Dokument ma'lumotlari

Narxi 24000UZS
Hajmi 279.0KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 21 Aprel 2025
Kengaytma doc
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Jismoniy tarbiya

Sotuvchi

Bahrom

Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024

166 Sotish

Basketbol o‘yin taktikasi tasnifi.

Sotib olish
Basketbol o‘yin taktikasi tasnifi . M U N D A R I J A KIRISH…………………………………………………………………………….3 I. BOB. BASKETBOL O'YIN TAKTIKASINING TASNIFI. 1 . 1. Himoya taktikasi . ...............................................................................................5 1.2. Basketbol o’yinida Hujum taktikasi...................................................................8 1 .3. Taktik tayyorgarlikning vazifalari....................................................................20 X U L O S A ……………………………………………………………..............25 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR …………………………………….….26 K I R I SH Mavzuning dolzarbligi. Sport nafaqat jismoniy va ma’naviy sog‘lomlik asosi, balki hayotga katta umid bilan kirib kelayotgan yoshlarni turli zararli yot g‘oya va odatlardan asrash, ularga o‘z qobiliyati va iste’dodlarini to‘la ruyobga chiqarish vositasi hamdir. Shu bois so‘nggi yillarda mamlakatimizda bu borada qator huquqiy-me’yoriy hujjatlar imzolandi. 2017 yil 3 iyunda “Jismoniy tarbiya va ommaviy sportni yanada rivojlantirish choratadbirlari to‘g‘risida”gi qaror, 2018 yil 5 martda “Jismoniy tarbiya va sport sohasida davlat tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” gi farmonning qabul qilinishi va mazkur farmonga ko‘ra Respublika Jismoniy tarbiya va sport qo‘mitasining vazirlikka aylantirilishi, shuningdek, Vazirlar Mahkamasining 2019 yil 29 yanvardagi “O‘zbekistonda sog‘lom turmush tarzini targ‘ib qilish va aholini jismoniy va ommaviy sportga jalb etish to‘g‘risida”gi, 2019 yil 13 fevraldagi, “2019-2023 yillar davrida O‘zbekistonda jismoniy va ommaviy sportni rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi qarorlarining qabul qilinishi O‘zbekistonda jismoniy tarbiya va sport sohasida yangi bosqich boshlanganidan dalolat beradi. 1 Basketbolga o’xshab ketadigan o’yin to’g’risidagi dastlabki ma’lumotlar eramizdan avvalgi asrga oiddir. Meksikadagi ilk qabilasiga mansub bo’lgan indeeslar “pok-to-pok” deb atalgan o’yinni qiziqib o’ynashgan. Ushbu o’yinning butun mohiyati o’yinchilarning to’pni halqa ichiga tushirishdan iborat bo’lgan “to’p” o’rnida kauchukdan tayyorlangan dumaloq shardan foydalanishgan, uni halqaga “tushurish” uchun faqat tirsaklar bilan yoki son bilan sharni urish lozim bo’lgan. Bunga halqaning xiyla baland joyiga o’rnatilganligini va buning ustiga 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yil 5-martdagi “Jismoniy tarbiya va sport sohasini davlat boshqaruvi tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-5368-sonli farmoni. 2 erga nisbatan tik ya’ni perpendekulyar tarzda joylashtirilganligini qo’shadigan bo’lsak, u holda halqaga tushiril-gan birgina “to’p” – shar butun o’yinning taqdirini hal qilgan bo’lsa kerak. Oradan ancha vaqtlar o’tib, meksikalik “basketbolchilar” bu o’yinni takomillashtirdilar. O’yin ijodkorlari zilday og’ir kauchukdan tayyorlangan to’p- sharni devorga o’rnatilgan tosh halqa orqali o’tkazishni ko’zda tutgan edilar. Muvaffaqiyatli harakat qilib to’pni halqaga tushirgan o’yinchi tomoshabinlarning istalgan birining libosini o’ziga “sarupo” qilib olish huquqiga ega bo’lar edi. O’yinda yutkazgan jamoaning kapitani esa ko’pincha shafqatsiz jazoga mahkum etilar, uning boshini tanasidan judo qilar edilar. Kurs ishining maqsadi : Basketbolchilarning taktik tayyorgarligini oshirishga qaratilgan metodlarni, usullarni va amaliy mashqlarni tahlil qilish, shuningdek, ularning jamoaviy o‘yin samaradorligini yaxshilash uchun qo‘llaniladigan strategiyalarni aniqlashdan iborat. Kurs ishida basketbolchilarning o‘yin davomida to‘g‘ri qarorlar qabul qilish va o‘yin strategiyasini samarali amalga oshirish qobiliyatini rivojlantirish uchun taktik tayyorgarlikni qanday oshirish mumkinligi o‘rganiladi. Kurs ishining vazifalari : Taktik tayyorgarlikning nazariy asoslarini o‘rganish Basketbolchilarning taktik tayyorgarligi haqida nazariy bilimlarni to‘plash va ularni jamoa o‘yinidagi ahamiyatini aniqlash. Taktik tayyorgarlikning asosiy komponentlarini tahlil qilish Hujum va himoya strategiyalari, pozitsion o‘yin, vaqtni boshqarish, va jamoaviy harakatlarning samaradorligini o‘rganish. Taktik tayyorgarlikni oshirishning usullari va metodlarini ishlab chiqish Basketbolchilarning taktik tayyorgarligini oshirish uchun amaliy mashqlar va o‘yin sharoitlarini ishlab chiqish, o‘zgaruvchan o‘yin vaziyatlarini simulyatsiya qilish. Jamoaviy o‘yin strategiyasini takomillashtirish usullarini ishlab chiqish 3 Basketbolchilarning jamoaviy harakatlarini birlashtirish va samarali o‘yin strategiyasini ishlab chiqish bo‘yicha maslahatlar tayyorlash I. BOB. BASKETBOL O'YIN TAKTIKASINING TASNIFI. 1 . 1. Himoya taktikasi Himoya jamoaning hujumga qarshi kurashishdagi usullarini belgilaydi. Eng keng tarqalgan himoya taktikalarini quyidagicha tasniflash mumkin:  Zonal himoya (Zone Defense): O'yinchilar o'z joylarida turib, raqibni nazorat qilishadi. Masalan, 2-3 zonali himoya – 2 himoyachi va 3 himoyachi o'z zonalarida raqibni to'sib turadi.  Shaxsiy himoya (Man-to-Man Defense): Har bir o'yinchi raqibning o'ziga xos bir o'yinchisini himoya qiladi. Harakatlar, raqibning pozitsiyasiga qarab doimiy ravishda o'zgaradi.  Pressing himoya (Full-court Press): Raqibga maydonning butun uzunligini bosim o'tkazish. Bu himoya usuli odatda raqibning hujumini kesish va tezkor o'yinlar yaratish uchun ishlatiladi.  Keng himoya (Trap Defense): Bir yoki bir nechta o'yinchi raqibni burchakka siqib chiqarib, to'pni olishga harakat qiladi. Maydon o‘lchami: 28 m uzunlik va 15 m kenglik. Halqa balandligi: Yer yuzasidan 3.05 m. Jarima chizig‘i: Savatchadan 4.6 m uzoqlikda. Uch ochkolik chiziq: Savatchadan 6.75 m masofada joylashgan. 2. JAMI O‘YINCHI SONI Har bir jamoada 5 nafar asosiy o‘yinchi maydonda bo‘ladi. Zaxirada 7 ta o‘yinchi bo‘lishi mumkin (jami 12 ta). O‘yin davomida cheksiz almashtirish huquqi mavjud. 3. O‘YIN VAQT Basketbol o‘yini 4 ta davrdan (chorakdan) iborat: Har bir davr 10 daqiqa davom etadi. (FIBA qoidalari) NBA’da davr uzunligi 12 daqiqa. Har bir davrdan keyin qisqa tanaffus (2 daqiqa), ikkinchi davrdan keyin esa katta tanaffus (15 daqiqa) bo‘ladi. Durang bo‘lsa, 5 daqiqalik qo‘shimcha vaqt beriladi. 4. O‘YIN BOSHLASH O‘yin o‘rtada sakratilgan to‘p (jump ball) orqali boshlanadi. Birinchi sakrashda to‘pni egallagan jamoa, uchinchi davrni boshlash 4 huquqiga ega. 5. BALLARNI HISOBLASH 2 ochko: Oddiy hujum chizig‘i ichidan kiritilgan to‘p. 3 ochko: Uch ochkolik chiziq tashqarisidan kiritilgan to‘p. 1 ochko: Jarima chizig‘idan kiritilgan to‘p. 6. ASOSIY QOIDALAR 6.1 To‘pni oldinga olib borish To‘pni oldinga olib borish uchun dribling qilish yoki uzatish mumkin. Ikki oyoq bilan bir joyda to‘xtagan o‘yinchi driblingni davom ettira olmaydi. 6.2 To‘pni tutish va yurish (Yurish qoidasi – Travelling) O‘yinchi to‘pni ushlaganidan keyin dribling qilmay harakat qilsa yoki oyog‘ini sursa, bu "yurish" (travelling) hisoblanadi. 6.3 To‘pni ikki qo‘l bilan ushlash (Double dribble) O‘yinchi driblingni to‘xtatib, yana dribling boshlasa, bu "double dribble" deb ataladi va qoidabuzarlik hisoblanadi. 6.4 3 soniya qoidasi Hujum qilayotgan jamoa o‘yinchisi raqibning uch soniyali maydoni ichida uzluksiz 3 soniyadan ortiq tursa, qoidabuzarlik hisoblanadi. 6.5 5 soniya qoidasi O‘yinchi to‘pni ushlab, uni uzatmasdan yoki harakatlanmasdan 5 soniya davomida tursa, to‘p raqib jamoaga o‘tadi. 6.6 8 soniya qoidasi Hujum qilayotgan jamoa o‘z maydonining orqa qismidan to‘pni 8 soniya ichida raqib maydoniga o‘tkazishi kerak. 6.7 24 soniya qoidasi Hujum qilayotgan jamoa 24 soniya ichida to‘pni savatga tashlashi kerak. Agar to‘p halqaga tegmasa, hujum qoidabuzarlik hisoblanadi. 7. FOULLAR VA QOIDABUZARLIKLAR Shaxsiy foul: O‘yinchi qo‘llari, tirsaklari yoki tanasi bilan raqibga qo‘pollik qilsa. Texnik foul: Hakamga e’tiroz, qo‘pollik yoki odobsiz xatti-harakat uchun beriladi. Jamoaviy foul: Har bir jamoa bir davrda 5 ta shaxsiy foul yig‘sa, raqib jamoa har bir keyingi foulda jarima zarbasini amalga oshiradi. Diskvalifikatsiya: 5 ta shaxsiy foul yoki qo‘pol xulq-atvor tufayli o‘yinchi maydondan chetlatiladi. 8. O‘YIN TURLARI Hujum: To‘pni savatga tashlash uchun o‘yin tashkil qilish. Himoya: Raqib hujumini to‘xtatish va to‘pni egallashga urinish. Basketbolga o’xshab ketadigan o’yin to’g’risidagi dastlabki ma’lumotlar eramizdan avvalgi asrga oiddir. Meksikadagi ilk qabilasiga mansub bo’lgan indeeslar “pok-to-pok” deb atalgan o’yinni qiziqib o’ynashgan. Ushbu o’yinning butun mohiyati o’yinchilarning to’pni halqa ichiga tushirishdan iborat bo’lgan 5 “to’p” o’rnida kauchukdan tayyorlangan dumaloq shardan foydalanishgan, uni halqaga “tushurish” uchun faqat tirsaklar bilan yoki son bilan sharni urish lozim bo’lgan. Bunga halqaning xiyla baland joyiga o’rnatilganligini va buning ustiga erga nisbatan tik ya’ni perpendekulyar tarzda joylashtirilganligini qo’shadigan bo’lsak, u holda halqaga tushirilgan birgina “to’p” – shar butun o’yinning taqdirini hal qilgan bo’lsa kerak. 2 Oradan ancha vaqtlar o’tib, meksikalik “basketbolchilar” bu o’yinni takomillashtirdilar. O’yin ijodkorlari zilday og’ir kauchukdan tayyorlangan to’p- sharni devorga o’rnatilgan tosh halqa orqali o’tkazishni ko’zda tutgan edilar. Muvaffaqiyatli harakat qilib to’pni halqaga tushirgan o’yinchi tomoshabinlarning istalgan birining libosini o’ziga “sarupo” qilib olish huquqiga ega bo’lar edi. O’yinda yut q azgan jamoaning kapitani esa ko’pincha shafqatsiz jazoga mahkum etilar, uning boshini tanasidan judo qilar edilar. 1603 yilda Bryuis tomonidan ishlangan gravyurada basketbolga o’xshagan o’yin aks ettirilgan, Vet esa “Sport ensiklopediyasi” (1818 y.) degan kitobda Floridada odamlar qiziqib o’ynaydigan o’yin bayon etilgan: kimki savatchaga ko’proq tushirsa o’sha yutgan hisoblangan, savatcha esa baland ustunning eng uchiga mahkam o’rnatib qo’yilgan. Ancha keyinroq basketbolning hozirgi zamon o’yinini esalatadigan to’p bilan o’ynaladigan o’yin turi paydo bo’lgan. Masalan, Spartada shunga o’xshagan “episkirus” deb atalgan o’yin, Qadimgi Rimda – “xarpastum” deb atalgan o’yin, Italiyada – “halqaga tushirish” o’yinlari o’ynalgan. Qadim-qadim zamonlardan beri to’p bilan o’ynaladigan ko’hna o’yinlar yer sharidagi juda ko’p xalqlar hayotida alohida o’rin egallab turgan. Ilk jamoa tizimi paydo bo’lgan dastlabki davrlarda o’yinlar zamonning og’ir turmush sharoitiga chidash uchun odamlarni jismoniy chiniqishiga yaxshi yordam 2 Ganieva F.. Hujumda jamoa bo’lib harakat qilishini uyushtirishda qo’llaniladigan mashqlar. Basketbol bo’yicha uslubiy qo’llanma. T. 1998.- 23b. 6 bergan, ularning mehnat faoliyatida ham va maishiy turmushida ham bunday o’yinlar muhim ahamiyat kasb etgan. Keyinchalik odamlar qabila-qabila bo’lib yashaydigan davrlarga kelib, turli o’yinlar, ayniqsa, koptok – to’p bilan o’ynaladigan o’yinlar asta-sekin mehnat faoliyatidan ajralib chiqqan hamda turli ko’ngilochar o’yinlar, raqslar, bayram tantanalari artibutlari qatoridan o’rin olib, marosim tadbirlaridan biriga aylanadi. Turli o’yinlar, shu jumladan, basketbol o’yini ham umumiy xususiyatlari bilan ajralib turgan, lekin odamlar o’rtasidagi turlicha qarashlar, cheklangan kritaktlik singari mahdudlik ko’rinishlari salbiy ta’sir ko’rsatib o’yinlarning keng miqyosda rivojlanishiga imkon bermagan. Hozirgi zamon basketbol o’yinining rivojlanish tarixi 1891 yilning dekabr oyidan boshlangan. Sprigfild shahridagi (AQSH, Massachusets shtati) xristian – ishchilar maktabi (hozirgi Springfild kolledji)ning anatomiya va fiziologiya o’qituvchisi doktor Djeyms A.Neysmit talabalarning qish faslidagi jismoniy mashg’ulotlarini bir qator jonlantirishga qaror qildi. Neysmit tomonidan ijro qilingan o’yinning dastlabki varianti beshta asosiy shartdan va 13 ta asosiy qoidalardan iborat bo’lgan o’sha o’yinning dastlabki qoidalari 1892 yil 15 yanvarda “Uchburchak” (“Triugolnik”) degan gazeta sahifalarida bosilib chiqadi. Neysmit yangi o’yin uchun futbol to’pini tanlaydi, chunki bu to’pni qo’l bilan ilib olish oson bo’lib, uni oshirish qiyin hamda yerga urilgan vaqtda to’p yerdan doimo yuqoriga otilib o’ynashi unga ma’qul bo’lgan. 3 1.2. Basketbol o’yinida Hujum taktikasi. Hujum uslubi jamoaning raqib darvozasi tomon qanday hujum qilishini belgilaydi. Hujum taktikalariga quyidagilar kiradi:  Shaxsiy hujum (Isolation Offense): Bitta o'yinchi yoki raqibni aldash orqali ochiq pozitsiyaga erishish. Ko'pincha tezkor va jismoniy kuchga ega o'yinchilar uchun samarali. 3 Ganieva F.. Hujumda jamoa bo’lib harakat qilishini uyushtirishda qo’llaniladigan mashqlar. Basketbol bo’yicha uslubiy qo’llanma. T. 1998.- 23b. 7  Tezkor hujum (Fast Break): Raqib hujumini muvaffaqiyatsiz yakunlaganidan so'ng, tezda to'pni o'z darvozasiga olib borish. Bu hujum usuli ko'proq tezlik va samarali o'tishlarni talab qiladi.  Pik-and-roll (Pick and Roll): Birinchi o'yinchi himoyachisini bloklab, ikkinchi o'yinchi o'zining hujumini amalga oshiradi. Bu taktika ko'proq katta va tezkor o'yinchilarga yordam beradi.  Uyushgan hujum (Set Offense): Boshqariladigan va tashkil etilgan hujum usuli. Bu usulda jamoa aniq o'yinlarni bajaradi, masalan, to'pni o'yinchidan o'yinchiga o'tkazib, ochiq pozitsiyalar yaratish. Basketbol o‘yinida harakatlanish texnikasi juda muhim bo‘lib, to‘g‘ri turish, burilish, sakrash va yugurish harakatlarini o‘z ichiga oladi. Ushbu harakatlar basketbolchi hujum va himoyada samarali o‘ynashi uchun asosiy tayanch hisoblanadi. Quyida har bir texnika haqida batafsil ma’lumot berilgan va o‘rgatish usullari keltirilgan. DASTLABKI HOLATDA TURISH (START HOLATI) Basketbol o‘yinchisining to‘g‘ri boshlang‘ich pozitsiyasi uning harakatlanish texnikasining asosi hisoblanadi. To‘g‘ri turish texnikasi Oyoqlar : Yelkalar kengligida, tizzalar biroz bukilgan. Og‘irlik markazi : Oyoqlarning oldingi qismlariga berilgan (poshnada emas). Qo‘llar : Tizzalar yonida yoki oldinga ko‘tarilgan holda, harakatlanishga tayyor holatda. Tana : Oldinga biroz egilgan, ko‘zlar to‘p va raqibni kuzatadi. Mashq O‘yinchilarni saf qilib, turish texnikasini tushuntiring va takrorlang. Harakatni tezkorlik bilan boshlashga tayyor pozitsiyaga kirishni mashq qildiring. O‘yinchi holatini ko‘zdan kechirib, xatolarini to‘g‘irlashni o‘rgating. 8 BURILISH TEXNIKASI (PIVOTING) Burilish (pivot) – basketbolchi harakatlanishni davom ettirish uchun bir oyoqda tayanch qilib, ikkinchi oyoq bilan burilish usulini qo‘llaydi. Burilish turlari Oldinga burilish (Front Pivot) : Tayanch oyoqda turgan holda tana oldinga buriladi. Orqaga burilish (Reverse Pivot) : Tayanch oyoqda turgan holda tana orqaga buriladi. Texnika Tayanch oyoq : Bir oyoq polga tekkan holda qimirlamaydi. Ikkinchi oyoq : Burilish yo‘nalishiga qarab siljiydi. Qo‘llar : To‘pni himoyalash uchun yon tomonda yoki ko‘krak oldida ushlab turiladi. Mashq O‘yinchilarga joyida turib, bir oyoqda burilish texnikasini takrorlang. Burilish texnikasini to‘p bilan va to‘psiz bajarishni o‘rgating. Mashqni himoyachi qarshiligida bajarishni sinab ko‘ring. SAKRASH TEXNIKASI Sakrash – basketbol o‘yinida to‘pni olish, uzatish va savatga tashlash uchun asosiy harakatlardan biri hisoblanadi. Sakrash turlari O‘rindan sakrash : Joyidan ikki oyoqda bir xil kuch bilan yuqoriga sakrash. Yugurib kelib sakrash : Bir oyoqda bosib, ikkinchi oyoq yordamida yuqoriga ko‘tarilish. Texnika Boshlang‘ich holat : Tizzalar bukilgan, qo‘llar tana yonida. Harakat : Oyoqlar kuch bilan yerga bosiladi va qo‘llar yuqoriga ko‘tariladi. Tushish : Tizzalar bukilgan holda, oyoqlar yerdan bir vaqtning o‘zida tegadi. 9 Mashq Sakrash texnikasini joyida va yengil tezlikda bajarishni mashq qildiring. Savatchaga yaqin joydan sakrash orqali to‘pni uzatishni o‘rgating. Ikki oyoqda sakrab tushishni va muvozanatni saqlashni mashq qildiring. YUGURISH TEXNIKASI Yugurish – basketbol o‘yinida to‘pni hujumda oldinga olib borish yoki himoyada raqibni to‘xtatish uchun muhim hisoblanadi. Yugurish turlari Oldinga yugurish (Sprint) : To‘p bilan yoki to‘psiz tezkor yugurish. Orqaga yugurish : Himoyada tezlik bilan orqaga harakatlanish. Yon tomonlarga yugurish : Himoyada to‘g‘ri pozitsiyani ushlab turish. Texnika Qo‘llar : Bir vaqtning o‘zida qarama-qarshi oyoq bilan harakat qiladi. Oyoqlar : Tez va qisqa qadamlar bilan yerga tegadi. Tana : Oldinga biroz egilgan holatda, ko‘zlar harakat yo‘nalishida. Mashq To‘g‘ri yugurish texnikasini bo‘sh maydonda o‘rgating. Yugurishni dribling bilan birgalikda mashq qildiring. Himoya pozitsiyasida yon tomonlarga yugurishni takrorlang. MASHG‘ULOT TARTIBI Dastlabki holat – to‘g‘ri turishni o‘rgatish va aniqligini tekshirish (5 daqiqa). Burilish mashqlari – to‘p bilan yoki to‘psiz mashqlar (10 daqiqa). Sakrash texnikasi – joyida sakrash va yugurib kelib sakrash (10 daqiqa). Yugurish texnikasi – to‘g‘ri, yon va orqaga yugurish (10 daqiqa). Kombinatsiyali mashqlar – turish, burilish, yugurish va sakrashni ketma-ket bajarish (15 daqiqa). O’yin texnikasi – basketbolning rivojlanish jarayonida shakllangan musobaqaning konkret vaziyatlarni eng muvaffaqiyatli ochishga qaratilgan usullar yig’indisidir. 10 Basketbol o’yinni texnikasini bir tartibda o’rganish uchun uning klassikafikatsiyadan foydaniladi. Basketbol o’yinni 2 bo’limdan tashkil topgan turli texnik priyomlar yordamida o’tkazildi. Bu hujum texnikasi va himoya texnikasi har bir bo’lim hujum va himoyadan qo’llaniladigan texnik priyomlarning guruhlarning tashkil topadi. Usul gruppalari ularning har xil yo’llar bilan bajarilishini o’z ichiga oladi. Oyoqlarni to’g’ri ishlata bilish va chalg’itish usullari ikkala bo’limga ham qarashlidir. Usullarning ayrim bajarish yo’llari o’z navbatida bajarilish harakteriga ko’ra bir biridan farq qiladi. Masalan usuli bir joyda turib, harakatda bo’lganda yoki sakraganda bajarish mumkin. 4 Hujumda qo’llaniladigan hujum texnikasi texnik priyomlarga to’pni ilish va uzatish, uni yerga urib olib yurish, savatga otishlar , chalg’atishlar kiradi. Ular maydonda harakat qilish to’xtalishlar va burilishlar kabi usullar bilan birgalikda bajariladi. Bu usullarni bajarish eng qulay va mustahkam dastlabki holat turishidan boshlanadi. Bunda oyoqlar bukilgan, gada bir oz oldinga egilgan, uning og’irligi oyoqlarda barobar taqsimlangan, qo’llar to’pni olish va ushlab turish uchun qulay holda ko’krak oldida bukilgan bo’lishi kerak. To’p keng yoyilgan barmoqlar bilan kaftlarga to’liq tekizilmagan holda tutib turiladi. Maydonda harakat qilish texnikasi. Basketbolchi yurish, sakrash, to’htash va burilish yordamida maydonda harakat qiladi. Bu guruhda priyomlarni oyoqlarning to’g’ri ishlashiga asoslanadi. To’p bilan bajariladigan usullar texnikasi. To’pni ilish bir yoki ikki qo’llab bajariladi. Bu harakatlar ko’krak va yelka balandligiga, yuqorilab (boshdan baland) va pastlab (tizzadan past) hamda dumalab va maydondan sapchib kelayotgan to’plarni ilishlarga ajratiladi. O’rtacha balandlikda kelayotgan to’pni ikki o’qllab ilish eng asosiy usullardan hisoblanadi. Basketbolchi bir oz bo’shashgan qo’llarni uchib kelayotgan to’pga qarshi to’g’irlaydi. Panjalar yarim oysimot ochilgan bosh barmoqlarni bir- birlariga qarab yo’naltirilgan, qolganlari esa oldinga yuqoriga qaratib keng 4 Ganieva F.. Basketbol o’yinining rasmiy qoidalari. T.: 2007.–123 b. 11 yoyilgan bo’ladi. To’p barmoqlarning ichiga tegishi bilanoq basketbolchi uni mahkam ilib oladi, to’pning uchish tezligini kamaytiradi. Keyingi harakatlarni bajarish uchun u qulay holatini egallaydi va qo’llarini bukib to’pni gavdaga yaqinlashtiradi. To’pni uzatish. To’pni uzatish asosiy texnik usul hisoblanadi. Uning yordamida basketbolchilar o’zaro harakatlarini bajaradilar. O’yin davomida uzatishning har xil usullari qo’llaniladi. O’yin sharoitiga qarab uzatishlar turli: dastlabki holatlardan bir joyda turib harakatda sakrab; har hil harakatlarda yaqin masofaga, uzoq masofaga, past va yuqori troyektoriya bilan yo’nalish bo’yicha maydonning eni, bo’yi, diognali bo’ylab bajarilishi mumkin. Ikki qo’llab ko’krakdan va yuqoridan to’p uzatish usullari zamonaviy basketbolda ko’proq ishlatiladi. Ko’krakdan ikki qo’llab to’p uzatish yaqin va o’rta masofadda bajaradigan o’zaro harakatlari paytida qo’llaniladi. Uni bajarish uchun basketblchi turish holatida to’pni ko’krak oldida tutib turadi. Qo’llar bukilgan, tirsaklar pastga tushirilgan bo’ladi. Barmoqlar joylashtirilgan, bosh barmoqlar bir-birlariga qolganlari esa yuqoriga-oldindan qaratilgan bo’lishi lozim. To’pni uzatish qo’llarning pastki-gavdaga, yuqoriga qarab dastlabki dira bo’ylab ajariladigan harakati bilan bajariladi. SHundan so’ng qo’llar tez oldinga qarab to’g’irlanadi. Uzatish panjalarining faol harakatlari bilan yakunlanadi. To’pni yo’nalish tezligini oshirish uchun basketbolchi oyoqlarni to’hrilashi yoki qadam qo’yishi mumkin. Savatga to’p otishlar. O’yinning yakuniy natijasi savatga otiladigan to’plarning aniqligi bilan bog’liq Ular har xil: yaqin (3 metrdan ortiq) masofalarda bajariladi. Otishlar xarakteriga sakraganda to’plarni savatga bir va ikki qo’llab otish mumkin. Xoirgi kunda to’plar savatga himoyachilarning qattiq qarshiligi ostida otiladi. SHuning uchun, to’pning savatga aniq borishga oyoqlarning, qo’llarning, ayniqsa, panjalarning to’g’ri ishlashi, aniq mo’ljal olish shu sharoitga mos samarali usulni tanlash shu bilan birga, basketbolchining muvozanat saqlashiga va har xil 12 sharoitda qiyin kordinatsiyali harakatlari bajarish imkoniyatlarini yaratish uchun ma’lum mushak guruhlarini bo’shashtirish qobiliyatlariga ega bo’lish katta ahamiyatga ega. Zamonaviy basketbolda to’pni savatga sakraganda bir qo’llab otish shitdan qaytgach to’pni qayta otish, “Kryuk” usulida va yuqoridan pastga otish kabi usullar katta ahamiyatga ega. To’pni yerga urib yurish. To’pni bir qo’llab ketma-ket yerga urish to’pni yerga urib yurish deyiladi. Bu usul bir joyda turganda, yurganda va asosan, yugurganda bajariladi. Bu usul to’pni basketbolchining harakat qilishga qo’llaniladigan asosiy usul hisolanadi. To’pni yerdan har xil: yuqoriroq va pastroq, sapchitib turib yurish mumkin. U qo’lni bukib, to’pni bir oz yuqoriga ko’taradi so’ng uni yana maydonga ma’lum burchak bo’yicha keskin itaradi. To’p pastroq sapchib yerga urib yurilganda oyoqlar ko’proq bukiladi. To’pni tizzadan pastga tez-tez yerga urit yurishga oyoq va qo’llarning har bir ma’lumda ishlashi, chap va o’ng qo’llarni barobar ishlata bilish, harakatni yuqoriga tezlikda amalga oshirish maqsadga muvofiqdir. CHalg’itishlar. Asosiy maqsadni bajarishdan avval uni berkitib himoyachining diqqatini chalg’itish uchun hujumchi bajaradigan harakatlar chalg’itishlar deb ataladi. Ko’pchilik texnik usulllar yoki ularning qo’shilmas chalg’itish harakati sifatida qullanishi mumkin. CHalg’itishlar qo’llanilayotgan priyomlarga mos sur’atda bajarilishi kerak. Bunda muvozonat saqlanib qolishi shart. CHalg’itish harakatlarini bir marta yoki bir necha marta bajarish mumkin. Ular to’psiz va to’p bilan bir joyda turganda va harakatda bo’lganda bajarilish mumkin. Harakat paytida chalg’atishlarni bajarish qiyinroq hisoblanadi. 13 Himoya texnikasi. Jamoaning hamma basketbolchilari himoyada samarali o’ynay olishlari kerak. Buning uchun eng avvalo mavjud himoya texnikasining hamma usulllarini egallash lozim. Himoya texnikasi 2 guruhga: maydonda harakat qilish texnikasi to’pni egallash va qarshi harakat qilish texnikasiga bo’linadi. To’pni egallash va harakat qilish texnikasi. To’pni olib qo’yish. Bu usulni bajarish uchun to’p o’zatayotgan basketbolchlarning harakatlarini diqqat bilan kuzatish, to’pning yo’nalish tomonini oldindan aniqlash va to’g’ri pozisiyani tanlash zarur. Himoyadagi basetblchi to’p uzatish vaqtida uni olib qo’yish maqsadida o’zini to’sib turgan hujumchining oldindan to’pga qarshi chiqishi uchun turgan joyidan keskin qo’zg’alishi lozim. Bunda oxirgi qadamning katta qo’yilishi, gavda va qo’llar to’ga qaratilgan bo’lishi kerak. Maydonda harakat qilish texnikasi. Basketbolning maydon bo’ylab harakat qilishlar, hujum qilish vazifalarini bajarishga yo’naltirilgan va konkret o’yin harakatlarini amalga oshirish davomida yuzaga kelgan butun harakatlar tizimining bir qismi hisoblanadi. Ular basketbol texnikasi asoslaridir. O’yinchi maydon bo’ylab harakat qilish uchun yurish, yugurish, sakrash, to’xtalish, burilishlardan foydalanadi. SHu usullar yordamida u joyni to’g’ri tanlab olishi, uni ta’qib qilayotgan raqibdan uzoqlashishga (qochishga) va keyingi hujum uchun kerakli yo’nalishga chiqishi, boshqa usullarni bajarish uchun eng yaxshi, qulay dastlabki holatlarni egallashga erishishi mumkin. Bundan tashqari to’p bilan ajratiladigan ko’pgina texnik malakalarning harakatda va sakrab to’p otish va harakatlarning samaradorligi harakat paytida oyoqning to’g’ri ishlashiga va muvozanatni saqlashga bog’liq. Yurish. Yurish o’yinda maydonda harakat qilishning boshqa usullariga nisbatan kamroq qo’llaniladi. Asosan undan qisqa fazalarda pozitsiyani almashtirish uchun yoki o’yin harakatlarining muddati susayganda, shuningdek, yugurish bilan qo’shilishidagi harakat tempini almashtirish uchun foydalaniladi. 14 Odatdagi yurishdan farqli o’laroq, basketbolchi tizzada bir oz bukilgan oyoqlari bilan bir joydan ikkinchi joyga o’tadi, bu unga qo’qqisdan tezlanish uchun imkon beradi. Yugurish . Yugurish o’yinda harakat qilishning bosh vositasi hisoblanadi. U yengil atletikadagi yugurishdan ancha farq qiladi. O’yinchi istalgan yo’nalishda, oldinga yoki orqasi bilan, har xil startga oud holatlardan maydon ichida tezlasha olishi, yugurish tezligi va yo’nalishini tez o’zgartira olishi kerak. Raqib uchun kutilmagan holda yugurish tezligini oshirish yoki startli tezlanish sport o’yinlarida keskin yugurish deyiladi. Keskin yugurish raqib ta’qibidan qutilish va bo’sh joyga chiqishning eng yaxshi vositasidir. Keskin yugurishni amalga oshirish uchun birinchi 4-5 qadamni shiddatli qilib, oyoqni uchi tomondan qo’yiladi. Yugurish tezligi qadamni uzaytirish tufayli osha boradi. SHu paytda o’yinchi to’pni olishga tayyor bo’lishi kerak. Yugurish yo’nalishini o’zgartirishni o’yinchi, harakat yo’nalishiga qarama-qarshi tomonga, oldinga chiqarib qo’yilgan oyoqning kuchli itarishi bilan amalga oshiradi gavdasini yangidan tanlagan yo’nalishi tomonga egadi. Sakrashlar. Sakrashlardan xuddi mustaqil malakalardan foydalanilishadi. Ular texnikaning boshqa usullarining elementlari ham hisoblanadi. O’yinchilar ko’proq yuqoriga va uzunlikka-yuqoriga sakrashlardan yoki qayta-qayta sakrashlardan foydalanishadi. Sakrashni bajarishning ikki usulini yani ikki oyoq bilan depsinib va bir oyoq bilan depsinishni qo’llashadi. Ikki oyoqlab depsinish bilan sakrashni ko’proq joydan turib asosiy holatdan bajarishadi. O’yinchi tezda oyoqlarni bukadi, qo’llarni tirsakda bir oz bukib, orqaga o’giradi va boshni sal ko’taradi. Depsinish oyoqlarni kuchli bukish bilan, gavdaning va qo’llarning oldinga-yuqoriga keskin harakati bilan amalga oshiriladi. Yugurib kelib ikki oyoqlab depsinib sakrashni odatda, savatga to’p otish paytida va shchitdan sapchib qaytgan to’p uchun kurash paytida qo’llashadi. Bir oyoq bilan depsinib sakrashni yugurib kelib bajarishadi. Depsinishni shunday bajarishadiki, yugurib kelishning inersiya kuchlaridan to’la foydalaniladi. 15 Tizza bug’imlarida bir oz bukilgan depsinuvchi oyoqni oldinga chiqarishida va depsinish uchun tovondan oyoq uchiga dadil qo’yishadi. Boshqa oyog’i bilan oldinga – yuqoriga tez siltab, tana og’irligining umumiy markazi tayanch ustidan o’tish paytida esa uni tos suyagi bilan son suyagi qo’shilgan joyda va tizza bug’imlarida bukishadi. Basketbolchi tanasi yuqori nuqtaga etgandagi ko’tarilishdan keyin oyog’ini to’g’rilaydi va depsinuvchi oyog’i yoniga keltiradi. Istalgan usulda sakraganda erga tushish muvozanatini saqlagan holda, yumshoq tushish lozim, bunga ohista kerilgan oyoqlarning yumshatuvchi bukish orqali erishiladi. Erga bunday tushish basketbolchiga o’yin harakatlarini bajarishga tezda kirishish uchun imkon yaratadi. To’xtashlar. Vaziyatga qarab o’yinchi, keskin yugurishlar va yugurish yo’nalishini o’zgatirishlar bilan bir qatorda raqib ta’qibidan bir oz bo’lsa ham qutilishga, bo’sh joyga chiqishga va keyingi hujum harakatlari uchun imkoniyatga ega bo’lish maqsadida kutilmagan to’xtashlardan foydalanadi. To’xtalish ikki uslubda sakrab va ikki qadam bilan amalga oshiriladi. Burilishlar. Hujumchi himoyachidan qutilish uchun, to’pni urib chiqarishidan saqlash uchun fintlarini ishlatib, so’ng savatga hujum qilish uchun burilishlardan foydalanadi. Burilishning ikkita oldinga va orqaga burilish usuli bor. Oldinga burilish basketbolchi yuzi bilan qayoqqa qaragan bo’lsa, shu tomonga qadam tashlab o’tish yo’li bilan bajariladi, orqaga burilish esa – u orqasi bilan qaysi tomonga qadam tashlab o’tish yo’li bilan bajariladi. To’p bilan bajariladigan usullar texnikasi . To’p bilan bajariladi-gan usullar quyidagi texnik malakalarni: to’pni ilib olish, uzatish, urub yurish va to’pni savatga otishni o’z ichiga oladi. To’pni ilib olish –bu malaka yordamida o’yinchi ishonarli ravishda to’pni egallab olish va u bilan keyingi hujum harakatlariga kirishishi mumkin. To’pni ilib olish, keyinchalik to’pni oshirib berish, olib yurish yoki otishni bajarish uchun ham dastlabki holat hisoblanadi, shuning uchun harakatlar o’z tuzilishi bilan keyingi usullarni aniq va qulay bajarilishini ta’minlashi lozim. 16 O’yinchi to’pni xali ilmay turib, uni keyin qayoqqa va kimga uzatishni bilishi kerak. To’pni ikki qo’l bilan ilib olish. To’pni ikki qo’l bilan ilib olish, to’pni egallashning eng oddiy va shu bilan birga ishonchli usuli hisoblanadi. Tayyorlov qismi: agar to’p o’yinchiga ko’krak yoki bosh balandligiga yaqinlashayotgan bo’lsa, unda qo’llarni to’pga qarshi chiqarish, bo’sh barmoqlar va panja bilan to’pni tutish, to’p hajmiga nisbatan kattaroq voronkani hosil etish kerak. Asosiy qismi: to’p barmoqlarga tegish vaqtida unga panjalarni yaqinlashtirib, barmoqlar bilan ushlash kerak, qo’llarni esa ko’krakka tortib, tirsak bo’g’inlarida bukish kerak. Qo’llarni bukish uchib kelayotgan to’pning urish kuchini pasaytiradigan amortizatsiyon harakat hisoblanadi. Yakunlovchi qism: to’pni qabul qilgandan keyin gavdani yana ozgina oldinga tashlanadi: yoyilgan tirsaklar bilan raqibdan saqlanayotgan to’pni keyingi harakatlarga tayyorlash holatiga olib chiqiladi. Agar to’p ko’krak balandligidan ancha past uchib kelsa, unda o’yinchi to’pining uchish balandligiga pasaytirib, odatdagidan ko’ra pastroq o’tiradi (1-rasm). 1-rasm. Pastlashib kelayotgan to’pni ilish. Boshdan baland uchib kelayotgan to’pni tutib olish uchun sakrash va yoyilgan panjalar bilan qo’llarni keskin yuqoriga chiqarish kerak (katta barmoqlar erkin yoyilgan). To’p barmoqlarga tekkan paytda, panjalarni yaqinlashtiradi, ichiga bukib ular bilan to’pni mahkam ushlashadi, qo’llarni esa tirsak bo’g’imlariga bukib, to’pni pasaytirishadi va gavdaga tortishadi (2-rasm). Past uchib kelayotgan to’pni tutish paytida qo’llarni pasaytirishadi, panja va barmoqlar esa xuddi 17 yoyilgan kosani tashkil qilishadi (ikki qo’l jimjilog’i o’rtasidagi oraliq bir necha santimetrdan oshmasligi kerak). 2-rasm. YUqori traektoriya bilan uzatilgan to’pni sakrab ilish: a – dastlabki holat; b – sakragan holat; v – to’pni ilib olish holati; g – so’nggi holat. Maydondan sapchiyotgan to’p uchun kurash, to’pni ilib olish uchun, qulay balandlikka sakrashni kutmaslik kerak. Unga qarab harakat qilish, uni sakrashning boshlang’ich paytida tutish kerak. O’yinchi to’pga tomon engashadi, tezda gavdani oldiga egadi, qo’llarni oldinga-pastga tushiradi, tashqi tomondan panjalarni to’pga olib keladi, lekin tepadan emas. To’pni ushlab olgach, u darhol to’g’rilanadi va uni o’ziga tortadi. To’pni harakatda ilish, o’ziga uzatish yoki savatga otish maqsadida, shunday nomlanuvchi, ikki qadamli texnikani qo’llashadi. Agar o’yinchi to’pni tutgandan keyin yugirayotgan oshirishni yoki otishni darhol amalga oshirmoqchi bo’lsa, aytilgan bir qo’l bilan, u chap oyog’i bilan turtki bajarilgan va o’ng oyog’i oldinga chiqarilgan paytda, to’pni yengil sakrab, uni ilib olishi kerak. So’ng o’ng oyoq bilan turtish (birinchi qadam), chap oyoq bilan turtish (ikkinchi qadam) va sakrash davomida to’pni o’ng qo’l bilan oshirishi yoki otishi kerak. Agar o’yinchi harakatda ilib olgandan keyin darrov chap oyog’ini o’q chizig’ida qoldirish uchun ikkala oyog’i bilan to’xtamoqchi bo’lsa, u holda o’yinchi o’ng oyog’i bilan turtki berish bajarilgan va chap oyog’i oldinga chiqqan paytda to’pni ilib olishga harakat qilishi kerak. So’ng birinchi sekinlashtiruvchi chap oyoq bilan, ikkinchi to’xtatuvchi qadam o’ng oyoq bilan va o’ng oyoqda burilishlarni bajarish imkoniyatini beradigan qilib to’xtash kerak (3-rasm). 18 3-rasm. Dumalab kelayotgan to’pni harakatda ilish. To’pni bir qo’l bilan ilish: uchib kelayotgan to’pga etib borish va uni ikki qo’l bilan ilishga sharoit, yo’l qo’ymagan holda uni bir qo’l bilan ilish kerak. Tayyorlov qismi: o’yinchi qo’lni shunday qilib chiqaradiki, to’pning uchish yo’ini kesib o’tsin (panja va barmoqlar bo’sh). Asosiy qism: to’p barmoqlarga tegishi bilan qo’lni orqaga-pastga olib borishi kerak, xuddi shu harakat bilan to’pni uchishi davom ettirilayotgandek (amortizatsiyon harakat). Bu harakatga gavdaning ilib oluvchi qo’l tomon bir oz burilishi yordam beradi. Yakunlovchi qism: to’pni bir qo’l bilan ushlab, so’ng qo’l bilan mahkam ushlashi, so’ng esa tezda harakat qilishga tayyor bo’lishi kerak. Baland uchib kelayotgan to’pni uni qo’lidan urib chiqarib yubormasligi uchun tirsaklarni kerib (biroz yoyib) muvozanat holatiga keladi. 1 .3. Taktik tayyorgarlikning vazifalari. Taktik tayyorgarlikning asosiy maqsadi - shug’ullanuvchilarni sport kurashidagi ahvolga qarab texnik usullarni bajarishga o’ rgatishdir. Basketbolchini taktik mahoratini, hozirgi zamon o’ yin taktikasini tushunmay va uni rivojlanishi tarixini bilmay turib (kuz oldiga keltirish qiyindir) tasavvur qilib bulmaydi. Bu ma’lumotlar tayyorgarlikning nazariy b o’ limida o’ z aksini topgan. Amaliy b o’ lim, taktik masalani amalga oshirish uchun sheriklari bilan o’ zaro 19 harakat qilish yoki shaxsiy harakat qilish imkonini beradigan aniq malakalarni egallashga qaratilgan jarayondir. Taktik tayyorgarlikda metodik harakatdan o’ zaro bog’liq t o’ rtta vazifani k o’ rish mumkin. 1. O’ yinchilarda taktik fikrlashni, murakkab reaksiya tezligini, maydonda orientirovka qilishni, zehni o’ tkirlikni (ziyrak), ijodiy tashabbusni va har xil harakat qilish masalalar(vazifalar) echimini (hal qilishni) oldindan k o’ ra olish qobiliyatini rivojlantirish. 2. SHug’ullanuvchilarni shaxsiy harakatga va sheriklari bilan hujumda va himoyada oddiy o’ zaro harakatlar bajarishga o’ rgatish. Hujumda va himoyada o’ yinchilarni maydonda joylashishini aniqlab va ularni funksiyalarini aniq-aniq belgilab, jamoa harakatlariga o’ rgatish. 3. o’ yinlarda ayrim texnik usullarni, taktik malakalarni o’ z imkoniyatiga va raqib o’ yini xususiyatlariga qarab samarali foydalana bilishni shakllantirish. 4. Maydondagi sharoitga va raqib o’ yini xususiyatlariga qarab himoya yoki hujumni biror – bir harakatidan boshqasiga tez o’ tish, qobiliyatini o’ yinchilarda rivojlantirish. Agar birinchi ikkita vazifa asosan taktikani egallashning boshlang’ich bosqichiga taalluqli b o’ lsa, keyingilari esa k o’ p yillik takomillashtirish bosqichida hal qilinadi. O’ z harakatlarini jamoadosh sheriklari harakatlari bilan moslab olib borish katta ahamiyatga egadir. Basketbolchini tayyorlash tizimida (sistemasida) taktik tayyorgarlik muhim ahamiyatga egadir. Taktik tayyorgarlikning vazifalari. 1. O’ yin taktikasiga muvoffaqqiyatli o’ rgatish uchun asos yaratish (zarur qobiliyat va sifatlarni rivojlantirish). 2. Texnik usullarni o’ rgatish jarayonida taktik mahoratni shakllantirish. 3. SHaxsiy, guruhli, jamoa taktik harakatlari asoslarini egallash. 20 4. Basketbolchi jamoada bajaradigan funksiyasini (vazifasini) hisobga olgan holda taktik mahoratni takomillashtirish. 5. SHaroitga qarab (tezliklarini, raqibni tashqi sharoiti ahvolini inobatga olib) texnik usullarini va taktik harakatlarni samarali ishlata bilishni shakllantirish. 6. Biror narsadan boshqacha narsaga (harakatga) tez o’ ta olish (hujumdan himoyaga va himoyadan hujumga) qobiliyatini rivojlantirish. Taktik tayyorgarlikning vositalari quyidagilardir: 1. Bir harakatdan boshqasiga, bir harakat faoliyatidan boshqachasiga tez o’ tish lekin, orientirovka, reaksiya tezligini rivojlantirishga y o’ naltirilgan tayyorlov mashqlari. 2. Harakatli va sport o’ yinlari, maxsus estafetalar. 3. Taktika b o’ yicha (shaxsiy, guruhli, jamoa) mashqlari. 4. Ikki yoqlama o’ yin. 5. Nazorat o’ yinlari va musobaqalar. Taktik tayyorgarlikning metodlari. Texnik tayyorgarlik vazifalarini echishda q o’ llaniladigan metodlarni xuddi o’ zginasi taktik tayyorgarlik jarayonida ham q o’ llaniladi. Unda, taktikani o’ ziga xos xususiyatlari tabiiyki hisobga olinadi. Namoyish qilishda, maydonning maketi, kinokolsovkalar, filmlardan foydalaniladi. Murakkab taktik harakatlarni o’ rganilayotganda sharoit soddalashtiriladi, uni qismlarga b o’ linadi, har xil signallar, orientirlar va h.k q o’ llaniladi. Q o’ shma (sopryajenn ы y) metodni foydalanishda mashqlari qaytarilish soni va o’ tkazish sharoitlari taktik tayyorgarlikni takomillashtirishga imkon tug’diradi. O’ rganilgan taktik harakatlarni mustahkamlashda harakatni ( o’ zini va raqibni) tahlil qilish metodi q o’ llaniladi. Buning uchun videomagnitafon, magnitafon, zenit plenkalaridan foydalaniladi. Taktik tayyorgarlik uchun xos metod - bu raqibni (ayrim o’ yinchiga yoki umumiy jamoaga) harakatini modellashtirish metodidir. 21 Taktik harakatlarga o’ rgatishda izchillik . Taktik tayyorgarlik - trenirovka jarayonini ancha qiyin b o’ limidir. Bunga sabab, basketbolchining texnik mahorati oxir oqibatda o’ yinchilarni taktik fikrlashiga va sheriklari bilan o’ zaro kelishib, tushunib harakat qila olishlariga bog’liqdir. Taktik fikrlashni rivojlantirish va jamoa b o’ lib o’ zaro harakat qilishni egallash, tashkil qilinishi va zarur vositalarni tiklash b o’ yicha juda qiyindir. Taktik tayyorgarlikning asosiy vazifalari quyidagilardir: 1. Taktikani umumiy nazariy qonuniyatlarini va hozirgi zamon basketbolida uni rivojlantirish an’analari (tendensiyasi)ni o’ rganish. 2. Taktik fikrlashning teranligi, puxtaligi, intensivligini takomillashtirish. 3. Taktikaning asosiylari b o’ lmish shaxsiy, guruhli va jamoa harakatlarini egallash. 4. Ayrim o’ yinchilarni va umuman jamoaning imkoniyatlariga k o’ proq javob beradigan murakkab usullarni, sistemalarni va variantlarni egallashda taktik mahoratni takomillashtirish. 5. Musobaqa o’ yinga ishlab chiqilgan rejani, kutilmaganda paydo b o’ ladigan sub’ektiv va ob’ektiv qiyinchiliklarga qaramay, taktik qila bilishni shakllantirish. 6. O’ yin jarayonida har xil taktik usullar va sistemalarni ustalik bilan q o’ llay olishni egallash. K o’ rsatilgan vazifalar ikki bosqichda hal qilinadi. Birinchi bosqichda taktikaning umumiy masalalari va uni basketboldagi ahamiyati o’ rganiladi. Taktik fikrlash rivojlantiriladi, asosiy taktik usullar va harakat qilish variantlari o’ rganiladi va takomillashtiriladi, o’ yinni asosiy sistemalari o’ rganiladi. Ikkinchi bosqichda ancha qiyin masalalar hal qilinadi. Taktika nazariyasi va kuchli jamoalar tajribasi o’ rganiladi, o’ zini harakatlarini va raqib harakatlarini chuqur tahlil qilish qobiliyatlari shakllantiriladi, o’ yinni murakkab taktik variantlarini amaliy jihatdan egallash ryobga chiqariladi, k o’ zlangan (m o’ ljallangan) rejani amalga oshirish 22 qobiliyati va musobaqa jarayonida taktika arsenali bilan manevr qila olishlikni tarbiyalash. Bosqichlarning har birida taktik tayyorgarlik umumiy qonuniyatlari nazariy jihatdan egallash va taktik mahoratni amaliy egallash y o’ li bilan amalga oshiriladi. Taktik tayyorgarlikni (masalalari) vazifalari har xil shaklda hal qilinadi. Mustaqil mashg’ulotlarda maxsus adabiyotlar o’ rganiladi, shaxsiy taktik harakatlar amaliy takomillashtiriladi. Jamoaning umumiy nazariy mashg’ulotlarida va trenirovkalarida shaxsiy, guruhli va jamoa harakatlari takomillashtiriladi. Musobaqa davomida raqibning taktik imkoniyatlari tahlil qilinadi va umumiylashtiriladi, o’ rganilgan taktik variantlar va sistemalar tekshiriladi. Basketbolda taktik harakatlarni ketma-ket o’ rganish materialni egallashda analitik (analiz, tahlil qilish) y o’ lni foydalanishni k o’ zda tutadi. o’ yindan alohida taktikani ayrim elementlari o’ rganiladi, ular keyinchalik tayyorlov va o’ quv o’ yinlarida mustahkamlanadi, keyinroq ancha murakkab elementlar o’ rganiladi, ular ham o’ yinda mustahkamlanadi va h.k. Faqat bolalar bilan tayyorlov va kichik guruh dastlabki egallashlarni harakatli, tayyorlov va soddalashtirilgan o’ quv o’ yinlari jarayonida amalga oshirish mumkin. O’ yin taktikasini o’ rganish avval hujumni shaxsiy harakatlarining asoslarini egallash bilan keyinroq himoyaning shaxsiy harakatlari asoslarini egallash bilan boshlanadi. Bular bilan nazariy tanishish esa, texnik usullarni u yoki bu usulni vaziyat talab qiladigan sharoitda, o’ rganish jarayonida amalga oshiriladi. Amaliy egallash b o’ lsa, usullarni takomillashtirish jarayonida, vaziyatga qarab harakat qilishni oqilona y o’ lini tanlay bilishni rivojlantirilayotganda amalga oshiriladi. Taktik harakatlarni umumiy asoslarini egallagandan keyin ma’lum o’ yin sistemalariga muvofiq ravishda izchillik o’ rganish boshlanadi. U yoki bu sistemani ayrim variantini o’ rganish ushbu izchillikda (ketma- ketlikda) yuzaga chiqadi: 23 1. Hujumni yoki himoyani shu sistemasini mohiyati va uning asosiy variantlari bilan tanishish; 2. SHu variant uchun xarakterli, shaxsiy taktik harakatlarni egallash; 3. SHu variantda jamoa harakatlarini asosini tashkil qiluvchi guruhli o’ zaro harakatlarni egallash; 4. Jamoa o’ zaro harakatlarini urganish; 5. O’ rganilayotgan variantni boshqalari bilan o’ zaro bog’lab takomillashtirish. 24 X U L O S A Yosh basketbolchilarni taktik tayyorlashda, avvalambor, o‘sayotgan organizmning fiziologik xususiyatlariga va tayyorlash vazifalarining ish xususiyatlariga mos kelishiga asoslanishi kerak. To‘g‘ri va o‘z vaqtida qo‘yilgan jismoniy va funksional tayyorgarlik asoslari asosiy malaka va mahoratlarni shakllantirish jarayoni bilan birgalikda kelgusida yuqori sport natijalariga erishish uchun yordam beradigan ishni olib borishga imkoniyat tug‘diradi. Quyidagi vaziyatlarni hisobga olish zarur: 1)yosh o‘zgarishi bilan birga, bolaning organizmi ham o‘zgaradi. Bu o‘zgarishlar nafaqat son jihatdan (bo‘y, vazn), balki sifat jihatdan ham egadirlar. Shuning uchun kattalarga qo‘yiladigan talablarni, bolaning yoshiga mutanosib ravishda yuzaki tarzda kamaytirib, bolalarga qo‘yish mumkin emas; 2)bola organizmining rivojlanishi uzluksiz, ammo notekis holda ketadi (kechadi). Ma’lum bir davrlarda muhim o‘zgarishlar bo‘lib o‘tadi (bo‘ynning mushak massasining o‘sishi, organ va tizimlarining rivojlanishi har xil yoshga qarab bo‘lingan davrlarda sur’at jihatdan ham, metobolik jarayonlar xarakteri jihatdan ham turlichadir). Masalan, qizlarning jinsiy yetilishi davri o‘g‘il bolalarnikiga qaraganda ancha ertadir, qizlar 11-13 yoshda bo‘y va vazn jihatidan o‘g‘il bolalardan o‘zib ketishadi, o‘g‘il bolalarda mushak kuchi 13-14 yoshda, ayniqsa, jadal ravishda o‘sadi, qiz bolalarda esa 11-12 yoshda; 3)harakatning har xil turlarida qizlarning va o‘g‘il bolalarning ko‘rsatkichlari yoshiga qarab bo‘lingan guruhlarga qarab turlicha bo‘ladi. Shuning uchun yosh o‘sishi natijasida vujudga keladigan shart-sharoitlarni hisobga olish kerak; 4)har bir organizmning yakka tarzda rivojlantirishini yodda tutish zarur. Kalendar, pasport yoshidan tashqari, jismoniy rivojlanish saviyasini, harakatlantiruvchi imkoniyatlarini, jinsiy yetilish va h.k. tasniflaydigan biologik yoshni ham hisobga olish tavsiya etiladi. Kalendar yoshi biologik yoshga to‘g‘ri kelmasligi ham mumkin. 25 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. SH.Mirziyoyev. “Qonun ustuvorligi va inson mafaatlarini taminlash yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi” .Toshkent “O’zbekiston” 2017 2. SH.Mirziyoyev. “Erkin vafaravon,demakiratik O’zbekiston davlatni birgalikda barpo etamiz”. Toshkent “O’zbekiston” 2017-y 3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yil 5-martdagi “Jismoniy tarbiya va sport sohasini davlat boshqaruvi tizimini tubdan takomillashtirish chora- tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-5368-sonli farmoni. 4. I Vazirlar Mahkamasining 2019-2023 yillar davrida O‘zbekistonda jismoniy va ommaviy sportni rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi qarori 5 . Ganieva F.. Basketbol o’yinining rasmiy qoidalari. T.: 2007.–123 b. 6 . Ganieva F.. Zonali himoyaga qarshi hujumni uyushtirishda qo’llani-ladigan mashqlar (Basketbol bo’yicha uslubiy qullanma) T.: 2003. - 28 b. 7 . Ganieva F.. Hujumda jamoa bo’lib harakat qilishini uyushtirishda qo’llaniladigan mashqlar. Basketbol bo’yicha uslubiy qo’llanma. T. 1998.- 23b. 8 . Rasulev A.T., Ismatullaev X.A. Basketbol o’yinining rasmiy qoidalari. T.: 1991. - 94s. 9 . Rasulev A.T., Ismatullaev X.A., Ganieva F.V. Basketbol o’yinida hakamlarning joylashishi va ularning o’zaro harakatlari. //Metodik qo’llanma T.: 1996. - 17 s. 10 . Rasulev A.T. Basketbol. // Oliy ukuv yurtlari uchun darslik. O’zDJTI nashriyot bo’limi 1998. - 278 b. 11. Basketbol. Pod.redaksiya dotsenta N.V. Semashko, M:FIS 1976 yil. 12. Material sentalnogo gosudarstvennogo arixiva. Uz. 13.Basketbol. Tuzuvchilar dotsent A.SH. Kosimov, dotsent O.T. Rasulov , X.A. Ismatullayev, Toshkent – O’qituvchi - 1986 yil 26 Internet saytlari 1. htt’://www.edu.ru va htt’://www.edu. o’z – ta’lim saytlari. 2. htt’://www.eqworld.ru – adabiyotlarning elektron varianti. htt’://ru.wiki’edia.org – erkin ensiklo’ediya «Viki’ediya». 3. htt’://www.referat.ru – adabiyotlarning elektron varianti. 4. htt’://www.twir’x.com – adabiyotlarning elektron varianti. 5. htt’://www.ziyonet.o’z - adabiyotlarning elektron variantlari 6. htt’://www.referat.ru - referat va elektron darsliklar 11. Basketbol. Pod.redaksiya dotsenta N.V. Semashko, M:FIS 1976 yil. 12. Material sentalnogo gosudarstvennogo arixiva. Uz. 13.Basketbol. Tuzuvchilar dotsent A.SH. Kosimov, dotsent O.T. Rasulov , X.A. Ismatullayev, Toshkent – O’qituvchi - 1986 yil 27

Basketbol o‘yin taktikasi tasnifi.

M U N D A R I J A

 

KIRISH…………………………………………………………………………….3

I. BOB. BASKETBOL O'YIN TAKTIKASINING TASNIFI.

1. 1. Himoya taktikasi................................................................................................5

1.2. Basketbol o’yinida Hujum taktikasi...................................................................8

1.3. Taktik tayyorgarlikning vazifalari....................................................................20

X U L O S A ……………………………………………………………..............25

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…………………………………….….26

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

K I  R I SH

Mavzuning dolzarbligi.Sport nafaqat jismoniy va ma’naviy sog‘lomlik asosi, balki hayotga katta umid bilan kirib kelayotgan yoshlarni turli zararli yot g‘oya va odatlardan asrash, ularga o‘z qobiliyati va iste’dodlarini to‘la ruyobga chiqarish vositasi hamdir. Shu bois so‘nggi yillarda mamlakatimizda bu borada qator huquqiy-me’yoriy hujjatlar imzolandi. 2017 yil 3 iyunda “Jismoniy tarbiya va ommaviy sportni yanada rivojlantirish choratadbirlari to‘g‘risida”gi qaror, 2018 yil 5 martda “Jismoniy tarbiya va sport sohasida davlat tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” gi farmonning qabul qilinishi va mazkur farmonga ko‘ra Respublika Jismoniy tarbiya va sport qo‘mitasining vazirlikka aylantirilishi, shuningdek, Vazirlar Mahkamasining 2019 yil 29 yanvardagi “O‘zbekistonda sog‘lom turmush tarzini targ‘ib qilish va aholini jismoniy va ommaviy sportga jalb etish to‘g‘risida”gi, 2019 yil 13 fevraldagi, “2019-2023 yillar davrida O‘zbekistonda jismoniy va ommaviy sportni rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi qarorlarining qabul qilinishi O‘zbekistonda jismoniy tarbiya va sport sohasida yangi bosqich boshlanganidan dalolat beradi.[1]

Basketbolga o’xshab ketadigan o’yin to’g’risidagi dastlabki ma’lumotlar eramizdan avvalgi asrga oiddir. Meksikadagi ilk qabilasiga mansub bo’lgan indeeslar “pok-to-pok” deb atalgan o’yinni qiziqib o’ynashgan. Ushbu o’yinning butun mohiyati o’yinchilarning to’pni halqa ichiga tushirishdan iborat bo’lgan “to’p” o’rnida kauchukdan tayyorlangan dumaloq shardan foydalanishgan, uni halqaga “tushurish” uchun faqat tirsaklar bilan yoki son bilan sharni urish lozim bo’lgan. Bunga halqaning xiyla baland joyiga o’rnatilganligini va buning ustiga erga nisbatan tik ya’ni perpendekulyar tarzda joylashtirilganligini qo’shadigan bo’lsak, u holda halqaga tushiril-gan birgina “to’p” – shar butun o’yinning taqdirini hal qilgan bo’lsa kerak.

Oradan ancha vaqtlar o’tib, meksikalik “basketbolchilar” bu o’yinni takomillashtirdilar. O’yin ijodkorlari zilday og’ir kauchukdan tayyorlangan to’p-sharni devorga o’rnatilgan tosh halqa orqali o’tkazishni ko’zda tutgan edilar. Muvaffaqiyatli harakat qilib to’pni halqaga tushirgan o’yinchi tomoshabinlarning istalgan birining libosini o’ziga “sarupo” qilib olish huquqiga ega bo’lar edi. O’yinda yutkazgan jamoaning kapitani esa ko’pincha shafqatsiz jazoga mahkum etilar, uning boshini tanasidan judo qilar edilar.

Kurs ishining maqsadi: Basketbolchilarning taktik tayyorgarligini oshirishga qaratilgan metodlarni, usullarni va amaliy mashqlarni tahlil qilish, shuningdek, ularning jamoaviy o‘yin samaradorligini yaxshilash uchun qo‘llaniladigan strategiyalarni aniqlashdan iborat. Kurs ishida basketbolchilarning o‘yin davomida to‘g‘ri qarorlar qabul qilish va o‘yin strategiyasini samarali amalga oshirish qobiliyatini rivojlantirish uchun taktik tayyorgarlikni qanday oshirish mumkinligi o‘rganiladi.

Kurs ishining vazifalari: Taktik tayyorgarlikning nazariy asoslarini o‘rganish

Basketbolchilarning taktik tayyorgarligi haqida nazariy bilimlarni to‘plash va ularni jamoa o‘yinidagi ahamiyatini aniqlash.

Taktik tayyorgarlikning asosiy komponentlarini tahlil qilish

Hujum va himoya strategiyalari, pozitsion o‘yin, vaqtni boshqarish, va jamoaviy harakatlarning samaradorligini o‘rganish.

Taktik tayyorgarlikni oshirishning usullari va metodlarini ishlab chiqish

Basketbolchilarning taktik tayyorgarligini oshirish uchun amaliy mashqlar va o‘yin sharoitlarini ishlab chiqish, o‘zgaruvchan o‘yin vaziyatlarini simulyatsiya qilish.

Jamoaviy o‘yin strategiyasini takomillashtirish usullarini ishlab chiqish

Basketbolchilarning jamoaviy harakatlarini birlashtirish va samarali o‘yin strategiyasini ishlab chiqish bo‘yicha maslahatlar tayyorlash

 

I. BOB. BASKETBOL O'YIN TAKTIKASINING TASNIFI.

1. 1. Himoya taktikasi 

Himoya jamoaning hujumga qarshi kurashishdagi usullarini belgilaydi. Eng keng tarqalgan himoya taktikalarini quyidagicha tasniflash mumkin:

  • Zonal himoya (Zone Defense): O'yinchilar o'z joylarida turib, raqibni nazorat qilishadi. Masalan, 2-3 zonali himoya – 2 himoyachi va 3 himoyachi o'z zonalarida raqibni to'sib turadi.
  • Shaxsiy himoya (Man-to-Man Defense): Har bir o'yinchi raqibning o'ziga xos bir o'yinchisini himoya qiladi. Harakatlar, raqibning pozitsiyasiga qarab doimiy ravishda o'zgaradi.
  • Pressing himoya (Full-court Press): Raqibga maydonning butun uzunligini bosim o'tkazish. Bu himoya usuli odatda raqibning hujumini kesish va tezkor o'yinlar yaratish uchun ishlatiladi.
  • Keng himoya (Trap Defense): Bir yoki bir nechta o'yinchi raqibni burchakka siqib chiqarib, to'pni olishga harakat qiladi.

Maydon o‘lchami: 28 m uzunlik va 15 m kenglik. Halqa balandligi: Yer yuzasidan 3.05 m. Jarima chizig‘i: Savatchadan 4.6 m uzoqlikda. Uch ochkolik chiziq: Savatchadan 6.75 m masofada joylashgan. 2. JAMI O‘YINCHI SONI Har bir jamoada 5 nafar asosiy o‘yinchi maydonda bo‘ladi. Zaxirada 7 ta o‘yinchi bo‘lishi mumkin (jami 12 ta). O‘yin davomida cheksiz almashtirish huquqi mavjud. 3. O‘YIN VAQT Basketbol o‘yini 4 ta davrdan (chorakdan) iborat: Har bir davr 10 daqiqa davom etadi. (FIBA qoidalari) NBA’da davr uzunligi 12 daqiqa. Har bir davrdan keyin qisqa tanaffus (2 daqiqa), ikkinchi davrdan keyin esa katta tanaffus (15 daqiqa) bo‘ladi. Durang bo‘lsa, 5 daqiqalik qo‘shimcha vaqt beriladi. 4. O‘YIN BOSHLASH O‘yin o‘rtada sakratilgan to‘p (jump ball) orqali boshlanadi. Birinchi sakrashda to‘pni egallagan jamoa, uchinchi davrni boshlash huquqiga ega. 5. BALLARNI HISOBLASH 2 ochko: Oddiy hujum chizig‘i ichidan kiritilgan to‘p. 3 ochko: Uch ochkolik chiziq tashqarisidan kiritilgan to‘p. 1 ochko: Jarima chizig‘idan kiritilgan to‘p. 6. ASOSIY QOIDALAR 6.1 To‘pni oldinga olib borish To‘pni oldinga olib borish uchun dribling qilish yoki uzatish mumkin. Ikki oyoq bilan bir joyda to‘xtagan o‘yinchi driblingni davom ettira olmaydi. 6.2 To‘pni tutish va yurish (Yurish qoidasi – Travelling) O‘yinchi to‘pni ushlaganidan keyin dribling qilmay harakat qilsa yoki oyog‘ini sursa, bu "yurish" (travelling) hisoblanadi. 6.3 To‘pni ikki qo‘l bilan ushlash (Double dribble) O‘yinchi driblingni to‘xtatib, yana dribling boshlasa, bu "double dribble" deb ataladi va qoidabuzarlik hisoblanadi. 6.4 3 soniya qoidasi Hujum qilayotgan jamoa o‘yinchisi raqibning uch soniyali maydoni ichida uzluksiz 3 soniyadan ortiq tursa, qoidabuzarlik hisoblanadi. 6.5 5 soniya qoidasi O‘yinchi to‘pni ushlab, uni uzatmasdan yoki harakatlanmasdan 5 soniya davomida tursa, to‘p raqib jamoaga o‘tadi. 6.6 8 soniya qoidasi Hujum qilayotgan jamoa o‘z maydonining orqa qismidan to‘pni 8 soniya ichida raqib maydoniga o‘tkazishi kerak. 6.7 24 soniya qoidasi Hujum qilayotgan jamoa 24 soniya ichida to‘pni savatga tashlashi kerak. Agar to‘p halqaga tegmasa, hujum qoidabuzarlik hisoblanadi. 7. FOULLAR VA QOIDABUZARLIKLAR Shaxsiy foul: O‘yinchi qo‘llari, tirsaklari yoki tanasi bilan raqibga qo‘pollik qilsa. Texnik foul: Hakamga e’tiroz, qo‘pollik yoki odobsiz xatti-harakat uchun beriladi. Jamoaviy foul: Har bir jamoa bir davrda 5 ta shaxsiy foul yig‘sa, raqib jamoa har bir keyingi foulda jarima zarbasini amalga oshiradi. Diskvalifikatsiya: 5 ta shaxsiy foul yoki qo‘pol xulq-atvor tufayli o‘yinchi maydondan chetlatiladi. 8. O‘YIN TURLARI Hujum: To‘pni savatga tashlash uchun o‘yin tashkil qilish. Himoya: Raqib hujumini to‘xtatish va to‘pni egallashga urinish. 

Basketbolga o’xshab ketadigan o’yin to’g’risidagi dastlabki ma’lumotlar eramizdan avvalgi asrga oiddir. Meksikadagi ilk qabilasiga mansub bo’lgan indeeslar “pok-to-pok” deb atalgan o’yinni qiziqib o’ynashgan. Ushbu o’yinning butun mohiyati o’yinchilarning to’pni halqa ichiga tushirishdan iborat bo’lgan “to’p” o’rnida kauchukdan tayyorlangan dumaloq shardan foydalanishgan, uni halqaga “tushurish” uchun faqat tirsaklar bilan yoki son bilan sharni urish lozim bo’lgan. Bunga halqaning xiyla baland joyiga o’rnatilganligini va buning ustiga erga nisbatan tik ya’ni perpendekulyar tarzda joylashtirilganligini qo’shadigan bo’lsak, u holda halqaga tushirilgan birgina “to’p” – shar butun o’yinning taqdirini hal qilgan bo’lsa kerak.[2]

Oradan ancha vaqtlar o’tib, meksikalik “basketbolchilar” bu o’yinni takomillashtirdilar. O’yin ijodkorlari zilday og’ir kauchukdan tayyorlangan to’p-sharni devorga o’rnatilgan tosh halqa orqali o’tkazishni ko’zda tutgan edilar. Muvaffaqiyatli harakat qilib to’pni halqaga tushirgan o’yinchi tomoshabinlarning istalgan birining libosini o’ziga “sarupo” qilib olish huquqiga ega bo’lar edi. O’yinda yutqazgan jamoaning kapitani esa ko’pincha shafqatsiz jazoga mahkum etilar, uning boshini tanasidan judo qilar edilar.


 

  1. [1] O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yil 5-martdagi “Jismoniy tarbiya va sport sohasini davlat boshqaruvi tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-5368-sonli farmoni.

 

[2] Ganieva F.. Hujumda jamoa bo’lib harakat qilishini uyushtirishda qo’llaniladigan mashqlar. Basketbol bo’yicha uslubiy qo’llanma. T. 1998.- 23b.

Sotib olish