Basketbol o’yinida himoyada individual xarakatlanish taktikasi - Jismoniy tarbiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	272.8KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	10 Mart 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Jismoniy tarbiya

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

53 Sotish

Basketbol o’yinida himoyada individual xarakatlanish taktikasi

Sotib olish

Basketbol o‘yinida ximoyada individual xarakatlanish taktikasi
Mundari ja:
Kirish………………….………………………………………….………...….…2
ASOSIY QISM
I.BOB Basketbol o’yinida individual xarakatlanish taktikasi
1.1. Basketbolda o ‘ yinchilarni individual xarakatlanishi … ……. ... .. …… 6
1.2. O’yinchilarni maydon b o‘ylab ximoyaga joylashtirish …………16
1.3. Basketbolda o’yinchilarni individual harakatlanish taktikasi. …...23
II.BOB Basketbolda himoyada yakka tartibda xarakatlanish
2.1 O‘yinchilarni yakka-yakka ximoyaga joylashtirish …….. …….….30
2.2 Basketbolda o ‘ yinchilarni himoyada individual xarakatlanish
texnikasi va taktikasi ……………………………………………………..36
Xulosa………………………….………………………......................... .....42
Foydalanilgan adabiyotlar…………………..….……………….….…… 44
1

Kirish
Prezident Shavkat Mirziyoyev sportni ommalashtirish va iqtidorli
sportchilarni tayyorlash chora-tadbirlar dasturini qabul qildi.Sport musobaqalari
«tuman—viloyat—respublika» zanjiri asosida tashkil etilishi belgilandi.
Birlamchi saralash bosqichidan o’tmagan sportchilar viloyat va respublika
bosqichida ishtirok etmaydi;
Milliy terma jamoalarga barcha bosqich musobaqalarida ishtirok etib g’olib
yoki sovrindor bo’lgan yoshlar saralab olinadi;
Har yili mahalla va muassasalar jamoalari ishtirokida ko’p bosqichli Hokim kubogi
tashkil qilinadi.Xalqaro tajriba va standartlar asosida sport turlari bo’yicha milliy
chempionatlar o’tkazish tartibi ishlab chiqiladi.Prezident sport sohasidagi ilmiy
salohiyatning amaldagi holati ham talab darajasida emasligini tanqid qildi.«Birorta
sport turi bo’yicha mahalliy olimlar tomonidan na metodika, na dastur ishlab
chiqilgan. Sport diyetologiyasi, farmakologiyasi, psixologiyasi, sport muhandisligi,
kardiomashg’ulotlar bo’yicha bizda umuman mutaxassislar tayyorlanmaydi.
Bugungi kunda sportchilarni tayyorlash 30 yil oldingi dasturlar asosida amalga
oshirilmoqda», deydi davlat rahbari.
Jismoniy tarbiya va sport universiteti, respublika malaka oshirish hamda
sport ilmiy-tadqiqot institutlarining roli umuman sezilmayotgani qayd etildi.
Olimpiya sport turlari bo’yicha sportchilarni jismoniy va ruhiy tayyorlash, ularni
sog’lom ovqatlantirish dasturlarini ishlab chiqish;
kelgusi o’quv yilidan boshlab Jismoniy tarbiya va sport universitetida sport
diyetologiyasi, muhandisligi va kardiomashg’ulotlar,Tibbiyot akademiyasida sport
meditsinasi va farmakologiyasi bo’yicha mutaxassislar tayyorlashni yo’lga
qo’yish;
Yiliga kamida 20 nafar mahalliy trener, sport shifokori va boshqa
mutaxassislarni xorijda malaka oshirish tizimini joriy etish;
Jismoniy tarbiya va sport ilmiy tadqiqotlar instituti faoliyatini tanqidiy ko’rib
chiqib, uni takomillashtirish bo’yicha taklif kiritish topshirildi.
2

Yig’ilishda sportchilarni tayyorlash va seleksiya qilish bo’yicha yangi tizim joriy
qilinishi belgilandi.
Unga ko’ra, endi har bir mahallada aprel-iyun va sentabr-dekabr oylarida
musobaqalar tashkil etilib, yaxshi natija ko’rsatgan yoshlar elektron ro’yxatga
kiritiladi hamda hududdagi sport maktabida malakali murabbiylar bilan bepul
shug’ullanish imkoniga ega bo’ladi. Ular jismoniy tayyorgarlik darajasi va
razryadiga qarab, keyingi bosqichga o’tkaziladi.Sport maktablari muayyan
olimpiya sport turlari bo’yicha bazaga aylantiriladi. Murabbiylarning ish haqi 35
foizga oshiriladi.Mutasaddilarga ushbu tizimni joriy etib, yaxshi natija ko’rsatgan
mahallalarni rag’batlantirish bo’yicha ko’rsatmalar berildi. Yil yakunigacha 508 ta
mahallada ko’p funksiyali sport maydonchalari qurilishi qayd etildi.Bugungi kunda
Olimpiya zaxiralari kollejlariga 14 yoshdan katta o’smirlar qabul qilinmoqda.
Oqibatda yoshlarni Olimpiya o’yinlariga tayyorlash kech boshlanayapti.Shu bois,
bu borada rivojlangan davlatlardagi ilg’or tajribalar o’rganildi. Endi u asosida
sportchilarni professional tayyorlash tizimi isloh qilinadi.Barcha sport turlarini
rivojlantirish orqali yozgi Olimpiya va Paralimpiya o’yinlarida qatnashish
huquqini beruvchi litsenziyalar sonini ko’paytirish, 2024-yil Parij shahrida
(Fransiya) bo’lib o’tadigan XXXIII yozgi Olimpiya va XVII Paralimpiya
o’yinlariga (keyingi o’rinlarda – Olimpiya va Paralimpiya o’yinlari)
sportchilarimizning har tomonlama tayyorligi va muvaffaqiyatli ishtirokini
ta’minlash maqsadida:
O zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev 20 sentyabr kuniʻ
jismoniy tarbiya va sport sohasini rivojlantirish masalalariga bag ishlangan
ʻ
yig ilish o tkazdi.Ma lumki, joriy yil 5 mart kuni davlatimiz rahbarining “Jismoniy
ʻ ʻ ʼ
tarbiya va sport sohasida davlat boshqaruvi tizimini tubdan takomillashtirish
chora-tadbirlari to g risida”gi farmoni qabul qilingan edi. Farmonga muvofiq,
ʻ ʻ
ilgarigi davlat qo mitasi va uning hududiy bo linmalari negizida O zbekiston
ʻ ʻ ʻ
Respublikasi Jismoniy tarbiya va sport vazirligi tashkil etilib, uning vazifa va
vakolatlari kengaytirildi.
3

Sportchilarni tanlab olish – seleksiya ishlarini takomillashtirish bo yichaʻ
yangi tizim joriy etilib, bu o zining dastlabki natijalarini bera boshladi.
ʻ
– Biz xalqaro sport maydonlarida O zbekistonning nufuzi va obro -e tiborini
ʻ ʻ ʼ
oshirishga katta hissa qo shgan sportchilarimiz bilan faxrlanamiz. Shu bilan birga,
ʻ
oliy sportda erishilgan yutuqlar bilan chegaralanmasdan, ommaviy sportga ham
katta e tibor berishimiz kerak, – dedi Shavkat Mirziyoyev.Yig ilishda jismoniy
ʼ ʻ
tarbiya va sport sohasini yanada rivojlantirish bo yicha istiqboldagi muhim
ʻ
vazifalar belgilab berildi.
Aholi, ayniqsa, yoshlarni jismoniy tarbiya va ommaviy sport bilan
shug ullantirish ishlari yaxshi yo lga qo yilmagani, darsdan tashqari vaqtlarda
ʻ ʻ ʻ
ta lim muassasalaridagi sport obyektlaridan barcha yoshdagi odamlarning
ʼ
foydalanishi tashkil etilmagani ko rsatib o tildi. Bundan tashqari, joylardagi bo sh
ʻ ʻ ʻ
turgan xususiy obyektlar negizida aholini ommaviy sportga jalb qilish uchun
imtiyozli xizmat ko rsatuvchi sport markazlarini tashkil etish talab etiladi.Shu bois
ʻ
Jismoniy tarbiya va sport vazirligi Yoshlar ittifoqi, tegishli vazirliklar bilan
birgalikda ta lim muassasalaridagi sport inshootlari hamda bo sh turgan
ʼ ʻ
obyektlarda sport seksiyalarini ochish bo yicha tashkiliy chora-tadbirlarni ko rishi
ʻ ʻ
zarurligi ta kidlandi.Tuman, shahar, viloyat va respublika miqyosida sport
ʼ
musobaqalari sonini keskin ko paytirish, g olib va sovrindorlarni Yoshlar ittifoqi
ʻ ʻ
mablag lari hisobidan pullik mukofotlar bilan rag batlantirish bo yicha topshiriqlar
ʻ ʻ ʻ
berildi.Olimpiya va Paralimpiya o’yinlariga O’zbekiston sportchilarini
tayyorlashning ustuvor vazifalari etib quyidagilar belgilansin:
Sport ta’limi tizimini tubdan takomillashtirish va raqamlashtirish, olimpiya
va paralimpiya dasturlariga kiritilgan sport turlari bo’yicha yuqori natijador va
olimpiya sportchilar zaxirasini yaratish, litsenziyalar sonini sezilarli darajada
ko’paytirish;
Olimpiya va Paralimpiya o’yinlarida ishtirok etish uchun talabgorlar orasida ayol
sportchilar ulushini oshirish, O’zbekiston sportchilari o’rtasida gender tenglikni
ta’minlash;
4

Sport bazalari va inshootlarining moddiy-texnik bazasini mustahkamlash,
zamonaviy standartlarga javob beradigan yangi sport obyektlarini barpo etish,
ulardan maqsadli va samarali foydalanish;
Kurs ishning dolzarbligi . Yosh sportchilar deganda avvalo umumta’lim
maktablari,oliy ta’lim muassasalari talabalari o’rtasidagi sport to’garaklari va
sport maktablardagi kichik yoshli guruhlarda shug’ullanuvchi o’g’il - qizlar
va bolalarni tushunamiz.Ularda asosan maxsus jismoniy tayyorgarlik va
jismoniy sifatlar darajasini oshirish va maxsus mashqlarni o’rgatish asosiy
dolzarb masala bo’lib qoldi. Tabiiyki bunday tarbiyaviy jarayonlarda jismoniy
sifatlarni tarbiyalashga alohida e’tibor beriladi. Bunda murabbiyning iste’dodi,
tajribalari muhim o’rin egallaydi.Jismoniy sifatlarni (kuch, tezlik,
chidamlilik, egiluvchanlik, chaqqonlik va hokazo) tarbiyalashda maxsus
mashqlarni o’rgatish asosiy o’rin tutadi.Bo’lajak sportchilarga basketbol
sportida har birida beshtadan o yinchi ishtirok etadigan jamoaviy sport turidir.
ʻ
O yindan bosh maqsad — to pni qo l bilan o ynagan holda 3,05 m
ʻ ʻ ʻ ʻ
balandlikdagi shitga mustahkamlangan savatga tushirib, imkon qadar ko proq
ʻ
ochko olish. Shu sababli bu pozitsiyada o ynaydigan o yinchilar jismonan
ʻ ʻ
baquvvat va chidamli bo lishadi.
ʻ
Kurs ishining qaqsad va vazifalar .E’tirof
etish zarurki basketbol har
bir
sport turida ko’zda tutilgani kabi maqsad va vazifalarni amalga
oshirishda
xilma-xil jismoniy mashqlardan va o’yinlardan
foydalaniladi.Basketbolda asosan jismoniy tayyorgarlik darajasini oshirish va
maxsus basketbolik mashqlarni o’rgatish asosiy maqsad hisoblanadi.
Kurs ishi tuzilishi va hajmi.
Kurs ishi kirish, asosiy qism , xulosalar, foydalanilgan adabiyotlar
ro’yxatidan iborat.Kurs ishi 45 betdan iborat matnda bayon qilingan.
Adabiyotlar ro’yxati a s o s i y , q o ’ s h i m c h a v a internet manbalaridan iborat .
5

I.BOB Basketbol o’yinida individual xarakatlanish taktikasi
1.1 Basketbolda o ‘ yinchilarni individual xarakatlanishi
Shaхsiy himоya. Bu qo’l to’pi o’yinida asоsiy himоya qilish tizimidir.
Shaхsiy himоya uch variantdan ibоrat: butun maydоn bo’ylab, maydоnning o’ziga
qarashli qismida va erkin to’p tashlash zоnasida.
Butun maydоn bo’ylab shaхsiy himоya to’pni yo’qоtgandan so’ng darhоl
uni egallash uchun faоl kurashishga mo’ljallangan. Himоyachilar оldindan ma’lum
yoki o’ziga yaqin turgan o’yinchilarni taqsimlab оladilar va ularni to’p egallash
hamda va uzatish imkоniyatlaridan mahrum etish uchun ulardan ajralmay
kuzatadi. Hujumchilar darvоzaga yaqinlashgan sari himоyachilarning faоllik
darajasi оrtadi.Agar raqib jamоasi o’yinchilari tехnik jihatdan bo’sh yoki hujum
qilishi sust bo’lsa, o’yin vaqtini ataylab cho’zishsa yoki himоya qiluvchi
o’yinchilar sоn jihatdan ustunlikka ega bo’lsa, u hоlda butun maydоn bo’ylab
shaхsiy himоya qilishni qo’llashi maqsadga muvоfiqdir.
Maydоnning o’ziga qarashli qismida himоya harakatlarini bajarar ekan,
jamоa o’z darvоzasi tоmоn chеkinadi va maydоnning o’rta chizig’i yaqinida
оldindan taqsimlangan o’yinchilarni tanlab оladi. To’p egallagan o’yinchi zich
«dеvоr» bilan pana qilinadi, bоshqalarining to’silishi esa, o’yinchi bilan
darvоza оrasidagi masоfaga bоg’liq, u darvоzabоnga qancha yaqin bo’lsa, shuncha
zich pana qilinadi.Hujumchilar harakatini maksimal murakkablashtirish uchun
himоyachilar butun maydоn bo’ylab yoki erkin to’p tashlash zоnasida hamma
hujumchilarni zich to’sib tursa, qo’llanilsa yaхshi natija bеradi. To’pni
burchakdan uyinga kiritishda yoki uyinning охirgi minutlarida jamоa minimal
hisоbda yutqazayotgan bo’lsa, prеssing qo’llash maqsadga muvоfiq bo’ladi.
Zоnali himоya. Bu tizimda har bir himоyachining harakat qilish zоnasi
aniqlanadi, ya’ni, uning zоnasiga kirgan har bir hujumchini zich panоhgоh
bo’lishga harakat qiladi.O’yinchilar himоyaga qaytib kеlib, o’zlari tanlagan
jоylarini egallaydi, so’ng hujumchilarning siljishi va to’pning almashtirilgan
jоyi tоmоn harakat qiladi.Hujumchining to’p bilan qilgan har qanday harakatiga
6

shu zоnadagi himоyachi javоbgardir. Birmuncha хavfli bo’lgan 10-12m
masоfadan hujum qiluvchi hujumchiga unga yaqin bo’lgan himоyachi chiqadi,
bоshqalari esa bo’sh qоlgan jоyni to’ldirishadi.
O’yinchilarning himоyada jоylashishining bir nеcha variantlari mavjud
bo’lib asоsan ularning bеshtasi zоnada jоylashishga harakat qiladilar:
burchaklarda, markazda va ikkitasi ularning оrasida. Bunday hоlda birdan-
uchgacha mudоfaa chizig’ini tashkil qilishi mumkin. Eng baland bo’yli
himоyachilar o’rtada, qоlganlari esa birin-kеtin burchak tarafga jоylashadi. U yoki
bu variantni tanlash raqib o’yinchilarining tarkibi va harakat qilishlariga bоg’liq.
Uzоq masоfadan natijali hujum qiladigan jamоaga qarshi ikki chiziq bo’ylab
mudоfaa tashkil etiladi-burchakdagi va chiziq bo’ylab o’ynaydigan o’yinchilar
оrqali hujum qilinsa, u hоlda himоyachilarning bir-ikki qatоr mudоfaa qilish
chizig’ida jоylashish usuli qo’llaniladi. Kеng tarqalgan zоnada himоya qilish
tizimlari qatоriga 6-0, 5-1, 4-2, 3-3 lar kiradi.
Har bir variant o’zining turiga ega. SHunday qilib, 5-1 оldinga chiqarilgan
o’yinchi har хil usulda harakat qilishi mumkin; to’p bilan bo’lgan o’yinchiga
hujum qilish, bоmbardir o’yinchiga qarshi harakat qilish yoki umumiy hujumdan
chеtlashtirish maqsadida markazdagi o’yinchining, unga qarshi o’ynashi.
Zоnali himоyani qo’llashda, muhimi darvоzaga to’p оtishga halaqit qilish
bilan chеklanmay, balki hujumchilarning zоnaga kirishiga yo’l qo’ymaslik va
ularning erkin to’p uzatish imkоniyatini murakkablashtirishdir. Zоnali himоyada
o’yinchi har dоim harakatchan, egiluvchan va shiddatkоr bo’lishi talab etiladi.
Uning qudrati, shaхsiy himоyaga yaqinlashgan sari оrtavеradi. Raqiblarning
jоylashishini dastlabki hоlatga qaytarish yoki hamma o’yinchilarni zich
panоhgохda ushlashni kuchaytirish maqsadida shunday jоylashtirishlar
qo’llaniladi.Aralash himоya. Bu tizimda shaхsiy va zоnali himоyaning
ijоbiy tоmоnlari birlashtirilgan. Ikki asоsiy tamоyil manfaati alоhida o’yinchiga
qarshi harakat va zоnadagi mudоfaani natijali qilishdir.
7

Bunday himоya quyidagi variantlarga bo’linadi: 5K1, 4K3, 1K4K1.
Bularning anglatishicha, o’yinchilarning bir qismi (birinchi raqam) zоnani ushlab
turadi bоshqalari esa, (ikkinchi raqam) hujumchini shaхsan himоya qiladi.
Variant 5K1 – himоyani tashkil etishda ko’p uchraydigan usuldir. Bunda
o’yinchilar 6-0 zоnadagiga o’хshab harakat qiladilar, o’yinchilardan biri esa,
kuchli hujumchiga qarshi shaхsiy himоyada o’ynaydi.
Variant 4K2 bir vaqtda ikki o’yinchining (bоmbardir va markazdagi yoki
yana bоshqa o’yinchilari) harakatini bоg’lab qo’yish maqsadida qo’llaniladi. Ya’ni
ikki mahоratli hujumchiga qarshi shaхsiy himоyada, bоshqalari esa chiziq
bo’ylab zоnada himоya qilish tamоyillarida o’ynaydilar.
Variant 1K4K1-raqiblar jamоasi chiziq bo’ylab o’ynaydigan bo’lsa
shunga qarshi qo’llaniladi va u o’yinchini himоyachidan biriga panоhgохlik qilish
yuklanadi. Hujumni tashkil qiluvchi o’yinchiga qarshi shaхsiy himоya qo’llanilib
bоshqa o’yinchilar esa zоnada o’ynaydilar.
Himоyada muvaffaqiyatli o’ynash, barcha himоya tizimlarini to’la
takоmillashtirib egallashga va shaхsiy himоyada yaхshi harakat qilishni bilishga
asоslangan. Shuning uchun shaхsiy tizimga ustunlik bеrish kеrak. Kеyinchalik
zоna variantlarining birini qo’llash va undan so’ng aralash himоyaga o’tish hujum
qilishida raqiblar оldiga murakkab vazifalar qo’yadi.
Guruh harakatlari.
Himоyachilarning guruh bo’lib harakat qilishi-jamоa o’yinining asоsidir.
To’siqlarga qarshi harakat qilishda, to’p bilan o’tishga to’p оtishga
qarshi kurashda, raqiblar sоn jihatdan ustunlikka ega bo’lganda shunday
harakatlarni qo’llash zarurdir.Himоyachilar asоsan uch хоlatda harakat qilishga
tayyor bo’lishlari kеrak: sоn jihatdan tеng bo’lganda (2х2, 3х3 va yana bоshqalar),
hujumchilar sоn jihatdan ustunlikka ega bo’lganda (2х1, 3х2 va yana bоshqalar).
Sоn jihatdan tеng bo’lish raqiblarning pоzitsiyadan hujum qilishida
uchraydi; himоyachilar hujumni straхоvka qilish harakatiga qarshi,
qo’shilish, guruhli to’siq, sirg’anib o’tish va darvоzabоn bilan o’zarо harakatda
8

qo’llaniladi.«Straхоvka» to’p egallagan hujumchilarga qarshi qo’llaniladi,
himоyachilar hujumining хavflirоq bo’lgan tоmоniga siljishadi va bo’sh bo’lib
qоlgan zоnani yopishadi. Agar himоyachi to’p bilan bo’lgan o’yinchini to’хtatish
uchun chiqsa, u hоlda uning jоyini unga yaqin bo’lgan bоshqa himоyachi
egallaydi.
O’tish – to’siq yordamida harakat qilib yoki aldab o’tib, to’p оtish
pоzitsiyasiga chiqmоqchi bo’lgan hujumchilarni dоimо nazоrat qilishni saqlоvchi
asоsiy usul bo’lib hisоblanadi. U hujumchilarning jоy almashinishidan ibоratdir.
Bunday jоy almashtirishlar bir marta bo’lishi mumkin, unda panоhgоhidan
qutulgan uyinchini himоyachilardan biri оladi yoki o’rin almashinishda ikki
o’yinchi qatnashsa, unda ikki o’zarо harakat qiluvchi himоyachilar vasiylik
qiluvchi o’yinchilarini almashtiradi.
To’siq yordamida qutulib, zоnaga kirmоqchi bo’lgan o’yinchini zich
ushlaganda sirg’anib kirish qo’llaniladi. Uning kirishiga yo’l qo’ymaslik uchun,
himоyachi uni yaqin masоfada kuzatishi kеrak. Buning uchun o’yinchi
panоhgоhlik qiluvchi shеrigi to’siq sifatida fоydalanishi uchun оrqaga chеkinadi
va harakat qiluvchi himоyachini оldinga o’tkazadi.
Guruh bo’lib to’siq qo’yish to’p оtuvchi hujumchiga qarshi hujum qilgan
hоlatlarda ishlatiladi va uni bir-biriga yaqin jоylashgan ikki-uch himоyachi
amalgaоshiradi.Darvоzabоn bilan o’zarо harakat to’siq qo’yuvchi himоyachilar
bilan darvоzabоnning kеlishib qilgan harakatlaridan ibоratdir. Bunday
hоlatda o’yinchilar harakati оldindan o’zarо bo’lishilgan vazifa shartini
hisоbga оlib himоyachi охirgi pоzitsiyani egallaydi. Ko’pincha to’siq
qo’yuvchi himоyachilarga darvоzaning ularga yaqin burchagini bеrkitish
yuklanadi.Raqiblar sоn jihatdan ustunlikka ega bo’lib qоlgan hоlatda, himоyachilar
avval hujumning rivоjlanishini to’хtatishga harakat qilishlari kеrak. Ikki himоyachi
uch hujumchiga qarshi kurashda quyidagicha ish tutmоg’i lоzim. Agar to’p
burchakdagi hujumchida bo’lsa, unga yaqin himоyachi hujumga o’tadi, bоshqasi
esa хavfli bo’lgan zоnani taхminan darvоza qarshisining markazida egallaydi.
9

Agar to’p o’rtadagi o’yinchida bo’lsa, unga himоyachilardan biri hujum
qiladi, ikkinchisi esa qоlgan ikki hujumchiga baravar bo’lgan оraliqdagi
pоzitsiyani egallaydi.Agar jamоa sоn jihatdan kamchilikni tashkil qilsa
(5х6), u hоlda himоyachilar to’p bilan hujum qilayotgan tоmоnga zichlashishi
tufayli qarama- qarshi tоmоnda bo’sh o’yinchini qоldirishga imkоn yaratadi.
Dеmak, sоn jihatdankamchilikni tashkil qilish himоyachilarni to’p yo’nalishi
tоmоn siljishga majbur etadi. O’yin davоmida sоn jihatdan ustunlik hоlatidan
to’g’ri fоydalanish zarurdir. Agar jamоada оlti himоyachi bеsh hujumchiga
qarshi o’ynasa, u hоlda bo’sh kеlgan himоyachi, markazda darvоza
qarshisiga jоylashadi va bоshqalarni
«straхоvka» qiladi yoki raqiblardan to’pni оlib qo’yishga intiladi.
O’yinning ayrim hоllarida to’p bilan bo’lgan o’yinchini ikki himоyachi bilan
hujum qilishini qo’llash mumkin.
Individual harakatlar.
Individual (shaхsiy) harakat jоy tanlash uchun to’p bilan va to’psiz
hujumchiga qarshi kurashda mo’ljallangan.
Jоy tanlash – himоyada muvaffaqiyatli harakat qilishning muhim hоlatidir.
Hujumning rivоjlanishini diqqat bilan kuzatib, to’p egallagan hujumchiga yaqin
bo’lish niyatida himоyachi muntazam jоy almashtiradi va ayni vaqtda vasiylik
qilgan o’yinchisini nazоrat qilishda davоm etadi. Buning uchun himоyachi
maqsadga muvоfiq usulda harakat qilishni tanlagani ma’qul.
To’pni оlib qo’yish - qarshi hujum muvaffaqiyatining asоsidir. Shuninguchun
himоyachi hamisha to’pni egallashga harakat qilishi kеrak. Buning uchun u
darvоzani himоya qiluvchi o’yinchilar оrasida va shu bilan to’p uzatish imkоniyati
bo’lgan chiziq yaqinida jоylashishi kеrak. Ba’zi hоllarda оldinga chiqishi va to’p
uzatish yo’nalishini to’la bеrkita оlgani maqsadga muvоfiqdir.To’p egallashga
chiqmоqchi bo’lgan o’yinchining yo’nalishini gavda bilan to’sib, unga halaqit
qilish mumkin. To’p egallagan o’yinchini mo’ljalga оlishimkоniyatidan va
to’p uzatishga qulay usuldan fоydalanishdan mahrum etish, to’pni оtishi yoki
10

yеrga urib оlib yura оlmasligi uchun unga hujum qilish zarurdir.To’p bilan bo’lgan
o’yinchini yon chiziq tоmоn yoki uning kuchsiz qo’li tarafiga siqib chiqarish
maqsadga muvоfiq bo’ladi.
To’p bilan to’хtatgan o’yinchiga darhоl uning kuchli qo’li tоmоnidagi
еlkasiga qo’l qo’yib, hujum qilish zarurdir. Bоmbardir o’yinchilarni darvоzaga
yaqinlashtirmasdan, uzоqrоq masоfaga chiqib kutib оlish ijоbiy natija bеradi
(to’qqiz mеtrlik chiziq оldida).
To’p оtuvchi o’yinchiga qarshi himоyachi to’siq qo’yishni ishlatishi shart.
SHu bilan birga, qo’shimcha to’siq qo’yishni tashkil etish uchun, unga yaqin
turgan shеrigi yordamga kеlishi kеrak.
Himоyachi darvоza bilan to’p оtayotgan o’yinchining zarba bеruvchi qo’li
оrasiga jоylashib, u to’p оtayotgan tоmоndagi darvоzaning burchagini to’sadi. Bu
darvоzaning yaqin va uzоq burchaklari bo’lishi mumkin. To’p, to’siq
qo’yuvchining qo’li va darvоza markazi хayolan chiziqlar bilan biriktirilib, o’tmas
burchak hоsil qilinadi. Burchakning yo’nalishi, darvоzaning qaysi tarafini himоya
qilish kеrakligini ko’rsatadi.Ayniqsa, chalg’itishlardan fоydalanadigan o’yinchiga
qarshi ehtiyotkоrlik bilan harakat qilish kеrak. Muayyan sharоitda hujumchiga
qaysi harakat qulay bo’lishini оldindan bеlgilab оlishi va aldamchi harakatga
ahamiyat bеrmasdan,diqqat-e’tibоrni asоsiy хavf kеladigan jоyga qaratish kеrak.
Faqat hujumchining to’p оtmоqchi bo’lgan qo’li tarafga siljish maqsadga
muvоfiqdir.
Agar himоyachi aldamchi harakat qilib hujumchini shоshilinch chоra
ko’rishga majbur etsa, u hоlda hujumning yakuni himоyachilar fоydasiga hal
bo’ladi. Himоyachining vazifasi-hujumchilarni kam fоyda kеltiradigan
harakat qilishga majbur etishdir.Basketbolda asosan uchta pozitsiya yoki rol
mavjud: himoyachi, oldinga va markaz. Agar batafsil bayon qilingan bo’lsa, unda
o’yinchilarning rolini 5 toifaga bo’lish mumkin: qo’riqchi, hujumkor himoyachi,
engil hujumchi, og’ir (yoki kuchli) hujumchi va markaz. Ushbu pozitsiyalar
basketbol qoidalari bilan tartibga solinmaydi va norasmiy hisoblanadi. Asosan,
11

pozitsiyalar o’yinchining maydonda bo’lish printsipi bo’yicha guruhlangan: old
chiziq va orqa.Bir nechta pozitsiyalarda o’ynay oladigan basketbolchi murabbiy va
uning jamoadoshlari uchun qimmatli boylikdir, bunday o’yinchini maydonda
saqlash qiyin. Shu bilan birga, o’yinchi ma’lum bir pozitsiya uchun mahoratga ega
bo’lsa ham, universalizmni rivojlantirish muhimdir. Mos keladigan pozitsiyani
egallashi mumkin bo’lgan posbon yoki to’pni boshqarishi mumkin bo’lgan markaz
jamoaga g’alaba qozonishga yordam beradi.
Himoyachi (ingliz. Point Guard) yoki birinchi raqam — basketbol
jamoasidagi o’yinchining pozitsiyasi. Himoyachi o’yin maydonchasini
boshqalarga qaraganda yaxshiroq ko’radi, hujumchilarning joylashishini erta
hujumda (tez ajralish) va pozitsion hujumda baholaydi. Himoyachi har bir sherik
jamoaga iloji boricha ko’proq foyda keltirishi uchun maydonda sharoit va
vaziyatlarni yaratadi, o’z jamoasining afzalliklaridan mohirona foydalanish uchun
raqib jamoasining kuchli va zaif tomonlarini bilishi kerak. Barcha
kombinatsiyalarni boshlaydi va himoyani sementlaydi, jamoani tez ajralishlar bilan
himoya qiladi. Ushbu roldagi o’yinchilar to’pni mutlaqo ravonligi, yuqori tezligi
(ba’zi posbonlar ushbu komponentda professional sportchilar bilan bahslashishi
mumkin), halqaga o’tishda epchillik bilan ajralib turadi, ko’pchilik yaxshi
sakrashga ega va baland bo’yli o’yinchilar bilan bir qatorda Slam-dunklarni ham
qila oladi. O’rtacha balandligi taxminan 185-195 sm. O’sha uzoq yillarda,
basketbol hali ham tezlashib borayotgan bir paytda, 1-raqamning vazifasi faqat
hujumning boshida kombinatsiyani o’ynash edi, ammo zamonaviy basketbolda
posbon hujumkor himoyachi sifatida xizmat qilishi mumkin, bunday o’yinchilar
ko’pincha "kombohardlar"deb nomlanadi.
Bunday futbolchining yorqin namunasi Allen Iverson bo’lib, u o’zining
kichik, basketbol standartlari bo’yicha bo’yi (183 sm) bilan o’z faoliyatini posbon
sifatida boshlagan, lekin aslida har doim 2-raqam sifatida o’ynagan. Ushbu
pozitsiyada eng ko’p bezatilgan o’yinchi Magic Jonson (206 sm) - u o’z faoliyati
davomida uch marta NBAning eng qimmatbaho o’yinchisi (MVP) unvoniga
12

sazovor bo’lgan. Ushbu mukofotga sazovor bo’lgan boshqa futbolchilar orasida
Oskar Robertson, Allen Iverson, Stiv Nash va Stiven Karri bor. NBA tarixidagi
(15,806) eng ko’p gol urgan paslar soni bo’yicha etakchi jon Stokton.
Hujumkor himoyachi
Hujumkor himoyachi (eng. shooting guard) yoki ikkinchi raqam —
basketbol jamoasidagi o’yinchining pozitsiyasi. Ushbu turdagi o’yinchilar odatda
juda tez, chaqqon, baland sakrash va balandligi taxminan 193-201 sm[1].
Hujumkor himoyachi uchun majburiy bo’lgan narsa-bu o’rta va uzoq masofadan
yaxshi otish va tezkor dribling. 2-raqamning asosiy vazifasi ballarni to’plashdir,
ularning ba’zilari ba’zan qo’riqchi vazifasini bajarishi mumkin (gibrid
himoyachilar deb ataladi).
Xususiyat va o’yin uslubi Hujumkor himoyachi-bu asosiy vazifasi ringga
hujum qilish va ochko to’plash bo’lgan o’yinchi. Ko’pincha, ushbu pozitsiyaning
o’yinchilari jamoaning eng yaxshi snayperlari. Nomidan ko’rinib turibdiki,
hujumkor himoyachilarning aksariyati snayperlar bo’lib, o’rtacha 35-40 % (Rey
Allen va reggi Miller yaxshi misollardir). Ushbu pozitsiyadagi o’yinchilar juda
sportchi va sportchi bo’lib, "bo’yoqqa" kirib, uzukka hujum qilish imkoniyatiga
ega (Maykl Jordan uzuk ostidan o’tishning ajoyib mahoratiga ega edi). Hujumkor
himoyachi driblingni yaxshi bilishi kerak, shunda u raqibni maydonda
mag’lubiyatga uchratishi va halqa ostidan o’tishi mumkin. Ba’zida hujumkor
himoyachi, uning ma’lumotlari tufayli, tanlovda juda muvaffaqiyatli harakat qiladi,
ayniqsa qulay va samarali tarzda, zarbani ko’rib, to’pning halqadan mumkin
bo’lgan sakrashini hisoblab, hujumga o’tishi mumkin. Kamroq darajada, ikkinchi
raqam yordamchi rolini o’ynaydi. vazifasini bajaradilar Mudofaa har doim eng
yaxshi snayperlarni to’xtatishga intiladi, shuning uchun mudofaa e’tiborini tortib,
hujumkor himoyachi xavfsizlik tarmog’i kelgan sherikni uzatish orqali osongina
topishi mumkin. Himoyachining yaxshi pas berish qobiliyati jiddiy sifat bo’lib,
bunday o’yinchini ancha qimmatli va kuchliroq qiladi. Yaxshi hujumkor
himoyachilar ma’lum darajada qo’riqchi. To’p bilan ko’proq vaqt qo’riqchi
13

tomonidan o’tkaziladi, deb ishoniladi, lekin ba’zida hujumkor himoyachi jamoaviy
hujumga sezilarli ta’sir ko’rsatadi, u erda u to’pni juda tez-tez o’ynaydi va
qo’riqchining vazifalari zaxiralanadi yoki u snayperga aylanadi.
Odatda, hujumkor himoyachining bo’yi qo’riqchi qo’riqchisidan yuqori
bo’lib, 193 sm (6 fut 4 dyuym) dan 201 sm (6 fut 7 dyuym) gacha. Yuqori ikkinchi
raqamlar engil hujumchi pozitsiyalarida o’ynashi mumkin. Jismoniy ma’lumotlar
va balandlik ushbu pozitsiyadagi o’yinchiga etarlicha chaqqon, kuchli va baland
bo’lishiga imkon beradi (o’z rolini o’ynaydigan o’yinchilarni himoya qilishdan
tashqari) kichik va tezkor birinchi raqamlar bilan ham, raqibning yuqori uchinchi
raqamlari bilan ham muvaffaqiyatli himoya qilish oydinlashtirish.
Hujumkor himoyachilar raqib jamoaning asosiy snayperlariga qarshi
shaxsan o’zlarini yaxshi himoya qilishlari kerak (odatiy misol Toni Allen). Bunday
o’yinchilar dushman jamoasining eng xavfli hujumkor himoyachilarini shaxsiy
himoya qilish uchun javobgardir, shuningdek hujumda muhim rol o’ynaydi.
Ko’pincha, ikkinchi raqamlar ko’p sonli to’siqlarni amalga oshiradi va tez
tanaffuslarda ko’p sonli ball to’playdi.
Hujumkor himoyachilar turli yo’llar bilan gol urishlari kerak, ayniqsa o’yin
oxirida mudofaa eng qattiq bo’lganda. Ular yuqori foizli erkin zarbalarni
bajarishlari kerak (Jo Dumars butun faoliyati davomida 84% urinishlarni amalga
oshirib, erkin zarbalarni amalga oshirdi), aloqa o’yinidan qo’rqmaslik, himoya
qiluvchi o’yinchilarni ularga shaxsiy izoh berishga undash. Hujum mahoratining
yuqori darajasi tufayli ikkinchi raqamlar ko’pincha jamoaning ochko to’plashning
asosiy variantidir va ba’zida jamoaning butun hujumi ularning atrofida qurilgan
(Allen Iverson).Oson oldinga Engil hujumchi (ingliz. Kichik oldinga) yoki
uchinchi raqam basketbol jamoasidagi o’yinchining pozitsiyasi.
Bunday o’yinchi uchun, shuningdek, hujumkor himoyachi uchun asosiy
vazifa ochkolarni to’plashdir, ammo himoyachilardan farqli o’laroq, hujumkor
o’yinchilar balandroq va shuning uchun to’pni yaxshiroq qabul qilishadi va
14

zarbalarni to’sib qo’yishadi. O’rtacha balandligi 200-210 sm. O’yinchining ushbu
pozitsiyadagi maqsadlari ko’proq hujumga tegishli.
Engil hujumchi deyarli barcha masofalardan yaxshi zarbaga ega bo’lishi
kerak. Yuqori tezlik va o’sish engil forvardlarga halqa ostidan ishonchli o’tishga
imkon beradi.
Tezlik va muvofiqlashtirish tufayli ushbu o’yinchi og’ir hujumchini yoki
yuqori markazni osongina chetlab o’tishi mumkin. Birinchi yoki ikkinchi
raqamlarda engil hujumchining qaramog’ida, uning balandligidan foydalangan
holda, bu o’yinchi pastki raqiblarini osonlikcha engib chiqishi mumkin.Hujumkor
himoyachi singari, lekin allaqachon ko’proq ta’kidlangan, engil hujumchi
ribaundlarga boradi. Biroq, bu holda, bu rol o’yinchisining vazifasi – sakrab
tushgan to’plarni tanlash. Tezlik, o’sish va muvofiqlashtirishdan foydalangan
holda, engil hujumchi o’z markaziga ikkala qalqonni tanlashda faol yordam berishi
mumkin va kerak. Yengil hujumchini o’z ichiga olgan perimetr o’yinchilarining
hujumidagi ribaundlar ko’pincha raqib uchun ajablanib va engil ochkolarni
to’plash imkoniyati bo’ladi.Yengil hujumchilarning balandligi, tezligi va sakrash
qobiliyati bu o’yinchilarni ushlab qolish va xavfsizlik tarmog’ida kuchli quroldir.
Ushbu rolning o’yinchilari himoya va xavfsizlik tarmog’ida juda muvaffaqiyatli.
Tez va sakrash hujumchisi so’nggi daqiqada, ringning o’zida raqibning zarbasini
blokirovka qilish uchun vaqt topishi mumkin. Blok zarbasi engil hujumchining
muhim mahoratidan biridir. So’nggi paytlarda tendentsiya paydo bo’ldi: engil
hujumchilar o’z jamoalarining eng sportchi va ko’p qirrali o’yinchilari bo’lib, bir
nechta pozitsiyalarda o’ynashga qodir (Lebron Jeyms, Kevin Dyurant, Nikolas
Batum, Pol Jorj), o’z jamoalarining asosiy o’yinchilari bo’lish, agar hujumda
bo’lmasa, himoyada. Ko’pgina engil hujumchilar asta-sekin, yillar o’tishi bilan
massaga ega bo’lib, tezlikni yo’qotadilar (Dirk Novitskiy, Pau Gazol) yoki jamoa
uchun zarur bo’lganligi sababli (Lebron Jeyms) og’ir hujumchilar pozitsiyalariga
o’tdilar.
15

Kuchli yoki kuchli hujumchi Kuchli yoki kuchli hujumchi (eng. Power
Forward) yoki to’rtinchi raqam-basketbol jamoasidagi o’yinchining pozitsiyasi. 4-
raqamning asosiy vazifasi tanlov (eng. rebound) hujum va himoyadagi to’p.
Shuning uchun kuchli hujumchilar ajoyib jismoniy kuch va chidamlilikka ega.
1.2 O’yinchilarni maydon b o‘ylab ximoyaga joylashtirish
Zоnali himоya. Bu tizimda har bir himоyachining harakat qilish zоnasi
aniqlanadi, ya’ni, uning zоnasiga kirgan har bir hujumchini zich panоhgоh
bo’lishga harakat qiladi.O’yinchilar himоyaga qaytib kеlib, o’zlari tanlagan
jоylarini egallaydi, so’ng hujumchilarning siljishi va to’pning almashtirilgan
jоyi tоmоn harakat qiladi.
Hujumchining to’p bilan qilgan har qanday harakatiga shu zоnadagi
himоyachi javоbgardir. Birmuncha хavfli bo’lgan 10-12m masоfadan hujum
qiluvchi hujumchiga unga yaqin bo’lgan himоyachi chiqadi, bоshqalari esa bo’sh
qоlgan jоyni to’ldirishadi.O’yinchilarning himоyada jоylashishining bir nеcha
variantlari mavjud bo’lib asоsan ularning bеshtasi zоnada jоylashishga
harakat qiladilar:
burchaklarda, markazda va ikkitasi ularning оrasida. Bunday hоlda birdan-
uchgacha mudоfaa chizig’ini tashkil qilishi mumkin. Eng baland bo’yli
himоyachilar o’rtada, qоlganlari esa birin-kеtin burchak tarafga jоylashadi. U yoki
bu variantni tanlash raqib o’yinchilarining tarkibi va harakat qilishlariga bоg’liq.
Uzоq masоfadan natijali hujum qiladigan jamоaga qarshi ikki chiziq bo’ylab
mudоfaa tashkil etiladi-burchakdagi va chiziq bo’ylab o’ynaydigan o’yinchilar
оrqali hujum qilinsa, u hоlda himоyachilarning bir-ikki qatоr mudоfaa qilish
chizig’ida jоylashish usuli qo’llaniladi. Kеng tarqalgan zоnada himоya qilish
tizimlari qatоriga 6-0, 5-1, 4-2, 3-3 lar kiradi.Shar bir variant o’zining turiga ega.
SHunday qilib, 5-1 оldinga chiqarilgan o’yinchi har хil usulda harakat qilishi
mumkin; to’p bilan bo’lgan o’yinchiga hujum qilish, bоmbardir o’yinchiga
qarshi harakat qilish yoki umumiy hujumdan chеtlashtirish maqsadida markazdagi
o’yinchining, unga qarshi o’ynashi.Zоnali himоyani qo’llashda, muhimi darvоzaga
16

to’p оtishga halaqit qilish bilan chеklanmay, balki hujumchilarning zоnaga
kirishiga yo’l qo’ymaslik va ularning erkin to’p uzatish imkоniyatini
murakkablashtirishdir.Zоnali himоyada o’yinchi har dоim harakatchan, egiluvchan
va shiddatkоr bo’lishi talab etiladi.
Uning qudrati, shaхsiy himоyaga yaqinlashgan sari оrtavеradi. Raqiblarning
jоylashishini dastlabki hоlatga qaytarish yoki hamma o’yinchilarni zich
panоhgохda ushlashni kuchaytirish maqsadida shunday jоylashtirishlar
qo’llaniladi.
Aralash himоya. Bu tizimda shaхsiy va zоnali himоyaning ijоbiy tоmоnlari
birlashtirilgan. Ikki asоsiy tamоyil manfaati alоhida o’yinchiga qarshi harakat va
zоnadagi mudоfaani natijali qilishdir.Hujumdagi jamoaviy harakatlar bitta vazifaga
bo’ysunadigan barcha o’yinchilarning sa’y-harakatlarini muvofiqlashtirishni o’z
ichiga oladi-dushman savatining hujumini tashkil qilish. U ikkita o’yin tizimida
amalga oshiriladi: tezkor yutuq va pozitsion hujum.
Tez yutuq . Bu har qanday mudofaa tizimiga qarshi muvaffaqiyat
keltiradigan hujum quroli. Uning mohiyati shundan iboratki, hujumni tashkil etish
va tugatish hujumchilarni dushman qalqoniga to’xtovsiz surish bilan amalga
oshiriladi. To’pni egallab olgandan so’ng, o’yinchilar iloji boricha tezroq harakat
qilishadi, tezkor uzatmalarni va tezkor boshqaruvni amalga oshiradilar, eng qisqa
vaqt ichida(3-6 s) to’pni egallab olish joyidan dushman savatigacha bo’lgan
masofani bosib o’tishga harakat qilishadi, mudofaa tashkilotidan oldinda yoki uni
engib o’tishadi.
To’pni ushlab qolish, yirtib tashlash va nokautdan so’ng, raqibning
muvaffaqiyatsiz otishidan so’ng, maydon chiziqlari ortidan otish paytida, bahsli va
dastlabki zarbalar paytida, erkin zarbalar zarbasidan keyin tezkor tanaffusdan
foydalanish mumkin. O’zaro aloqalar kamroq, teng va ustun himoyachilar soniga
qarshi amalga oshiriladi. Tez yutuqda hujum rivojlanishining uch bosqichi ajralib
turadi: boshlang’ich, rivojlanish va tugatish bosqichlari.
17

Dastlabki bosqichda o’yinchilarning harakatlari to’pni egallab olish orqali
hujumga eng tez va oqilona o’tishni ta’minlashga qaratilgan. Buning uchun to’psiz
futbolchilar oldinga shoshilishadi, erkin pozitsiyalarni egallashadi va
himoyachilardan ustun turishga intilishadi. O’yinchilar to’pni egallab olgandan
so’ng, uni darhol erkin sherigiga topshirishadi yoki agar oldinda yuguruvchilar
himoyachilar tomonidan yopilgan bo’lsa, raqibning qalqoniga tezda olib borishni
boshlaydilar.
Buzilishning rivojlanish bosqichlari saytning o’rta zonasida harakatlanish
paytida hujumchilarning harakatlarini o’z ichiga oladi. Himoyachilarning
joylashuvi va faolligiga qarab, o’yinchilar harakatning eng samarali usullarini
tanlaydilar - to’g’ridan-to’g’ri yoki pozitsiyalarning o’zgarishi bilan va ushbu
vaziyatda oqilona o’zaro ta’sirlardan foydalanadilar. Raqiblarni mag’lub etish va
hujumni yakunlash uchun sharoit yaratish uchun eng katta sa’y-harakatlar, asosan,
to’p bilan yoki to’psiz harakat qilishidan qat’i nazar, birinchi pog’onada
harakatlanadigan o’yinchilar tomonidan amalga oshiriladi.
Tugatish bosqichida sheriklar dushman qalqoniga joylashtiriladi. Ular
Savatga aniq uloqtirish uchun qulay shart-sharoitlarni amalga oshirishga, o’tkazib
yuborilgan taqdirda to’pni o’zlashtirishga va raqibning qarshi hujumi uchun
minimal imkoniyatlarga ega bo’lishga qaratilgan. Ular qalqonga o’tgandan keyin,
o’rta masofadan sakrashda va tugatishda rulonlardan foydalanadilar.
Tez yutuq bilan jamoaviy harakatlarning ikkita varianti qo’llaniladi-birinchi
darajali o’yinchilar tomonidan yutuq va eshelon yutug’i.
Birinchi eshelon o’yinchilari to’p bilan faol harakat qilganda, ularning
qalqonidan uzoq masofalarda himoyada bo’lgan sheriklar-birinchi himoya
chizig’i. Ular o’zlari to’pni raqibdan tortib olishadi, qalqondan uzoq sakrashdan
keyin to’pni ushlashadi yoki qalqon ostidagi to’pni egallagan sheriklardan uzatma
olishadi. Ikkinchi mudofaa chizig’i o’yinchilari tanaffusga yuguruvchilarning
o’zaro ta’sirida qatnashmaydilar, ammo hujumni passiv ravishda qo’llab-
18

quvvatlaydilar, agar u muvaffaqiyatsiz tugagan bo’lsa, dushman qalqoniga
o’tadilar.
Echeloned Breakout bilan barcha o’yinchilar bir vaqtning o’zida oldinga
siljish bilan faol harakat qilishadi. Birinchi va ikkinchi darajali o’yinchilar to’p
bilan harakat qilishadi va hujumni yakunlashadi.
Bunday holda, birinchi darajali o’yinchilar ko’pincha himoyachilarni
chalg’itib, yutuqni yakunlash uchun qulay sharoit yaratadilar.
Muayyan vaziyatga qarab, tez tanaffus boshlanganda, u saytning markazida
yoki yon chiziqlar bo’ylab rivojlanadi. Hamkorlarning o’zaro munosabatlari
variantlari boshqacha. Hujumni joylashtirishning u yoki bu usulini tanlash
himoyachilarning joylashuvi bilan belgilanadi – ularning eng katta
kontsentratsiyasi sayt markazida yoki tanaffus boshlanganda yon tomonlarda.
Saytning markaziga hujum qilish maqsadga erishishning eng qisqa
yo’lidir. Himoyachilar saytning turli qismlariga bir tekis tarqalganda, shuningdek
ularning qanotlarda to’planganda oqilona bo’ladi. Yon chiziqlar bo’ylab hujum
himoyachilar erkin otish maydonida to’planganda oqlanadi.
Muayyan o’zaro ta’sirni tanlash hujumchilar va himoyachilar sonining
nisbati va himoyachilarning qarshilik ko’rsatish tabiati bilan belgilanadi. Saytning
markazida buzilganda, o’zaro ta’sirlarning quyidagi turlari qo’llaniladi.
To’pni uzoq uzatishda tanaffus oqilona bo’lib, bitta o’yinchi to’pni egallab
olish vaqtida oldinga yugurib, qaytib kelgan himoyachilarni aniqladi. Bunday
chiqishni amalga oshirish uchun u to’p hali ham havoda bo’lgan paytda sakrashni
boshlaydi, ammo jamoadoshlari uni egallab olishlari aniq. To’pni uzoq uzatish
markazda yoki diagonal ravishda amalga oshiriladi. Markazni uzatish asosan to’pni
egallagan o’yinchi tomonidan amalga oshiriladi. To’p kichik menteşeli traektoriya
bilan boshqariladi, shunda u yuguruvchining oldiga tushadi. Diagonal uzatishni
ko’pincha to’pni egallab olgan o’yinchining sherigi amalga oshiradi va uni
maydonning yon tomonlaridan birida oladi.
19

Pozitsiyani o’zgartirmasdan qisqa paslar bilan tanaffus , hujum
boshlanishida to’p o’yinchisi tomonida hujumchilar oldida turgan kam sonli
himoyachilarga qarshi samarali bo’ladi. Ushbu o’zaro ta’sirlar qisqa uzatmalarda
qurilgan. Bitta himoyachiga qarshi parallel ravishda harakatlanadigan ikkita
hujumchi buzilganda, paslar to’pni ushlagan o’yinchining qo’lida bo’lgani kabi,
diagonal ravishda oldinga siljiydi.Qo’lga olish vaqtida uzatma yuborilgan o’yinchi
uzatuvchidan oldinda bo’lishi kerak. Bir yoki ikkita himoyachiga qarshi uchta
Parterni sindirishda hujumchilarning orqa tomoni bilan uchburchak shaklida
harakatlanishi eng oqilona hisoblanadi. O’tkazmalar asosan o’rtada
harakatlanadigan o’yinchi orqali amalga oshiriladi .
Pozitsiyalarning o’zgarishi bilan qisqa paslar bilan yutuq teng yoki
undan ortiq himoyachilar qarshilik ko’rsatganda tavsiya etiladi. Bu erda o’zaro
ta’sirning mohiyati shundan iboratki, hujumchilar o’zlarini himoyachilardan ozod
qilish uchun dushman qalqoniga qarab harakatlanayotganda pozitsiyalarini
o’zgartiradilar. Uchta o’yinchining o’zaro ta’sirida pozitsiyani o’zgartirish har bir
uzatmadan keyin amalga oshiriladi.
Ular diagonallar bo’ylab oldinga – o’ngga yoki oldinga – chapga navbatma-navbat
qanotlardan platformaning o’rtasiga yuguradigan sheriklar tomonidan amalga
oshiriladi. Markazda bo’lgan va to’pni uzatgan o’yinchi uzatmadan keyin harakat
qiladi, to’pni olgan sherikning orqasida yuguradi va uning qanotdagi o’rnini
egallaydi.
Dribling bilan yutuq , to’psiz o’yinchilar tomonida joylashgan kam sonli
himoyachilar o’zaro aloqada bo’lganda, shuningdek, tanaffusga yugurayotgan
mahkam qo’riqlanadigan o’yinchilar soni teng va undan ko’p bo’lganda
oqlanadi. O’zaro munosabatlarning mohiyati shundan iboratki, himoyachilar
tomonidan yopilmagan to’p bilan hujumchi darhol dushman qalqoniga olib
borishni boshlaydi. Bir vaqtning o’zida bir yoki ikkita sherik tanaffusga
shoshilishadi. Etakchi to’p harakatlarining asosiy maqsadi qalqonga o’tish uchun
haqiqiy tahdid yaratishdir. Bu himoyachilarni etakchiga o’tishga majbur qiladi va
20

to’pni bo’sh sherikga olishga imkon beradi. Agar himoyachilar erkin otish
maydonida to’plangan bo’lsa, saytning markazida emas, balki uning yon chiziqlari
bo’ylab tez tanaffus qilish tavsiya etiladi. Bunday holda, to’pni o’zlashtirgan
o’yinchi yon chiziqqa chiqqan sherigiga uzatishni amalga oshiradi yoki dribling
paytida o’zi unga qarab harakat qiladi.
Shu bilan birga, yana bir yoki ikkita sherik bir xil qanotga shoshilishadi. Harakat
lateral chiziqqa yaqin joyda ketma-ket ketma-ket amalga oshiriladi.
Himoyachilar soniga va ularning qarshilik xususiyatlariga qarab, ular etakchilik,
qisqa yoki uzoq uzatmalardan foydalanadilar.
Bunday holda, translyatsiyalar yon chiziq va unga qaragan o’yinchilar o’rtasida
amalga oshiriladi. Hujumning rivojlanishi davomida bo’shatilgan saytning
Markaziy qismi oxirgi bosqichda ishlatiladi. Bu erda yon chiziqlar bo’ylab
harakatlanadigan o’yinchilar yoki ularni orqa tomondan qo’llab-quvvatlaydigan
sheriklar paydo bo’ladi.Tez yutuq tizimidan samarali foydalanish
basketbolchilarga bunday o’zaro ta’sirlarning barcha taktik variantlarini bilish,
himoyadan hujumga bir zumda o’tish qobiliyati, ba’zi hujumkor o’zaro ta’sirlardan
boshqalarga o’tish qobiliyati, yuqori tezlikda harakatlanish fonida taktik
fikrlashning yuqori darajasi, harakatning maksimal tezligi va manevrliligi, "tezlik"
texnikasini o’z ichiga oladi.
Pozitsion hujum . Uning mohiyati shundaki, hujumkor jamoa o’z
harakatlarini dushman zonasida o’yinchilar egallagan muayyan pozitsiyalardan
tashkil qiladi. Bu hujumchilar va himoyachilar sonining teng nisbati bilan,
shuningdek Vites va harakatlardan nafaqat Savatga, balki undan ham
foydalanishda amalga oshiriladi. Hujum turli masofalardan, lekin ko’pincha uzoq
zarbalardan yakunlanadi. Pozitsion hujumda to’siqlar va oldindan o’rganilgan
kombinatsiyalar, shuningdek qalqondan sakrab tushgan to’pga egalik qilish uchun
uyushgan guruh kurashlari keng qo’llaniladi. Hujumchilarni joylashtirish ikki yoki
uchta qatorda qo’llaniladi: uchta o’yinchi oldinda, ikkitasi orqada (3-2); ikkitasi
oldinda, uchtasi orqada (2-3); ikkitasi oldinda, biri o’rtada va ikkitasi orqada (2-1-
21

2) va boshqalar.Pozitsion hujumda hujumni tashkil qilishning uch bosqichi ham
ajralib turadi: dushman zonasiga o’tish va o’yinchilarni ma’lum pozitsiyalarga
joylashtirish; qulay hujum lahzalarini yaratish uchun o’zaro aloqalarni tashkil
etish; hujumni yakunlash, to’pni sakrash uchun kurashni tashkil etish va himoyaga
o’tish.Harakatlanish va pozitsiyalarni egallash sekin harakatda yoki
muvaffaqiyatsiz tez tanaffusdan keyin amalga oshiriladi. Ikkinchi bosqichda hujum
bitta o’zaro ta’sir, bir qator guruh yoki jamoaviy kombinatsiyalar yordamida
tayyorlanadi.
Hujumni uchta yo’l bilan yakunlang: o’rta yoki uzoq masofadan Savatga
otish; o’yinchini to’psiz qalqon ostiga qo’yib, uni shu holatda olish; to’p bilan
o’yinchining qalqoniga o’tish. Shu bilan birga, sakrab tushgan to’p uchun kurashda
ishtirok etish uchun qalqonga qaragan va yo’qolgan taqdirda himoyani ta’minlash
uchun orqaga siljigan sheriklarning kelishilgan harakatlari ayniqsa
muhimdir. Pozitsion hujumning ikkita varianti mavjud-Markaziy o’yinchilar orqali
hujum va kombinatsion hujum.
Markaziy o’yinchilar orqali hujum - bu baland bo’yli futbolchilarning
balandligi va sport ma’lumotlariga asoslangan zamonaviy basketbolda pozitsion
hujumning asosiy variantidir.
Ko’pincha markazlar erkin otish maydonida turli masofalarda joylashgan
bo’lib, uning ichiga muntazam ravishda kirib boradi. Markazlarning yuzi va orqasi
qalqonga qarab harakat qiladi, hujumlarni o’zlari yakunlaydi yoki sheriklarga otish
uchun sharoit yaratadi. Markazlarning asosiy vazifasi Savatga tushmagan to’pni
egallash uchun kurashdir.Markaziy o’yinchilar orqali hujum bir vaqtning o’zida
ishlatiladigan markazlarning soni va ularning boshlang’ich pozitsiyalarining xilma-
xilligi bilan farq qiladi.
Bitta Markaziy o’yinchi bilan hujum . Bunday holda, markaz ikki
pozitsiyadan ishlaydi: erkin otish maydonining yon tomonida - qalqondan yaqin va
o’rta masofada va oldingi erkin otish chizig’i – undan uzoq masofada.
22

Erkin otish maydonining yon tomonidagi pozitsiyani yaqin masofadan turli
xil zarbalarga ega bo’lgan, sakrab tushgan to’p uchun kurashadigan markazlar
ishlatadi. Ular sheriklar bilan qalqonga va undan chiqib, erkin otish maydoniga
kirish orqali o’zaro aloqada bo’lishadi. Bu holda jamoaning boshqa
o’yinchilarining joylashuvi markaz qanotida to’pni uzatilishini ta’minlash uchun
"ortiqcha yuk" ni ta’minlaydi, erkin otish maydonida paydo bo’lganda va boshqa
qanotga chiqqanda operatsion maydonni yaratadi.
1.3 Basketbolda o’yinchilarni individual harakatlanish taktikasi
Basketbol o’yinida harakatlanish
O’yin texnikasi – basketbolning rivojlanish jarayonida shakllangan
musobaqaning konkret vaziyatlarni eng muvaffaqiyatli ochishga qaratilgan usullar
yig’indisidir.
Basketbol o’yinni texnikasini bir tartibda o’rganish uchun uning
klassikafikatsiyadan foydaniladi. Basketbol o’yinni 2 bo’limdan tashkil topgan
turli texnik priyomlar yordamida o’tkazildi. Bu hujum texnikasi va himoya
texnikasi har bir bo’lim hujum va himoyadan qo’llaniladigan texnik
priyomlarning guruhlarning tashkil topadi. Usul gruppalari ularning har xil yo’llar
bilan bajarilishini o’z ichiga oladi. Oyoqlarni to’g’ri ishlata bilish va chalg’itish
usullari ikkala bo’limga ham qarashlidir. Usullarning ayrim bajarish yo’llari o’z
navbatida bajarilish harakteriga ko’ra bir biridan farq qiladi. Masalan usuli bir
joyda turib, harakatda bo’lganda yoki sakraganda bajarish mumkin.
Hujum texnikasi.
Hujumda qo’llaniladigan hujum texnikasi texnik priyomlarga to’pni ilish va
uzatish, uni yerga urib olib yurish, savatga otishlar , chalg’atishlar kiradi. Ular
maydonda harakat qilish to’xtalishlar va burilishlar kabi usullar bilan birgalikda
bajariladi. Bu usullarni bajarish eng qulay va mustahkam dastlabki holat
turishidan boshlanadi. Bunda oyoqlar bukilgan, gada bir oz oldinga egilgan,
23

uning og’irligi oyoqlarda barobar taqsimlangan, qo’llar to’pni olish va ushlab
turish uchun qulay holda ko’krak oldida bukilgan bo’lishi kerak. To’p keng
yoyilgan barmoqlar bilan kaftlarga to’liq tekizilmagan holda tutib turiladi.
Maydonda harakat qilish texnikasi.
Basketbolchi yurish, sakrash, to’htash va burilish yordamida maydonda
harakat qiladi. Bu guruhda priyomlarni oyoqlarning to’g’ri ishlashiga asoslanadi.
To’p bilan bajariladigan usullar texnikasi.
To’pni ilish bir yoki ikki qo’llab bajariladi. Bu harakatlar ko’krak va yelka
balandligiga, yuqorilab (boshdan baland) va pastlab (tizzadan past) hamda
dumalab va maydondan sapchib kelayotgan to’plarni ilishlarga ajratiladi.
O’rtacha balandlikda kelayotgan to’pni ikki o’qllab ilish eng asosiy
usullardan hisoblanadi. Basketbolchi bir oz bo’shashgan qo’llarni uchib kelayotgan
to’pga qarshi to’g’irlaydi. Panjalar yarim oysimot ochilgan bosh barmoqlarni bir-
birlariga qarab yo’naltirilgan, qolganlari esa oldinga yuqoriga qaratib keng
yoyilgan bo’ladi. To’p barmoqlarning ichiga tegishi bilanoq basketbolchi uni
mahkam ilib oladi, to’pning uchish tezligini kamaytiradi. Keyingi harakatlarni
bajarish uchun u qulay holatini egallaydi va qo’llarini bukib to’pni gavdaga
yaqinlashtiradi.
To’pni uzatish.
To’pni uzatish asosiy texnik usul hisoblanadi. Uning yordamida
basketbolchilar o’zaro harakatlarini bajaradilar. O’yin davomida uzatishning har
xil usullari qo’llaniladi. O’yin sharoitiga qarab uzatishlar turli: dastlabki
holatlardan bir joyda turib harakatda sakrab; har hil harakatlarda yaqin
masofaga, uzoq masofaga, past va yuqori troyektoriya bilan yo’nalish bo’yicha
maydonning eni, bo’yi, diognali bo’ylab bajarilishi mumkin. Ikki qo’llab
ko’krakdan va yuqoridan to’p uzatish usullari zamonaviy basketbolda ko’proq
ishlatiladi. Ko’krakdan ikki qo’llab to’p uzatish yaqin va o’rta masofadda
bajaradigan o’zaro harakatlari paytida qo’llaniladi. Uni bajarish uchun basketblchi
turish holatida to’pni ko’krak oldida tutib turadi. Qo’llar bukilgan, tirsaklar
24

pastga tushirilgan bo’ladi. Barmoqlar joylashtirilgan, bosh barmoqlar bir-birlariga
qolganlari esa yuqoriga-oldindan qaratilgan bo’lishi lozim. To’pni uzatish
qo’llarning pastki-gavdaga, yuqoriga qarab dastlabki dira bo’ylab ajariladigan
harakati bilan bajariladi. Shundan so’ng qo’llar tez oldinga qarab to’g’irlanadi.
Uzatish panjalarining faol harakatlari bilan yakunlanadi. To’pni yo’nalish tezligini
oshirish uchun basketbolchi oyoqlarni to’hrilashi yoki qadam qo’yishi mumkin.
Savatga to’p otishlar.
O’yinning yakuniy natijasi savatga otiladigan to’plarning aniqligi bilan
bog’liq Ular har xil: yaqin (3 metrdan ortiq) masofalarda bajariladi. Otishlar
xarakteriga sakraganda to’plarni savatga bir va ikki qo’llab otish mumkin.
Xoirgi kunda to’plar savatga himoyachilarning qattiq qarshiligi ostida otiladi.
SHuning uchun, to’pning savatga aniq borishga oyoqlarning, qo’llarning, ayniqsa,
panjalarning to’g’ri ishlashi, aniq mo’ljal olish shu sharoitga mos samarali usulni
tanlash shu bilan birga, basketbolchining muvozanat saqlashiga va har xil
sharoitda qiyin kordinatsiyali harakatlari bajarish imkoniyatlarini yaratish uchun
ma’lum mushak guruhlarini bo’shashtirish qobiliyatlariga ega bo’lish katta
ahamiyatga ega.
Zamonaviy basketbolda to’pni savatga sakraganda bir qo’llab otish shitdan
qaytgach to’pni qayta otish, “Kryuk” usulida va yuqoridan pastga otish kabi
usullar katta ahamiyatga ega.
To’pni yerga urib yurish.
To’pni bir qo’llab ketma-ket yerga urish to’pni yerga urib yurish deyiladi. Bu
usul bir joyda turganda, yurganda va asosan, yugurganda bajariladi. Bu usul
to’pni basketbolchining harakat qilishga qo’llaniladigan asosiy usul
hisolanadi. To’pni yerdan har xil: yuqoriroq va pastroq, sapchitib turib yurish
mumkin. U qo’lni bukib, to’pni bir oz yuqoriga ko’taradi so’ng uni yana
maydonga ma’lum burchak bo’yicha keskin itaradi.
25

To’p pastroq sapchib yerga urib yurilganda oyoqlar ko’proq bukiladi. To’pni
tizzadan pastga tez-tez yerga urit yurishga oyoq va qo’llarning har bir
ma’lumda ishlashi, chap va o’ng qo’llarni barobar ishlata bilish, harakatni
yuqoriga tezlikda amalga oshirish maqsadga muvofiqdir.
Chalg’itishlar. Asosiy maqsadni bajarishdan avval uni berkitib himoyachining
diqqatini chalg’itish uchun hujumchi bajaradigan harakatlar chalg’itishlar deb
ataladi. Ko’pchilik texnik usulllar yoki ularning qo’shilmas chalg’itish harakati
sifatida qullanishi mumkin.
Chalg’itishlar qo’llanilayotgan priyomlarga mos sur’atda bajarilishi kerak. Bunda
muvozonat saqlanib qolishi shart. Chalg’itish harakatlarini bir marta yoki bir
necha marta bajarish mumkin.
Ular to’psiz va to’p bilan bir joyda turganda va harakatda bo’lganda bajarilish
mumkin. Harakat paytida chalg’atishlarni bajarish qiyinroq hisoblanadi.
Himoya texnikasi. Jamoaning hamma basketbolchilari himoyada samarali o’ynay
olishlari kerak. Buning uchun eng avvalo mavjud himoya texnikasining hamma
usulllarini egallash lozim. Himoya texnikasi 2 guruhga: maydonda harakat qilish
texnikasi to’pni egallash va qarshi harakat qilish texnikasiga bo’linadi.
To’pni egallash va harakat qilish texnikasi.
To’pni olib qo’yish. Bu usulni bajarish uchun to’p o’zatayotgan
basketbolchlarning harakatlarini diqqat bilan kuzatish, to’pning yo’nalish
tomonini oldindan aniqlash va to’g’ri pozisiyani tanlash zarur. Himoyadagi
basetblchi to’p uzatish vaqtida uni olib qo’yish maqsadida o’zini to’sib turgan
hujumchining oldindan to’pga qarshi chiqishi uchun turgan joyidan keskin
qo’zg’alishi lozim. Bunda oxirgi qadamning katta qo’yilishi, gavda va qo’llar
to’ga qaratilgan bo’lishi kerak.
Basketbol o’yini kelib chiqishi va dastlabki qoidalari
Basketbol o’yini ham sport o’yinlarining tarkibiy qismi hisoblanadi. Shu
tufayli u O’zbekiston Respublikasining yangi Davlat ta’lim standarti va uning
26

kollejlar uchun dasturidan munosib o’rin egallagan. Bu o’yinni butun dunyoda
kichik ham, katta ham birdek qiziqib o’ynaydi.
Vatanimizga basketbol o’yini 1920- yillardan kirib keldi. U hozirda barcha
o’quv muassasalarining dasturiga kiritilgan.
Aslida, bu o’yin bundan 110 yil muqaddam AQSHda paydo bo’lgan. Uni
Springfild kolleji jismoniy tarbiya o’qituvchisi Jeyms Neysmit o’ylab topgan va
o’z talabalari bilan o’ynagan. O’sha paytlarda to’p hozirgidek halqaga otilmas,
balki oddiy savatga tashlanardi. „Basketbol“ inglizcha so’z bo’lib, u „basket“ —
„savat“, „bol“ — „to’p“ degan ma’noni anglatadi.Basketbol juda qiziqarli va
serqirra, harakatlarga boy o’yindir.
O’yin chog’ida tezlik bilan oldinga chiqishlar, birdaniga yon tomonlarga
burilib to’xtab qolishlar, to’pni bir holatdan boshqa holatga o’tkazib, to’satdan uni
sherigiga uzatib yuborishlar, o’zi tezlik bilan bo’sh joyga chiqib, yana o’sha to’pni
ilib olib savatga otishlar yoki himoya to’siqlariga uchrab, to’pni qaytarib berishlar
ungagina xosdir.
Son-sanoqsiz sakrashlar, shit tagida hujumda bo’lib, undan chiqib savatga
to’p tashlashlar ungagina tegishli.Basketbol bilan shug’ullanish organizmning
barcha muskullarini birdek, har tomonlama rivojlanishiga yordam beradi.
Tayanch-harakat apparati, ya’ni suyak-muskul hamda bo’g’inlarning
harakatchanligini, qon aylanish va nafas olishni yaxshilashga ijobiy ta’sir
ko’rsatadi hamda o’sib kelayotgan yosh organizmning modda almashinuvini
faollashtiradi.
Basketbol o’yinida besh kishidan iborat ikkita jamoa ishtirok etadi. O’zaro
raqib hisoblangan har bir jamoaning asosiy vazifasi — bir-birlarining savatiga iloji
boricha ko’proq to’p tashlash. O’yin chog’ida qaysi jamoa o’yinchisining qo’liga
to’p tushsa, o’sha jamoa, o’z o’yinchilari bilan raqibiga qarshi hujumga o’tishga
haqli. Bordi-yu, jamoa qo’lidagi to’pni yo’qotib qo’ysa, u barcha 5 o’yinchisi bilan
himoyaga o’tadi. Jamoaning g’olibligi ular to’plagan ochkolarning ko’p-kamligi
bilan aniqlanadi. O’yinda jamoa savatiga tushgan har bir to’p 2 yoki 3 ochkoga
27

hisoblanadi. Basketbol o’yini respublikamiz hayotiga 1920-yildan kirib kelgan va
hozirgacha o’quv muassalari dasturida mavjud. Bu o’yinni AQSH ning Sppringfild
kollejida Jeyms Neysmit degan jismoniy tarbiya o’qituvchisi o’z talabalari bilan
bundan 110 yil muqaddam o’ylab topgan. Basketbol o’yinida 5 kishidan iborat
bo’lgan ikkita jamoa ishtirok etadi.O’yinda tushgan har bir to’p – 2 ochkodan
hisoblanadi. Basketbol to’pining og’irligi 600 dan 650 grammgacha bo’lishi zarur.
Basketbol maydonining o’lchami 28x15 bo’ladi. 12 yoshgacha bo’lgan
bolalar mini basketbolni kattlarga mo’ljallangan (28x15)Maydonda o’ynasalar
bo’ladi, ammo jarima to’pi 4 metrli masofa belgilanadi. Shchitning o’lchovi
90x120 sm, to’r o’rnatilgan halqaning kataligi 0,45m, to’rning kenglik joyi 0,30 m
bo’lib, shchitning o’zi yerdan 2 m 60 sm balandlikda o’rnatiladi. To’p og’irligi
450-500 gramm bo’ladi.
Basketbol to’pining og’irligi 567 grammdan 650 grammgacha. Ba’zi
hollarda, futbol to’pini ishlatsa ham bo’ladi. Chunki basketbol o’yini paydo
bo’lganda ancha vaqtgacha futbol to’pidan foydalanilgan.
Basketbol maydoni, asosan, tekis joylarga quriladi. Masalan, bino ichida taxta
yotqizilgan pol ustida ham, yaxshilab tekislangan hovlida ham, asfalt-beton
yotqizilgan yerda ham bo’lishi mumkin.
Aytish joizki, basketbol maydoni bo’lmagan maskanlarda ham uni vujudga
keltirish juda oson. Masalan, foydalanilmayotgan keng maydonlarda. Chunonchi,
yerning katta-kichikligiga qarab, maydonning hajmini 28 — 15 metr yoki undan
kichikroq — 22 — 24 metr, yoki 12 — 14 metr qilib tayyorlash mumkin.
Maydonning yuzini yaxshilab tekislab urib chiqish kerak, chunki koptok yerga
tekkanda sakrashi lozim.
Mini-basketbol o’yini uchun 12 yoshgacha bo’lgan bolalarga ham kattalarga
mo’ljallangan (28 — 15 metrli) maydon ajratiladi, ammo jarima to’pini tashlash
uchun savatdan 4 metrli masofa belgilanadi. Shitning o’lchovi 90 · 120 sm bo’lib,
unga savat yerdan 2 metr 60 sm balandlikda o’rnatiladi. To’pning og’irligi 450 —
28

500 gramm bo’ladi. Basketbol savati rasmiy maydonda temir halqali bo’lib,
halqaning aylanasi 45 sm bo’ladi, unga savat ingichka arqonchadan to’qiladi.
Halqaga o’rnatilgan savatning pastki qismi tor
bo’lishi lozim, chunki tashlangan to’p undan asta-
sekinlik bilan o’tib tushishi kerak. Savatning halqasi
poldan 3 metr 5 sm balandlikka o’rnatiladi, toki bo’yi
eng uzun o’yinchilar ham savatga o’ziga yarasha
mehnat qilib to’p tushirsinlar. Savat shitga mumkin qadar puxta o’rnatiladi.
Temirdan yasalgan ikki tomoni qayirma mix bilan mustahkamlanadi. Shit oddiy
taxtalardan yasalishi yoki atrofi temirli oynasimon plastik materialdan ishlanishi
mumkin.
Basketbol o’ynaganda quyidagi sport kiyimi kiyiladi: mayka va trusi.
Maykaning ko’krak va orqa qismida o’yinchining tartib raqami tikilgan bo’ladi.
Har bir jamoaning o’z sardori bo’lishi va uning o’ziga xos belgilari bo’lmog’i
lozim.
Har bir o’quv mashg’uloti boshlanishi oldidan sport kiyimlarining tayyorligi
(ayniqsa, poyabzalning tagi yumshoq bo’lishi)ni, taqilgan iðlarini ko’rib chiqish
kerak. Oyoq kiyimiga, hatto kiyilgan paypoqqa alohida e’tibor berish (eng yaxshisi
jun paypoq bo’lsin) va u qulay bo’lishi kerak. Sport kiyimi toza bo’lmog’i zarur.
Basketbol o’yini ochiq havoda, kun iliq paytlarda o’tkazilsa, yengil kiyinish
maqsadga muvofiq bo’ladi. Chunki o’yin vaqtida kuchli harakatdan organizm
qizib, kishi terlashi va kiyim nam bo’lib ketishi mumkin.O’yindan so’ng birdaniga
yechinib bo’lmaydi, chunki shamollab qolish mumkin. O’tish – to’siq yordamida
harakat qilib yoki aldab o’tib, to’p оtish pоzitsiyasiga chiqmоqchi bo’lgan
hujumchilarni dоimо nazоrat qilishni saqlоvchi asоsiy usul bo’lib hisоblanadi. U
hujumchilarning jоy almashinishidan ibоratdir. Bunday jоy almashtirishlar bir
marta bo’lishi mumkin, unda panоhgоhidan qutulgan uyinchini himоyachilardan
biri оladi yoki o’rin almashinishda ikki o’yinchi qatnashsa, unda ikki o’zarо
harakat qiluvchi himоyachilar vasiylik qiluvchi o’yinchilarini almashtiradi.
2905,1
m1 ,80m
0 ,59 m
0,45m

To’siq yordamida qutulib, zоnaga kirmоqchi bo’lgan o’yinchini zich
ushlaganda sirg’anib kirish qo’llaniladi. Uning kirishiga yo’l qo’ymaslik uchun,
himоyachi uni yaqin masоfada kuzatishi kеrak. Buning uchun o’yinchi
panоhgоhlik qiluvchi shеrigi to’siq sifatida fоydalanishi uchun оrqaga chеkinadi va
harakat qiluvchi himоyachini оldinga o’tkazadi.
Mashg’ulotda amal qilinadigan asosiy qoidalar
Mashg’ulot boshlanishidan oldin tayyorlov mashqlarini bajaring, tanani
qizdiring, qo’l panjalarini qisib-yozing, kaftlarni aylantiring, silkiting va
hokazo. Keyin oyoq uchlarida, tovonlarda yuring, so’ng oyoqlarni keng va
dadil oldinga, yonga tashlab yuring.
II.BOB Basketbolda himoyada yakka tartibda xarakatlanish
2.1 O‘yinchilarni yakka-yakka ximoyaga joylashtirish
Individual himоya . Bu tizimda har bir himоyachining harakat qilish
zоnasi aniqlanadi, ya’ni, uning zоnasiga kirgan har bir hujumchini zich
panоhgоh bo’lishga harakat qiladi.O’yinchilar himоyaga qaytib kеlib, o’zlari
tanlagan jоylarini egallaydi, so’ng hujumchilarning siljishi va to’pning
almashtirilgan jоyi tоmоn harakat qiladi.Hujumchining to’p bilan qilgan har
qanday harakatiga shu zоnadagi himоyachi javоbgardir. Birmuncha хavfli
bo’lgan 10-12m masоfadan hujum qiluvchi hujumchiga unga yaqin bo’lgan
himоyachi chiqadi, bоshqalari esa bo’sh qоlgan jоyni to’ldirishadi.O’yinchilarning
himоyada jоylashishining bir nеcha variantlari mavjud bo’lib asоsan
ularning bеshtasi zоnada jоylashishga harakat qiladilar:
burchaklarda, markazda va ikkitasi ularning оrasida. Bunday hоlda birdan-
uchgacha mudоfaa chizig’ini tashkil qilishi mumkin. Eng baland bo’yli
himоyachilar o’rtada, qоlganlari esa birin-kеtin burchak tarafga jоylashadi. U yoki
bu variantni tanlash raqib o’yinchilarining tarkibi va harakat qilishlariga bоg’liq.
30

Uzоq masоfadan natijali hujum qiladigan jamоaga qarshi ikki chiziq bo’ylab
mudоfaa tashkil etiladi-burchakdagi va chiziq bo’ylab o’ynaydigan o’yinchilar
оrqali hujum qilinsa, u hоlda himоyachilarning bir-ikki qatоr mudоfaa qilish
chizig’ida jоylashish usuli qo’llaniladi. Kеng tarqalgan zоnada himоya qilish
tizimlari qatоriga 6-0, 5-1, 4-2, 3-3 lar kiradi.Shar bir variant o’zining turiga ega.
SHunday qilib, 5-1 оldinga chiqarilgan o’yinchi har хil usulda harakat qilishi
mumkin; to’p bilan bo’lgan o’yinchiga hujum qilish, bоmbardir o’yinchiga
qarshi harakat qilish yoki umumiy hujumdan chеtlashtirish maqsadida markazdagi
o’yinchining, unga qarshi o’ynashi.Zоnali himоyani qo’llashda, muhimi darvоzaga
to’p оtishga halaqit qilish bilan chеklanmay, balki hujumchilarning zоnaga
kirishiga yo’l qo’ymaslik va ularning erkin to’p uzatish imkоniyatini
murakkablashtirishdir.
Zоnali himоyada o’yinchi har dоim harakatchan, egiluvchan va shiddatkоr
bo’lishi talab etiladi. Uning qudrati, shaхsiy himоyaga yaqinlashgan sari
оrtavеradi.
Raqiblarning jоylashishini dastlabki hоlatga qaytarish yoki hamma
o’yinchilarni zich panоhgохda ushlashni kuchaytirish maqsadida shunday
jоylashtirishlar
qo’llaniladi.
Aralash himоya. Bu tizimda shaхsiy va zоnali himоyaning ijоbiy tоmоnlari
birlashtirilgan. Ikki asоsiy tamоyil manfaati alоhida o’yinchiga qarshi harakat va
zоnadagi mudоfaani natijali qilishdir.Hujumdagi jamoaviy harakatlar bitta vazifaga
bo’ysunadigan barcha o’yinchilarning sa’y-harakatlarini muvofiqlashtirishni o’z
ichiga oladi-dushman savatining hujumini tashkil qilish. U ikkita o’yin tizimida
amalga oshiriladi: tezkor yutuq va pozitsion hujum.
Tez yutuq . Bu har qanday mudofaa tizimiga qarshi muvaffaqiyat
keltiradigan hujum quroli. Uning mohiyati shundan iboratki, hujumni tashkil etish
va tugatish hujumchilarni dushman qalqoniga to’xtovsiz surish bilan amalga
oshiriladi. To’pni egallab olgandan so’ng, o’yinchilar iloji boricha tezroq harakat
31

qilishadi, tezkor uzatmalarni va tezkor boshqaruvni amalga oshiradilar, eng qisqa
vaqt ichida(3-6 s) to’pni egallab olish joyidan dushman savatigacha bo’lgan
masofani bosib o’tishga harakat qilishadi, mudofaa tashkilotidan oldinda yoki uni
engib o’tishadi.
To’pni ushlab qolish, yirtib tashlash va nokautdan so’ng, raqibning
muvaffaqiyatsiz otishidan so’ng, maydon chiziqlari ortidan otish paytida, bahsli va
dastlabki zarbalar paytida, erkin zarbalar zarbasidan keyin tezkor tanaffusdan
foydalanish mumkin. O’zaro aloqalar kamroq, teng va ustun himoyachilar soniga
qarshi amalga oshiriladi. Tez yutuqda hujum rivojlanishining uch bosqichi ajralib
turadi: boshlang’ich, rivojlanish va tugatish bosqichlari.
Dastlabki bosqichda o’yinchilarning harakatlari to’pni egallab olish orqali
hujumga eng tez va oqilona o’tishni ta’minlashga qaratilgan. Buning uchun to’psiz
futbolchilar oldinga shoshilishadi, erkin pozitsiyalarni egallashadi va
himoyachilardan ustun turishga intilishadi.O’yinchilar to’pni egallab olgandan
so’ng, uni darhol erkin sherigiga topshirishadi yoki agar oldinda yuguruvchilar
himoyachilar tomonidan yopilgan bo’lsa, raqibning qalqoniga tezda olib borishni
boshlaydilar.
Buzilishning rivojlanish bosqichlari saytning o’rta zonasida harakatlanish
paytida hujumchilarning harakatlarini o’z ichiga oladi. Himoyachilarning
joylashuvi va faolligiga qarab, o’yinchilar harakatning eng samarali usullarini
tanlaydilar - to’g’ridan-to’g’ri yoki pozitsiyalarning o’zgarishi bilan va ushbu
vaziyatda oqilona o’zaro ta’sirlardan foydalanadilar. Raqiblarni mag’lub etish va
hujumni yakunlash uchun sharoit yaratish uchun eng katta sa’y-harakatlar, asosan,
to’p bilan yoki to’psiz harakat qilishidan qat’i nazar, birinchi pog’onada
harakatlanadigan o’yinchilar tomonidan amalga oshiriladi.
Tugatish bosqichida sheriklar dushman qalqoniga joylashtiriladi. Ular
Savatga aniq uloqtirish uchun qulay shart-sharoitlarni amalga oshirishga, o’tkazib
yuborilgan taqdirda to’pni o’zlashtirishga va raqibning qarshi hujumi uchun
32

minimal imkoniyatlarga ega bo’lishga qaratilgan. Ular qalqonga o’tgandan keyin,
o’rta masofadan sakrashda va tugatishda rulonlardan foydalanadilar.
Tez yutuq bilan jamoaviy harakatlarning ikkita varianti qo’llaniladi-birinchi
darajali o’yinchilar tomonidan yutuq va eshelon yutug’i.
Birinchi eshelon o’yinchilari to’p bilan faol harakat qilganda, ularning
qalqonidan uzoq masofalarda himoyada bo’lgan sheriklar-birinchi himoya
chizig’i. Ular o’zlari to’pni raqibdan tortib olishadi, qalqondan uzoq sakrashdan
keyin to’pni ushlashadi yoki qalqon ostidagi to’pni egallagan sheriklardan uzatma
olishadi. Ikkinchi mudofaa chizig’i o’yinchilari tanaffusga yuguruvchilarning
o’zaro ta’sirida qatnashmaydilar, ammo hujumni passiv ravishda qo’llab-
quvvatlaydilar, agar u muvaffaqiyatsiz tugagan bo’lsa, dushman qalqoniga
o’tadilar.
Echeloned Breakout bilan barcha o’yinchilar bir vaqtning o’zida oldinga
siljish bilan faol harakat qilishadi. Birinchi va ikkinchi darajali o’yinchilar to’p
bilan harakat qilishadi va hujumni yakunlashadi. Bunday holda, birinchi darajali
o’yinchilar ko’pincha himoyachilarni chalg’itib, yutuqni yakunlash uchun qulay
sharoit yaratadilar.
Muayyan vaziyatga qarab, tez tanaffus boshlanganda, u saytning markazida
yoki yon chiziqlar bo’ylab rivojlanadi. Hamkorlarning o’zaro munosabatlari
variantlari boshqacha. Hujumni joylashtirishning u yoki bu usulini tanlash
himoyachilarning joylashuvi bilan belgilanadi – ularning eng katta
kontsentratsiyasi sayt markazida yoki tanaffus boshlanganda yon tomonlarda.
Saytning markaziga hujum qilish maqsadga erishishning eng qisqa
yo’lidir. Himoyachilar saytning turli qismlariga bir tekis tarqalganda, shuningdek
ularning qanotlarda to’planganda oqilona bo’ladi. Yon chiziqlar bo’ylab hujum
himoyachilar erkin otish maydonida to’planganda oqlanadi.
Muayyan o’zaro ta’sirni tanlash hujumchilar va himoyachilar sonining
nisbati va himoyachilarning qarshilik ko’rsatish tabiati bilan belgilanadi. Saytning
markazida buzilganda, o’zaro ta’sirlarning quyidagi turlari qo’llaniladi.
33

To’pni uzoq uzatishda tanaffus oqilona bo’lib, bitta o’yinchi to’pni egallab
olish vaqtida oldinga yugurib, qaytib kelgan himoyachilarni aniqladi. Bunday
chiqishni amalga oshirish uchun u to’p hali ham havoda bo’lgan paytda sakrashni
boshlaydi, ammo jamoadoshlari uni egallab olishlari aniq. To’pni uzoq uzatish
markazda yoki diagonal ravishda amalga oshiriladi. Markazni uzatish asosan to’pni
egallagan o’yinchi tomonidan amalga oshiriladi. To’p kichik menteşeli traektoriya
bilan boshqariladi, shunda u yuguruvchining oldiga tushadi. Diagonal uzatishni
ko’pincha to’pni egallab olgan o’yinchining sherigi amalga oshiradi va uni
maydonning yon tomonlaridan birida oladi.
Pozitsiyani o’zgartirmasdan qisqa paslar bilan tanaffus , hujum
boshlanishida to’p o’yinchisi tomonida hujumchilar oldida turgan kam sonli
himoyachilarga qarshi samarali bo’ladi. Ushbu o’zaro ta’sirlar qisqa uzatmalarda
qurilgan. Bitta himoyachiga qarshi parallel ravishda harakatlanadigan ikkita
hujumchi buzilganda, paslar to’pni ushlagan o’yinchining qo’lida bo’lgani kabi,
diagonal ravishda oldinga siljiydi. Qo’lga olish vaqtida uzatma yuborilgan o’yinchi
uzatuvchidan oldinda bo’lishi kerak. Bir yoki ikkita himoyachiga qarshi uchta
Parterni sindirishda hujumchilarning orqa tomoni bilan uchburchak shaklida
harakatlanishi eng oqilona hisoblanadi. O’tkazmalar asosan o’rtada
harakatlanadigan o’yinchi orqali amalga oshiriladi .
Pozitsiyalarning o’zgarishi bilan qisqa paslar bilan yutuq teng yoki
undan ortiq himoyachilar qarshilik ko’rsatganda tavsiya etiladi. Bu erda o’zaro
ta’sirning mohiyati shundan iboratki, hujumchilar o’zlarini himoyachilardan ozod
qilish uchun dushman qalqoniga qarab harakatlanayotganda pozitsiyalarini
o’zgartiradilar. Uchta o’yinchining o’zaro ta’sirida pozitsiyani o’zgartirish har bir
uzatmadan keyin amalga oshiriladi.
Ular diagonallar bo’ylab oldinga – o’ngga yoki oldinga – chapga navbatma-navbat
qanotlardan platformaning o’rtasiga yuguradigan sheriklar tomonidan amalga
oshiriladi. Markazda bo’lgan va to’pni uzatgan o’yinchi uzatmadan keyin harakat
34

qiladi, to’pni olgan sherikning orqasida yuguradi va uning qanotdagi o’rnini
egallaydi.
Dribling bilan yutuq , to’psiz o’yinchilar tomonida joylashgan kam sonli
himoyachilar o’zaro aloqada bo’lganda, shuningdek, tanaffusga yugurayotgan
mahkam qo’riqlanadigan o’yinchilar soni teng va undan ko’p bo’lganda
oqlanadi. O’zaro munosabatlarning mohiyati shundan iboratki, himoyachilar
tomonidan yopilmagan to’p bilan hujumchi darhol dushman qalqoniga olib
borishni boshlaydi. Bir vaqtning o’zida bir yoki ikkita sherik tanaffusga
shoshilishadi. Etakchi to’p harakatlarining asosiy maqsadi qalqonga o’tish uchun
haqiqiy tahdid yaratishdir. Bu himoyachilarni etakchiga o’tishga majbur qiladi va
to’pni bo’sh sherikga olishga imkon beradi. Agar himoyachilar erkin otish
maydonida to’plangan bo’lsa, saytning markazida emas, balki uning yon chiziqlari
bo’ylab tez tanaffus qilish tavsiya etiladi. Bunday holda, to’pni o’zlashtirgan
o’yinchi yon chiziqqa chiqqan sherigiga uzatishni amalga oshiradi yoki dribling
paytida o’zi unga qarab harakat qiladi. Shu bilan birga, yana bir yoki ikkita sherik
bir xil qanotga shoshilishadi. Harakat lateral chiziqqa yaqin joyda ketma-ket
ketma-ket amalga oshiriladi. Himoyachilar soniga va ularning qarshilik
xususiyatlariga qarab, ular etakchilik, qisqa yoki uzoq uzatmalardan
foydalanadilar.
Bunday holda, translyatsiyalar yon chiziq va unga qaragan o’yinchilar
o’rtasida amalga oshiriladi. Hujumning rivojlanishi davomida bo’shatilgan
saytning Markaziy qismi oxirgi bosqichda ishlatiladi. Bu erda yon chiziqlar
bo’ylab harakatlanadigan o’yinchilar yoki ularni orqa tomondan qo’llab-
quvvatlaydigan sheriklar paydo bo’ladi.Tez yutuq tizimidan samarali foydalanish
basketbolchilarga bunday o’zaro ta’sirlarning barcha taktik variantlarini bilish,
himoyadan hujumga bir zumda o’tish qobiliyati, ba’zi hujumkor o’zaro ta’sirlardan
boshqalarga o’tish qobiliyati, yuqori tezlikda harakatlanish fonida taktik
fikrlashning yuqori darajasi, harakatning maksimal tezligi va manevrliligi, "tezlik"
texnikasini o’z ichiga oladi.
35

Pozitsion hujum . Uning mohiyati shundaki, hujumkor jamoa o’z
harakatlarini dushman zonasida o’yinchilar egallagan muayyan pozitsiyalardan
tashkil qiladi. Bu hujumchilar va himoyachilar sonining teng nisbati bilan,
shuningdek Vites va harakatlardan nafaqat Savatga, balki undan ham
foydalanishda amalga oshiriladi. Hujum turli masofalardan, lekin ko’pincha uzoq
zarbalardan yakunlanadi. Pozitsion hujumda to’siqlar va oldindan o’rganilgan
kombinatsiyalar, shuningdek qalqondan sakrab tushgan to’pga egalik qilish uchun
uyushgan guruh kurashlari keng qo’llaniladi. Hujumchilarni joylashtirish ikki yoki
uchta qatorda qo’llaniladi: uchta o’yinchi oldinda, ikkitasi orqada (3-2); ikkitasi
oldinda, uchtasi orqada (2-3); ikkitasi oldinda, biri o’rtada va ikkitasi orqada (2-1-
2) va boshqalar.Pozitsion hujumda hujumni tashkil qilishning uch bosqichi ham
ajralib turadi: dushman zonasiga o’tish va o’yinchilarni ma’lum pozitsiyalarga
joylashtirish; qulay hujum lahzalarini yaratish uchun o’zaro aloqalarni tashkil
etish; hujumni yakunlash, to’pni sakrash uchun kurashni tashkil etish va himoyaga
o’tish.Harakatlanish va pozitsiyalarni egallash sekin harakatda yoki
muvaffaqiyatsiz tez tanaffusdan keyin amalga oshiriladi. Ikkinchi bosqichda hujum
bitta o’zaro ta’sir, bir qator guruh yoki jamoaviy kombinatsiyalar yordamida
tayyorlanadi.
Hujumni uchta yo’l bilan yakunlang: o’rta yoki uzoq masofadan Savatga
otish; o’yinchini to’psiz qalqon ostiga qo’yib, uni shu holatda olish; to’p bilan
o’yinchining qalqoniga o’tish.
2.3 Basketbolda o ‘ yinchilarni himoyada individual xarakatlanish
texnikasi va taktikasi
O’yin texnikasi – basketbolning rivojlanish jarayonida shakllangan
musobaqaning konkret vaziyatlarni eng muvaffaqiyatli ochishga qaratilgan usullar
yig’indisidir.
Basketbol o’yinni texnikasini bir tartibda o’rganish uchun uning
klassikafikatsiyadan foydaniladi. Basketbol o’yinni 2 bo’limdan tashkil topgan
turli texnik priyomlar yordamida o’tkazildi. Bu hujum texnikasi va himoya
36

texnikasi har bir bo’lim hujum va himoyadan qo’llaniladigan texnik
priyomlarning guruhlarning tashkil topadi. Usul gruppalari ularning har xil yo’llar
bilan bajarilishini o’z ichiga oladi. Oyoqlarni to’g’ri ishlata bilish va chalg’itish
usullari ikkala bo’limga ham qarashlidir. Usullarning ayrim bajarish yo’llari o’z
navbatida bajarilish harakteriga ko’ra bir biridan farq qiladi. Masalan usuli bir
joyda turib, harakatda bo’lganda yoki sakraganda bajarish mumkin.
Hujum texnikasi.
Hujumda qo’llaniladigan hujum texnikasi texnik priyomlarga to’pni ilish va
uzatish, uni yerga urib olib yurish, savatga otishlar , chalg’atishlar kiradi. Ular
maydonda harakat qilish to’xtalishlar va burilishlar kabi usullar bilan birgalikda
bajariladi. Bu usullarni bajarish eng qulay va mustahkam dastlabki holat
turishidan boshlanadi. Bunda oyoqlar bukilgan, gada bir oz oldinga egilgan,
uning og’irligi oyoqlarda barobar taqsimlangan, qo’llar to’pni olish va ushlab
turish uchun qulay holda ko’krak oldida bukilgan bo’lishi kerak. To’p keng
yoyilgan barmoqlar bilan kaftlarga to’liq tekizilmagan holda tutib turiladi.
Maydonda harakat qilish texnikasi.
Basketbolchi yurish, sakrash, to’htash va burilish yordamida maydonda
harakat qiladi. Bu guruhda priyomlarni oyoqlarning to’g’ri ishlashiga asoslanadi.
To’p bilan bajariladigan usullar texnikasi. To’pni ilish bir yoki ikki qo’llab
bajariladi. Bu harakatlar ko’krak va yelka balandligiga, yuqorilab (boshdan baland)
va pastlab (tizzadan past) hamda dumalab va maydondan sapchib kelayotgan
to’plarni ilishlarga ajratiladi.
O’rtacha balandlikda kelayotgan to’pni ikki o’qllab ilish eng asosiy
usullardan hisoblanadi. Basketbolchi bir oz bo’shashgan qo’llarni uchib kelayotgan
to’pga qarshi to’g’irlaydi. Panjalar yarim oysimot ochilgan bosh barmoqlarni bir-
birlariga qarab yo’naltirilgan, qolganlari esa oldinga yuqoriga qaratib keng
yoyilgan bo’ladi. To’p barmoqlarning ichiga tegishi bilanoq basketbolchi uni
mahkam ilib oladi, to’pning uchish tezligini kamaytiradi. Keyingi harakatlarni
37

bajarish uchun u qulay holatini egallaydi va qo’llarini bukib to’pni gavdaga
yaqinlashtiradi.
To’pni uzatish.
To’pni uzatish asosiy texnik usul hisoblanadi. Uning yordamida
basketbolchilar o’zaro harakatlarini bajaradilar. O’yin davomida uzatishning har
xil usullari qo’llaniladi. O’yin sharoitiga qarab uzatishlar turli: dastlabki
holatlardan bir joyda turib harakatda sakrab; har hil harakatlarda yaqin
masofaga, uzoq masofaga, past va yuqori troyektoriya bilan yo’nalish bo’yicha
maydonning eni, bo’yi, diognali bo’ylab bajarilishi mumkin. Ikki qo’llab
ko’krakdan va yuqoridan to’p uzatish usullari zamonaviy basketbolda ko’proq
ishlatiladi. Ko’krakdan ikki qo’llab to’p uzatish yaqin va o’rta masofadda
bajaradigan o’zaro harakatlari paytida qo’llaniladi. Uni bajarish uchun basketblchi
turish holatida to’pni ko’krak oldida tutib turadi. Qo’llar bukilgan, tirsaklar
pastga tushirilgan bo’ladi. Barmoqlar joylashtirilgan, bosh barmoqlar bir-birlariga
qolganlari esa yuqoriga-oldindan qaratilgan bo’lishi lozim. To’pni uzatish
qo’llarning pastki-gavdaga, yuqoriga qarab dastlabki dira bo’ylab ajariladigan
harakati bilan bajariladi. Shundan so’ng qo’llar tez oldinga qarab to’g’irlanadi.
Uzatish panjalarining faol harakatlari bilan yakunlanadi. To’pni yo’nalish tezligini
oshirish uchun basketbolchi oyoqlarni to’hrilashi yoki qadam qo’yishi mumkin.
Savatga to’p otishlar. O’yinning yakuniy natijasi savatga otiladigan to’plarning
aniqligi bilan bog’liq Ular har xil: yaqin (3 metrdan ortiq) masofalarda bajariladi.
Otishlar xarakteriga sakraganda to’plarni savatga bir va ikki qo’llab otish mumkin.
Xoirgi kunda to’plar savatga himoyachilarning qattiq qarshiligi ostida otiladi.
SHuning uchun, to’pning savatga aniq borishga oyoqlarning, qo’llarning, ayniqsa,
panjalarning to’g’ri ishlashi, aniq mo’ljal olish shu sharoitga mos samarali usulni
tanlash shu bilan birga, basketbolchining muvozanat saqlashiga va har xil
sharoitda qiyin kordinatsiyali harakatlari bajarish imkoniyatlarini yaratish uchun
ma’lum mushak guruhlarini bo’shashtirish qobiliyatlariga ega bo’lish katta
ahamiyatga ega.
38

Zamonaviy basketbolda to’pni savatga sakraganda bir qo’llab otish shitdan
qaytgach to’pni qayta otish, “Kryuk” usulida va yuqoridan pastga otish kabi
usullar katta ahamiyatga ega.
To’pni yerga urib yurish.
To’pni bir qo’llab ketma-ket yerga urish to’pni yerga urib yurish deyiladi. Bu
usul bir joyda turganda, yurganda va asosan, yugurganda bajariladi. Bu usul
to’pni basketbolchining harakat qilishga qo’llaniladigan asosiy usul
hisolanadi. To’pni yerdan har xil: yuqoriroq va pastroq, sapchitib turib yurish
mumkin. U qo’lni bukib, to’pni bir oz yuqoriga ko’taradi so’ng uni yana
maydonga ma’lum burchak bo’yicha keskin itaradi.
To’p pastroq sapchib yerga urib yurilganda oyoqlar ko’proq bukiladi. To’pni
tizzadan pastga tez-tez yerga urit yurishga oyoq va qo’llarning har bir
ma’lumda ishlashi, chap va o’ng qo’llarni barobar ishlata bilish, harakatni
yuqoriga tezlikda amalga oshirish maqsadga muvofiqdir.
Chalg’itishlar. Asosiy maqsadni bajarishdan avval uni berkitib himoyachining
diqqatini chalg’itish uchun hujumchi bajaradigan harakatlar chalg’itishlar deb
ataladi. Ko’pchilik texnik usulllar yoki ularning qo’shilmas chalg’itish harakati
sifatida qullanishi mumkin.Chalg’itishlar qo’llanilayotgan priyomlarga mos
sur’atda bajarilishi kerak. Bunda muvozonat saqlanib qolishi shart. Chalg’itish
harakatlarini bir marta yoki bir necha marta bajarish mumkin.
Ular to’psiz va to’p bilan bir joyda turganda va harakatda bo’lganda bajarilish
mumkin. Harakat paytida chalg’atishlarni bajarish qiyinroq hisoblanadi.
Himoya texnikasi. Jamoaning hamma basketbolchilari himoyada samarali o’ynay
olishlari kerak. Buning uchun eng avvalo mavjud himoya texnikasining hamma
usulllarini egallash lozim. Himoya texnikasi 2 guruhga: maydonda harakat qilish
texnikasi to’pni egallash va qarshi harakat qilish texnikasiga bo’linadi.
To’pni egallash va harakat qilish texnikasi.
To’pni olib qo’yish. Bu usulni bajarish uchun to’p o’zatayotgan
basketbolchlarning harakatlarini diqqat bilan kuzatish, to’pning yo’nalish
39

tomonini oldindan aniqlash va to’g’ri pozisiyani tanlash zarur. Himoyadagi
basetblchi to’p uzatish vaqtida uni olib qo’yish maqsadida o’zini to’sib turgan
hujumchining oldindan to’pga qarshi chiqishi uchun turgan joyidan keskin
qo’zg’alishi lozim. Bunda oxirgi qadamning katta qo’yilishi, gavda va qo’llar
to’ga qaratilgan bo’lishi kerak.
Basketbol o’yini kelib chiqishi va dastlabki qoidalari
Basketbol o’yini ham sport o’yinlarining tarkibiy qismi hisoblanadi. Shu
tufayli u O’zbekiston Respublikasining yangi Davlat ta’lim standarti va uning
kollejlar uchun dasturidan munosib o’rin egallagan. Bu o’yinni butun dunyoda
kichik ham, katta ham birdek qiziqib o’ynaydi.
Vatanimizga basketbol o’yini 1920- yillardan kirib keldi. U hozirda barcha
o’quv muassasalarining dasturiga kiritilgan.Aslida, bu o’yin bundan 110 yil
muqaddam AQSHda paydo bo’lgan. Uni Springfild kolleji jismoniy tarbiya
o’qituvchisi Jeyms Neysmit o’ylab topgan va o’z talabalari bilan o’ynagan. O’sha
paytlarda to’p hozirgidek halqaga otilmas, balki oddiy savatga tashlanardi.
„Basketbol“ inglizcha so’z bo’lib, u „basket“ — „savat“, „bol“ — „to’p“ degan
ma’noni anglatadi.Basketbol juda qiziqarli va serqirra, harakatlarga boy o’yindir.
O’yin chog’ida tezlik bilan oldinga chiqishlar, birdaniga yon tomonlarga
burilib to’xtab qolishlar, to’pni bir holatdan boshqa holatga o’tkazib, to’satdan uni
sherigiga uzatib yuborishlar, o’zi tezlik bilan bo’sh joyga chiqib, yana o’sha to’pni
ilib olib savatga otishlar yoki himoya to’siqlariga uchrab, to’pni qaytarib berishlar
ungagina xosdir.
Son-sanoqsiz sakrashlar, shit tagida hujumda bo’lib, undan chiqib savatga
to’p tashlashlar ungagina tegishli.Basketbol bilan shug’ullanish organizmning
barcha muskullarini birdek, har tomonlama rivojlanishiga yordam beradi.
Tayanch-harakat apparati, ya’ni suyak-muskul hamda bo’g’inlarning
harakatchanligini, qon aylanish va nafas olishni yaxshilashga ijobiy ta’sir
ko’rsatadi hamda o’sib kelayotgan yosh organizmning modda almashinuvini
faollashtiradi.
40

Basketbol o’yinida besh kishidan iborat ikkita jamoa ishtirok etadi. O’zaro
raqib hisoblangan har bir jamoaning asosiy vazifasi — bir-birlarining savatiga iloji
boricha ko’proq to’p tashlash. O’yin chog’ida qaysi jamoa o’yinchisining qo’liga
to’p tushsa, o’sha jamoa, o’z o’yinchilari bilan raqibiga qarshi hujumga o’tishga
haqli. Bordi-yu, jamoa qo’lidagi to’pni yo’qotib qo’ysa, u barcha 5 o’yinchisi bilan
himoyaga o’tadi. Jamoaning g’olibligi ular to’plagan ochkolarning ko’p-kamligi
bilan aniqlanadi. O’yinda jamoa savatiga tushgan har bir to’p 2 yoki 3 ochkoga
hisoblanadi. Basketbol o’yini respublikamiz hayotiga 1920-yildan kirib kelgan va
hozirgacha o’quv muassalari dasturida mavjud. Bu o’yinni AQSH ning Sppringfild
kollejida Jeyms Neysmit degan jismoniy tarbiya o’qituvchisi o’z talabalari bilan
bundan 110 yil muqaddam o’ylab topgan. Basketbol o’yinida 5 kishidan iborat
bo’lgan ikkita jamoa ishtirok etadi.O’yinda tushgan har bir to’p – 2 ochkodan
hisoblanadi. Basketbol to’pining og’irligi 600 dan 650 grammgacha bo’lishi zarur.
Basketbol maydonining o’lchami 28x15 bo’ladi. 12 yoshgacha bo’lgan
bolalar mini basketbolni kattlarga mo’ljallangan (28x15)Maydonda o’ynasalar
bo’ladi, ammo jarima to’pi 4 metrli masofa belgilanadi. Shchitning o’lchovi
90x120 sm, to’r o’rnatilgan halqaning kataligi 0,45m, to’rning kenglik joyi 0,30 m
bo’lib, shchitning o’zi yerdan 2 m 60 sm balandlikda o’rnatiladi. To’p og’irligi
450-500 gramm bo’ladi.Basketbol to’pining og’irligi 567 grammdan 650
grammgacha. Ba’zi hollarda, futbol to’pini ishlatsa ham bo’ladi. Chunki basketbol
o’yini paydo bo’lganda ancha vaqtgacha futbol to’pidan foydalanilgan.
Basketbol maydoni, asosan, tekis joylarga quriladi. Masalan, bino ichida taxta
yotqizilgan pol ustida ham, yaxshilab tekislangan hovlida ham, asfalt-beton
yotqizilgan yerda ham bo’lishi mumkin.
Aytish joizki, basketbol maydoni bo’lmagan maskanlarda ham uni vujudga
keltirish juda oson. Masalan, foydalanilmayotgan keng maydonlarda. Chunonchi,
yerning katta-kichikligiga qarab, maydonning hajmini 28 — 15 metr yoki undan
kichikroq — 22 — 24 metr, yoki 12 — 14 metr qilib tayyorlash mumkin.
Maydonning yuzini yaxshilab tekislab urib chiqish kerak, chunki koptok yerga
41

tekkanda sakrashi lozim.Mini-basketbol o’yini uchun 12 yoshgacha bo’lgan
bolalarga ham kattalarga mo’ljallangan (28 — 15 metrli) maydon ajratiladi, ammo
jarima to’pini tashlash uchun savatdan 4 metrli masofa belgilanadi. Shitning
o’lchovi 90 · 120 sm bo’lib, unga savat yerdan 2 metr 60 sm balandlikda
o’rnatiladi. To’pning og’irligi 450 — 500 gramm bo’ladi. Basketbol savati rasmiy
maydonda temir halqali bo’lib, halqaning aylanasi 45 sm bo’ladi, unga savat
ingichka arqonchadan to’qiladi.
Halqaga o’rnatilgan savatning pastki qismi tor
bo’lishi lozim, chunki tashlangan to’p undan asta-
sekinlik bilan o’tib tushishi kerak. Savatning halqasi
poldan 3 metr 5 sm balandlikka o’rnatiladi, toki bo’yi
eng uzun o’yinchilar ham savatga o’ziga yarasha
mehnat qilib to’p tushirsinlar. Savat shitga mumkin qadar puxta o’rnatiladi.
Temirdan yasalgan ikki tomoni qayirma mix bilan mustahkamlanadi. Shit oddiy
taxtalardan yasalishi yoki atrofi temirli oynasimon plastik materialdan ishlanishi
mumkin. Basketbol o’ynaganda quyidagi sport kiyimi kiyiladi: mayka va trusi.
Maykaning ko’krak va orqa qismida o’yinchining tartib raqami tikilgan bo’ladi.
Har bir jamoaning o’z sardori bo’lishi va uning o’ziga xos belgilari bo’lmog’i
lozim.
Har bir o’quv mashg’uloti boshlanishi oldidan sport kiyimlarining tayyorligi
(ayniqsa, poyabzalning tagi yumshoq bo’lishi)ni, taqilgan iðlarini ko’rib chiqish
kerak.
4205,1
m1 ,80m
0 ,59 m
0,45m

Xulosa
Basketbol texnikasi va taktikasi rivojlanib bordi. To’pni uzatib uni yerga urib
yurish va chalg’atishlarining yangi usullari vujudga keldi. Masalan, to’pni savatga
bir qo’llab otish, so’ngra esa, sakraganda bir qo’llab otish usullarining paydo
bo’lishi, basketbol texnikasi va taktikasi juda ta’sir ko’rsatadi. Musobaqaning
davrali sistemasida har bir jamoa, agar musobaqa bir davrali o’tkazilsa, bir-biri
bilan bir marta, agar musobaqa ikki davrali o’tkazilsa, ikki marta uchrashishi
kerak. Musobaqada ishtirok etuvchi jamoalar soniga qarab, jamoa larning umumiy
soniga yaqin bo’lgan toq son olinadi va unga muvofik ravishda vertikal chiziqlar
o’tkaziladi. Ochik xavoda o’tkaziladigan musobaqalar qatnashchilarni
sog’lomlashtirish jixatidan katta ahamiyat ga ega bo’lib, jismoniy kamolotning
xammabop va qimmatli vositalaridan biridir. Musobaqalar ko’p sonli
tomoshabinlarni jalb qilish bilan sport o’yinini propaganda qilish va
ommalashtrishning qudratli vositasi bo’lib xizmat qiladi. Sport o’yinlarini
musobaqalari o’quv-mashq ishlarining asosiy qismini tashkil etadi. Ular
mashg’ulotlarda qiziqishni oshiradi, mamlakatda sport o’yinni ommaviy
rivojlanishiga yordam beradi. Shug’illanuvchi o’yinlarda muntazam qatnashmay
turib yuqori natijalarga erisha olmaydi. Musobaqalar musobaqa qatnashchilarining
va umuman jamoa ning jismoniy, texnik, taktik va axloqiy-irodaviy tayyorgarligi
darajasini aniqlaydi, o’quv-mashq jarayoninig axvoli va yo’nalishining aniqlash
imkonini beradi. Musobaqa natijalari o’quv-mashq ishlarini yakunlash vositasi
bo’lib xizmat qiladi.
Musobaqalar qat’iylikni, g’alabaga erishish yulidagi iroda kuchini, korxona
jamoasini, shahar, respublika oldidagi masuliyatini tarbiyalaydi. O’yinlarning
emotsional keskinligi shug’ullanuvchilarning psixologik xususiyatlarini aniqlashga
imkon beradi.
Ochik xavoda o’tkaziladigan musobaqalar qatnashchilarni sog’lomlashtirish
jixatidan katta ahamiyat ga ega bo’lib, jismoniy kamolotning xammabop va
qimmatli vositalaridan biridir.
43

Musobaqalar ko’p sonli tomoshabinlarni jalb qilish bilan sport o’yinini
propaganda qilish va ommalashtrishning qudratli vositasi bo’lib xizmat qiladi. Ular
musobaqa qatnashchilari va tomoshabinlarga uyushtiruvchi ta’sir ko’rsatib,
tomoshabinlarni jismoniy tarbiya va sport bilan faol shug’ullanishga jalb etadi.
Musobaqa hakamining tarbiyachi-pedagog va o’yin raxbari sifatida roli juda
katta. Aniq hakamlik qilish, maydondagi ruy beradigan qupollikka va ayrim
sportchilarning intizomsizligiga qarshi qatiy kurashish, musobaqalashayotgan
jamoa o’yinchilariga o’z vaqtida tanbex va ko’rsatmalar berish musobaqani taktik
va texnik jixatdan yuqori darajada o’tkazishga yordam beradi.
Qo’yilgan vazifalarga qarab musobaqalarni asosiy va yordamchi
musobaqalarga bulish mumkin.
Yagona sport klassifikatsiyasi talablariga muvofiq tashkil etiladigan va
natijalarga ko’ra sport klassifikatsiyasi belgilanadigan hamda g’olib yoki chempion
degan nom beriladigan musobaqalar asosiy musobaqalarga kiradi.
Musobaqalarning asosiy turi – kalendar musobaqalar bo’lib, ular sport
tadbirlarining yagona kalendar rejasida nazarda tutiladi va tasdiqlangan nizomga
muvofiq ravishda o’tkaziladi.
Quyidagilar musobaqalarning asosiy turlariga kiradi:
 birinchilik yoki chempionatlar;
 kubok musobaqalari;
 saralash musobaqalari.
Birinchilik yoki chempionatlar eng mas’uliyatli musobaqalar bo’lib, ularning
natijalari bo’yicha g’olib jamoaga chempion nomi beriladi. Musobaqalarni tashkil
etishning bu turi jamoalar kuchini ob’ektiv baholashga, olib borilayotgan o’quv -
mashq ishining sifatini taqqoslashga imkon beradi.
Kubok musobaqalari musobaqalarga juda ko’p jamoalarni jalb etish va
g’olibni nisbatan qisqa muddatlarda aniqlash maqsadida o’tkaziladi. Kubok
musobaqalari eng yaxshilarni izchillik bilan tanlab olish printsipi bo’yicha
o’tkaziladi.
44

Foydalanilgan adabiyotlar va internet manbalari
1.O’zbekiston Respublikasi Qonunlari. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi.
T.: O’zbekiston, 2007
2. Jismoniy tarbiya va sport tugrisidagi Uzbekiston Respublikasi Konuniga
uzgartirish va kushimchalar kiritish xakida 473- modda .
2. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Farmonlari.
3. 7 iyun. 2022 g. — «Davlat sport-ta’lim muassasalari faoliyatini mutlaqo
yangi tizim asosida tashkil qilish chora-to’g’risida»gi Prezident qarori (PQ–268-
son,)
4. 6 iyun. 2022 g. — Sport maktablarida o’quvchilarni qabul qilish va
tayyorlash bo’yicha PQ-201-son qarori
5. «Sport kurashlarining Olimpiya turlarini yanada rivojlantirish chora-
tadbirlari to’g’risida»gi Prezident qarori (PQ–336-son, 29.07.2022 y.)
6. 21 apr. 2022 g. Uzbekiston Respublikasini «Jismoniy tarbiya va sport
to’g’risidagi»gi konun 2015 yil 4 sentyabr, O’RQ-394-son.
7. 24 yanv. 2020 g. Farmoni. O’zbekiston Respublikasida jismoniy tarbiya va
sportni yanada Prezidentining 2020 yil 24 yanvardagi PF-5924-son Farmoniga
8. Prezidentning 11.04.2022 yildagi “Mahallalarda yoshlarni ommaviy sportga
jalb qilishni yangi bosqichga olib chiqish chora-tadbirlari to’g’risida”gi PQ-201-
son qarori qabul qilindi.
Asosiy adabiyotlar
1. Usmonxo’jaev T.S. “Harakatli o’yinlar” O’quv qo’llanma T.: O’qituvchi 1992 y.
2. Maxkamdjanov K.M., Nurmatov F.A, Inozemseva L.A, Rustamov L “Sport
bayramlarini tashkil qilish va o’tkazish metodikasi” Darslik T.: 2008 y.
3. Xo’jaev P., Raximqulov K.D., Nigmanov B.B. Sport va harakatli o’yinlar va uni
o’qitish metodikasi. (Harakatli o’yinlari) O’quv qo’llanma TDPU T.: 2008 y.
4. Azizova R.I. “Sport va harakatli o’yinlarni o’qitish metodikasi” O’quv
qo’llanma T.: 2010
45

5. Raximqulov K.D. “Milliy harakatli o’yinlari” O’quv qo’llanma T.: 2012 y.
6. Arjan Egges, Arno Kamphuis, Mark Overmars “Motion in Games” First
International Workshop, Utrecht, MIG 2008. 236 s.
7. Jukov M.N. — M.: Podvijno’e igro’: Ucheb. dlya stud. ped. vuzov. Izdatelskiy
sentr «Akademiya» 2000. - 160 s.
8. Nurimov R.I. “Futbol” darslik T, O’zDJTI 2005 y.
9. Ayropetyans L.R. “Voleybol” Uchebnik. T, UzGosIFK 2006 g.
10. Rasulov O.T. “Basketbol” Darslik. Toshkent 1998 y.
11. Pavlov SH., Abduraxmanov F., Akromov J. “Gandbol” darslik. T, O’zDJTI
12. Nigmanov B.B, Xo’jaev F, Raximqulov K.D “Sport o’yinlari va uni o’qitish
metodikasi” o’quv qo’llanma Ilm-Ziyo nashriyoti Toshkent 2011 y.
4.Qo’shimcha adabiyotlar
13. Mirziyoev SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga
quramiz.Toshkent “O’zbekiston” – 2017 y.
14. SH.Mirziyoev Erkin va farovon demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda
barpo etamiz. “O’zbekiston” NMIU, 2016 y.
15. SH.Mirziyoev Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt
taraqqiyoti va xalq faravonligining garovi.“O’zbekiston” NMIU,2016y.
16. 2017-2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta
ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasi. O’zbekiston Respublikasi
Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947 sonli Farmoni.
17. Raximqulov K.D. Harakatli o’yinlar (ma’ruzalar matni) 2001y.
18. Xo’jaev F, Murodov M, Mirsolixov.S. Xalq milliy o’yinlari 1-qism. Toshkent -
5.Internet saytlari
27. www.tdpu.uz
28. www.pedagog.uz
29. www.edu.uz
46

Basketbol o’yinida ximoyada individual xarakatlanish taktikasi

Sotib olish