’orilgan holda xalqqa etkazish bo’yicha ko’plab ishlar amalga oshirildi.
Prezidentimiz Shavkat Miromonovich Mirziyoyev tarixni rivojlantirish
bo’yicha quyidagi nutqi alohida tahsinga sazovor “Milliy ma’naviyatimizni
rivojlantirish, uni xalqimiz, ayniqsa, yoshlarimiz hayotiga singdirishda ijtimoiy-
gumanitar fanlarning ahamiyati juda katta. Afsus, bu fanlar rivoji zamondan ortda
qolmoqda. Xususan, biz uchun nihoyatda dolzarb bo‘lgan tarix fani ham bundan
mustasno emas. Tarixga oid ilmiy tadqiqot ishlari asosan bayonchilik, publitsistik
usulda olib borilmoqda. Natijada, olis va yaqin o‘tmishimizdagi ko‘pgina voqealar
mohiyati, ularni yuzaga keltirgan omillar va tarixiy qonuniyatlar ochilmasdan
qolmoqda. Bir haqiqatni barchamiz chuqur anglab olishimiz zarur: milliy tarixni
milliy ruh bilan yaratish kerak. Aks holda, uning tarbiyaviy ta’siri bo‘lmaydi. Biz
yoshlarimizni tarixdan saboq olish, xulosa chiqarishga o‘rgatishimiz, ularni tarix
ilmi, tarixiy tafakkur bilan qurollantirishimiz zarur” 1
.
Vatanimiz tarixini yoritishda rus tarixchi va sharqshunoslarining asarlari
muhim tarixiy manba bo’lib xizmat qilib kelmoqda. Shu jumladan rus
tarixchilaridan akademik Vasiliy Vladimirovich Bartol’dning ishlari a’loxida
manba sifatida tahlil qilinib urganilmoqda. Mazko’r diplom ishida akademik
Vasiliy Vladimirovich Bartol’dning vatanimiz tarixini yoritishdagi ilmiy ishlari va
uning hayotiy faoliyatiga bag’ishlandi. 2015 yilda yirik sharqshunos olim Vasiliy
1
Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning 2021-yil 20 – yanvardagi yeg’ilishida gumanitar fanlarni rivojlantirish
to’g’risida so’zlagan nutqidan.
2

Vladimirovich Bartol’dning tug’ilganiga 156 yil to’ldi. Akademik V. V.
Bartol’dning Sharq tarixiga va ayniqsa, O’rta Osiyo xalqlari tarixiga oid asarlari
keng shuhrat topdi va sharqshunoslikdagi erishgan o’lkan yo’tuqlarni bo’tun
dunyoga namoyish qildi. Garchi V. V. Bartol’d vafotidan so’ng sakson besh yil (u
1930-yilda vafot etgan), uning dastlabki ilmiy asarlarining bosilib chiqqanidan
buyon bir yuz yigirma (120) yil vaqt o’tgan bulsada, olimning asarlari hano’zgacha
o’z qimmatini yuqotgani yo’q ularda bayon etilgan ko’pgina faktik materiallarga,
V. V. Bartol’dning ayrim muhim xulosalari va ko’zatuvlariga to’rli
mamlakatlardagi to’rli avlodlarga mansub bo’lgan yo’zlab va minglab kishilar
hozir ham mo’rojaat qilmoqdalar. V. V. Bartol’d asarlarini mutaxassis olimlar,
o’lkashunoslar, muzey xodimlari, o’qituvchilar, talabalar va umuman, O’rta Osiyo,
Yaqin va O’rta Sharq, xususan, Markaziy Osiyo xalqlari tarixi bilan qiziquvchilar
qiziqish bilan o’qib o’rganmoqdalar.
Mavzuning obekti va predmeti V. Bartol’dning ilmiy
faoliyatida Mo’g’ullar istilosi davri tarixining o’rganilishi mavzuning obekti etib
bergilandi. Predmeti esa V. Bartol’dning Mo’g’ullar istilosi davri tarixining
o’rganilishiga oid manbalarni tashkil etilishi etib bergilandi.
Mavzuning maqsad va vazifasi V. Bartol’dning
Mo’g’ullar istilosi davri tarixining o’rganilishini asosiy maqsad etib bergilandi.
Vazifalari esa quyidagicha - V. V. Bartol’dning tarixshunoslik va
manbashunoslika qo’shgan xissas; - V. Bartol’dning O’rta Osiyo tarixini
o’rganishidagi ilk tadqiqotlari; - V. Bartol’dning Mo’g’ullar istilosi
davri tarixining o’rganishi; - Mo’g’ullarning O’rta Osiyoni
egallashiga oid V. V. Bartol’dning izlanishlarini o’rganishdir.
Mavzuning xronologik davriy
chegaralanishi XIX asrning ikkinchi yarmidan XX asrning 30 – yillarigacha
bo’lgan davrda V. Bartol’dning ilmiy faoliyatini o’rganishdir.
Kurs ishining tuzilishi. Kirish, ikkita
bob, to’rtta paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyottlardan iborat.
3

I BOB. V. V. Bartol’dning O’rta Osiyo tarixini o’rganishidagi ilk tadqiqotlari.
1.1 V. V. Bartol’dning tarixshunoslik va manbashunoslika qo’shgan xissasi
Akademik Vasiliy Vladimirovich Bartold (1869-1930) Turkistonning
qadimgi va o’rta asrlardagi tarixi, ijtimoiy-iktisodiy va madaniy hayotiga oid
«Mo’g’ullar istilosi davrida Turkiston» (1900), «Orol dengizi va Amudaryoning
quyi oqimidagi yerlarning qadim zamonlardan to XVII asrgacha bo’lgan ahvoli
haqida ma’lumotlar» (1902), «Turkistonni sug’orish tarixidan» (1914), «Ulug’bek
va uning davri» (1918), «O’rta Osiyoda qadimdan to ruslar kelganiga qadar o’tgan
davrda paxtachilik» (1924), «Turkistonning madaniy hayoti» (1927) kabi o’nlab
zo’r ilmiy va amaliy qimmatga ega bo’lgan asarlar yozib qoldirgan ulkan
sharqshunos olimdir. Shuni aytish kifoyaki, olim chop ettirgan 685 asarning qariyb
yarmi, aniq qilib aytadigan bo’lsak 320 nafari, Turkistonning tarixi, ijtimoiy-
iqtisodiy va madaniy hayoti tahliliga bag’ishlangan.
Bundan tashqari, V. V. Bartold respublikamizda, xususan uning poytaxti
Toshkentda ilmiy, ilmiy-pedagogik va o’lkashunoslik muassasalarini ta’sis etish va
ularning faoliyatini rivojlantirish ishiga ham munosib hissa qo’shdi. V. V. Bartold
hayoti va ilmiy faoliyatining katta bir davri Turkiston, xususan O’zbekiston va
Toshkent bilan bog’liq. U faqat 1893-1928 yillar orasida Toshkentga yetti marta
kelib ketdi va uning har bir safari katta, ko’p hollarda yechimini kutib yotgan ilmiy
va ilmiy-tashqiliy masalalar bilan bog’liq edi. Olim Toshkentda dastlab 1893-1894
yillarda, ya’ni o’zining Turkistonga qilgan birinchi ilmiy safari vaqtida bo’ldi. V.
V. Bartold o’lkaga o’shanda Rossiya Fanlar akademiyasi va Sankt-Peterburg
universiteti sharq tillari fakultetining yo’llanmasi bilan kelgan edi 2
.
Ushbu safardan kuzatilgan maqsad, olimning o’z so’zlari bilan aytadigan
bo’lsaq «O’lkaning o’tmish tarixiga oid mavjud yozma axborotlarga qo’shimcha
tarzda o’sha yerlarda qadimda istiqomat qilgan odamlarning qoldiqlari haqidagi
ma’lumotlarni to’plash va imkoni boricha qadimiy shaharlar va qal’alarning
qoldiqlarini tavsif etish»dan iborat bo’lgan. Boshqa so’z bilan aytganda, qadim
2
Бартольд. Сочинения. Том I. Туркестан в эпоху монгольского нашествия. - Москва. 1963 . C.26.
4

zamonlarda turkiy xalqlarning Urxun-Yenisey bo’ylari va Oltoydan Chu va Ila
vodiylari orqali O’rta Osiyo bilan bog’langanliklarini tekshirishga aloqador edi.
O’shanda V. V. Bartold va uning hamrohi etnograf S.M. Dudin (1863—1929)
Toshkentga o’sha yil (1893) ning yozida yetib keldilar va bu yerda bir necha kun
dam olganlaridan keyin, Avliyo Otaga (hozirgi Jambulga) jo’nab ketdilar. Ular
o’sha yili Sayram, Chimkent, Avliyo Ota va ularning tevarak-atrofidagi diqqatga
sazovor joylarni, shuningdek, Talos vodiysini ko’zdan kechirib ulgurdilar, xolos.
Yo’lda yuz bergan baxtsiz hodisa (Vasiliy Vladimirovich otdan yiqilib oyog’ini
sindirib oldi va buning oqibatida bir umrga oqsoq bo’lib qoldi) natijasida ilmiy
ekspedisiya o’z ishini vaqtincha to’xtatishga majbur bo’ldi. Jarohatlangan Bartold
dastlab Avliyo Otaga, u yerdan Toshkentga olib keldi va harbiy gospitalga
yotqizildi. Shunday bo’lsa-da, kasal bo’lishiga qaramay, olim bu yerda
o’lkashunoslik ishlarining umumiy ahvoli bilan qiziqdi va uning umumiy ahvoli
bilan tanishishga muvaffaq bo’ldi.
Akademik V. V. Bartol’d hayoti fanning
rivojlanishida, Sharq xalqlarining boy tarixiy o’tmishini o’rganish yo’lida qilingan
fidokorona mehnatning yorqin namunasidir. O’zbek xalqi, O’rta Osiyo va
Qozogiston xalqlari V. V. Bartol’dning yorqin xotirasini abadiy yodda saqlaydilar.
Bartol’dning sobiq ittifoq davrida bosilib chiqqan sharxshunoslikka oid asosiy
nashrlarda aktiv qatnashishi va samarali ilmiy-adabiy faoliyati, ayniqsa, ko’zga
yaqqol tashlanadi. «Akademik V. V. Bartol’d asarlarining ro’yxati» dan ma`lum
bo’lishicha (bu ro’yxat 1892-yildan to 1930-yilgacha yozilgan asarlarni o’z ichiga
olgan bo’lib, olimning shaxsan ko’zatuvi va qo’shimchalari bilan tuzilgan), uning
350 ta asosiy asarlaridan 136 tayin sobiq ittifoq xokimiyati davrida 1918-1930-
yillar mobaynida nashr etilgan. Bunda, xar vaqtdagidek, uning O’rta Osiyo tarixiga
oid asarlari birinchi o’rinda to’radi 3
. V. V. Bartol’dning «Mo’g’ullar
bosqini davrida Turkiston» nomli klassik asarining (1963 yilgi) nashriga yozilgan
so’z boshisida Bartol’d ulug’ tarixchi deb ta`riflangan edi. V. V. Bartol’dning
hayot yo’li o’z mazmuniga ko’ra, yo’qsak iqtidorli va ko’p qirrali olim
3
Григорьев А.Б. Монгольская дипломатия XII-XV вв. М. 1978. – C.45.
5

faoliyatining tashkil topishi va rivojlanishining tipik namunasidir. Yo’qsak
qattiyatlilik, halollik va fikrlashda dadillik, o’ziga va o’zgalarga nisbatan qattiq
talabchanlik xususiyatlariga ega bo’lgan inson Bartol’dning ichki dunyosi ancha
mo’rakkabdir. Bartol’d doimo vaqtni qattiq
hisobga olar, o’zining bo’tun kuch va quvvatini ilmiy ishlarga bag’ishlab, har soat,
har daqiqani unumli foydalanishga tirishardi. U nihoyatda ser g’ayrat odam edi.
Bartol’dning shogirdi professor A.Yu.Yakubovskiy ustozi to’g’risida: “u naqilga
aylanib ketgan zo’r xotiraga va o’zini soat yanglig’ aniq harakat qiladigan
mexanizmga aylantirib yuborgan ishchanlik qobiliyatiga ega edi», — deb eslaydi.
Bartol’d keraksiz mavzulardagi to’to’riqsiz gap-so’zlarni yomon ko’rar, fan
olamida daydib yo’rgan tasodifiy knshilarga munosabati keskin va mo’rosasiz edi.
Akademik N.Ya. Marr: Bartol’d hech kimning, agar u o’zining tug’ishgan birodari
bo’lsa ham munofiqligini sira kechirmasdi, deb yozadi. Bartol’dning oq
ko’ngil, qalbi ochiq, kamtar, ilmdagi o’z safdoshlariga sodiq do’st, yosh olimlarga
gamxo’r ustoz bo’lgan chin inson ekanligini har kim ham darhol bilib ololmasdi
«Ish sohasida, deb eslaydi professor V.F.Minorskiy,— Bartol’d bilimdon, sodiq
do’st hamda birovning talant va tashabbusini birinchi bo’lib qo’llab
quvvatlaydigan kishi edi”. Bartol’dning olim sifatidagi bo’tun ongli hayoti
o’zining aql-zakovati va kuch-quvvatini bir umrga o’zi tanlab olgan ilm sohasiga
baxsh etishning yorqin namunasidir. Vasiliy Vladimirovich Bartol’d 1869 yil 3
(15) noyabrda Peterbo’rgda “burjua oilasi”da dunyoga keldi. Uning otasi aslida
rigalik bo’lib, birja dalloli edi, onasi Peterbo’rgdagi bir bank xo’jayinining qizi
bo’lgan. V. V. Bartol’dning eslashicha, otasidan meros qolgan mablag’ uning ilm
bilan mashg’ul bo’lish va o’z ma`lumotini oshirish hamda ilm yo’lidagi sayohatlar
uchun kerak bo’lgan barcha xarajatlarning yuziga borib o’tirmaslik imkonini
bergan. V. V. Bartol’d maktabda o’qib yo’rgan chog’laridayoq Shrq xalqlari
tarixi bilan qiziqib qoldi. 1887 yilda u Peterbo’rgdagi 8-gimnaziyani oltin medal
bilan tamomlaydi. Usha yilning ko’zida Peterbo’rg universiteti Sharq tillari
fakul’tetining arab-fors, turk, tatar bo’limiga o’qishga kiradi. Bu erda u usha
zamonning ko’zga ko’ringan sharqshunos olimlari N.I.Veselovskiy, K.P.Patkanov,
6

V. D. Smirnov, V. R. Rozen kabilardan leksiya tinglaydi. Universitetda V. V.
Bartol’dning ilmiy qiziqishlari asosan, Yaqin va O’rta Sharq mamlakatlarining
o’rta asr tarixiga qaratildi. Olimning aytishiga qaraganda, uning tarixga qiziqishini
oila a`zolari ham ma`qullashgan. Otasining ma`lumoti keng (u usha zamon
kommersiya bilim yo’rtini tugallagan edi) bulmasa ham, ilmning qadriga yetar,
o’g’lining bolalarcha bajargan dastlabki sodda tajribalarini, undagi tarixchiga xos
uncha- muncha talant uchqunlarini ko’rib, o’g’lining ilmga bo’lgan intilishlarini
qo’llab-quvvatlaydi. Sharq tillarining zo’r bilimdoni va mutaxassisi, o’rta asr sharq
yozuvlari yodgorliklarini chuqo’r tahlil qilish usullarini mohirona egallagan
akademik V. R. Rozen yosh Bartol’dning sevimli o’qituvchisi va yaqin ustozi edi.
Fakultet o’qituvchilari V. R. Rozen, N. I. Veselovskiy va
boshqalar V. V. Bartol’dda odatdan tashqari qobiliyat borligini, uning arab, fors va
turk tillarini yaxshi va dadil egallayotganini hamda tadqiqot ishlariga moyilligi
borligini tez orada payqab qolishdi. Birinchi ko’rsdalik chog’idayoq V. V. Bartol’d
yaxshi o’qiyotgan talabalar orasida o’z qobiliyati bilan V. R. Rozenning e`tiborini
o’ziga tortadi. U fakultetda o’qitilayotgan barcha zaruriy fanlarni zo’r tirishqoqlik
bilan o’rganib, nisbatan juda erta mutaxassislikka alohida muhabbat va qiziqish
paydo bo’iladi. Ikkinchi ko’rsdan boshlab esa uning kelgusida Sharq tarixchisi
bo’lib etishishi ravshan bo’lib qoladi. Rozen o’z shogirdida yozma manbalardan
tegishli Sharq mamlakati va viloyatlarining tarixiy geografiyasi hamda siyosiy,
iqtisodiy va madaniy hayotiga doir bo’lgan, shuningdek, xronologiya va voqealar
borishini aniq belgilashda yordam beruvchi ma`lumotlarni mumkin qadar ko’proq
bilib olishga qiziqish tug’dirdi 4
.
Shuningdek, V. V. Bartol’d Rozenning Sharq mamlakatlari va
xalqlarining jahon tarixida uynagan roli to’g’risidagi qarashlarini ham qabul qildi.
Reaksion burjua olimlari tomonidan bu rolni pasaytirish, jahon tarixi solnomasnda
Sharqni ikkinchi yoki uchinchi darajali o’ringa tushirishga, Sharq tarixini
mensimaslikka qaratilgan o’rinishlar Rozen singari Bartol’d uchun ham doimo yot
edi. Bartol’d ustozi izidan borib, irqchilik ko’rinishlariga, Sharq xalqlariga,
4
Крачковский И. К переизданию трудов В.В. Бартольда // Избр. Соч. – Т. 5. – М. – Л., 1958. – С.428.
7

jumladan, insonga dushmanlik bilan qarashga qarshi chiqdi.
Bartol’d Rozenni o’zining eng yaqin va sevimli o’qituvchisi deb
biladi va uning vasiyatlariga umr buyi sodiq qoladi. Bu haqda Bartol’dning o’zi
shunday deydi: «Baron Rozenning vasiyatlari qon-qonimga singib ketdi, men
uning vasiyatlarini vujudimga guyo ona so’ti bilan birga kirgandek his etaman...
Men Rozen maktabidan kim bo’lib chiqqan bo’lsam, shundoqligimcha qabrga
kiraman». Rozenning vafotidan so’ng yigirma yil o’tgach (1928 yil 1 yanvarda),
«Shu oyda baron Rozenning vafot etganiga 20 yil to’ladi ... mening nazdimda esa u
xuddi kechagina o’lgandek», deb yozadi u. «V. V. Bartol’d, deb guvohlik beradi
A. Yu. Yakubovskiy, V. R. Rozen maktabidan sharq tarixisiz chinakam jahon
tarixini yaratib, kishilikning tarixiy rivojlanish qonuniyatlarini to’la-to’kis ochib
bo’lmaydi, degan xulosani chiqarib oldi. Rozenning boshqa shogirdlari singari
Bartol’d ham sharq xalqlarining madaniy yo’tuqlarini yo’qsak baholadi, bu
madaniyatning qadimda va o’rta asrlar davrida yevropa madaniyatiga ko’rsatgan
ta`sirini tan oldi va bu ta`sirni xalqlar tarixidagi faktlarda hamda tasviriy san`at,
arxitekto’ra va madaniy hayotning boshqa sohalarida ko’rsatishga harakatqildi».
Yosh olimning diqqatini, ayniqsa, O’rta Osiyo ko’proq o’ziga
tortdi. sakkiz million nafar (XIX asr oxirlaridagi hisob bo’yicha) aholisi bo’lgan bu
bepoyon mamlakatni chor hukumati rus kapitalistlari va pomeshchiklrining
mustamlakasiga aylantirgan edi. O’rta Osiyo mehnatkash ommasi chor
mustamlakachilarining, savdogar va boshqa tekinxo’rlarning, shuningdek,
mahalliy ekspluatatorlarning zulmi ostida ezilib keldi. O’rta Osiyo o’sha vaqtlarda
iqtisodiy va texnik jixatdan qaloq va xalqi huquqsiz, qashshoq bir o’lka
hisoblanardi. Lekin, ayni zamonda, u to’rli-tuman tabiiy imkoniyat va boyliklarga:
serhosil vohalar, bepoyon dasht va chullar, baland tog’lar, yashnagan vodiylar, Sir
va Amu kabi daryolar hamda boshqa ko’p narsalarga ega edi. O’rta Osiyoning yer
osti boyliklari qariyb tekshirilmagandi. Lekin o’sha vaqtlarda uncha-muncha
ma`lum bo’lgan konlar bu o’lkaning neft, toshko’mir, to’rli qo’rilish materiallari,
nodir metallar kabi ko’pgina qazilmalarga boy ekanidan darak berardi. O’rta Osiyo
xalqlari tarixiga kelsak, shuni aytish kerakki, chor hukumati va o’lka ma`mo’riyati
8

ularniig o’tmishini o’rganishga qiziqmadi. Biroq o’lkaning to’rli joylarida
uchraydigai bir zamonlar barq o’rgan hayot izlari qadimiy shaharlar, manzilgohlar,
qal`alar, saroylar, so’g’orish kanallarining o’rni, mohir ustalar qo’li bilan bunyod
qilingan hashamatli maqbaralar, karvon saroylar, Madrasa hamda masjidlar va
hokazolar binolar O’rta Osiyoning ko’p asrlik yorqin o’tmishga ega bo’lgan o’lka
ekanligidan dalolat berardi.
Samarqand, Buxoro, Xiva va boshqa bir qancha O’rta Osiyo
shaharlari o’zining ajoyib tarixiy-me`morchilik yodgorliklari bilan diqqatni o’ziga
tortardi. Afrosiyob, Marv yaqinidagi manzilgoh va boshqa qadimiy shaxarlar
ishlab chiqarish qo’rollari, sopol idishlar, haykalchalar, tanga pullar va boshqa
qadimiy buyumlarga juda boy edi. Jahongir Temo’r va Samarqand yaqinida
jahonga mashxo’r rasadxona bino qo’rdirgan podsho-olim Ulug’bek singari tarixiy
shaxslar ham shu O’rta Osiyodan chiqqan edi. Rossiya, Angliya, Germaniya,
Franqiya, Turkiya, Misr va boshqa mamlakatlarning ko’tubxona va muzeylarida
O’rta Osiyoga tegishli qadimiy qo’lyozmalar saqlangan bo’lib, u asarlarda O’rta
Osiyo hududida sodir bo’lgan tarixiy voqealar va bu yerda yashovchi xalqlarning
hayoti va to’rmushi to’g’risida boy ma`lumotlar keltirilgan. Ular orasida
Xorazmiy, Beruniy, Rudakiy, Ibn Sino, Navoiy, Jomiy va boshqa buyo’q olim,
mo’tafakkir va shoirlarning asarlari ham bor edi. Bu qo’lyozmalarning bir qismi
o’sha vaqtlarda mutaxassislar tomonidan o’rganilib, nashr etilgan va yevropa
tillariga tarjima qilingan edi, lekin qo’lyozmalarning talay qismi qo’l o’rilmagan
holda ko’tubxona va arxivlarda «o’lik yo’q» bo’lib qalashib yotardi.
Yuzlab va minglab qo’lyozmalar esa ayrim
shaxslarning qo’lida bo’lib, bozorlarda sotilar va ko’pincha, yuqolib ketardi.
Shunday qilib, O’rta Osiyo tarixi bo’yicha umumlashtirilgan katta va jiddiy asarlar
hali yaratilmagan edi. Bunday umumlashtirilgan asar yaratish uchun o’sha
vaqtlarda olimlar qo’lida faktik materiallar juda ham oz edi. 1891 yilda Bartol’d
universitetni birinchi darajali diplom bilan bitiradi. Shu yili u ustozi V. R.
Rozenning maslahati bilan o’z bilimlarini oshirish va ilmiy tadqiqotlarga kirishish
uchun ilk bor xorijiy mamlakatlarga-Finlyandiya, Germaniya, Shvetsariya,
9

Shimoliy Italiya, Avstro-Vengriyaga safarga chiqadi. Bartol’dning Gall shahrida
bo’lishi ayniqsa foydali bo’ldi. Bu yerdagi universitetda u norasmiy talaba sifatida
G’arbiy yevropaning yirik sharqshunos olimi Avgust Myo’llerning leksiya va
mashg’ulotlariga qatnashib to’rdi, Myo’ller (1848-1892) xususan rus ilmiy
adabiyotiga e`tibor bilan qarar va rus tilini yaxshi bilar edi. Bartol’dning o’zi ham
keyinchalik Myo’ller bilan tanishgani uning hayotidagi eng yaxshi xotiralardan biri
ekanligini va leksiyalaridan foydalanish baxtiga muyassar bo’lganini, marhum
ustozining xotirasini har doim samimiy minnatdorchilik bilan eslayajagini qayd
qilib o‘tadi. Shuningdek, Bartol’d Eduard Meyer (1855-1930),
Teodor Nel’deks (1836-1930) va boqsha taniqli olimlarning leksiyalarini
tinglashga ham muyassar bo’ladi. Bartol’d chet ellarda bo’lgan vaqtida Sharq
tillari bo’yicha o’z bilimini oshirdi, sanskrit tilini o’rganishga kirishdi, Tabariy va
boshqa sharq mualliflari asarlari asosida O’rta Osiyo, jumladan, turklar
to’g’risidagi ma`lumotlarni o’rgandi. Bartol’d o’zining xorijiy mamlakatlardagi
mashg’ulotlari haqida ana shu safarining tashabbuskori hisoblanmish ustozi
Rozenni muntazam ravishda xabardor qilib to’rdi. Shunisi xarakterliki, Bartol’d
G’arbiy yevropa olimlarining chuqo’r ilmiy bilimlariga va o’z sohalarining o’lkan
bilimdoni ekanliklariga tan bergan holda, ayni chog’da, ularning umumtarixiy
qarashlariga qo’shilmadi. Ayrim olimlarning yharq xalqlari va ularning tarixiy
o’tmishini mensimasliklari Bartol’dning g’azabini qo’zg’atdi. g’arbiy yevropa
olimlari sharq xalqlarining tarixi hech qachon bo’lmagan va bo’lmaydi, degan
yanglish qarashlarni ilgari so’radilar. Bartol’d Rozenga yo’llagan maktubida,
nemis professorlaridan o’rganish mumkin va lozim, biroq ularga ergashish kerak
emas, degan fikrda ekanini ma`lum qiladi.
10

1.2 V. V. Bartol’dning O’rta Osiyo tarixini o’rganishidagi ilk tadqiqotlari
1893-yilda V. V. Bartol’d O’rta Osiyoga birinchi ilmiy safar qiladi. Rassom
va etnograf S. M. Dudin hamroh bo’lgan ushbu safardan maqsad «bu o’lkaning
o’tmishi to’g’risidagi yozma ma`lumotlarga qo’shimcha ularoq qadimiy xalqlar
manzilgohlaridan qolgan izlar to’g’risida ma`lumotlar to’plash hamda qadimiy
shahar va istehkomlar xarobalarining mumkin qadar qisqacha ta`rifini
keltirish»dan iborat edi. Usha vaqtlarda olimlarning O’rta Osiyo bo’ylab qiladigan
safari ma`lum o’quv, jismoniy chidamlilik, yo’lning xilma-xil azob-o’qubatlarini
chidam bilan yenga olish talab etiladigan juda mushkul ish ekaniga qaramay,
Bartol’d o’z oldiga quygan vazifani bajarishda nihoyatda g’ayrat ko’rsatdi.
(Bartol’d Toshkentga kelishi bilan Chimkent - Avliyoota marshro’ta va undan
keyin Talas daryosi Oxum degan joydan shimolga, Dmitrievskoe qishlog’idan
janubga tomon) bo’ylab safarga junadi. Bu marshro’t yo’lida uchragan bir qancha
qadimgi manzilgohlar va ayrim yodgorliklar kuzdan kechirildi va tavsifi yozib
olindi. Yo’lda sodir bo’lgan baxtsiz hodisa (otdan
yiqilib oyogi sinadi) sababli, Bartol’d Toshkentga qaytishga majbo’r bo’ladi va
shahardagi xarbiy gospitalga yotqiziladi. U Toshkentda qishni o’tkazishga majbo’r
bo’ladi. Bu hol O’rta Osiyoni o’rganish sohasida mahalliy arboblar bilan o’zoq
yillik aloqalarining boshlanishiga asos bo’ldi. Bartol’d hayoti va faoliyatining ana
shu yillari to’g’risida alohida to’xtalib o’tish o’rinli bo’lo’r edi. O’sha vaqtlarda
O’rta Osiyoda madaniy kadrlar nihoyatda oz edi. Lekin vaqtning o’tishi bilan ana
shu kam sonli mahalliy ziyolilar orasidan O’rta Osiyoning tarixiy o’tmishi bilan
chuqo’r va beraraz qiziquvchi kishilar go’ruhi (mansabdorlar, o’qituvchilar,
vrachlar, injenerlar va boshqa soha mutaxassislari) vujudga keldi.
Ular qadimiy yodgorliklarni (qo’rg’on,
maqbaralarni, eski binolar xarobalarini) ro’yxat qilish va ularning tavsifini yozib
borish, tasodifiy topilmalarni (tanga-chaqalar, sopol va metall buyumlar) yig’ish va
saqlash, xalq afsonalari va o’lkaning o’tmishi to’g’risidagi rivoyatlarni yozib
borish hamda Sharq qo’lyozmalarini o’rganish yo’li bilan bu o’lka to’g’risida zarur
11

ma`lumotlar to’plashga harakat qildilar. Ular orasida maxsus tarixiy tayyorgarlikka
ega bo’lgan kishilar nihoyatda oz edi. Borlari esa havaskor o’lkashunoslar edi,
xolos. Shuning uchun ham ular g’ayri ixtiyoriy xatoliklardan, ishda sodir
bo’ladigan kustarchilikdan ularni ogohlantirib, faoliyatlarini to’g’ri yo’lga
yunaltirib to’ruvchi mutaxassis olimlarning maslahat va takliflariga hali juda
muhtoj edilar. Mahalliy o’lkashunoslar Bartol’dni
o’zlarining sodiq va sevimli ustozi hamda rahbari deb qabul qildilar. Bartol’d bilan
ular orasida mustahkam ilmiy aloqa o’rnatildi, doimiy yozishmalar olib borildi. Bu
aloqalar keyinchalik ham davom etdi. Shuni ishonch bilan ta`kidlash mumkinki,
yirik olim bilan uning kichik kasbdoshlari - mahalliy o’lkashunoslar, jumladan,
1895 yilda Bartol’dning o’z ko’magi bilan Toshkentda vujudga kelgan Turkiston
arxeologiya havaskorlari tugaragi a`zolari o’rtasidagi yaqin va davomli o’zaro
foydali hamkorlikning bu singari boshqa biror namunasi butun vatan
o’lkashunosligi tarixida ko’rilmagan edi. Mazkur ilmiy o’lkashunoslik tugaragi
1917 yilgacha, ya`ni yigirma yildan ko’proq vaqt davom etib, qadimgi O’rta Osiyo
yodgorliklarini hisobga olish, tavsiflash va ularni o’rganish ishiga ko’p hissa
qo’shdi. Bartol’dning mahalliy sharqshunoslarga ko’rsatgan yordami qanchalik
zo’r bo’lganini, masalan, shunday faktdan bilish mumkin.
O’tgan asrning 80-yillari
oxirlarida taniqli havaskor sharqshunos N. S. Likoshin o’rta asr tarixchisi Abu
Bakr Muhammad bin Ja`far an-Narshaxiyning O’rta Osiyo tarixi bo’yicha eng
muhim manbalardan biri hisoblangan «Tarixi Narshaxiy» nomli kitobini
forschadan rus tiliga tarjima qiladi. Bu kitob Buxoro tarixi va tarixiy topografiyasi
bo’yicha juda ko’p ma`lumotlarni o’z ichiga olgan katta asar edi. Shuning uchun
ham uning Likoshin tomonidan tarjima qilinganligi mahalliy ilmiy hayotda muxim
hodisa va Sharqshunoslik tarixida diqqatga sazovor voqea bo’ldi. Likoshin mazkur
asar tarjimasiga ko’p mehnat sarflagan bo’lsada, lekin bu ishning barcha
qiyinchiliklarini oxirigacha yenga olmadi 5
. Narshaxiy tekstida
5
Умняков И.И. Значение трудов В.В. Бартольда по истории Средней Азии // Первая всесоюзная
конференция востоковедов. Тезисы докладов и сообщений. – Ташкент, 1957. – С.27 .
12

Likoshin tushunolmagan ba`zi so’zlar, iboralar hamda parchalar uchrardi. Bartol’d
Likoshin tarjimasini ma’qulladi va unga muharrir bo’lishga rozi bo’ldi. Tarjima
1897 yilda Tashkentda chop etildi. Bartol’d Likoshin tarjima qilgan mazkur
kitobni tazfir qilibgina qolmay, shu bilan birga, Narshaxiy asaridagi murakkab
joylarning rus tiliga to’g’ri va aniq tarjima qilinishiga hamda uni ilmiy izohlar
bilan to’ldirishga ham yordam qildi. Tarjima jarayonida shunday vaqtlar ham
bo’ldiki, Likoshin ayrim mujmal joylarga duch kelib qolib, tarjimani davom
ettirishdan voz kechishga borib etadi.
Shunday kezlarda Bartol’d Likoshinga dalda berib, boshlagan ishining
muvaffaqiyatli tugallanajagi to’g’risida unda ishonch to’g’diradi. Natijada
Bartol’dning o’lkan yordami tufayli tarjima nashrga tayyor bo’ladi. Bartol’d
mahalliy xodimlarning ilm sohasidagi faoliyatini yo’qsak qadrlangan. Bu xususda
uning 1900 yilda universitetni tamomlagan talabalar uchun mahalliy xodimlarning
Turkistondagi vazifalari to’g’risida o’qigan leksiyalari ham diqqatga sazovor. Olim
arxividan topilgan va e`lon qilinmagan mazkur leksiya qo’lyozmalarida shunday
so’zlar bor: «Sharqshunoslikning ilmiy ahamiyati boshqa ko’p sozhalardan shu
bilan farq qiladiki, u hamma zarur qo’llanma va manbalar mavjud etib qo’yilgan
yirik ilmiy markazlarda istiqomat qilib, zarurat taqozosi bilangina uncha-muncha
safarga chiqib turuvchi mutaxassislar ishi bilan qoniqmaydi. Buning uchun joylarni
yaxshi biladigan mahalliy kishilarning yordamiga tayangan holda Sharq turmushini
yillar mobaynida chuqur va har tomonlama o’rganish talab etiladi».
1893-yilgi shikastlanishdan bir yil o’tgach, oyoqqa turgan Bartol’d O’rta
Osiyo bo’yalab safarini yana davom ettiradi. Bartol’d va uning hamrohlari Chuy va
Ili daryolari vodiylaridagi qadimiy yodgorliklarni ko’zdan kechirishadi. Bartol’d
shuningdek, Xo’jand, Oqtepa, Nov, O’ratepa, Qirg’iziston hamda hozirgi
Tojikiston territoriyasidagi boshqa joylarda ham bo’ldi. Bartol’dning 1893—1894
yillardagi safari to’g’risidagi hisoboti Sharqshunoslik tarixida e`lon qilingan ilk
ma`lumotlardan biri edi. Bu ma`lumotlarda Bartol’d O’rta asr arxeologik obidalar
bilan o’rta asr yozma manbalarini birga qo’shib tadqiq qilish nihoyatda muhim
ahamiyatga ega ekanligini ochiq-oydin namoyish qildi. Bartol’dning safardan oldin
13

O’rta Osiyo tarixiga oid yozma manbalarni sinchiklab o’rganib chiqqanligi
hisobotning yo’qsak darajada, sifatli chiqishiga sababchi bo’ldi. Mana u manbalar:
xitoy tarixchilarining J-Degin, YU. Kloprot, N. Ya- Bichurin tomonidan
to’plangan mo’g’ullargacha bo’lgan davrga oid ma`lumotlari, Syuan- Szan
sayohatlari, IX—X asrlardagi arab geograflarining ma`lumotlari, Xitoy va yevropa
sayyohlarining mo’g’ullargacha bo’lgan davrga oid ma`lumotlari, «Mo’g’ullar
tarixi bo’yicha musulmon tarixchilarining asarlari». Bu manbalar ro’yxatini
Bartol’d o’z hisobotining so’z boshisida keltirgan.
1896 yilda Bartol’d Peterburg universitetining Sharq tillari fakultetiga
g’ayri rasmiy dotsent lavozimiga tasdiqlanadi va shu yildan boshlab leksiya
o’qishga kirishadi. Shu yusinda Bartol’dning ko’p yillik va yo’qsak samarali
pedagogik faoliyati boshlanadi. Zamondoshlarining guvohlik berishicha, Bartol’d-
pedagog darslarda tinglovchilarni o’z so’zlariga qoyil qoldirish yoki bayon
qilayotgan tekstiga ataylab ma`nodorlik tusi berishni mutlaqo xayoliga ham
keltirmagan holda pastroq va bir xil ovoz bilan leksiya o’qigan. Yuzaki qaraganda
uning leksiyalari ozmi-ko’pmi «quruq» va «qiziqarsiz» tuyulgan. Biroq u
o’tilayotgan materialni juda izchil, o’ta mantiliy tarzda, juda saralangan va jiddiy
tekshirilgan muhim tarixiy faktlar bilan to’ldirgan holda bayon qilgan. Bartol’d
leksiyasini diqqat bilan tinglagan kishi o’z bilimini boyitib, bu leksiyalarni bir
umrga xotirida saqlab qolardi. Bartol’d o’z faoliyatini ilmiy mashg’ulotlar bilan
pedagogik sohadagi ishlarini birga qo’shib olib bormaslikni tasavvur qilolmasdi. U
leksiyalariga tinglovchilar har vaqt minnatdorlik munosabatida bo’lganliklarini
qonuniy qoniqish bilan necha bor ta`kidlagan. Uning 1904-yil 16-mart va 1905-yil
29-oktyabrda yozgan xatlarida shunday satrlar bor: «Xayrlashuv chog’i talabalar
menga olqishlar yog’dirishdi . .. Men azbaroyi xijolatda qolganimdan, ular bilan
do’rustroq xayrlashmasdanoq auditoriyadan tezroq chiqib ketishga shoshildim.
Mening leksiyalarim jazb etgan ko’p kishilik auditoriya
har chok, menga olqishlar yog’dirishardi, biroq men bunday vaziyatlarga sira
kunika olmasdim». Birinchi rus inqilobining dastlabki yillarida talabalar o’z
o’qituvchilarining xulq-atvori va ijtimoiy qiyofalariga, ular o’qiyotgan leksiyalar
14

mazmuniga, o’zlariga nisbatan qanday munosabatda bo’lishayotganiga alohida
diqqat bilan qarashar edi. Studentlar ommasining kayfiyat va talablariga yot
bo’lgan o’qituvchilar va ularning leksiyalari talabalar tomonidan sergaklik,
begonalik ruhida oshkora beparvolik va hatto adovat vaziyatida ko’tib olinardi.
Binobarin, o’z ishiga butun vujudi bilan berilgan Bartol’d pedagog qiyofasi ham,
uning konservativ qarashlardan va Sharq xalqlari to’g’risida noto’g’ri fikrlardan
tamom xoli bo’lgan leksiyalari mazmuni ham usha bo’ronli yillardagi talabalar
ommasining kayfiyatiga mos tushardi. 1898 yilda V. V. Bartol’d
«Yettisuv tarixidan ocherk» nomli asarini nashr qildirdi. Bu asarda olim birinchi
bo’lib eradan avvalgi II asrdan to XVIII asrning ikkinchi yarmi boshlarigacha
bo’lgan davrdagi Yettisuv tarixining yig’ma va ilmiy jihatdan aniq mulohaza
berishga intildi. Bu asar Bartol’dning fikricha, eng muvaffaqiyatli chiqdan bo’lib,
uning ilmiy ijodiyotida ko’zga ko’rinarli o’rinni egalladi va hozirgi kungacha
o’zining ilmiy ahamiyatini yo’qotgani yo’q. Bartol’d universitetda Sharq tillari
fakultetining to’rli guruhlarida hamda umumfakultet guruhlarida majburiy va
majburiy bo’lmagan umumiy va maxsus kurslar bo’yicha leksiyalar o’qidi.
Masalan, umumiy kurslar bo’yicha o’qigan leksiyalari: «yevropada sharq bilan
tanishish tarixi», «Rossiyada Sharq bilan tanishish tarixi», «Eronning tarixiy
geografik obzori», «Yevropa va Rossiyada Old Osiyoni o’rganish tarixi» va
hokazolar. «Sharq xalifaligi tarixi», «Turkiston tarixi», «yevropa va Rossiyada Old
Osiyo hamda Hindistonni o’ranish tarixi», «Sharq tarixini o’rganishda tarixiy
metodologiyani tatbiq etish masalalari», «O’rta Osiyo geografiyasi va
etnografiyasi» kabi leksiyalar Bartol’d o’qigan maxsus kurslar jumlasidandir.
Bundan tashqari, «Sharq numizmatikasi», «Sharq tarixi masalalari bo’yicha
suhbatlar» hamda fakultetni bitiruvchilarning Turkistonda olib boradigan vazifalari
to’g’risida ham alohida leksiyalar o’qigan.
15

II BOB. V. V. Bartol’dning ilmiy faoliyatida Mo’g’ullar istilosi davri
tarixining o’rganilishi.
2.1 V. V. Bartol’dning Mo’g’ullar istilosi davri tarixining o’rganishi
Buyuk rus va sovet o’rta tarixchisi V.V.Bartoldning mo’g’ullar istilosi
davrida Turkiston klassik asari shubhasiz, Sharq tarixshunosligiga eng qimmatli
asardir. Ushbu asarning I qismi 1898-yilda nashr etilgan matnlardir. Sankt-
Peterburgda o’sha paytda ma’lum bo’lgan fors va Arab manbalarining tanlangan
parchalari (ba’zi hollarda keng) mavjud faqat qo’lyozmalar. Turkistonning II-qismi
yoki tadqiqotning o’zi 1900-yilda Sankt-Peterburgda nashrdan chiqdi, o’sha yili
Turkiston Sankt-Peterburgning Sharq tillari fakultetiga taqdim etildi universitet
magistrlik dissertatsiyasi sifatida. 1928-yilda Turkistonning ingliz nashri nashr
etildi, muallif tomonidan qayta ko’rib chiqilgan va to’ldirilgan yangi materiallar
asosida, E. Denison Rossa so’zboshisi bilan. Ingliz tilidagi tarjimani
V.V.Bartoldning o’zi yordam bergan 6
.
1931-yilda Turkistonning O’zbekcha tarjimasi nashr etildi. 1958-yilda
ikkinchi ingliz nashri chiqdi bu birinchisidan faqat V. V. Bartoldning
dissertatsiyani himoya qilish uchun tezislari, shuningdek, qo’shimchalar va
tuzatishlar prof. V. V. Bartoldning Turkiston asari, 1928-yildagi ingliz nashrining
muqaddimasida E. Denison Ross ta’kidlaganidek, o’rta asr tarixini o’rganishda
yangi davr yaratgan asardir. V.V.Bartold O’rta Osiyo tarixi - deyarli faqat siyosiy -
taniqli sharqshunoslar tomonidan shug’ullangan: N. V. Xanikov, V. V. Grigoryev,
P. I. Jlepx, N. I. Veselovskiy, ammo ularning asarlari alohida xususiy masalalarga
bag’ishlangan. V. V. Bartold birinchi marta O’rta Osiyo tarixini o’rganishni
zamonaviy darajaga qo’ydi.
Turkistonning birinchi rus nashridan beri o’tgan 100 yildan ortiq vaqt O’rta
Osiyo tarixiga oid juda oz sonli yangi manbalar ilmiy foydalanishga kiritilgan.
Shuning uchun ushbu kitobdagi sharh manbalar bugungi kungacha o’z ahamiyatini
6
Научное наследие В.В. Бартольда и современная историческая наука (Материалы Республиканской
конференции. Душанбе, 27 ноября 2009 г.). – Душанбе: Дониш, 2010. C.59.
16

saqlab kelmoqda, sovet olimlari tomonidan ishlab chiqilgan ijtimoiyiqtisodiy
tarixni davriylashtirish A. Yu.Yakubovskiy, S. P. Tolstoy va boshqalar - umuman
olganda V. V. Bartold sxemasiga juda yaqin. Albatta, O’rta Osiyoning tarixiy
rivojlanish jarayonini o’rganishda ularning davriyligi, aniqrog’i uning sxemasi hali
ham juda umumiydir.
V. V. Bartoldda ish rejasini sezilarli darajada o’zgartirdi va arablar
istilosidan boshlab ushbu mamlakatning tarixiy rivojlanishini o’rganishga murojaat
qildi. V. V. Bartold VIII asr boshlarida arablar Movarounnahrni bosib olishlarini
ishonchli tarzda ko’rsatdi. U yangi ijtimoiy munosabatlarni, nisbatan
markazlashgan davlatchilikning yangi shakllarini, xususan, yangi soliq tizimini
yangi din — Islom bilan birga olib keldi va Arab yozuvi. Bundan tashqari, V. V.
Bartold Tohiriylar, Safforiylar va Somoniylarning (IX-X asrlar) davlat
tuzilmalarining o’ziga xos xususiyatlarini juda aniq aniqladi, er egalari sinfining
turli guruhlari - mulk yer egaligiga asoslangan va markazdan qochma tendentsiyani
(ya’ni feodal) ifodalovchi mahalliy viloyat yer egalari zodagonlari (dehqonlar)
o’rtasidagi kurash. IX-X - asrlarda Movarounnahr va Xurosonda katta iqtisodiy
yuksalishni baholashga imkon beradi. Bu V. V. Bartoldning eng muhim
kashfiyotlaridan biri edi, garchi u undan keyin qilingan xulosalarni chiqarmagan
bo’lsa ham uning tadqiqotlari davomchilari, xususan M. E. Masson va
Yakubovskiy. V. V. Bartoldning turk
birlashmalarining migratsiya va zabt etish harakatining o’ziga xos xususiyati ham
xuddi shunday yorqin. Yer egaligi, o’zbek xalqining etnik rivojlanish jihatlari XI
asrda Qoraxoniylar va Saljuqiylar davrida tarqalishi haqida. V. V. Bartold
Xorazmshoh davlati haqida juda yorqin tavsif berdi: u o’zining siyosiy qudratining
illyuziyasini, ichki kuchini ko’rsatdi ushbu yengillikni tushuntirib beradigan uning
parchalanishining qarama-qarshiliklari va shartlari. Shuni ta’kidlash kerakki, xuddi
shu bobda keltirilgan ikkita qimmatli ekskursiya: Buxoro sadrlari -
Burxonidlarning ma’naviy knyazligi to’g’risida, Sanjar-Malik boshchiligidagi
Buxoroda hunarmandlar qo’zg’oloni haqida. O’rta Osiyo tarixidagi yangi davrni
tavsiflovchi mo’g’ullar istilosidan keyin (IV bobda), V. V. Bartold shunday berdi.
17

XIII asr boshlarida mo’g’ul ko’chmanchi jamiyati, mo’g’ul dasht davlatchiligi va
mo’g’ul harbiy tashkiloti haqida avvalgi mo’g’ullardan hech kim kabi ko’p
narsalar mavjud emasdi. Chingizxon imperiyasining tarixiy roli to’g’risida yangi
nuqtai nazar bilan. V. V.
Bartold keyinchalik sovet va xorijiy tarixiy adabiyotlarda muhokama mavzusiga
aylangan bir qator masalalarni ilgari surdi. VIII asardan to XV asrgacha bo’lib
o’tgan qo’zgolonlarga tahliliy yondashdgan holatda alohida bobda to’xtaladi,
birgina 1441-yilda Musha’sha boshchiligidagi Xuzistonda qo’zg’olonlarning
boshlang’ich nuqtasi kommunal erlarni tortib olish edi hokimiyat egalari va bu
holda shia harakati qo’zg’atildi dehqonlar manfaatlarini buzish. Bayroq ostida
dinda kambag’allarning borlarga qarshi qo’zg’oloni bo’lgan. Shuningdek, sunniy
mazhablar - hanifiylar va shofiylar izdoshlarining kurashi - XII - XIII asr
boshlarida Reya, Isfaxon, Nishapur, Merva va boshqa shaharlardagi shialar bilan
bir-birlari bilan sinfiy kurash deb ta’rifladi: din bayrog’i ostida, aftidan, shahar
aholisining turli elementlari va ayniqsa shahar va qishloq o’rtasida iqtisodiy kurash
bo’lgan V. V. Bartold ushbu kurashda buni taklif qildi. O’rta Osiyoda V. V.
Bartold asosan boshqa tadqiqotlarida o’zini namoyon qildi, Turkiston da bu
muammolar uchun juda kam joy mavjud. Bu erda V.V.Bartold asosan xalqaro
munosabatlar va davlatlarning siyosiy tarixini yoritdi. O’rta Osiyo VIII-XIII asr
boshlari, shuningdek, ushbu davrdagi O’rta Osiyoning tarixiy va iqtisodiy
geografiyasi 7
. V. V. Bartold g’arbiy Yevropa
tarixshunosligidagi soxta ilmiy, ammo juda qat’iyatli tendentsiyalarning doimiy
raqibi edi - irqchilik va evropotsentrizm, u “Sharq xalqlari Yevropa ma’nosida
tarixga ega emas va hech qachon bo’lmagan” degan fikrga qarshi chiqdi.
Bartol’dning 1896-yil 8-aprelda universitetda o’qigan birinchi leksiyasi
«Chingizxon imperiyasining tashkil topishi» degan mavzuga barishlangan. Shu
narsa diqqatga sazovorki, yosh olim bu imperiyaning tashkil topishiga o’z
leksiyasida ayrim mo’g’ul hukmdorlari va ularning guruhlari manfaatining
xokimiyat uchun bo’lgan kurashda o’zaro to’qnashuvlariga yoki qabilalar va
7
Акрамов Н.М. Академик В.В. Бартольд. – Душанбе: «Ирфон», 1976. – C .58.
18

urug’lar o’rtasida yuz bergan ko’rashlarga emas, balki ko’proq, XII asr oxirlari va
XIII asr boshlarida mo’g’ul jamiyatning ichkarisida yuz bergan ijtimoiy-iqtisodiy
jarayonlarga, ya`ni sinfiy ko’rashlarga bog’lab tahlil qildi. Bartol’dning fikricha,
Chingizxon so’zining chin ma`nosida «xalq rahbari» emas, u vujudga keltirgan
davlat tuzumi mutlaqo aristokratik xarakterga ega edi. Temuchin (Chingizxon)
o’zini qullab-quvvatlagan sahro aristokratlari (noyonlar, ko’chmanchi chorvador
a`yonlar) ning rahnamosi va ular manfaatining ifodachisi bo’lsa, boylik yoki shon-
shuhrat emas, balki kundalik tirikchilik g’amini uylagan oddiy xalq esa Jamirat
qabilasi rahbarlaridan biri - Deamuh atrofiga jipslashdi, deb ko’rsatadi Bartol’d.
Bartol’dning Chingizxon imperiyasi tashkil topishi sabablari to’g’risidagi bu
qarashlari uning murakkab va kam o’rganilgan masala tahliliga puxta uylab
yondashganidan dalolat beradi. Bartol’d Sharq xalq eposlari va folkloriga (xalq
orzaki ijodiyotiga) doimo qiziqib keldi. Uning bu sohadagi qator maqolalaridan
tashqari «Kitobi Qo’rqut» («Bobom Qo’rqut kitobi») degan o’g’uzlarning
qahramonlik eposining izohlari ilova qilingan va 1894 yildan nashr etila boshlagan
ajoyib tarjimasini alohida ko’rsatib o’tish lozim. Bu epos o’rta asrlarning buyo’q
yodgorligi bo’lib, u turkmanlar va boshqa xalqlarning tarixiy o’tmishini (IX—XV
asrlar tarixini) o’rganishda muhim rol uynovchi va ko’chmanchi turkiy
qabilalarning tinch hamda urush yillaridagi hayoti va turmushlarini yorqin badiiy
shaklda ifodalovchi yagona manba hisoblanadi. «Kitobi Ko’rqut» qo’lyozmasini
o’rganish ustida Bartol’d uzoq yillar mehnat qildi. Turkmanlar, ozarbayjonlar va
boshqa xalqlarning tarixiy o’tmishini o’rganishda nihoyatda muhim bo’lgan
qadimiy turkiy yozuvning bu nodir yodgorligini tarjima qilishda, V. M. Jirmunskiy
hamda A. N. Konovlarning iborasi bilan aytganda, Bartol’d «tarjimaning filologik
aniqligini, qo’lyozmaning o’ziga xos badiiy xususiyatlari bilan chinakam mohirona
birlashtirgan».
1897-yilda V. V. Bartol’d Nuriddin Lutfullo bin Abdullo al Daraviyning
(Dofizi Abru, 832/1431) Amudaryoning ilgarigi oqimi masalasiga doir geografik
asarlaridan parchalar (qo’lyozma matnlari va tarjimalar tarzida) nashr qiladi.
Bartol’d bunda hofizi Abru keltirgan ma`lumotlarni Hamdulloh Kazviniy
19

ma`lumotlari hamda O’rta Osiyo shaharlari va viloyatlari to’g’risidagi ma`lumotlar
bilan taqqoslaydi. Bartol’d nashr qildirgan originalda va hofizi Abru bilan
Kazviniy asarlaridan ayrim parchalarning o’zi bajargan izohli tarjimalarida
«Jayxun daryosi, Xozar dengizi, Balx va Xo’jand daryolari» to’g’risida
ma`lumotlar keltiradi. Shuningdek,) Hofizi Abruning Movarounnahr (Amudaryo
bilan Sirdaryo oraligidagi erlar), xususan, Samarqand, Buxoro atroflari va O’rta
Osiyodagi aholi yashaydigan boshqa muhim joylar tavsifi berilgan asarlaridan
parchalar keltiradi. 1899-yili N. A. Aristovning «Turkiy
qabilalar va xalqlarning etnik tarkibi hamda ularning nufuzi to’g’risida
ma`lumotlar» degan kitobiga yozgan retsenziyasi bosilib chiqdi. Bu retsenziyada
Bartol’dning «Sharq tarixini o’rganish bir narsani — xuddi G’arbdagidek,
Sharqdagi harakatlar ko’pchilik odamlarning manfaati taqozosi bilan ruy
berganligi, Osiyoda ham, yevropada ham tarixiy taraqqiyotning ayni bir xil
qonunlari amal qilishi to’g’risidagi oddiy haqiqatni kishi ongida tobora ko’proq
jonlantiradi» degan umumiy xulosasi o’z ifodasini topgan edi. Yana shunisi ham
muhimki, kuchmanchi davlatlarning tashkil topish sabablarini bayon qilib, Bartol’d
u yerlarda ayrim urug’ va qabilalar o’rtasida bo’lib to’radigan kurash
tushunchasidan ko’ra sinfiy kurash tushunchasiga ko’proq mos keluvchi hodisalar
sodir bo’lganmi, degan masalani ochiq qoldirganini aytadi. Bundan ko’rinib
to’ribdiki, «sinfiy kurash» iborasi uning dastlabki asarlaridayoq tilga olingan. U
yillarda Bartol’d o’z dissertatsiyasi ustida katta ish olib boradi. Uning Sharq tarixi
magistri degan ilmiy darajani olish uchun tayyorlagan bu dissertatsiyasida o’z
ifodasini topgan «Mo’g’ullar bosqini davrida Turkiston» temasidagi mukammal
tadqiqotlari hamma tomonidan qizg’in ma`qullandi 8
.
Bartol’dning bu tadqiqotlari usha vaqtdayoq jahon sharqshunosligi oltin
fondidan mustahkam o’rin oladi. Dissertatsiya himoyasi 1900 yil 19 noyabr (2
dekabr) kuni Peterburg universitetining Sharq tillari fakulteti majlisida o’tkaziladi.
Bu vaqtda Bartol’dning dissertaqiyaga asos qilib olgan tadqiqotlari kitob holida
bosmadan chiqqan edi: uning birinchi («Matinlar») qismi 1898 yilda, ikkinchi
8
Бартольд. Сочинения. Том I. Туркестан в эпоху монгольского нашествия. - Москва. 1963 . C.74.
20

(«Tadqiqotlar») qismi 1900 yilda nashr etilgan. Bartol’dning o’z so’zicha, asarning
ikkinchi qismida u: «O’lkaning mo’g’ullar kelguniga qadar bo’lgan davrdagi tarixi
nima bilan belgilanadi, mo’g’ullar Turkistonga nima olib keldi va o’lkani zabt
etish qanday sodir bo’ldi», - degan savollarga javob berishga intiladi. Bartol’d
asarida O’rta Osiyoning mo’g’ullar bosqinidan avvalgi davrdagi tarixi,
mo’g’ullarning bu yerlarga kelishi va shuningdek, Chingizxon haqida, mo’g’ullar
hukmronligi davridagi Turkiston to’g’risida batafsil hikoya qiladi.
Muallif o’z asarini Turkiston tarixi bo’yicha arab tarixnavislari va
geograflaridan tortib temuriylar davri tarixchilarigacha bo’lgan qo’lyozma
manbalarning tanqidiy obzori va bahosi berilgan muqaddima bilan boshlaydi.
Keyin asosiy boblar boshlanadi, chunonchi: Turkiston hududining geografik
ocherki (Amudaryo, Zarafshon, Qashqadaryo va Sirdaryo havzalari — birinchi
bob); o’lkaning mo’g’ullar bosqinidan avvalgi tarixidan ocherklar
(Movarounnahrning arab istilosi arafasidagi va arablar hukmronligi davridagi,
shuningdek, tohiriylar, somoniylar, sofforiylar, qoraxoniylar, g’aznaviylar,
saljuqlar, xorazmshohlar hukmronlik qilgan zamonlardagi hayot lavhalari -
ikkinchi va uchinchi boblar); nihoyat Chingizxon imperiyasi va uning Turkistonni
bosib olishi tarixidan ocherklar (bu to’rtinchi bobda Chingizxon shaxsi, uning
«qudratli iroda»si va «zo’r tashkilotchilik qobiliyati» to’g’risida, uning yo’qsak
salohiyot va daho sohibi ekanligi va, ayni vaqtda, shafqatsiz va qonxo’r fotih
ekanligi tavsif qilinadi). Bartol’d har tomonlama chuqur o’rganib chiqqan bir
qancha o’rta asr mualliflarining (G’ardiziy, al-G’arnatiy. Nasafiy, Bakran,
Juvayniy, Damdullox Kazviniy, fizi Abru va boshqalarning) qo’lyozma
asarlaridagi O’rta Osiyo tarixiga oid ma`lumotlarni o’z tadqiqotiga asos qilib oladi.
Qo’lyozmalar ustida ishlash
jarayonida Bartol’dning ajoyib iste`dodi - Sharq qo’lyozmalaridan fan uchun eng
foydali barcha narsalarni ajratib ola bilishdek hayratomuz qobiliyati yavqol
ko’rindi. Bu narsa yuzaki qaraganda oddiy bo’lib ko’rinadigan ish emas, aslo.
Chunki mazkur qo’lyozmalarning mualliflari to’rli xil madaniy va bilim darajasiga,
saviyaga, his, did va kayfiyatga ega hamda o’z zamonasi voqeligiga to’rlicha baho
21

beruvchi kishilar edi. Lekin bu qiyinchilikning bir tomoni edi, xolos. Bundan
tashqari, qo’lyozmalarda muayyan tarixiy voqealar to’g’risida, ma`lum bir davlat
arbobi haqida va boshqa xususlarda keltirilgan ma`lumotlarning hammasini ham
to’g’ri deb bo’lmasdi. Aksincha, qadimgi qo’lyozmalarda faktik ma`lumotlar,
aksari, afsonalarga, ishonchli ma`lumotlar esa ishonib bo’lmaydigan naqllarga
qo’shilib ketgan bo’lardi. Ba`zan qo’lyozma mualliflari o’z ko’zlari bilan ko’rgan,
o’zlari yaxshi bilgan voqea- xodisalarni yozsalar, ba`zi vaqtlarda to’rli voqealar
to’g’risida birovlardan eshitgan narsalarini yozishardi, birovlar esa mazkur
ma`lumotlarni o’z navbatida boshqa kishilardan eshitgan bo’lardi.
Bundan tashqari, ko’p qo’lyozmalar
ma`lum vaqt mobaynida bir emas, bir qancha kishilar tomonidan kuchirilgan va
buning ustiga qo’lyozmaning asl nusxasi emas, ko’chirilgan nusxasi bo’lardi. Bu
xildagi qo’lyozmalarda ko’pincha, to’rli chalkashliklar va hatto kuchiruvchilarning
o’zlari kiritgan qo’shimcha va tuzatishlar uchrardi. Shuningdek, ayni bir voqea
to’rli mualliflar tomonidan har xil bayon etilgan, shahar va qishloqlarning nomlari
turlicha ko’rsatilgan bo’lib, ularning geografik o’rni va oralaridagi masofa
taxminan hamda noaniq keltirilgan hollar ham uchraydi. Shunga ko’ra, Sharq
qo’lyozmalarini o’rganuvchi olimlardan qo’lyozma tekstlariga tanqidiy
munosabatda bo’lish, ularni chuqur rahlil qila bilish, bir xil qo’lyozmalardagi
ma`lumotlarni boshqa qo’lyozmalarda keltirilgan ma`lumotlar bilan sinchiklab
solishtirish, to’g’ri narsalarni noto’g’ri narsalardan farqlay bilish, ular orasidan
muayyan tarixiy faktga oid bo’lgan eng muhim ma`lumotlarni saralab ola bilish,
bir muallif ma`lumotlarini boshqa muallif ma`lumotlari bilan to’ldirish kabi
mashg’ulotlarning uddasidan chiqish talab qilinardi.
22

2.2 Mo’g’ullarning O’rta Osiyoni egallashiga oid V. V. Bartol’dning
izlanishlari
Bartol’d «Mo’g’ullar bosqini davrida Turkiston» asarida sharqshunos
akademik S. F. Oldenburg so’zlari bilan aytganda, ishda asoslilik va bir ishni
oxirigacha yetkazishga qobillik kabi o’ziga xos xislatlari ochiq namoyon bo’lgan.
«Bu asar - deydi Oldenburg, hozirgacha O’rta Osiyo tarixi bo’yicha asosiy
qo’llanma bo’lib kelmoqda». Bartol’dning «Mo’g’ullar bosqini davrida Turkiston»
mavzusidagi dissertatsiyasini yoqlash marosimi zo’r muvaffaqiyat bilan o’tdi.
Birinchi rasmiy opponent professor N. I. Veselovskiy «Turkiston tarixini
o’rganayotgan har qanday tadqiqotchining Bartol’d kitobini qo‘liga olmay iloji
yo’q» deganida batamom haq edi. Fakultet kengashining Bartol’dga mashxur asari
uchun Sharq tarixi doktori degan ilmiy daraja berish to’g’risidagi taklifini
universitet kengashi ma`qullaydi 9
.
V. V. Bartol’dning «Turkiston» kitobi, — deyiladi kengash
protokolida, — haqiqatan ham fanga qo’shilgan nihoyatda katta hissa bo’ldi, u
avtorga yo’qsak sharaf keltiradi. Shu narsa diqqatga sazovorki, Bartol’dning
dissertatsiyasini muvaffaqiyat bilan yoqlaganligi Turkistonda juda qizg’in va zo’r
olqishlar bilan kutib olindi. Bu vaqtda Bartol’d O’rta Osiyo tarixining bilimdon
olimi hamda mahalliy o’lkashunoslarning ustozi va homiysi sifatida Turkistonda
katta obru qozongan edi. Masalan, samarqandlik arxeolog va sharqshunos V. L.
Vyatkin barcha o’lkashunoslar uchun V. V. Bartol’dning mazkur asari nihoyatda
ahamiyatli ekanini alohida ta`kidlagan edi. Mahalliy o’lkashunoslar, — deydi
Vyatkin, — V. V. Bartol’d kitobi nashr etilgandan so’ng Sharq qo’lyozma
manbalarida bayon qilingan muhim ma`lumotlar bilan tanishishga muyassar
bo’ldilar. V. V. Bartol’dning shogirdi professor I. I.
Umnyakovning aytishicha, olimning: «Mo’g’ullar bosqini davrida Turkiston»
9
https://www.hrono.info/biograf/bio_b/bartoldvv.php
23

asarining o’ziyoq uning nomini faqat bizdagina emas, balki jahon miqyosida ham
O’rta Osiyoning ilk O’rta asrlar tarixini a`lo biluvchi birinchi olim darajasiga
ko’targan katta mehnatning boshlanishi bo’ldi, xolos». Bartol’dning ilg’or
qarashlari va kayfiyatlarini anglashda uning dissertatsiya yoqlash oldida so’zlagan
nutqi diqqatga sazovordir. Olim Sharq tarixini o’rganishga to’g’ri yondashgan
holda «bu tarix, — deydi u, — o’zining afsonaviy qiyofasini yo’qotib, xalqlarning
haqiqiy hayotini aks ettiruvchi xarakter kasb etadi. Ko’rinib to’ribdiki, hamma
joydagi kishilar bir xilda, Sharq madaniyati bilan G’arb madaniyati o’rtasidagi
tafovut Sharq xalqlarining aqliy mehnati shart-sharoit taqozosi bilan boshqacha
yunalishdan borganligi sababidan ekanligi tula anglashilarli narsa. Sharq odami
bilan G’arb odami tabiatlari o’rtasida mavjud asosiy tafovutlar va yuqatib bo’lmas
irqiy xususiyatlar to’g’risida (fakt va tahlillardan holi bo’lgan, soxta) taxminlarga
tayanishning hech hojati yo’q. Sharq tarixini ilmiy tushuntirish
shuning uchun zarurki, chunki u faqat Yevropa tarixi asosidagina ishlab chiqilgan
qonunlarning bir yoqlama xarakter kasb etishi muqarrar bo’lib qoladi va tarix
ilmining tub maqsadi — bo’tun bashariyat hayoti amal qiladigan qonunlarni
aniqlash vazifasi ruyobga chiqmay qoladi» Bartol’d o’z nutqini tamomlar ekan,
«rus sharqshunoslarining uncha-muncha qilgan ishlari ... Sharq xalqlarining
Rossiya bilan har tomonlama yaqinlashishlariga va ulug’ shoirimiz (A. S. Pushkin)
orzu qilgan, hozircha juda uzoq bo’lgan kunning— Rossiyadagi barcha xalqlar,
shu jumladan, «bugungi yovvoyi tungus va sahroyi qalmoq ham» birlashib,
«o’zining mash’um zamonida erkinlik va ezgulikni kuylagani» sababli Pushkinga
ta`zim qilishadigan kunning kelishi»ga ishonch bildiradi. Bunday sharoitda
Bartol’d qarashlari zo’r ahamiyatga molik bo’lib, fandagi reaksionerlar, irqiy
aqidalarni ilgari so’ruvchilar hamda Sharq xalqlari va ularning tarixiy o’tmishini
kamsitish va nafrat nazari bilan qarovchi shaxslar sha`niga aytilgan o’ziga xos
qoralovchi notiqdek jarangladi. Bartol’d o’z zamoniga nisbatan ilg’or bo’lgan ana
shu qarashlariga keyinchalik ham sodiq qoldi va umrining oxiriga qadar undan
mutlaqo toymadi. Bartol’dning «Mo’g’ullar
bosqini davrida Turkiston» asari maydonga kelganidan buyon yetmish yil o’tdi.
24

Lekin shunga qaramay, olimlar bu kitobning favqulodda qimmatini, uning hozirgi
kunimiz uchun ham azhamiyatga molik ekanini yakdillik bilan tan olishadi.
«Mo’g’ullar bosqini davrida Turkiston» kitobi Bartol’dning haqli ravishda klassik
asari hisoblanadi. Bartol’d mazkur kitobida O’rta Osiyo
tarixini o’rganishni birinchi bo’lib o’z zamonasidagi tarix fani darajasiga
ko’targani uchungina va bu tadqiqot O’rta Osiyo tarixi bo’yicha o’lkan va
ko’pchiligi ilmga birinchi bor olib kirilgan materiallarning sistemalashtirilgan
dastlabki jiddiy ilmiy ma`lumoti bo’lgani uchungina bu asarga tan berish kamlik
qiladi. Bu asar faktlarga, xususan, yangi yoki kam ma`lum bo’lgan faktlarga
nihoyatda boyligi bilan mutaxassislarni, havaskor kitobxonlarni hayratga soldi,
hozir ham hayratga solmoqda. U ana shu faktlarning chinakam xazinasidir. Asarda
bayon bilan tekstdagi ensiklopedik ma`lumotlar o’rtasidagi umumiylik mohirona
tarzda olib boriladi. Kitobxon undan tarixiy, tarixiy-geografik, tarixiy- topografik,
arxeologik, xronologik va boshqa bir qancha masalalar bo’yicha o’ziga zarur
bo’lgan u yoki bu ma`lumotlarni hozir hm topa oladi. Bartol’d o’z asarida fan
uchun muhm bo’lgan bir qancha masalalarni quyadi va kelgusida u masalalarni
o’rganishga, ularni yanada tularoq yoritishga undaydi. Kitob xanuzgacha O’rta
Osiyoning tarixiy-madaniy o’tmishini o’rganuvchi har bir kishining ma`lum
darajada kerakli qo’llanmasi bo’lib kelmoqda. Bartol’d asariga muntazam ravishda
mo’rojaat qiluvchilar har gal uning mazmunidagi ilgari sezilmagan yangidan-yangi
jihatlarni topadi.
Bartol’dning mazkur kitobini diqqat bilan o’qirkan, kishi unda ijtimoiy
iqtisodiy harakterdagi juda ko’p qimmatli ko’zatishlar va xulosalar borligini ham
bilib oladi. Masalan, O’rta Osiyoning arablar tomonidan zabt etilishi natijasida
undagi ijtimoiy munosabatlar sistemasining o’zgarganligi to’g’risidagi va
tohiriylar, sofforiylar, somoniylar davrida to’rli dehqon tabaqalarining (qadimda
dehonchilik zodagonlari) davlat ishidagi amaldor zodagonlarga qarshi olib borgan
ko’rashlari to’g’risidagi ma`lumotlar shular jumlasidandir. IX-X asrlarda
shaharlardagi hayot markazlarining shahar ichidagi aslzodalar yashaydigan
dahalardan savdo- hunarmandchilik qaynagan joylarga (robotlarga) kuchishi
25

hamda dehqonlarning turkiy harbiy-ko’chmanchi zodagonlar tomonidan qisib
quyilishi jarayonlari va boshqa shu kabi voqealar Bartol’d tomonidan juda aniq
belgilandi. Bu jarayonlarga yana Chingizxon zamonidagi ko’chmanchi
mo’g’ullarning jamoat to’zilishi to’g’risidagi, ularning harbiy tashkilotlari
sistemasi va davlat siyosiy muassasalarining mohiyati to’g’risidagi usha zamon
uchun yangi bo’lgan juda ko’p ma`lumotlarni ham qo’shish kerak. To’g’ri,
ijtimoiy-tarix muammolari Bartol’d tadqiqotida ko’zga tashlanadigan o’rinda
to’rmaydi. Bu tadqiqot hammadan avval O’rta Osiyodagi o’rta asr davlatlarining
XIII asrgacha bo’lgan davrdagi tarixiy-iqtisodiy geografiyasi va siyosiy tarixidan
iboratdir. Biroq Bartol’d o’z kitobini XIX asr oxirida,
o’ttiz yoshga to’lmagan chog’ida yozganligini esdan chiqarmaslik kerak. Shu bilan
birga, bundan bir necha o’n yillar ilgari yozilgan asarga fan oldiga quyilayotgan
hozirgi zamon talablari pozitsiyasidan to’rib baho berish ham to’g’ri bo’lmaydi.
Shunisi ibratliki, Bartol’dning bu asari shu kungacha uch marta ingliz tilida (1928,
1959 va 1967 yillarda),O’zbek tilida (1931), rus tilida (1968) nashr etildi.
«Mo’g’ullar bosqini davrida Turkiston» asaridan keyin olimning Yaqin va O’rta
Sharq, Markaziy Osiyo tarixi va, avvalo, O’rta Osiyo tarixiga doir boshqa ajoyib
asarlarining yaratilishiga yo’l ochiladi. Bartol’d Sharq tarixi doktori ilmiy darajasi
uchun dissertatsiya yoqlagandan so’ng ko’p o’tmay, 1901 yil 10 avgustda
Peterburg universitetining o’zi uchun jonajon bo’lib dolgan Sharq tillari fakultetiga
shtatdan tashkari professor, 1906 yil 21 yanvardan boshlab esa shtatli professor
lavozimiga tayinlanadi. 1906 yildan 1918 yilga qadar fakultet sekretari vazifasini
bajaradi. Bu vaqtga kelib, yuqorida ko’rib o’tganimizdek, Bartol’dning juda boy,
lekin juda kam o’rganilgan tarixiy o’tmishga ega bo’lgan bepoyon o’lka
hisoblanmish O’rta Osiyo tarixi problemalariga qizikishi to’la shakllanadi.
Bartol’d o’zini «asosan
O’rta Osiyo tarixchisi» deb atay boshlaydi. «O’rta Osiyo tarixi bilan
shug’ullanuvchi har bir kishi, deydi u, ma`lum darajada, filolog bo’lmog’i kerak».
Taniqli rus filologi, akademik N. I. Konradning so’zicha: «Haqiqiy filolog faqat
lingvist (tilshunos)gina bo’lib qolishga haqqi yo’q. Til hodisalari zamirida u tilning
26

o’zini, u orqali esa fikrlashni, aqil-idrokni... xalqning ijodiy dahosini ko’ra olishi
lozim. Filolog yana tarixchi, lekin tarix orqali hayot, ko’rash va ijodiyotni butun
yaxlitligi bilan ko’ra biladigan tarixchi bo’lishi kerak». Vasiliy Vladimirovich
Bartol’d xuddi shunday olim edi. 1902 yilda Bartol’d O’rta Osiyo ikkinchi marta
safar qiladi. Bu gal ham u O’rta Osiyoning tarixiy o’tmishini zo’r qiziqish bilan
o’rganadi. Bu narsa Sharq qo’lyozmalari ustida ishlash uning eng jonajon ilmiy
mashg’uloti, butun hayoti davomida asosiy ishi bo’lganidan yana bir marta dalolat
beradi. Uning o’zi ham, O’rta Osiyoga qilingan safarlari orasida eng foydalisi 1902
yildagi safari bo’lganini, chunki bu vaqtda mahalliy mutaxassis xodimlar bilan
aloqani yo’lga quyish va kengaytirishdan tashqari, asosan, qo’lyozma yodgorliklari
bilan ko’proq tanishganini alohida ta`kidlaydi: hali hech kim tomonidan
foydalanilmagan boy manbaalarga ega bo’lgan Sharq tarixini o’rganib, undagi
qo’lyozmalarni o’qir ekansan, ko’pincha, o’zingni xuddi qadimiy shaharlar o’rnini
kavlab, yangi dunyo ochayotgan ixtirochi singari tasavvur qilib, zavq-shavqatlarga
to’lasan kishi, - deb yozadi Bartol’d 10
.
Bartol’d O’rta Osiyoga kelishi bilan o’lkadagi xususiy hamda jamoatga
qarashli qo’lyozma to’plamlarini ko’zdan kechirishga katta e`tibor beradi. Bunda
o’zining maxsus mashg’uloti hisoblanmish O’rta Osiyo tarixiga oid asarlarga
alohida e`tibor qildi. Ashxobodda Bartol’d mahalliy muzeyda forsiy qo’lyozmalar
(Firdavsiy, Amin Ahmad Roziy asarlari, «Iskandar Zulqarnayn tarixi» va
boshqalar) bilan tanishdi. Shuningdek, Toirov degan bir mansabdor tomonidan
to’plangan qo’lyozmalarni («Imperator shoh Jahon tarixi», «Ali avlodlari tarixi»,
Sa`diy, Firdavsiy va boshqa shoirlarning asarlar to’plami, diniy va pand- nasihat
mazmunidagi qo’lyozmalarni) ko’zdan kechirdi.
Bartol’d Toshkentga kelganida Turkiston xalq kutubxonasidagi «Temur
tarixi» (Jahongirning hayotlik vaqtida G’iyosiddin Ali tomonidan yozilgan) va
XVI asr o’rtalarida xivalik Utemish Hoji tomonidan yozilgan «Juchiylar tarixi»
kitoblarini ko’zdan kechirdi va bu har ikki qo’lyozmaning to’la tavsifini yozdi.
10
Лунин Б.В.. Жизнь и труды В.В. Бартольда // Обществ. Науки в Узбекистане. – Ташкент: «Фан», 1969. - №
11. – С.12-33.
27

Bartol’d general mayor Jo’rabek tomonidan yig’ilgan qulyozmalar to’plamidan
Rashididdinning mo’g’ullar tarixiga oid va Maxmud bin Valining tarixiy asarlarini
topdi. O’tkir zehnli Bartol’d qadimgi qulyozmalar orasida ba`zi hujjatlarning
(ko’proq vaqf hujjatlari singari) qalbaki ekanini payqagan va aniqlagan hollar ko’p
bo’lgan. Masalan, Bartol’d 1401 yilda guyo Amir Temur tomonidan Sig’noq
saidlariga berilgan «Temur yorliqlari» shunday qalbaki hujjat ekanligining va hatto
uning uslubiga qarab hujjatning yozilgan aniq vaqtini (XVI asrning ikkinchi yarmi)
ham aniqlay oldi. Bartol’d Turkiston arxeologiya havaskorlari tugaragining faxriy
tashkilotchi a`zosi sifatida uning 1902 yil 16 avgustda bo’lib o’tgan majlisida
ishtirok etdi va so’zga chiqib, o’zining O’rta Osiyo bo’ylab qilayotgan safari
natijalari to’g’risida tugarak a`zolariga axborot berdi. Bartol’dning bu safari
sharqshunoslik sohasida uning mahalliy xodimlar bilan bo’lgan aloqasini yanada
mustahkamladi.
Shuni aytish kerakki, V. V. Bartol’d o’zining asosiy ilmiy ishidan tashqari
o’zoq yillar mobaynida yana mahalliy muassasalar, tashkilotlari va ayrim
shaxslarning markaziy va mahalliy nashrlarda chop etilgan tarixiy-sharqshunoslik
asarlarini retsenziya qilish bilan ham muntazam shug’ullandi. Olim faoliyatining
bu tomoni ham alohida diqqatga sazovor bo’lib, sharqshunoslik tarixida eng ajoyib
hodisa hisoblanadi. Bartol’d o’zining kichik kasbdoshlari — Sharqshunoslik
sohasidagi mahalliy mutaxassis va havaskorlarning asarlari to’g’risida o’z vaqtida
muntazam ravishda mulohazalarini bayon qilib to’rardi. Bunday chog’larda u
talabchan, ayni vaqtda, muruvvatli retsenziya va obzorlari bilan mahalliy
mualliflarning kuchli va zaif tomonlarini belgilab, ularga to’g’ri yo’l ko’rsatar,
muhim manba hamda adabiyotlarni berar va shu tarzda ularga katta yordam qilardi.
28

Xulosa
Bartol’dning g’ayrat bilan qilgan ko’magi natijasida Pomir ekspeditsiyasi
tashkil qilinadi. Shuningdek, sobiq ittifoq aholisining etnik tarkibini o’rganuvchi
akademik komissiya prezidiumining a`zosi va shu komissiyaning Turkiston
bo’limi raxbari ham edi. Bo’lim faqat sovet Turkistoninggina emas, balki qo’shni
Eron va Afg’oniston demografiyasini (xalqlarning soni, tarkibi va ko’payish,
kamayishini) o’rganish bilan sho’g’ullanardi. V. V. Bartol’d, jumladan, yana katta
O’rta Osiyo ekspeditsiyasiga rahbarlik qiladi. Ekspeditsiyaning samarali faoliyati
tufayli 1926 yilda sobiq ittifoq Fanlar akademisining antropologiya va etnografiya
muzeyiga O’rta Osiyo aholisining hayoti va urf-odatlarini o’zida aks ettirgan 200
dan ziyod etnografik eksponat to’plandi. Bartol’dning tashabbusi bilan turkman
qabilalari tekshirilib, Turkmanistondagi mayda xalqlar (jamshidiylar, xazarlar,
barbarlar, bulujlar) o’rganib chiqildi.
1926 yilda Bartol’d turkologlarning Boku shahrida chaqirilgan Butunittifoq I
sezdida qatnashib, «Turkiy xalqlar tarixini o’rganishning hozirgi ahvoli va bu
sohadagi dolzarb vazifalar» degan temada doklad qildi. Akademik S. F.
Oldenburgning guvohlik berishicha, Bartol’d bu dokladida turkiy xalqlar tarixiga
oid hozirgi jami bilimlarning to’la manzarasini qisqa tarzda juda mohirona bayon
qilib berdi. Basharti Bartol’d faqat o’z shaxsiy manfaatini va o’z yaqinlarining
xotirjamligini ko’zlab, o’zining akademiklik vazifasidan tashqarida sodir
bulayotgan narsalarga befarq qaraganida edi, yuqorida keltirib o’tilgan ishlar
qilinmagan bo’lardi. Bartol’d turkiy qabilalar va xalqlarning o’tmishi va xozirgi
ahvolini o’rganish ishlarini kuchaytirish va birlashtirish maqsadida SSSR Fanlar
akademiyasi sistemasida tashkil etilgan turkologiya kabinetiga 1928 yil 1
oktyabrdan boshlab direktor qilib tayinlanadi. Olim bu kabinet ixtiyoriga o’zining
29

shaxsiy kutubxonasidan 500 ga yaqin kitobni sovg’a qiladi. Mazkur iliy muassasa
1930 yilgacha, ya`ni to sobiq ittifoq Fanlar akademiyasining sharqshunoslik
instituta tarkibiga qo’shilguniga qadar mavjud bo’lgan.
1930 yilda sovet sharqshunosligida muhim bir tashkiliy tadbir amalga
oshirildi. Chunonchi, Osiyo muzeyi, Budda madaniyati instituta, Turkologiya
kabineta va sharqshunoslar kollegiyasi bitta yagona yirik ilmiy tadqiqot muassasasi
bo’lmish sobiq ittifoq Fanlar akademiyasining sharqshunoslik institutiga
birlashtirildi. Bu yangi institut tarkibiga V. V. Bartol’d va unga zamondosh barcha
yirik sharqshunoslar kiritildi.
Bundan tashqari, Bartol’d muzey hamda tarixiy san`at va tabiat
yodgorliklarini muhofaza qilish ishlari bo’yicha O’rta Osiyo davlat muassasalari
(Samkomstaris, Turkkomstaris, Sredazkomstaris) bilan juda yaqin aloqada edi. Bu
muassasalar Bartol’dni o’zlarining eng bilimdon ustozi va maslahatchisi deb
bilishardi. O’rta Osiyoda birinchi universitetning ochilishi uchun olib borilgan
tayyorgarlik ishlarida, sovet Sharqi xalqlari yozuvida yangi turkcha alifbeni
yaratishda Bartol’d aktiv ishtirok etadi. Bartol’d inqilobdan keyin 1920 yilning
yozida birinchi bor O’rta Osiyoga keladi. Bu yerga u moddiy madaniyat tarixi
akademiyasi va RSFSR maorif xalq komissarligi tomonidan joylarda qadimgi
yodgorliklarning ahvoli bilan tanishish, ularni bundan keyin tadqiq qilish planlarini
tuzib chiqish hamda Toshkentdagi yangi ochilgan Turkiston Davlat universitetida
Sharq tarixi kafedrasini tashkil etish va unda shu sohadan bir qancha leksiyalar
o’qish uchun safarbar qilingan edi. Bu vazifalarning hammasini Bartol’d o’ziga
xos ishchanlik, qalollik bilan va ishning moxiyatiga chuqur kirib borgan xolda
astoydil bajardi.
1920 yilda Bartol’d Turkiston Davlat universitetining tarix-filologiya
fakultetida Turkiston tarixidan bir qancha leksiyalar o’qidi. Bu leksiyalar konspekti
1922 yilda Toshkentda alohida nashr qilindi. Shuni aytish kerakki, bu konspekt,
o’z mazmuniga ko’ra, faqat o’quv qo’llanmasigina emas, aslida, Turkiston xalqlari
o’tmishining qadimiy zamonlardan boshlab, to XIX asrgacha bo’lgan tarixining
ilmiy obzorini ishlab chiqish yo’lidagi dastlabki jiddiy qadam edi.
30

FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI
I. Normativ huquqiy hujjatlar va metodologik ahamiyatga molik
nashrlar
1. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 24 майдаги ПҚ –
2995 сонли « Қадимий ёзма манбаларни сақлаш , тадқиқ ва тарғиб
қилиш тизимини янада такомиллаштириш чора - тадбирлари
тўғрисида » ги қарори . // « Халқ сўзи », 2017 йил , 103 (6797)- сон .
2. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning 2021-yil 20 – yanvardagi
yeg’ilishida gumanitar fanlarni rivojlantirish to’g’risida so’zlagan nutqidan.
3. Мирзиёев Ш . М . Янги Ўзбекистон стратегияси . – Тошкент : O‘zbekiston,
2021. – 464 б .
II. Manbalar
4. Акрамов Н.М. Академик В.В. Бартольд. – Душанбе: «Ирфон», 1976.
5. Бартольд В.В. История Туркестана // Сочинения. – Т.II. – Ч.1. – М.
ИВЛ, 1963. – С. 107-166.
6. Лунин Б.В.. Жизнь и труды В.В. Бартольда // Обществ. Науки в
Узбекистане. – Ташкент: «Фан», 1969. - № 11. – С.12-33
7. Крачковский И.Ю. Памяти В.В. Бартольда // Красная газета (вечерний
выпуск) – Л., 1930.
8. Умняков И.И. Значение трудов В.В. Бартольда по истории Средней
Азии // Первая всесоюзная конференция востоковедов. Тезисы
докладов и сообщений. – Ташкент, 1957. – С.27-33.
9. Якубовский А.Ю. Проблемы социальной истории народов Востока в
трудах академика В.В. Бартольда // Вестник Ленинградского
университета – Л., 1947. - № 12. – С. 62-79.
31

III. Ilmiy tadqiqotlar va adabiyotlar
10. Бира Ш. Монгольская историография. XIII-XVII вв. М. 1978.
11. Григорьев А.Б. Монгольская дипломатия XII-XV вв. М. 1978.
32

Sotib olish