Информация о документе

Цена 50000UZS
Размер 1.5MB
Покупки 1
Дата загрузки 17 Январь 2025
Расширение doc
Раздел Курсовые работы
Предмет Психология

Продавец

Lola Mamurova

Дата регистрации 25 Сентябрь 2024

6 Продаж

Bilish jarayonlarining psixodiagnostikasi va rivojlantirish usullari

Купить
“BILISH JARAYONLARINING PSIXODIAGNOSTIKASI VA RIVOJLANTIRISH USULLARI ” mavzusidagi KURS ISHI 1 MUNDARIJA Kirish………………………………………………………………………………3 I BOB. BILISH JARAYONLARINING KLASSIFIKATSIYASI . 1.1. Bilish jarayonlarining psixodiagnostikasi bo’yicha ish olib brogan olimlar ………………………………………………………………………………….…..5 1.2. Bilish jarayonlarining bosqichlari …………………………….………………9 II BOB. BILISH JARAYONLARINING RIVOJLANTIRISH USULLARI. 2.1. Bilish jarayonlari tadqiqot metodlari tavsifi …………………………………18 2.2. Bilish jarayonlarini o'rganishning amaliy tahlili …………………………….26 Xulosalar………………………………………………………………….……...37 Adabiyotlar………………………………………………………………………39 Ilovalar……………………………………………………………………………41 2 KIRISH Mavzuning dolzarbligi: Mustaqil O‘zbekistonning kelajagi har tomonlama yetuk, intellektual salohiyati baland avlodni tarbiyalash bilan uzviy bog‘liq. Shu bois ham O‘zbekiston uchun ta’lim-tarbiya tizimini tubdan isloh qilish, uni zamon talablari darajasiga ko‘tarish asosiy maqsad qilib olindi. Ana shunday dolzarb vazifani amalga oshirishda insonning psixologiyasi, uning psixologik xususiyatlari va xulq-atvorini o‘rganish va undan barkamol avlodni tarbiyalash maqsadida foydalanish kabi masalalar alohida ahamiyat kasb eta boshladi. Bugungi kunda milliy tiklanish mafkurasi shakllanayotgan jamiyatda ma’naviy-ahloqiy muhit sog‘lomlashayotgan, milliy qadriyatlar, inson huquqi, erki tiklanayotgan bir sharoitda jamiyatda o‘zligini va o‘z qobiliyatini har tomonlama namoyon eta oladigan, ma’rifatli, diniy va dunyoviy bilimlarni mukammal egallagan aqlan etuk, axloqan pok, jismonan sog‘lom erkin ijodkor shaxs darkor. Hozirgi davrda yoshlarni mustaqil ijodiy fikrlashga o‘rgatish, mustaqil fikr yuritish imkoniyatlarini, intellektual salohiyatini rivojlantirish muammosi respublikamiz ta’lim tizimi oldida turgan dolzarb masalalardan biridir. Respublikada “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonunni, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”ni amalga oshirish jarayonida hayotimizning barcha jabhalarida “inson omili”ning roli ortib borishi kuzatilmoqda. Yuksak qobiliyatli mutaxassislarni tayyorlashga nisbatan talab kun sayin ortib bormoqda. Shunday ekan, alohida olingan iste’dodli shaxslardagina emas, balki barcha insonlarning ijodiy imkoniyatlarini, ijobiy shaxs xususiyatlarini iloji boricha ko‘proq rivojlantirish zarurati yuzaga kelmoqda. Bunday sharoitda inson va uning intellektual salohiyatiga aloqador fanlarning roli ortib borishi, har bir inson shaxsida mavjud yashirin imkoniyatlardan foydalanish, ularni ro`yobga chiqarish yo‘lyo‘riqlarini nazariy jihatdan ishlab chiqish ehtiyoji namoyon bo‘lmoqda. 3 Tadqiqotning maqsadi: O‘quvchilarning bilish faoliyati va uning tuzilishini chuqurroq o‘rganish, uning xususiyalarini aniqlash. O‘quv faoliyati va bilimlarni o`zlashtirish darajasiga qanday ta`sir etishini o`rganish. Tadqiqot ob’ekti: O‘quvchilarning o‘quv faoliyati. Tadqiqot predmeti: O‘quvchilarning bilish faoliyati va uning tuzilishi. Tadqiqotning ilmiy farazi: O’quvchilarda bilish jarayonining shakllanishida farqlar kuzatilishi mumkin. Tadqiqot vazifalari: 1.Mavzuga oid manbalarni o’rganish. 2. Bolalar diagnostikasini o’rganish 3. Tavsiyalar ishlab chiqish. Tadqiqot metodlari 1.Kuzatish 2.Anketa 3. Raven testi (Progressiv matricalar) metodikasi Tadqiqot bazasi: Toshkent viloyati Bo’stonliq tumani 11-maktaning 9-sinf o’quvchilari ning 28 nafari tanlab olindi. 4 I BOB. “BILISH JARAYONLARINING KLASSIFIKATSIYASI” 1.1. “Bilish jarayonlarining psixodiagnostikasi bo’yicha ish olib brogan olimlar” Dunyoni bilish masalasi doimo falsafa fanining diqqat markazida bo’lib kelgan. Qadimgi faylasuflar ham dunyoni bilish mumkinligini e’tirof qilganlar. Masalan, atomistik nazariyaning asoschilaridan biri bo’lgan Demokrit olamni bilish va haqiqatga erishish mumkinligini ta’kidlaydi. U bilish jarayonida hissiy organlarimiz va tafakkur rolini oddiy va sodda holda ko’rsatadi. Markaziy Osiyolik buyuk mutafakkirlar Xorazmiy, Forobiy, Beruniy, Ibn Sino, Mirzo Ulug’bek va boshqalar ham o’z asarlarida dunyoni bilishning, bilish jarayonida hissiy organlar bilan aqlning roli haqida qimmatbaho fikrlarni olg’a suradilar. Bilish nazariyasining rivojlanish tarixida XVII-XVIII asr faylasuflari muhim o’rin tutadi. Ular agnostitsizm, skeptitsizmni qattiq tanqid qilib, olamni bilish mumkinligini ta’kidlaydilar. Masalan, ingliz faylasufi Bekon ta’limoticha, bilish jarayoni fan va amaliyot bilan bog’liq bo’lishi va shularga bevosita xizmat qilishi kerak. Bekon bilish nazariyasida empirik edi. U, bilish sezishdan boshlanadi,- deydi -hamda bilishning manbai tajriba ekanligi haqidagi g’oyani ilgari suradi. Uning fikricha, ob’ektiv mavjudlik to’g’risidagi bilimlar sezgilarimiz orqali olingan dalillar tufayligina tafakkur yordamida to’ldiriladi. Frantsuz faylasufi Dekart esa bilishning birdan bir manbai tafakkur deb, sezgi organlarimiz va ularning yordamida olinadigan ma’lumotlarga shubha bilan qaraydi. Uning ta’limoticha, kishilar bilimining haqiqatligi tajriba bilan emas, balki aql ko’zi bilan tekshiriladi. Dekartning bilish nazariyasida sezgilar roli kamsitib ko’rsatiladi. Dekartning vatandoshlari Didro, Golbax, Gelvetsiylar dunyoni bilish jarayonida sezgilarimiz bilan tafakkurning rolini tan olsalar-da, ularning o’zaro munosabatlarini to’la-to’kis ochib bera olmadilar. Shuningdek, bilish jarayonida amaliyotning rolini to’g’ri baholay olmadilar. 5 Ma’lumki, ob’ektiv dunyo, uning predmet va hodisalari bilishning birdan- bir manbaini tashkil etadi. Shunday bo’lsada, ayrim faylasuflar va din ta’limotida bilishning manbai sifatida qandaydir mistik, go’yo insondan tashqari mavjud bo’lgan ong («mutlaq g’oya», «olam ruhi» va hokazolar) e’tirof etiladi. Ular nuqtai nazarida inson tabiat va ijtimoiy hayot hodisalarining mohiyatini bilishga qodir emas, u faqat iloh ijodining natijalarini qayd qilishga va turkumlarga ajratishgagina qodir. 1 Agnostitsizmning yirik vakillari ingliz faylasufi David Yum bilan nemis faylasufi Immanuil Kantdir. Yumning fikricha, inson o’z sezgilari chegarasidan tashqariga chiqa olmaydi, u faqat o’z sezgilarinigina bila oladi. Real voqelikni inson aslo bila olmaydi. Kant esa, Yumga qarama-qarshi o’laroq, inson ongi va sezgilaridan tashqarida ob’ektiv olam bor deb hisoblaydi. Uning fikricha, bu ob’ektiv olamda aslo bilib bo’lmaydigan «narsa o’zida» bor. Inson aqli o’z mohiyati jihatidan cheklangan bo’lib «narsa o’zida»ni bila olmaydi. Kant inson bilish mumkin, bo’lgan hodisalar olamini «narsa biz uchun» deb, uni inson aqli bilan, fan vositasi bilan bilishi mumkin deydi. «Narsa biz uchun» bilan «narsa o’zida» butunlay bir-biriga bog’liq emas, - deb tushuntiradi Kant, - «narsa o’zida» sezgi a’zolarimizga tartibsiz, aralash holda ta’sir etishi bilan bilish mumkin bo’lgan hodisalar yuzaga keladi, inson esa uni o’zining apriori (azaldan ongga xos bo’lgan) tushunchalari bilan tartibga soladi. Umuman, Kantning bilish nazariyasi o’z mohiyat e’tibori bilan inson aqlining bilish imkoniyatlarini, fanning rivojlanish istiqbollarini inkor etishga qaratilgan. Bu xilda inson aqlining bilish imkoniyatlarini cheklash idealizmning hamma ko’rinishlariga xosdir. XIX asr sub’ektiv idealizmining vakillari bo’lgan maxchilar ham boshqa sub’ektiv idealistlar singari dunyoni bilish mumkinligini inkor etadilar, bizning sezgilarimiz aniq, to’la in’ikos hosil qilishiga ishonmaydilar. 2 Insoniyatning ijtimoiy amaliyoti va ilmiy bilish taraqqiyotining ilgarilab borishi bilimni chegaralab qo’yuvchi agnostitsizmni puchga chiqarmoqda. Inson ________________________ 1. Анастази A. Психологическое тестирование. M.: 2001. 2. Акимова М.К., Гуревич К.М. Психологическая диагностика. М.: «Питер», 2005. 6 o ’ z aqli bilan olam sirlarini bilishi mumkin ekanligini ayniqsa hozirgi zamon fani yutuqlari isbotlamoqda . Masalan , hozirgi zamon tabiat fanlari , ayniqsa fizika fani atom tabiatining tuzilishini va xususiyatlarini o ’ rganish sohasida katta yutuqlarni qo ’ lga kiritdi . Atomli parchalash , atom ichki energiyasidan foydalanish , atom yadro zarrachalarining bir - biriga bog ’ liqligi , umuman mikroolamni bilish , astronomiya , biologiyadagi kashfiyotlar ilmiy falsafaning bilish nazariyasini to ’ g ’ riligini tasdiqlaydi . Insonning bilish qobiliyati cheklanmagan , lekin har bir aniq tarixiy davrda o ’ zixohlagan barcha narsa va hodisalarni emas , balki bilish imkoni borlarinigina bilib , bilmaganini keyinroq biladi . Shu bilan birga ta’kidlash kerakki, inson bilimining ham cheksizligini ko’rsatadi. Dunyoning moddiyligini va uning rivojlanish qonunlarining inson ongida aks etishini e’tirof qilish ilmiy falsafa bilish nazariyasining asosidir. Fan qonunlari tabiat va jamiyatda inson ongiga bog’liq bo’lmagan holda yuz beradigan ob’ektiv jarayonlarning in’ikosidan boshqa narsa emas. Falsafaning bilish nazariyasi asosan quyidagilarga asoslangan: - ob’ektiv olam bizning sezgi va tasavvurlarimizga bog’liq bo’lmagan holda mavjud. Ob’ektiv olam inson sezgi va tasavvurlarining manbai hisoblanadi; - inson dunyo va uning rivojlanish qonuniyatlarini bilishi mumkin. Inson sezgi tasavvur va tushunchalarida o’ziga bog’liq bo’lmagan tashqi olamni aks ettiradi. Demak, tashqi olam, undagi hamma narsa va hodisalar sezgilarga ta’sir etishi bilan sezgi obrazlari hosil qiladi. Sezgi tasavvur va tushunchalarda ob’ektiv olamning subektiv in’ikosi hosil bo’ladi. Shuning uchun ham bilish nazariyasi in’ikos nazariyasi deb ataladi. Chunki bilish jarayonida ob’ekt bilan sub’ekt dialektikasi muhim o’ringa ega. U sub’ekt, ya’ni inson bilan bog’liq jarayondir. Insonsiz bilish jarayoni bo’lishi mumkin emas. Sub’ektning ilmiy bilishdagi roli shundan iboratki, u ob’ektiv mavjud bo’lgan qonuniy bog’lanishlarni ochib beradi. Ob’ektga nisbatan ham amaliy, ham nazariy jihatdan yondashadi. 7 Nemis fiziologi Gelmgolts fikricha, inson avval o’z sezgilarida tashqi olamni yaratadi, o’z sezgilarini narsa, hodisaga aylantiradi, keyin esa uni bilishga intiladi buyum tasvirini buyumning o’zi bilan tenglashtiradi. Sezgi ob’ektiv olam tasviri bo’lmay, olamning o’zi bo’lib qoladi. Demak, simvollar (ramziy) nazariyasiga ko’ra, narsa bilan narsaning tasviri orasida farq yo’q. Mavjud ob’ektiv olam faqat sezgi va tasavvurda bor. Sezgi mazmunini predmetlar xossalari bilan hech qanday umumiylikka ega bo’lmagan belgilar, simvollar bilan almashtirish noto’g’ri. Sezgi obrazi moddiy dunyo narsa va hodisalarining inson sezgi a’zolarida aks etishi natijasida yuzaga keladi. Demak, sezgi va tushunchada narsaning o’zi emas, narsaga nisbatan ikkilangan ko’rinishi hosil bo’ladi. Tasvir, sezgi va tushunchadan tashqarida mavjud bo’lishi mumkin emasligi sababli u ideal narsadir, u inson, sub’ekt ongida vujudga keladi. Lekin sezgi ob’ektiv mazmunga ega. U moddiy dunyoning qayta ishlangan mazmunini gavdalantiradi, shunga ko’ra ob’ektivdir. Obraz sub’ektda uning sezgi va tafakkurida hosil bo’ladi. Demak, obraz sub’ekt bilan ob’ekt o’rtasidagi birlikni ko’rsatadi. Sezgi, tasavvur, tushuncha shakliy jihatdan sub’ektivdir, lekin mazmuniga ko’ra ob’ektivdir. Chunki sezgida real dunyo in’ikos etadi. Demak, sezgi ob’ektiv olamning sub’ektiv obrazidir. Sezish va fikrlashni bilish jarayonining ikki mustaqil bosqichi sifatida qarash ma’lum ma’noga ega. Sezish umuman inson bilimi taraqqiyotiga nisbatan birinchi bosqichdir. Insoniyatning dastlabki bilimlari, tushunchalari dastavval sezgi a’zolari orqali olingan dalillar asosida yuzaga keladi. 3 Olamdagi narsa va hodisalar haqida sezgi obrazlari, tasavvurlar bilish jarayonining ma’lum bosqichidagina shakllanadi. Sezish inson miyasining tashqi olam bilan dastlabki va bevosita bog’lanishidir. Bevositalik sezgilarning eng muhim xususiyatidir. Sezgi obrazi sodir bo’lishi uchun uni hosil qiluvchi narsa yoki hodisa ob’ektiv mavjud bo’lmog’i kerak. Bu esa, bilish jarayonidagi eng muhim shartdir. Ob’ektiv _________________________ 3. Бодалев А.А., Столин В.В. Общая психодиагностика. М.: 2001. 4. Дубровина Б.В. Рабочая книга школьного психолога. M.:1991. 8 olamning sub ’ ektiv obrazi — sezgi qotib qolgan , o ’ lik narsa emas , balki bilish jarayonida o ’ zgarib turadi . Shuning uchun ham bilish bu murakkab va ziddiyatli jarayondir. Bilishning ziddiyatli jarayon ekanligini bilimlarimizning to’laroq, chuqurroq bo’lishi uchun dalil va ma’lumotlar to’plashga, eski dalil va ma’lumotlarning yangisiga to’g’ri kelmay qolishida ko’rishimiz mumkin. Ziddiyatli munosabatlar hal qilinishi bilan bilish jarayoni rivojlanib boradi. Bizning ongimiz esa bu taraqqiyotni o’zida aks ettirish bilan birga hodisalarning yuzaki xususiyatlari va bilishdan mohiyatni bilishga tomon boruvchi tarixiy jarayon ekanini ko’rsatadi. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, bilish insonning o’z sezgilari, his va tushunchalari bilan dunyoni in’ikos etish jarayonidir. 1.2. “Bilish jarayonlarining bosqichlari” Tashqi olamning inson miyasida in’ikos qilinishi murakkab dialektik jarayondir. Bilish jarayonida narsani, hodisani to’la va mukammal aks ettirish uchun ma’lum bir yo’l bosib o’tiladi. Bilish tafakkurning o’rganayotgan predmetga yaqinlashuvidan, fikrning bilmaslikdan bilishga qarab, to’la va mukammal bo’lmagan bilimdan to’la va mukammal bilimga qarab harakat qilishidan iborat cheksiz jarayonni tashkil etadi. Bilish eskirib qolgan nazariyani yangi nazariyalar bilan almashtirib, eski nazariyalarni yanada aniqlab, olg’a qarab boradi hamda voqelikning tobora yangidan-yangi tomonlarini ochadi. Bilish jarayonida amaliyot muhim rol o’ynaydi. Amaliyot ko’pqirrali va sermazmun tushuncha bo’lib o’z ichiga inson faoliyatining barcha shakllarini qamrab oladi. Amaliyotning asosini mehnat, moddiy ishlab chiqarish tashkil etadi. Bundan tashqari, siyosiy kurash, milliy ozodlik harakati, milliy tajriba ham amaliyotga kiradi. Amaliyot insonning o’ziga xos faoliyati bo’lib, faqat ulargagina tegishlidir. Amaliyot insonlarning, tarixan yuzaga kelishi jarayonida shakllanib, barcha jamiyatlar taraqqiyoti yo’lida rivojlanadi va mukammallashadi. Amaliyot tarixiy 9 taraqqiyot sub’ekti hisoblangan insonning, uning uchun ob’ekt hisoblangan moddiy olam bilan bog’lanishidir. Bunday aloqadorlik jarayonida sub’ekt faol rol o’ynaydi. Amaliy ta’sir faqat ob’ektni emas, balki sub’ektning o’zini ham o’zgartiradi. Amaliyot sub’ekti alohida insonlar, ijtimoiy guruhlar, sinflar, butun jamiyat ham bo’lishi mumkin. Qachonki, bunday sub’ekt sifatida inson bo’lar ekan, amaliyot alohida faoliyat tusini oladi va u bilan bog’langan bo’ladi. CHunonchi, har bir inson shu jamiyat a’zosi bo’lar ekan, o’zining harakatlari bilan alohida jamoat a’zosi bo’lib maydonga keladi. Shuning uchun ham alohida odamning faoliyati ijtimoiy amaliyotning bir bo’lagi bo’lib hisoblanadi. Amaliyot hamma vaqt ijtimoiy faoliyat bo’lgan va bundan keyin ham shunday bo’lib qoladi. Amaliyotning bilish jarayonidagi roli quyidagilarda namoyon bo’ladi: birinchidan, amaliyot bilishning boshlang’ich nuqtasi va asosidir. Eng avvalo shuni e’tiborga olish kerakki, bilishning o’zi amaliyot asosida va ayniqsa moddiy ishlab chiqarish ta’siri ostida vujudga kelgan. Bundan tashqari, amaliyot bilish oldiga ma’lum vazifalarni qo’yadi va ana shu vazifalarni hal qilish uchun yordam beradi, jumladan u ilmiy bilishni asbob-uskunalar bilan qurollantiradi; ikkinchidan amaliyot bilishning maqsadi hamdir. Inson bilish natijalaridan o’zining amaliy faoliyatida foydalanish uchun ham atrof-tevarakdagi dunyoni bilib boradi, taraqqiyot qonunlarini ochadi; uchinchidan, amaliyot haqiqatning mezonidir. Inson bilimlarining ob’ektiv olamga mos kelishi yoki kelmasligi amaliyot jarayonida tekshiriladi. Amaliyot jarayon bo’lib, bunda munozarali masalalar, nazariy muammolar hal qilinadi. Tabiat va jamiyat qonunlari to’g’risidagi bilimlar ham amaliyot jarayonida tekshiriladi. Bilish ikki bosqichdan: hissiy va mantiqiy ya’ni jonli mushohada (sezish) va mavhum tafakkur (fikrlardan) iboratdir. Bilishning boshlang’ich bosqichi jonli mushohada, ya’ni ob’ektiv dunyoning buyumlarini bevosita sezgi a’zolari yordamida aks ettirishdir. Ibn Sinoning fikricha, “Sezish — bu shunday ta’sirki, u tashqi narsalarning o’zi bo’lmay, balki bizning hislarimizda vujudga keladi. His moddiy obrazning 10 ko’zgusi bo’lib, moddiy shakllarning bo’yi, eni bilan birga ifodalanganligi sababli, ularni inson moddiy asossiz in’ikos eta olmaydi va jismlarni bilolmaydi”. Jonli mushohadaning bilishdagi roli muhimdir, uning yordamida dunyo haqida aniq bilimlar kelib chiqadi. Lekin bilishning bu bosqichi ma’lum darajada cheklangan. Bu bosqichda narsa va hodisalarning ba’zi bir tomonlari va xususiyatlarinigina bilib olish mumkin. 4 Narsaning muhim belgilari, ularning ichki bog’lanishlari mohiyatlari esa bilishning ikkinchi bosqichida tushuncha, hukm va xulosa, ya’ni mavhum tafakkur yordamida aks ettirilishi mumkin. Bilishning bir bosqichdan ikkinchi bosqichga ko’taradigan narsa — amaliyotdir. Mehnat jarayoni, ishlab chiqarish ehtiyojlari narsa va hodisalar asosida yotgan qonuniyatlarni ochishni talab qiladi. Hissiy bilishga, jonli mushohadaga bilishiing sezgi, idrok va tasavvur shakllari kiradi. Tashqi dunyoning bu in’ikos shakllari bir-biri bilan organik aloqada bo’lib, alohida-alohida uchramaydi. Biz yuqorida sezgi haqida gapirib o’tgan edik. Jonli mushohada jarayonidagi sezgi tashqi dunyo narsa va hodisalarini bilishning birinchi qadamidir. Inson miyasida hosil bo’ladigan tasavvur va fikr tashqi dunyo narsalarining sezgi orqali ta’siri natijasida yuzaga kelishi mumkin. Ba’zi faylasuflar sezgini tashqi dunyodan ajratib, uni narsa va hodisaga nisbatan birlamchi deb uqtirmoqchi bo’ladilar, sezgini yagona reallik deb hisoblaydilar. O’tmishda bu fikrni Berkli, Yum, Avenarius va boshqalar ilgari surgan edilar. 5 Biz sezgilarimiz yordamida narsa va hodisalarni bilib olamiz va idrok qilamiz, ularning xossalarini, o’xshashliklarini, farqlarini anglaymiz. Sezgi harakat qiluvchi materiyaning obrazi sifatida idrok uchun asos bo’ladi. Idrok ham ongimizni tashqi dunyo bilan bevosita bog’laydi. U sezgidan sifat jihatdan farq qilib, predmetning butun obrazini beradi. Idrok narsaning turli xossalarini qayta ishlab, ularni birlashtiradi. Demak, idrok deganda turli sezgi a’zolari bergan __________________________ 4. Nishonova Z.T.Psixodiagnostika. T.: 2004. 6. Немов Р.С. Психология. 3-книга. M.: 2003. 5. Романова Э.С. Психологическая диагностика, Спб.: 2005. 11 ma ’ lumotlar asosida miyada tashqi qo ’ zg ’ atuvchining — bir butun obrazi hosil bo ’ lishi tushuniladi . Sezgi va idrok tashqi dunyo narsalarining ob ’ ektiv to ’ g ’ ri in ’ ikosini beradi . Bu in ’ ikosning to ’ g ’ ri ekanligi amaliyotda isbotlanadi . Inson o ’ zining amaliy faoliyatida o ’ zi idrok qilayotgan narsa bilan odamning o ’ zida shu narsa to ’ g ’ risida hosil bo ’ lgan sezgi va idrokning o ’ xshashligini belgilaydi . Inson tashqi dunyo narsalarini o ’ zgartirishi mumkin . Asboblardan foydalanish jonli mushohadada katta ahamiyatga ega . Masalan , biologiya , fiziologiya sohasida tajriba o ’ tkazishda mikroskopni qo ’ llash shu fanning rivojlanishini tezlashtiradi . Chunki u inson ko ’ zi bilan ko ’ rolmaydigan xususiyatlarni ko ’ rishga yordam beradi . Asbobning takomillashishi yangi kashfiyotlarni vujudga keltiradi . Mikroskop yordamida organizmlarning hujayralardan tuzilganligi aniqlandi , kasalliklarni tug ’ diruvchi mikroblar topildi . Elektron mikroskop mikrodunyo hodisalarini o ’ rganish sohasida tajriba o ’ tkazishda katta ahamiyatga ega bo ’ ldi . Amaliy faoliyat , fan va texnikaning rivojlanib borishi insonga har xil vositalar , asbob va uskunalar yaratish va hissiy bilish chegarasini kengaytirish imkoniyatini beradi . Demak , sezgi , undan keyin esa idrok ob ’ ektiv olamning sub ’ ektiv obrazini hosil qiladi . Tasavvur — mavhum tafakkurga o ’ tishdagi oxirgi bosqichdir . U narsa va hodisalarning avvalgi ta ’ siri natijasida xotiramizda qolgan taassurotlarning qaytadan esga olinishi bilan bog ’ liqdir . Tasavvurdagi yangi obrazlar ilgarigi obrazlar bilan taqqoslash orqali yuzaga kelishi mumkin . U mavhum tafakkur uchun asos bo ’ ladi . Idrok qilinayotgan narsalar va hodisalar ichki qonuniyatli bog ’ lanishlarni ochish uchun mavhum tafakkurga o ’ tishi kerak . Mavhum tafakkur esa voqeani chuqur bilishga imkoniyat yaratadi . Hissiy bilish aniq narsalar obrazini hosil qiladi , lekin u hodisalar mohiyatini ochib bera olmaydi . Demak , hodisalar mohiyatini bilish uchun ayrim narsalarga emas , ko ’ p narsalarga xos bo ’ lgan umumiylikni topmoq kerak . 12 Mavhum tafakkur hissiy bilishdan sifat jihatidan farq qiladi. U bevosita aniq bitta narsadan uzoqlashib, bir nechtasiga xos bo’lgan umumiylikning mohiyatini aniqlab beradi, ularning rivojlanish qonuniyatlarini ochib beradi. Masalan, grammatika ayrim so’zlar orqali umumiylikni belgilab beruvchi inson tafakkurining mavhumlovchi ishidir. Shunday qilib, hissiy bilish bilan mavhum tafakkur bir butun bilish jarayonining sifat jihatdan turlicha bo’lgan va ayni vaqtda bir-biri bilan bog’liq, bo’lgan bosqichlaridir. Mavhum tafakkur hissiy bilishdan kelib chiqadi, jonli bilish esa qonuniyat bilan o’sib, mavhum tafakkurga asos soladi. Mantiqiy bilish — bilishning rivojlanishidagi sifat jihatidan yangi, yuqori pog’onasidir. Mantiqiy bilishda inson mantiqiy tafakkur yordamida voqelikning rivojlanish qonuniyatlarini bilib oladi. Ob’ektiv reallikni bilish dialektikasida sezgi va idrokning yuzaki obrazlari tasavvur obrazlaridagi abstraktsiya elementlari bilan birlashib mavhum tafakkurga qarab aylanadi. Tafakkur esa, garchand jonli mushohada materiallariga asoslansada, bilish jarayonining sifat jihatidan murakkab bo’lgan yuqori bosqichidir. Bizga ma’lumki, sezgi obrazlari tashqi olamning in’ikosidir, ya’ni tashqi olam sezgimizga qanday ta’sir qilsa, shundayligicha aks etiladi. 6 Lekin tafakkur obrazlarida boshqacharoq, unda tashqi olamning ichki mohiyati, aloqa va bog’lanishlari hamda rivojlanish qonun va qonuniyatlari aks etadi. Tafakkur obrazlarining uchta asosiy xususiyati bor: 1.Tafakkur obrazlari mavhumlik xususiyatiga ega, ya’ni tafakkur obrazlari hosil bo’lishi uchun ifoda qilinayotgan tashqi olam bevosita ko’z oldimizda bo’lishi shart emas. Tafakkurga xos bo’lgan ana shu jarayon abstraktsiya deyiladi. 2 Tafakkur obrazlari umumlashgan xususiyatga ega. Umumlashtirish esa bizga ta’sir etayotgan narsa yoki hodisaning barcha sifat va xususiyatlaridagi muhim bo’lmagan ikkinchi darajalilarini chetga surib, asosiy tomonlarini taqqoslash va fikran bir-biri bilan bog’lashdir. ________________________ 6. Бодалев А.А., Столин В.В. Общая психодиагностика. М.: 2001 13 3.Tafakkur obrazlari til bilan bog’langandir. Bilish jarayonida paydo bo’layotgan har bir tushuncha til orqali ro’yobga chiqadigan ong omilidir. Mavhum tafakkur shakllari tushuncha, muhokama, xulosadir. Tushuncha tafakkurning alohida shakli bo’lib, u tashqi dunyo narsa va hodisalarining umumiy, zaruriy tomonlarini aks ettiradi. Tushuncha — aniq narsa va hodisalarning sifati, mohiyati va muayyanligining miyada alohida shaklda aks etishidir. Unda hodisadagi asosiy tomonlar umumlashtiriladi. Masalan, materiya tushunchasi umuman materiyaning belgilaridan qatiy nazar, ularning asosiy belgisi - moddiyligi materiya tushunchasida aks ettiriladi. Jumladan, daraxt deganda tol, terak, olma va boshqa daraxt turlari va belgilaridan fikran uzoqlashamiz va ular uchun eng umumiy belgilarni olamiz. Fandagi tushunchalar ham xuddi shunday. Har bir fanning o’ziga xos tushunchalari bor. Masalan, astronomiyada koinot, sayyora kabi tushunchalar, biologiyada oqsil, hujayra, nasl kabi tushunchalar bor. Har bir fanni bilish, tushunish fandagi tushunchalarni bilish demakdir. Tushuncha mazmunan ob’ektivdir. Muhokama orqali ob’ektiv dunyodagi qonuniyatlar ongda aks ettiriladi. Yakka muhokama ayrim dalillarda o’z aksini topsa, umumiy muhokama umumiy qonunlarni ifoda etadi. Masalan, energiyaning aylanishi shakli yoki har bir harakat shaklining biridan ikkinchisiga o’tishi haqidagi qonunlar. Birinchi misol, tabiatning ayrim tomoniga to’g’ri kelsa, ikkinchisi umumiy qonunni aks ettiradi. Demak, muhokama biror narsa yoki hodisa haqida biror nima deyish, uni tasdiqlash yoki inkor etishdir. Masalan, «yomg’ir yog’di», «samolyot uchdi», «Ahmad kuldi». Muhokamada tushuncha bir-biri bilan bog’lanib, ular o’rtasida munosabat paydo bo’ladi. Unda tushunchalarning bizga bog’liq bo’lmagan qandaydir voqealari aks etadi. Tafakkurning uchinchi shakli mantiqiy aqliy xulosa chiqarishdir. Xulosa bir yoki bir necha muhokamadan kelib chiquvchi bilimdir. U orqali ilgari ma’lum bo’lgan bilimlar asosida yangi bilim paydo bo’ladi. 14 Mantiqiy aqliy xulosada muhokamalar majmuasi bir-biriga bog’lanib, yangi bir xulosa kelib chiqadi. Bunday xulosaga asos bo’lgan ikki muxohama dalil deb ataladi. Demak, aqliy xulosa fikrni taqqoslaydi, bog’laydi, mavhum tafakkur sodir bo’lish jarayonini ifodalaydi. Shunday qilib, insoniyatning barcha bilimlari sezgi materiallarini umumlashtirish orqali hosil bo’ladi. 7 Bilish jarayoni murakkab, ko’p qirrali jarayondir. U albatta sub’ektning qobiliyati, izlanuvchanligi, mantiqiy tafakkurning xususiyati, voqelik hodisalarini kuzatish, uning mohiyatini ochishda ham bir narsa va hodisaga ijodiy yondashishni talab qiladi. SHuning uchun ham bilishda ijod katta o’rin egallaydi. Ijod insonning fan, texnika, madaniyat va boshqa sohalarda ijtimoiy ahamiyatga ega bo’lgan yangilik yaratish, kashf etish faoliyati bo’lib, murakkab ruhiy jarayondir. Unda inson tafakkuri, xotirasi, tasavvuri, diqqati, irodasi faol ishtirok etadi, butun bilimi, tajribasi, iste’dodi namoyon bo’ladi. Abu Nasr Forobiyning ta’biricha, ijod — bilish jarayonida shunday ulug’ fazilatki, inson uni egallashi uchun boshqa hamma fazilatlarni ishga solishi kerak. Ijod jarayonida boshqalar tomonidan qo’lga kiritilgan bilimlar chuqur, atroflicha, tanqidiy ravishda o’rganiladi, tahlil etiladi, kuzatishlar, hisoblashlar o’tkaziladi, mantiqiy xulosalar chiqariladi. Xulosalarning to’g’ri yoki noto’g’ri ekanligi tajribada sinaladi. Agar xulosa noto’g’ri bo’lsa, tajriba natijasi avvalgi bilimga mos tushmaydi, demak, xulosa qaytadan o’rganiladi. Ijodiy izlanish natijasida kelib chiqqan bilim mazmuni turli shakllarda — badiiy asar, matematik formula, nazariya, qonun va boshqalar orqali jamiyatga taqdim etiladi. Ulardan jamiyat bahramand bo’lsagina, haqiqiy, to’liq ijod bo’ladi. Ijod — fan, texnika, madaniyatni boyitadi, bilimni rivojlantiradi. 8 Ijodni shartli ravishda ikki turga bo’lish mumkin: ilmiy ijod va badiiy ijod. Ilmiy ijod mavhum tafakkuri ustun rivojlangan kishilarga xos. Badiiy ijod esa tabiat va inson hayotidagi turli ohanglar, manzaralar, tuyg’ularni nozik idrok qiluvchi, hissiyotli kishilarga xos. ___________________________ 7. Дубровина Б.В. Рабочая книга школьного психолога. М.:1991. 8. Nishonova Z.T.Psixodiagnostika. T.: 2008. 15 Olimlar faoliyati ilmiy ijodga, yozuvchilar, san’atkorlar faoliyati badiiy ijodga kiradi. Ba’zi kishilarda har ikki ijod rivojlangan bo’lishi mumkin. Ilmiy ijod jarayonida tabiat va jamiyat hayotining ob’ektiv qonuniyatlari aks etsa, badiiy ijodda ma’naviy, hissiy muammolari, san’atkorning sub’ektiv, o’ziga xos qarashlari, his-tuyg’ulari aks etadi. Badiiy ijodda o’ziga xoslik bo’lmasa, bunday ijodning ijtimoiy va estetik qimmati yo’qoladi. Tasavvur hissiy bilishning yuqori bosqichi bo’lib, inson amaliy faoliyati natijasida maqsadga muvofiq ravishda hosil bo’ladi. Tasavvurning ilmiy, badiiy, diniy shakllari mavjud. Olimning tasavvuri orqali fahmlash, ilmiy tajriba, modelning shakllanishi uchun g’oya vujudga keladi, bu esa bilish uchun yordam beradi. Tasavvur ayniqsa badiiy ijodda katta ahamiyatga ega. Haqiqatni dalil bilan isbotlamasdan turib, to’g’ridan-to’g’ri, bevosita bilib, anglab olish qobiliyatini qadimgi faylasuflar intuitsiya (hissiy bilish) deb qaraganlar. XVII asr faylasuflari intuitsiyaning o’zigina ishonchli bilim bermaydi, faqat intellektual intuitsiyagina haqiqiy bilim beradi, deb hisoblaganlar. Hozirgi zamon faylasuflari (Bergson, Freyd) intuitsiyani butun ijodiy faoliyatni belgilovchi yashirin, qorong’i, ongsiz boshlang’ich ijod deb qaraydilar. Bunday qarash, esa narsa va hodisalar mohiyatini bilish mumkin emas deyishga olib keladi. Intuitsiya bilishning alohida bosqichi emas, balki jonli mushohada va mavhum tafakkur bilan uzviy bog’langan, yordamchi rol o’ynaydigan shaklidir. Dunyoni tajriba va tafakkurga tayanmasdan, faqat intuitsiya yordamida bilish mumkin deb da’vo qiluvchi falsafiy oqim — intuitivizm bo’lib, uning tarafdorlari intuitsiyani ongning ijtimoiy amaliyot va tafakkurga aloqasi bo’lmagan alohida xususiyati deb tushuntirishga urinadilar. Dialektika esa bilish jarayonida, ya’ni bilimlarning vujudga kelishida, intuitsiya ahamiyatga ega deb ta’lim beradi. Hissiy bilish bilan mantiqiy bilishni ajratib bo’lmaydi va bunday ajratish muqarrar ravishda bilish jarayonini noto’g’ri tushunishga olib ketadi. Empirizm (yunoncha «empeiria» — tajriba so’zidan) namoyandalari bilishdagi abstrakt tafakkurning roliga yetarli baho bermaydilar va hissiy 16 tajribagina insonga dunyoning chinakam manzarasini yaratib beradi, deb hisoblaydilar. Ratsionalizm (lotincha «rationalis, ratio» — aql so’zidan) namoyandalari sezgi a’zolariga ishonmaydilar va aqlni, abstrakt tafakkurni haqiqiy bilimning birdan-bir manbai deb biladilar. Modomiki, hissiy bilish bilan mantiqiy bilish birlikda maydonga chiqar hamda bir-birini to’ldirar va boyitar ekan, bilishda sezgilar beradigan ma’lumotlarga ham, aqliy xulosalarga ham mensimaslik bilan qarash mumkin emas. Sezgi organlarimiz orqali biz narsalarning xossasini, xususiyatlarini his qilamiz, aqliy bilish tufayli biz ularning moddiy asosini, mohiyatini; bilishga muyassar bo’lamiz. «Bilki, - deb yozadi, - Abu Nasr Forobiy, (olamda) substantsiya (javhar) vaaktsidentsiya (javhar bo’lmagan, oraz) hamda substantsiya, aktsidentsiyani yaratuvchi marhamatli ijodkordan boshqa hech narsa yo’kdir». 9 Aktsidentsiyani besh sezgi his etadi, ular o’rtasida hech qanday vosita yo’qdir, masalan, ko’rish o’zicha rangni his etadi, shu bilan u oq va qorani birbiridan farq qiladi; eshitish o’zicha baland hamda past ovozlarning farqini sezadi; ta’m-maza sezgisi turli ta’mlarni qabul qiladi, shirin va achchiq ta’mlarning farqini ajratadi; teri sezgisi predmetlarning holatini sezadi va ularning yumshoq yoki qattiqlik holatini farq qila oladi. Substantsiyani faqat aql qabul qiladi va bunda aktsidentsiya aql uchun vosita bo’lib xizmat qiladi. Aql ranglar ostida shu rangga ega bo’lgan narsa borlig’ini, ovoz ketida ovozi kelayotgan narsa mavjudligini biladi, aqlning boshqa sezgilar bilan munosabati ham shuning kabidir» 1 . Ibn Sinoning fikricha, «Aql tarozisida o’lchanmagan har qanday bilim chin bo’lolmaydi, demak u haqiqiy bilim emas». Hissiy va aqliy bilish jarayonining dialektik birligi haqiqatga erishishning yakkayu — yagona yo’lidir. 1 9. Abu Nasr Forobiy. Fozil odamlar shahri.-T.:“Xalq merosi”,1993.-174-bet. 17 II BOB. “BILISH JARAYONLARINING RIVOJLANTIRISH USULLARI” 2.1. “Bilish jarayonlari tadqiqot metodlari tavsifi” Har qanday faoliyat zamirida ham amalga oshirilgan ishlarning pirovard maqsadi, vazifalari va kutilgan natijalari bo’ladi. Faoliyat natijalarini sarhisob qilish, amaliy xulosalar yasash, bo’sh yoki muvaffaqiyatli o’rinlarni belgilabolish – faoliyatning keyingi bosqichlarida uni hisobga olish pedagogic diagnostika deyiladi. Pedagogik diagnostika ta’lim samaradorligi, ish mazmuni olib borilgan pedagogic faoliyatni tahlil qilihda katta ahamiyatga ega bo’lib, ilg’or ta’lim muasasalarida bu ish uslubi muvaffaqiyatli tarzda amalgam oshirilmoqda, yutuqlar mustahkamlanib, yo’l qo’yilgan kamchilik va nuqsonlarni tahlil qilish asosida yosh strategic yo’nalishlar belgilab olinmoqda va yuqori darajadagi pirovard natijalar qo’lga kiritilmoqda. Savol tug’iladi:  bola qobiliyati, imkoniyat, bilimi, egallangan ko’nikmalarining o’lchovi bormi?  bolaning bilish va ko’nikmalarini belgilashga o’qituvchu aralashgani ma’qulmi, yoki o’ziga-o’zi baho bergani afzalroqmi? Mana shu savollarga eng maqbul asoslarda javob berish, pedagogik diagnostikaning predmetidir. Mana shu maqsadni ro’yibga chiqarish yo’l- yo’riqlari, metodik mexanizmlarini ishlab chiqish, joriy etish muhim vazifadir. Pedagogik diagnostikaning tarixi pedagogic faoliyat tarixi bilan deyarli tengdosh, boshqacha qilib aytganda, pedagogik jarayon ming yillardan beri mavjud bo’lsa bu faoliyatning me’yoralari va natijalarini belgilash ham shunchalik qadimiydir. Demoqchimizki, o’quvchi bilimiga baho qo’yish, uni sinov va imtixon qilish pirovard ish natijalarini belgilab olish boshlangan yerda pedagogic diagnostika ham mavjud. Faqat farq shundaki, ibtidoiy va o’rta asr pedagogikasida bola bilimi va iqtidorini diagnostic tahlil qilishning ilmiy asosi yo’q edi. Pedagogik 18 diagnostikani ilmiy asosda tahlil etish va yo’lga qo’yish 20 asr boshlarida amalgam oshirilgan. Shu boisdan, bu pedagogic jarayonning nomlanishi ham turlicha bo’lgan. Ayrimlar pedagogik diagnostikani taklif etilgan bilimlarni o’zlashtirish asosi deyiladi. Boshqalar diagnostika o’qitishni jadalashtiruvchi axborotdir deb hisoblaydilar. Yana ayrimlar esa diagnostic egallagan bilim sifatini nazorat etishdir, degan fikrn ilgari suradilar. Taniqli pedago olim Matserman pedagogik diagnostikani “O’quvchi o’zlashtirishi bilan o’quv materialini to’g’ri tanlash maqsadni to’g’ri yo’naltirish mezonidir” deb hisoblaydi. Aslida pedagogik diagnostika o’quv materialini bilish jarayonining asosini tashkil etib, maqbul pedagogik xulosaga kelishga zamin yaratadi. Shu boisdan ham, pedagogik diagnostika: birinchidan, o’quvchiga individual ta’lim berishni jadallashtiriladi; ikkinchidan, davlat va jamiyatning ta’limga qo’ygan talablaridan kelib chiqib, oquvchi bilimin to’g’ri, adolatli baholashni ta’minlaydi; uchinchidan, ishlab chiqilgan ta’limiy mezon, kriteriyalar orqali o’quvhcining sinfdan singdan o’tishida, mutaxassislikkka qabul qilinishida minimal talablarga javob berishini belgilaydi. Pedagogik diagnostika yordamida ta’lim-tarbiya jarayoni to’g’ri tahlil etiladi va uning samaradorligi to’g’ri baholanadi, boshqacha qilib aytganda, pedagogik diagnostika orqali ta’lim obyekti, ta’limiy tushunchalar qay darajada o’zlashtirilganligi tahlil etiladi. Butun o’quv kursini, o’quv dasturlaini o’zlashtirish darajasi baholanadi. Pedagogi diagnostika muhim ahamiyatga ega. U o’quv-tarbiya jarayonini yaxshilahsga xizmat qiladi. Ta’limiy faoliyat natijasida erishilgan samaralarni xolislik bilan belgilab beradi, yo’l qo’yilgan kamchilik va nuqsonlarni bartaraf etishga yo’l ochadi, pirovard natijada ta’limning takomillashib borishiga ijobiy ta’sir qiladi. Pedagogic 19 diagnostika tarixiga nazar tashlasak, o’tgan asrlarda u faqat o’quvchi bilimini baholash orqali amalgam oshirilganini kuzatamiz. 10 Unga 1864 yilda AQSh olimlari D.Fisher va R.Reslar asos solganlar, 1908 yildan boshlab esa, olim T.Stoun arifmetikadan test orqali o’quvchi bilimini sinash tizimini tadbiq etgan. Egallangan malakani aniqlashga kiritilgan pedagogik diagnostika yoki diagnostik faoliyatning ayrim jihatlari: a) taqqoshlash; b) pedagogik tahlil; c) avvaldan ayta bilish (prognoz); d) interpretatsiya ; e) pedagogik diagnostika natijalarini o’quvchilarga etkazish; f) amalga oshirilgan turli diagnostik metodlarni o’quvchilarga yetkazish; g) pedagogik diagnostika metodlarini to’g’ri belgilashdan iborat bo’lgan. Pedagogik diagnostikaning eng muhim kriteriylari esa:  haqqoniylik (ob’ektivnost);  ishonchlilik (nadyojnost);  puxtalik (vidnost) asoslanadi Diagnostik tahlillar qachon ob’yektiv boladi. 11 1. - agar sinov natijalari turli tekshiruvlarda bir xil natijalar ko’rsatilib, ko’rsatkichlar o’zaro bir-biriga yaqin bo’lsa;  agar: sinov mezonlari, o’lchovlari birligi hamda uning natijalari sinovni amalga oshiruvchi, aniqlovchining shaxsi hislati va munosabatlariga bo’liq bo’lmasa;  agar: sinov bir xil talab, bir xil munosabat, psixologik kayfiyatda amalgam oshirilsa haqiqiy ahvolni aniqlashda ob’yektiv natijalar olinishi mumkin. Modomiki maqsad haqiqiy ta’limiy ahvolni aniqlash ekan, unga to’g’ri, halollik, ________________________ 10.Немов Р.С. Психология. 3-книга. М .: 2003. 7. Rasulov A. Psixodiagnostika. T.: 2010. 11.Романова Э.С. Психологическая диагностика, Спб., 2005. 20 haqqoniylik bilan yondohish zarur . Aks holda , diagnostikadan ko ’ zlangan natijaga erishish , to ’ g ’ ri tashxis belgilash mumkin emas . Bundan tashqari , ayrim sinf ishlarini , ba ’ zan yozma ishlarni , ko ’ pincha esa og ’ zaki berilgan javoblarni baholashda har xil yondashuvlar qayd etilishi mumkin . Bu sinovchi ya ’ ni , diagnostic tahlil o ’ tkazuvchi qilinayotgan ishlarning tub maqsadiga tushunib yetishga , mas ’ ulitaiga , ishiga bo ’ lgan yondashuvga va nihoyat uning savoyasiga bo ’ g ’ liq . Bundan kelib chiqadigan amaliy xulosa shuki , pedagogik diagnostikani amalga oshirishda rioya - andisha , oshna - og ’ aynigarchilik , tanish - bilishchilik , boshqa noxushliklar aralashsa , haqiqiy ahvol aniqlanmaydi , umumiy ishga putur yetadi , kamchilik va nuqsonlar ochilmay haspo ’ shlanadi , ta ’ limni takomillashtirishdan ko ’ zda tutilgan maqsadlar ochilmay qoladi . 2. Pedagogik diagnostikaning ishonchliligi bir necha marta qilingan tahliliy xulosalar natijasining bir xilligi qayd etilgan xollardagina ta ’ minlanadi . Agar buni muayyan maktab , sinfning hayotiy faoliyati bilan bog ’ lasak , mabodo o ’ qituvchi ilgarigi ishini oradan bir necha vaqt o ’ tib , aynan o ’ shnday baholasa , ishonchlilik paydo bo ’ ladi , lekin bunday hol afsuski amaliyotda kam uchramoqda . Pedagogik diagnostika natijalari qachon uzil - kesil tasdiqlanadi . Tajribalar , tahlillar shuni ko ’ rsatadiki , pedagogik diagnostika test usullari vositasida amalga oshirilsa , natijalar haqqoniy bo ’ ladi . Chunki bunda to’rt xil xulosa, bir xil natija bilan baholanadi bular:  mazmunning tasdig’i;  har xil usul bilan olingan natilalarning bir xilligi;  natijalarga ko’ra amalga oshirilgan tahlillarning isbotlanishi;  loyihalashning tasdiqlanishi (ya’ni, loyihalashtirishdagi natijalarning olingan xulosalarga uyg’unligi). Pedagogik diagnostika kuzatuv uslubi o’quvchining o’qishga munosabatini, mas’uliyatini, bilimga intilishini aniqlaydi. Tabiiyki, o’quvchidagi bunday hislatlarni belgilahda uning xarakteri, xulqi, butun ijtimoiy jihatlariga katta ahamiyat beriladi. Chunki, o’quvchining bilim va ko’nikmalarini attestatsiya qilishda shaxsiy, oilaviy, axloqiy ko’rsatkichlar muhim rol o’ynaydi. 21 Baho shkalasi Baho malakasi ham bola shaxsini, uning o’qishga munosabatini to’g’ri belgilahdagi muhim omildir. Uni pedagog olimlar turli davra turlicha ifodalaganlar. Masalan, bolalarning mashg’ulotlar paytidagi qiziqish darajasini 1978 yilda AQShlik olim Oini Fitaku quyidagi shkala bo’yicha aniqlashni tavsiya etgan edi. Hech qanday qiziqish yo’q Qiziqish i noaniq Qanday dir qiziqishlar sezildi Katta qiziqish bor O’ta qiziquvchan O’zining fikrlashida o’quvchi: Juda tanqidiy +2 Tanqidiy fikrlashga moil +1 Konformga moil -1 O’ta konformli -2 O’zaro hamkorlikka moillik 1 2 3 4 5 --------bo’sh------------------------------o’rta-------------------------kuchli-------- Shuning uchun ham maktab o’quvchilarining koeffitsiyenti bola olgan bilimlari bilan belgilanadi. Past ko’rsatkich olgan o’quvchiga ko’proq e’tibor berish lozim. Lekin, asosiy e’tibor yaxshi va a’lochi o’quvchiga qaratiladi. Ustiga ustak o’quvchi13-15 yoshida o’ziga katalardek muomala qalishni talab etadi. Lekin, o’qituvchilarning ayrimlari boladagi bunday psixologik 22 kaffiyatlarni hisobga olmay, unga bola sub’yekt sifatida qaraydilar. Aynan mana shu sababli o’qituvchi va o’quvchi o’rtasida ixtilof kelib chiqadi. Pedagogik diagnostikada so’roqlash metodi. Mazkur uslub pedagogik diagnostikada qadim-qadimdan qo’llanib kelinadi. U deyarli o’qish o’qitish jarayoni boshlangandan bo’yon mavjud. Agar diagnostikaning kuzatish usulida bolaning axloqiy-ma’naviy tamoyillari, qiziqishi, munosabati, fikrlash doirasi o’rganilgan bo’lsa, suhbat. Savol-javob ko’proq axborot to’plash imkoniyatini beradi. Bunda u yoki bu shaxs to’g’risida ob’yektiv yoki sub’yektiv ma’lumot olish imkoniyati mavjud. 12 Axborot – og’zaki, yozma, standartlashtirilgan, yakka, guruhlarga bo’lingan hoilda bir yoki bir necha bor so’rash asosida to’planadi. Odatda tekshiruvchi tomonidan amalga oshirilgan barcha nazorat shakl va uslublari ham testga kiradi. Nazoratning test uslubi ilmiy asoslarga qurilgan bo’lib, u ma’lum talab, qonun-qoidalar zaminida olib boriladi. Test asosan psixolog olimlar tomonidan ishlab chiqilgan va amaliyotga tavsiya etilgandir. Test pedagogik diagnostika metodlari orasida eng qulay hisoblanib, u bir jihatdan sifatli ma’lumot berishi bilan ajralib turadi. Test sinova mutzam takomillashib boradi. Unga turlibosqichlarda turlicha ta’rif berib kelingan. Masalan, nemis oilimi Liner “Test shaxsning turli xolatlarini, shaxsiy xususiyat, imkoniya va qobiliyatini aniqlovchi ilmiy metoddir” deb ta’riflaydi. __________________________ 12. Зеер Э. Ф. Психология профессий: учебное пособие для студентов вузов. М.: 2003 Test usuli chinakamiga pedagogik diagnostika metodi bo ’ lib , u o ’ quv jarayonining pirovard natijasini ob ’ yektiv aniqlab berishga qodir mezondir . U doimo tahlil asosiga qurilib , aynan shu xususiyatiga ko ’ ra pedagogik jarayon 23 natijalarinig takomillashib borishiga yordam beradi . Ayni paytda testlar ta’limiy xulosalar bilan birga texnologik vaziyatni, istiqbolni, harakat yo’nalaishina ham belgilab beradi. Shunga ko’ra testlar qutidagilarga bo’linadi: 1) ta’limiy muvaffaqiyatlarni aniqlaydigan test; 2) shaxs taraqqiyotni va uning imkoniyatlarini belgilaydigan test; 3) intellektni aniqlaydigan test; 4) umumiy natijani aniqlaydigan test; 5) muayyan hududda, maktabda u yoki bu fanni o’qitish samaradaorligini ko’rsatuvchi test; 6) professional kasbga moyillik layoqatini, shaxsning funksional imkoniyatlarini aniqlovchi test; 7) shaxs psixologiyasini ochib beruvchi test; 8) shaxsning yo’naltirilganligini belgilovchi test; 9) shaxsning qiziqishi, moyilligini aniqlab, shu sohani takomillashtirishga yordan beruvchi test; 10) klinik test va h.k Yuqorida bayon etilganidek, test ham baholash, pedagogik diagnostika hisoblanadi. O’quvchilar bilimini bu usulda baholash 1930 yilda boshlangan. Lekin, keyingi paytlarda u keng joriy qilinmoqda. Istiqbolda o’quvchilar bilimini baholashda test, reytin tizimi ustuvor bo’lib qoladi. Besh ballik baholash tizimi o’quvchini har tomonlama baholashga noqulayligi uchun undan voz kechish fikridamiz. Test imkonoyatlarini bayon etishni davom ettiramiz. Amaliyotda o’zlashtirishga qaratilgan testlar tobora ko’proq o’rin olib bormoqda. O’zlashtirishga qaratilgan testlar:  muyyan predmetni o’zlashtirishga qaratilgan testlar;  o’zbek tilini o’zlashtirishga qaratilga testlar;  chiroyli yozuvni belgilashga yo’naltirilgan testlar;  o’qish tezligi va texnikasi baholovchi testlar;  so’z boyligini aniqlovchi testlar; 24  bolaning rivojlanishini va maktabga tayyorligini aniqlovchi testlar;  bolaning intellectual faoliyatini aniqlashga qaratilgan testlar;  bolaning didatik ko’nikma va malakasini belgilovchi testlar va h.k. O’zlashtirish nima va u qanday aspektlarda namoyon bo’ladi? 1. O’zlashtirish bu – o’quvchining fanni o’qib, o’rganishda eishgan natijalari; 2. O’zlashtirish bu – o’quvchiga maktab, demakki, davlat va jamiyat tomonidan qo’yilgan talabga erishish; 3. O’zlashtirish o’quvchining muayyan davrda qilgan mehnatining yakunidir. Ma’lumki, ta’lim markazida unon, shaxs turadi va barcha ta’limiy jarayonlar uning qobiliyati, imkoniyati, ehtiyojiga qaratiladi. Pedagogik diagnostika esa, ana shu intilish, mehnat, faoliyat samarasini ham ijobiy, ham salbiy jihatdan belgilab beradi. Test asosida o’quvchi o’zlashtirishini aniqlash pedagogik diagnostikaning metodi ekanligini yuqorida bayon etgan edik. Oli Kyuforker maktabda amalgam oshiriladigan testlarni 3 ko’rinishga bo’ladi. Ular quyidagilar:  o’zlashtirishni muayyan ir davr ichida aniqlovchi test (masalan, urli sertifikatlar olish uchun tipshirilgan test);  o’quv qo’llanmasining ma’lum bir qismi, bo’limi, bobda olingan axborotlarni qay darajada o’zlashtirilganligini aniqlovchi test;  o’quv dasturi yoki darslikdagi bir qism mashg’ulotlar o’tkazoilgandan keyingi o’quvchi o’zalshtirishidagi yutuq va nuqson tamoyillarini aniqlsh testi. Pedagogik diagnostikaning o’lchovi, ishonchlilik koeffisiyenti mukammal va ishonchli bo’lmog’i uchun:  qayta testdan o’tkazish metodi; 25  ikkiga bo’lingan holda parallelli testni amalgam oshirish, shu orqali olingan ma’lumotning ishonchliligini tekshirish mumkin. Aniqlik, ishonchlilikni tekshirish maqsadida 4 xil usul qo’llaniladi. Ular:  mazmun tasdig’i;  har xil usullar bilan olingn natijalarni bir xil ko’rsatkichga olib kelish tasdig’i;  tahlillar natijalarining mos kelishi tasdig’i;  loyihalashning tasdig’idan iboratdir. Pedagogik diagnostikada amal qilayotgan test sinovlari hududiy diagnostikani yo’lga qo’yishda ham katta imkoniyat va qulayliklarga ega. Pedagogik diagnostikani ta’lim sohasining istalgan sohasini tahlil qilishda ham joriy etish mumkin. Masalan, Xalq ta’limi vazirligi xalq ta’limining xududiy boshqarma va bo’limlari faoliyatini uzoq yillardan beri 15 yo’nalish bo’yicha aniq tahlil etib bormoqda. Tahlil natijalari esa har qanday baxs va munozaralardan holidir. Maqsad esa bitta – kamchilik va nuqsonlardan to’g’ri amaliy xulosalar chiqarish, faoliyatning asosiy va to’g’ri yo’nalaishini belgilab olish va ularni bartaraf qilishda sabot bilan islashdan iborat. 2.2. “Bilish jarayonlarini o'rganishning amaliy tahlili” Psixologiyada bilish faoliyatini kengayishida ta‘lim jarayonlarining o’rni haqida Fransiyalik olim J.Godfruaning ―CHto takoe psixologiya nomli 2-jilddan‖ iborat kitobida antik dunyodan boshlab inson psixikasi, uning qalbi, hislari, xulqi masalalari diqqat markazda bo’lgan ekanligi, psixologiyaning fan sifatida rivojlanishida faylasuflarning qarashlari, tabiiy fanlar rivoji, 17-asrdan boshlab falsafa fanidan turli fanlarning ajralib chiqishi, 18 va 19-asrlarda Kondilyak, Lokk, Yum yondashuvlari asoslab berilgan. Psixologiyaning bilish jarayonlarining rivojlanishida nemis psixologi va fiziologi Vilgelm Vundt (1832-1920)ning xizmati, uning tomonidan maxsus tajribaviy sinov laboratoriyalarining tashkil 26 etilishi va mohiyati ochib berilgandir. Rossiyalik psixolog olim R.S.Nemov uch jilddan iborat ―Psixologiya kitobida psixologiya atamasi 16-asrda birinchi marta‖ qo’llanilganligini, ong va o’zini kuzatish tufayli inson o’zidagi psixik xolatlarni o’rgana borganligini, keyinchalik insonning faoliyati sohasida shu psixik jarayonlarni o’rganish zarurati etilganligini izohlab bergan. 13 Mazkur holatlarda o’quvchilar o’zaro bilish munosabatlari, muloqotga kirishadilar. Bolalarning bilish faoliyatlari hissiy idrok, nazariy tafakkur va amaliy faoliyat birligidir. U ta‘limning har bir bosqichida vujudga keladi va muntazam ravishda rivojlanib boradi. Bilish faoliyati o’quvchilarning ijtimoiy aloqalari va o’quv faoliyatlarining barcha turlarida mustahkamlanadi. SHu bilan bir qatorda, o’quvchilar bilish faoliyatining kengayishida o’quv jarayonlarida muayyan topshiriqlarni bajarishlari ham muhim ahamiyat kasb etadi. 14 Pedagogik atamalar lug’atida bilishga quyidagicha ta‘rif beriladi: 1) ta‘lim jarayonida o’quvchi va talabalarga taqdim etilgan o’quv materialining o’zlashtirilganlik darajasi; 2) borliq va uning obektiv qonuniyatlarini o’rganish, o’zlashtirish, egallash jarayonidir. Demak, bilish faoliyati jarayonida o’quvchi taqdim etilgan bilimlarni o’zlashtiradi va tevarak atrofdagi voqelikni anglab etadi. Ma‘lumki, bizni o’rab turgan tashqi olamdagi narsa va hodisalarning juda ko’p belgi va xususiyatlari mavjud. Masalan, narsalarning rangi, ta‘mi, hidi, qattiq yoki yumshoqligi, g’adir-budur yoki tekisligi, harorat va boshqalar. Ana shu narsa va hodisalarning turli xil belgi, xususiyatlarini biz ham turlicha sezgi a‘zolarimiz orqali ongimizda aks ettiramiz. Tevarak-atrofimizdagi narsa va hodisalarning turli xil belgi hamda xususiyatlari har doim ham bizning sezgi a‘zolarimizga ta‘sir etib _______________________ 13.Adizova T.M. Psixokorr е ksiya. − T.2005. 14.Barotov Sh.R. Ta'limda psixologik xizmat. – Buxoro, 2007. turadi. Natijada bizda turli sezgilar hosil bo’ladi. CHunonchi, nurlarning ko’zimizga ta‘sir qilishi natijasida ko’rish sezgisi, har xil tezlik va kuchlanishdagi havo to’lqinlarining qulog’imizga ta‘sir etishi natijasida eshitish sezgisi, nafas olish paytida havo bilan birga burun bo’shlig’iga kirgan har turli modda 27 zarrachalarining ta‘siri natijasida hid sezgisi, biror narsani qo’limiz yoki badanimizga tegib ta‘sir etish natijasida teri (taktil – biror narsaning terimizga tegishi) yoki bosim sezgisi va shu kabi sezgilar har doim hosil bo’ladi. Demak, sezgi deb, atrofimizdagi narsa va hodisalarning sezgi a‘zolarimizga bevosita ta‘sir etishi natijasida ularning ayrim belgi va xususiyatlarini miyamizda aks ettirilishini aytamiz. Sezgi bilish jarayonlari ichida oddiy psixologik jarayon bo’lib, tashqi olamdagi narsa va hodisalarni aks ettiradi. Tashqi olamdan kelayotgan qo’zg’atuvchilarning muayyan resteptorlarga bevosita ta‘sir etish orqali ayrim belgi va xususiyatlarni va organizm ichki holatini aks ettiradi. Ma‘lumki, insondan sezishning dastlabki bosqichi hissiy bilishdan boshlanib, keyinchalik u mantiqiy bilishga o’tadi. Sezgi ham oddiy psixologik jarayon bo’lgani bilan uning yuzaga kelishi o’z-o’zidan hosil bo’lmaydi. Ular jumlasiga quyidagilar kiradi: 1. Sezgi a‘zolariga ta‘sir etadigan narsa va hodisaning bo’lishi. 2. Sezuvchi apparat, ya‘ni analizatorning mavjud bo’lishi. Masalan, havoning sovuqligini, temirning qattiqligini, qorning yumshoqligi va boshqalarni sezamiz. Sezgi idrok bilan bog’liq bo’ladi, lekin narsa va hodisani idrok qilishdan oldin uni sezish lozim, shu bois sezgilar materiyaning sezgi a‘zolarimizga ta‘siri natijasidir. Sezgi axborotlarini qabul qilib, tanlab, to’plab, har bir sekundda axborotlar oqimini qabul qilib va qayta ishlab miyaga etkazib beradi. Natijada tevarak - atrofdagi tashqi olamni va organizm o’z ichki holatini adekvat ―mos‖ aks ettirishi hosil bo’ladi. Sezgi a‘zolari tashqi olamning inson ongiga olib kiradigan yo’llaridan biridir. Ta‘lim jarayonida kichik maktab yoshidagi o’quvchilarda ixtiyoriy, barqaror, mustahkam, kuchli, faol ongli diqqatni rivojlantirish uchun qulay shart-sharoit yaratilishi lozim. Bilish jarayonida mustaqil aqliy faoliyat ko’rsatish, misollar, masalalar echish, didaktik mashqlar bajarish, takrorlash yordamida ixtiyoriy, ongli diqqat tarkib topadi. 7-8 yoshli bolalarda diqqatni ixtiyoriy tarzda bir nuqtaga jamlash, taqsimlash, ongli ravishda boshqarish ko’nikmalari shakllanadi. Boshlang’ich sinf o’quvchilari ma‘lum darajada o’z faoliyatlarini mustaqil rivojlantira oladilar. Ular o’z rejalari, 28 harakatlarining izchilligini so’z orqali tasvirlab beradilar. Rejalashtirish yordamida o’quvchilarning ixtiyoriy diqqatlari tarkib topib rivojlanadi. Kichik maktab yoshidagi o’quvchilarni bilish faoliyatiga jalb etish turli aqliy faoliyat usullarini taqozo qiladi. O’quvchilarning bilim zaxiralari moddiy olam haqidagi tasavvurlari yordamida boyib borib bilish faoliyatining shakllanishida o’quv jarayoni muhim o’rin egallaydi. Misol uchun, bolada mantiqiy uylash etilmay turib uni mantiqiy fikr yuritishga o’rgatish foydasiz. 3-7 yoshli davrdagi bolalarning asosiy faoliyati quyidagicha: • Predmetli o’rganish; • Individual va predmetli o’yinlar, jamoaviy syujetli rolli o’yinlar; • Individual va guruhlarda ijod; • Musobaqa o’yinlari; • Munosabat o’yinlari; • Ro’zg’or mehnati.; Bolalarning bilish jarayonlarida ushbu o’yinlarning ahamiyati kattadir. Mutaxassislar shaxsning rivojlanishi moddiy olam bilan bog’liq bo’lib inson turmush tarzi uning ongini belgilaydi, deb hisoblaydilar. Insonning bolalikdagi rivojlanishida o’quv-biluv faoliyati muhim o’rin tutadi. O’quvchilar bilish faoliyatining kengayishi, birinchi navbatda, ularning ilmiy hodisalar, fikrlar, g’oyalar, dalillar va xalqning ijtimoiy tajribasini o’zlashtirishlari natijasida amalga oshadi. Pedagogika fanida rivojlanish va o’qitishning o’zaro aloqadorligi o’ziga xos tarixiy taraqqiyot yo’liga ega. Dastlab, pedagoglar o’quvchilarning rivojlanishi o’z-o’zidan amalga oshadi, degan fikrni ilgari surganlar. Ta‘limning rivojlanish ta‘sirini aniqlaganlaridan so’ng, ular bu ta‘sirning beixtiyor xarakterga ega ekanini ta‘kidlaganlar. SHu bilan bir qatorda, o’quvchilarni o’qitish va aqliy rivojlantirish muammosi bo’yicha shaxsiy nuqtai nazarlar vujudga keldi. Mazkur nuqtai nazarning asosiy mohiyati yaxshi tashkil etilgan o’quv jarayoni o’quvchi rivojlanishini jadallashtiradi. Ta‘lim nafaqat yakunlangan turkumlarda quriladi. Ushbu yondashuv asosida pedagogika fanida ta‘limda faoliyatli, individual, tabaqalashgan yondashuv nazariyasi vujudga keldi. SHaxsning rivojlanish jarayonida bir xillik mavjud emas. Boshlang’ich sinf o’quvchilari uchun bu vaqt obrazli tafakkur qilish asosida intellectual rivojlanish davridir. Bu asosan o’quv-biluv jarayonida amalga oshadi. O’quv biluv jarayonida shaxsning boshqa jihatlari rivojlanmaydi. Biz o’quvchilar uchun etakchi bo’lgan rivojlanish yo’nalishini asoslashga harakat qilamiz. Intellektual rivojlanishda o’z- 29 o’zini hurmat qilishning asosini o’quvchilarning shaxsiy ijobiy tajribasi tashkil qiladi. 15 Bu o’quv-biluv jarayonida namoyon bo’ladi. Kuzatishlar shuni ko’rsatmoqdaki, aksariyat o’quvchilarda bunday tajriba mavjud emas. O’z faoliyati natijasidan qoniqmaslik o’quvchilar o’z-o’zlarini hurmat qilishlarining asosini tashkil eta olmaydi. Bu yo’nalishda muhim o’rin egallaydigan qonuniyatlardan biri o’quvchilarda muayyan o’quv vaziyatlarida bilish faoliyatining kengayishi, shaxsiy tenglik hamda o’z-o’zlarini hurmat qilishdan iborat. Bu o’quvchilar faoliyatlari orqali namoyon bo’lib bilish jarayonida yo’l qo’yilgan xatolar o’quvchining kayfiyati va rivojlanishiga muayyan ta‘sir ko’rsatadi. O’quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etish jarayonida o’qituvchi o’z oldiga bu faoliyatni qanday kengaytirish kerak, degan savolni qo’yishi lozim. Mavjud ilmiy manbalarning tahlili va amalga oshirilgan kuzatishlar natijasida o’quvchilardagi bilish faoliyati quyidagi tarkibiy qismlardan iborat: – bilish qiziqishlari; – o’quv maqsadlari; – hissiyotlar: shaxsiy bezovtalik va hissiy barqarorlik; – yutuqlarni qo’lga kiritish va muloqot qilishga bo’lgan ehtiyoj; – intellektual layoqatlilik va muloqotga kirishuvchanlik; – shaxsiy tajribalar hamda ko’nikmalar. Rus fiziologiyasi va ilmiy psixologiyasining atokdi namoyondasi I. M. Sechenovning (1829—1905) «Bosh miya rsflekslari» degan mashxur asari 1863 yilda bosilib chikdi. «Insondagi psixik va fiziologik jarayonlar—degan edi Sechenov—bu bir xil tartibdagi hodisalar, bir- biriga yaqin real dunyoga xos bo’lgan hodisalardir». 16 Sechenov psixik jarayonlarning asosi bosh miya reflekslaridir, degan ta‘limotni ilgari surdi. Sechenov davomchisi I. P. Pavlov oliy nerv faoliyati fiziologiyasiga doir mashhur asarlarida psixik moddiy substrat faoliyatidagi asosiy __________________________ 15.ДубровинаИ.В.Рабочая книга школьного психолога. – М.: Просвещение, 1991. – 303 с. 482 16.Дубровина И.В. Школьная психологическая служба. –М.: Педагогика, 1991. – 232 с. qonuniyatlarni va ayrim jarayonlarning nerv-fiziologik mexanizmlarini ochib berdi. Izlanishlarimizning asosini muayyan o’quv vaziyatlarida o’quvchilarning bilish faoliyatlarini kengaytirishning samarali yo’llarini tashkil qiladi. O’z-o’zini hurmat qilish har bir shaxsning tahliliy sifatidir. Buning tarkibini tahlil qilish orqali 30 o’quvchining mayllari, qadriyatlari, tayanadigan qoidalarini aniqlashga muvaffaq bo’lindi. O’quv-biluv jarayonida bilish faolligini rivojlantirishga bag’ishlangan tadqiqotlarda o’quvchilarning mustaqilligidan kelib chiqqan holda ular faolligini ta‘minlash uch yo’nalishga ajratilgan. – namunaga asoslangan taqlidiy; – izlanuvchilikka asoslangan ijrochilik; – ijodiy bilish faoliyati. Taqlidiy faoliyat harakatning tayyor namunalari asosida hosil bo’ladi. Ideal tarzda bo’lgani singari, predmetlilik asosida ham o’quvchilarni tirishqoq bo’lishga undaydi. Izlanuvchilikka asoslangan ijrochilik faoliyati tadqiqotchilik faoliyati bilan qiyosiy tarzda o’qituvchi tomonidan taklif etilgan muammoli vaziyatlarni echish yo’llarini mustaqil tarzda izlashdan iborat. Ijodiy faoliyat esa bilish faoliyati hosil bo’lishining yuqori shakli sifatida muammolarni echishning yangi, o’ziga xos usullarini izlash, o’z xattiharakatlarini mustaqil boshqarishning yuqori ko’rsatkichlarini namoyon qilish hamda mazkur darajani shaxsiy faollik bilan qiyoslash mumkin. Raven testi (Progressiv matricalar) Ushbu metodikani foydalanishda Toshkent viloyati Bo’stonliq tumani 11- maktaning 9-sinf o’quvchilari ishtirok etishdi. Ulardan 15 nafar o’g’il bolalar, 13 nafari qiz bolalarni tashkil etadi. 31 Raven testi (Progressiv matricalar) noverbal intellekt testi bo`lib, testing 1- redaktciyasi 1936 yilda L.Penroue va Dj.Raven tomonidan bolalar diagnostikasi uchun ishlab chiqilgan. Testning kattalar uchun varianti 1960 yilda yaratilgan. Metodika geshtaltpsixologiya nazariyasi asosiga qurilgan. Har bir topshiriq o`zaro bir biri bilan bog`liq elementlardan tashkil topgan yaxlit, bir butun tuzilma sifatida qaraladi. Sinaluvchi dastavval keng miqyosda matritcani baholaydi. So`ngra tasvirni alohida elemenrlarga ajratadi ( differentciatciya qiladi ). Yakuniy bosqichda ajratib olingan elementlar yaxlit obrazga birlashtiriladi. Shu tariqa tasvirdagi etishmayotgan qism ajratib olinadi. Testning 3 ta shakli mavjud. -Birinchi shakli (oxirgi redaktciyasi 1996 yilda) standart oq-qora progressive matritcalar bo`lib, 8 yoshdan 65 yoshgacha bo`lgan sinaluvchilarda qo`llash uchun mo`ljallangan. Ushbu shakl 60 ta matritcadan iborat bo`lib, 5 ta seriyaga ajratilgan (A,B,C,D,E). 1-seriyada matritcada tasvirlangan rasmni tulmaviy tarkibiy qismlarga bo`lish, differentciatciya qilish talab etiladi. Keyingi seriyalarda topshiriqlar ancha murakkab bo`lib, analogiya bo`yicha fikrlash, o`rnini o`zgartirish, figuradagi murakkab o`zgarishlar tamoyillarini tushuna olish, aqliy harakatlar taqozo etiladi. - Ikkinchi shakli ( oxirgi redaktciyasi 1960 yil) rangli progressiv matritcalar. 5 yoshdan 11 yoshgacha, shuningdek, qarilik davri (60-89 yosh) hamda aqlan qoloq katta yoshli sinaluvchilarni diagnostika qilishda foydalaniladi. Ushbu shakl 36 ta matitcadan tuzilgan bo`lib, 3 ta seriyaga bo`lingan. Topshiriqlarda tasvirdagi etishmayotgan qismni to`ldirish vazifasi qo`yiladi. - Uchinchi shakli (oxirgi redaktcyasi 1994 yilda) yuqori murakkablikdagi progressive matritcalar bo`lib, intellektual taraqqiyot darajasi yuqori bo`lgan katta yoshdagilar va o`smirlarni diagnostika qilish uchun maxsus ishlab chiqilgan. Ballar bahosi 9 8 7 6 5 4 3 2 1 To‘g‘ri javob uchun to‘plangan ballar yig‘indisi 143 129- 142 115- 128 101- 114 87- 100 73-86 59-72 45-58 44 32 33 34 Natijalar: Ballar bahosi 9 8 7 6 5 4 3 2 1 To‘g‘ri javob uchun to‘plangan ballar yig‘indisi 143 129- 142 115- 128 101- 114 87- 100 73-86 59-72 45-58 44 Natijalar 39% 20% 17% 12% 10% 5% 8% 6% 1% Test ning katta samaradorligi, dinamikligi va ko'p qirraliligi tufayli butun dunyo bo'ylab psixologlar tomonidan eng ko'p qo'llaniladigan testlardan biri, bu birinchi qarashda ko'rinadi. Ushbu testning asosiy vazifasi insonning madaniyat darajasidan qat'i nazar, uning bilim qobiliyatini miqdoriy baholashdir. Bu omil berilgan ma'lumotlar ichida o'xshashliklar, munosabatlar, ketma- ketliklar yoki identifikatsiya qilinadigan elementning har qanday turini tartibsiz va tuzilmagan tarzda topishdagi qulayligini anglatadi. 35 Bir qarashda ko'rinadigan shaxs yoki madaniyatning har qanday darajasi haqida oldindan ma'lumotga ega bo'lmasdan, asosiy tarkibiy qismlardan biri sifatida analogik fikrlashdan foydalanish. Ta'lim - bu shaxsning kognitiv darajasi haqida gapirganda, eng muhim manbalardan biri. ning sinovi Ravenning progressiv matritsalari u insonning idrok etish, analitik va kognitiv fazilatlarini shubha ostiga olish va aniq o'lchash uchun mo'ljallangan. Abstraktsiyani ta'kidlashdan tashqari; insonning bu va tushunishdan foydalana olishi; shaxsning mavzu doirasidagi unchalik muhim bo'lmagan tomonlarini kamaytirish qobiliyati sifatida, uning asosida uning eng tegishli elementlari bilan tushuncha yoki ta'rifni yaratish maqsadida. 36 XULOSA Bilish jarayonlari yoki psixik jarayonlar yordamida shaxsning bilish faoliyati amalga oshiriladi. Psixik jarayonlar ob`ektiv voqelikdagi narsa va hodisalar hamda ularning xususiyarlarini bilish imkonini beradi. Bu jarayonlar - sezgilar, idrok, xotira, diqqat, tafakkur, nutq va boshqalardir. Sezgilar o‘zlariga adekvat (mos) bo‘lgan qo‘zg‘atuvchilarni aks ettirish shakllaridan biri hisoblanmish bilish jarayonlaridir. Qo‘zg‘atuvchi sezgi asosida ta’sir qilishi bilan darhol sezgi hosil bo‘lmaydi, balki u bir qancha daqiqadan keyin vujudga keladi. Ana shu qisqa vaqt sezgining latent (yashirin) davri deb ataladi. Latent davri sezgi turlari uchun har xil fursatda kechadi. Masalan, taktil sezgilari uchun latent davri 130 millisekund, og‘riq sezgilari uchun esa 370 millisekundga to‘g‘ri keladi, mazata’m sezgisi esa til yuzasiga ta’sir etilgandan so‘ng 50 millisekundgacha vaqt oralig‘ida hosil bo‘ladi. Sezgilarni o‘lchashni asosan ikki metodi psixologiya fanida hukm surib keladi. Ulardan biri bevosita metod deb atalib sub’ektiv ravishda baholashga asoslanadi. O‘lchashning ikkinchi metodi esa alamatlarni ob’ektiv ravishda baholashga asoslangan bo‘lib sezgilarning bilvosita (bevosita) mavjudligiga qaratilgandir. Bevosita metod yoki qo‘zg‘atuvchining so‘z bilan baholash metodi quyidagicha tuzilishga egadir: sinaluvchiga teri, tovush, yorug‘lik ta’sir qila oladigan qo‘zg‘atuvchi havola qilinadi, dastavval qo‘zg‘atuvchi minimal intensivlikka (jadallikka) ega bo‘ladi, so‘ng ularning kuchi orttirib boriladi. Mazkur tadbirlan keyin sinaluvchi “u qaysi bir sezgi qo‘zg‘atuvchisining dastlab sezganligiga” javob berish so‘raladi. Teri sezgirligini o‘lchash uchun maxsus asbob “esteziometr” qo‘llaniladi. Eshitish sezgirligini o‘lchash audiometr yordamida amalga oshirilib, tovushlarning turli darajalaridjagi intensivligi aniqlanadi. Ba’zan kichkina temir sharni har xil balandlikdan tashlab ko‘rish orqali ham yuqoridagi maqsad amalga oshiriladi. Ko‘rish sezgirligini aniqlash esa sinaluvchi ko‘ziga yorug‘likning turli tuman intensivlikda yuborish orqali (goho qorong‘ilikda), quyidan yuqoriga yorug‘lik birligi (ya’ni lyuks) orttirib boriladi. 37 Ta’m va hid bilish sezgirligi ham maxsus asboblar yordamida o‘lchanadi, goho kimyoviy usul ham qo‘llaniladi. Bevosita metodi ob’ektiv alomatlarga asoslanib ish yuritishni taqazo etadi. Sobiq sovet psixologlari, psixofiziologlari G.V.Gershuni, E.N.Sokolov, O.S.Vinogradov va boshqalar mazkur metod yordamida ko‘p yillar mobaynida ilmiy tadqiqot ishlarini olib borganlir. Ma’lumki, sezgilar hech mahal sust bilish jarayoni bo‘lmagan binobarin, ular vegetativ, elektrofiziologik, nafas olish olish jarayonlari o‘zgarib boradi, shuning uchun o‘z tabiati bilan reflektor jarayondir. Sezgilardagi reflektor o‘zgarishlar ularning ob’ektiv ravishda yuz berayotganligining ko‘rsatkichi hisoblanadi. Masalan, sezgilarni hosil qiliuvchi har qanday qo‘zg‘atuvchi reflektor jarayonlarni ham vujudga keltirishga qodir: qon tomirlarining torayishi, tekri galvanik refleks (teri elektr qarhshiligining kamayishi), miyaning elektr aktivligi chastotasining o‘zgarishi (alfa, ritma, depressiyasi holati) qo‘zg‘atuvchiga qarab ko‘zning yo‘nalishi, bo‘yin muskullarining taranglashuvi va boshqalar. Mana bu narsalarning barchasi sezgilarning paydo bo‘lishini ob’ektiv ko‘rsatkichi bo‘lib hisoblanadi. Yuqoridagi tadqiqotchilarning fikriga qaraganda, sinaluvchiga kuchsiz qo‘zg‘atuvchi bilan ta’sir etilsa, ya’ni sub’ektga kuchsiz qo‘zg‘atuvchi bilan ta’sir etilsa, u holda sub’ektda hech qanday sezgi hosil bo‘lmaydi, shuningdek, sanab o‘tilgan reflektorlarda ham o‘zgarish yuz bermaydi. Qon tomir yoki elektrofiziologik reaksiyalar kuchsiz qo‘zg‘atuvchi ta’sirida ham aniq namoyon bo‘lishi mumkin, aksincha sezish jarayoni esa amalga oshmaydi. Bu holatni elektroensefagrafik reaksiyalar tasdiqlaydi. Tovush qo‘zg‘atuvchiga kelib chiqqan holda G.V.Gershuni inson subsensor diapazonga ega degan ilmiy g‘oyani olg‘a suradi. Bu narsa anglashinilmagan fiziologik reaksiyalar, sezib bo‘lmas qo‘zg‘atuvchilarga asoslanadi. 38 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 9. Sh.M.Mirziyoyev-“Tanqidiy tahlil qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak” 10. Sh.M.Mirziyoyev-“Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi” 11. Анастази A. Психологическое тестирование. M.: 2001. 12. Акимова М.К., Гуревич К.М. Психологическая диагностика. М.: «Питер», 2005. 13. Бодалев А.А., Столин В.В. Общая психодиагностика. М.: 2001. 14. . Дубровина Б.В. Рабочая книга школьного психолога. M.:1991. 15. Nishonova Z.T.Psixodiagnostika. T.: 2004. 6. Немов Р.С. Психология. 3- книга. M.: 2003. 16. Романова Э.С. Психологическая диагностика, Спб.: 2005. 17. Бодалев А.А., Столин В.В. Общая психодиагностика. М.: 2001 18. Дубровина Б.В. Рабочая книга школьного психолога. М.:1991. 19. Nishonova Z.T.Psixodiagnostika. T.: 2008. 20. Немов Р.С. Психология. 3-книга. М .: 2003. 7. Rasulov A. Psixodiagnostika. T.: 2010. 21. Романова Э.С. Психологическая диагностика, Спб., 2005. 22. Зеер Э. Ф. Психология профессий: учебное пособие для студентов вузов. М.: 2003. 23. Adizova T.M. Psixokorrеksiya. − T.2005. 24. Barotov Sh.R. Ta'limda psixologik xizmat. – Buxoro, 2007. 25. ДубровинаИ.В.Рабочая книга школьного психолога. – М.: Просвещение, 1991. – 303 с. 482 26. Дубровина И.В. Школьная психологическая служба. –М.: Педагогика, 1991. – 232 с. 27. Дубровина И.В. Практическая психология в образовании. – М.: Педагогика, 1998. 39 28. Дубровина И.В. Я работаю психологом. –М. 2001. 29. Колесникова Г.И. Основы психопрофлактики и психокоррекции.Ростов – н/Д.: Феникс.2002. INTERNET MANBALARI 1. www.pedagog.uz 2. www.ziyonet.uz 3. www.edu.uz 4. www.arxiv.uz 40 ILOVALAR 1-mashq. «Kim chaqqon?» 1. O quvchilarga so zlarda ko p uchraydigan bir xil unli harflarni o rganishʻ ʻ ʻ ʻ buyuriladi. Bunda xatolari, qoldirilgan harflar hisoblanadi. Shu bilan birga ular rag batlantiriladi. ʻ 2. Diqqatni ko chirish qobiliyatini rivojlantirish uchun so zdagi unli ʻ ʻ harflarning birini gorizontal, ikkinchisini v е rtikal holda ko chirish buyuriladi. ʻ Astas е kin mashqlar murakkablashadi. Maqsad – mashqlarni avtomat tarzda bajarish, b е rilgan vaqt 15 minutdan 30 minutgachadir. 2-mashq. «Kuzatuvchanlik» Bunda bolaga uydan maktabgacha bo lgan yo lni batafsil aytib b ʻ ʻ е rish so raladi. O smirlar esa yozib b ʻ ʻ е rishadi. Bunda ko rish qobiliyati va diqqati ʻ rivojlanadi. 3-mashq. «Korr е ktura» Boshlovchi qog ozga gaplarning joyini o zgartirib yozadi. O quvchi esa bir ʻ ʻ ʻ marta o qiydi va xatolarni qizil qalamda to g irlaydi. So ng k ʻ ʻ ʻ ʻ е yingi o quvchiga ʻ b е riladi. U ham xatolarni to g irlaydi. Ular o zaro taqqoslanadi. ʻ ʻ ʻ 4-mashq. «Barmoqlar» O quvchilar doira shaklidagi stullarga qulay o tiradilar. Ular qo llarini, ʻ ʻ ʻ barmoqlarini «zanjir» tarzida ushlaydilar. Bosh barmoq «bo sh» qoladi. Asta-s ʻ е kin bosh barmoq aylana boshlaydi. «To xtang» komandasi bilan to xtaladi. Bu mashq ʻ ʻ 5- 15 daqiqa davom etadi. Undan k е yingi qiyinchiliklar boladagi kamchiliklarni ko rsatadi. ʻ 5-mashq.«Pashsha» Doska olinib, 9 ta katak chiziladi va plastilin yopishtiriladi. Plastilin pashsha rolini o ynaydi. Pashsha o ngga-chapga, t ʻ ʻ е paga-pastga buyruqlari bilan yuradi. O quvchilar uni doskadan tashqariga chiqarmasliklari k ʻ е rak. Bu o yin orqali ʻ bolalarda ixtiyoriy diqqat rivojlantiriladi. 6-mashq. «S е l е ktor» 41 Mashqda bir bola tanlanadi. Unga galma-galdan sonlar aytiladi.U bu sonlarni qaytarishi k е rak. Hammasini qaytarib bo lgach, gal ishtirokchiga o tadi. Shu tarzdaʻ ʻ o quvchilar ishtirok etadi. ʻ 7-mashq. «O ta diqqatlilik» ʻ Ishtirokchilar 2 xilga ajratiladi: «Xalaqit b е ruvchilar va diqqatlilar». «Diqqatlilarga turli xil narsalar b е riladi va kimnidir o xshatib b ʻ е rish so raladi». ʻ «Xalaqit b е ruvchilar esa ularning diqqatini boshqa narsalarga chalgi tishi ʻ k е rak». 8-mashq. «Qiyinini eslab qol» O qituvchi qiyin so zlar yozilgan kartonni ʻ ʻ bolalarga ko rsatadi. So ng diktant tarzida yozdiradi. Hamma so zlarni xatosiz ʻ ʻ ʻ yozgan o quvchi yutadi. ʻ 9-mashq. «Adashib qolgan hikoyachi» Doira shaklida o tiriladi. Boshlovchi ʻ mavzu tanlaydi. K е tma-k е t shu mavzu davom etib k е tadi. Bunda mavzular turli xil bo lishi mumkin. Hikoyani davom ettirish duch k ʻ е lgan o quvchiga b ʻ е rilishi mumkin. Shuning uchun ham uni diqqat bilan tinglash k е rak. U ham hikoyaning mazmunini o zgartirib yuborishi k ʻ е rak. 10-mashq. «Assotsiatsiya» Ishtirokchilar doira tarzida o tiradilar. ʻ Boshlovchi duch k е lgan ikkita so zni aytadi. Bir o quvchi shu ikki so zni boshlash ʻ ʻ ʻ uchun misollar k е ltiradi, hamma galmagaldan so zlarni bog lab chiqadi. ʻ ʻ Boshlovchi xohlagan odamdan so rashi mumkin. ʻ 11-mashq. «Domino» Buning uchun otkritkalar, rasmchalar yoki k е silgan kartochkalar k е rak bo ladi. Ishtirokchilar stol atrofida o tiradilar. Ularga ʻ ʻ kartochkalar rasmi ko rsatilmasdan tarqatiladi. 1-ishtirokchi rasmni ochadi va uni ʻ ta'riflaydi. U rasmga suyangan holda ertak, hikoya, latifa sifatida gapiradi. K е yingi ishtirokchi ham rasm ochadi va hikoyani davom ettirgan holda o zinikini boshlab ʻ k е tadi. O yin aylana tarzida o tadi. O yin so nggida boshlovchi xohlagan rasmni ʻ ʻ ʻ ʻ olib voq е ani qayta so rashi mumkin. ʻ 12-mashq. «Taxist о skop» Ishtirokchilar aylana bolib o tiradilar. Birinchi ʻ aylana markazida o quvchi turadi, chiroq o chiriladi. Ular biror bir shaklga kirib ʻ ʻ 42 oladilar. Chiroq ozgina vaqtdan k е yin o chiriladi. Ishtirokchilar joylaridaʻ o tiradilar. Qolganlar esa ularni batafsil ochib b ʻ е rishga harakat qiladilar. Qanchalik to g riligini bilish uchun ʻ ʻ o quvchilar yana markazga k ʻ е lib ko rsatib b ʻ е radilar va gumonlar bartaraf etiladi. 43

Bilish jarayonlarining psixodiagnostikasi va rivojlantirish usullari

Купить