Dokument ma'lumotlari

Narxi 29000UZS
Hajmi 304.0KB
Xaridlar 2
Yuklab olingan sana 16 Oktyabr 2024
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Tarix

Sotuvchi

Shakh Karimov

Ro'yxatga olish sanasi 14 Mart 2024

28 Sotish

Birinchi jahon urushi davrida Turkiston o‘lkasining ijtimoiy-iqtisodiy hayot

Sotib olish
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MIRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI O‘ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI TARIX FAKULTETI TARIX YO‘NALISHI _______________________________________ FANIDAN KURS ISH MAVZU: BIRINCHI JAHON URUSHI DAVRIDA TURKISTON O‘LKASINING IJTIMOIY-IQTISODIY HAYOT. BAJARDI: ________________________ QABUL QILDI: ________________________ Toshkent 2024 MUNDARIJA: K I R I SH I- Bob. Birinchi jahon urishining Turkistonga tasiri. 1.1. Birinchi jahon urishi sabab va oqibatlari. 6-12-betlar 1.2. Ta`lim ishlab chiqarish va qishloq xo`jaligi. 13-20-betlar II- Bob. Turkistondagi xalq xarakatlari . 2.1. 1916-yil Jizzax qo’zg’oloni. 21-31-betlar 2.2. Farg`ona viloyatidagi harakatlar. 32-38-betlar X U L O S A 39-bet FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RО‘YXATI 40-bet KIRISH Kurs ishi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi. XX asr boshlarida birinchi jahon urishining boshlanib ketganligi yirik davlatlar o’rtasida dunyoni qayta taqsimlab egalik qilish maqsadida boshlangan о‘zaro kurash oxir-oqibatda keng quloch yoygan birinchi jahon urushiga olib keldi. Unda l,5 millard aholini qamrab olgan 38 davlat qatnashdi. Ular bir-biriga dushman ikki guruhni tashkil qildilar. Birinchisi: Bir tomonda Angliya, Fransiya va Rossiya, ikkinchisi tomonda esa Germaniya, Avstriya va Vengriya boshchiligida tuzilgan harbiy itgifoqlardir. Dastavval Yevropada alanga olgan urush sо‘ng Uzoq va Yaqin Sharq, Afrika, Atlantika, Tinch va Hind okeanlari bо‘ylab tarqaldi. Urush harakatlarida 1914 yili 480 diviziya qatnashgan bulsa, 1917 yilda u 889 taga yetdi.Bu urush Turkistonga ham o`z tasirini o`tkazmay qolmadi 1 . Tadqiqotning obekti: . Birinchi jahon urishi Turkistonda ham o`z so`zini aytdi va odiy xalqni shundoq ham ezilayaotgan xalqa yana bir jabr zulimni keltirdi oilani ustunlari bo`lgan erkaklarni jalb etilishi va tenglik tarzida qilinmaganligi poraxorlik va jabr zulimni ortganini ko`rish mumkin. Tadqiqotning predmeti: Birinchi jahon urishi 1914-1918-yillarda Turkistonda soliqlarning oshib ketganiyu paxtani narxi tushib qatiy narh belgilanganiyu oziq ovqat narhlarining oshib ketgani shunga qaramasdan odiy xal sabr bilan yashagani frontga modiy yordam yuborgani. Tadqiqotning maqsadi: Birinchi jahon urishi davrida Turkistonga bo`lgan tasiri va iqtisodiy-ijtimoiy axvoli xaqida aks etirilad malumotlar beriladi va manbalar yordamida tahlil qilinadi yoritib beriladi. Tatqiqot vazifalari. Birinchi jahon urishi davrida Turkistonga tasiri haqida turli ilmiy tadqiqod metodlari asosida o`rganish maqsadida quydagi vazifalar belgilab olindi: 1 Завқий. Танланган асарлар, Тошкент, 1958, 87-бет Birinchi jahon urishini Turkistonga tasirini natijalarin tahlil qilib umumlashtirib birinchi jahon urishini Turkistondagi mohiyatini ochib berish. Birinchi jahon urishini Turkistonga tasiriga oid to`plangan ma`lumotkarni o`zbek xalqi davlatchiligi tarixining yangi sahifalarini yoritishda muhim manba sifatida tahlil qilish, Birinchi jahon urishini Turkistinga 1941-1918-yillardaga siyosiy-iqtisodiy jarayonlarini qamrab olgan holda tadqiq etish. Manba va adabiyotlarni tahliliy o`rganish birinchi jahon urishi davrida chot Rassiyasining Turkistonga qo`lagan siyosatini tatqiq etish orqali ilmiy muamolarni o`rganish orqali tadqiqotchilarni xulosalarini qiyoslab, yangi asarlarni tadqiq etish. Birinchi jahon urishini Turkistonga siyosiy-iqtisodiy tasirini tarixiy jarayonlarda aks etirib yoritib berish. Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat: Birinchi jahon urishi davrida Turkistonga tasirini manba va adabiyotlar yordamida Turkiston xalqiga ijtimoiy-ijtisodiy tasirini xalq omasining frontga jo`natgan taminoti soliqlarning ko`tarilib ketganligiga oydinlik kiritilgan. Birinchi jahon urishi davrida Turkiston xalqiga tasiri agrar sohada iqtisodiy- ijtimoiy tomonlama qanday o`rin tutgani yoritib beriladi. Tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi (tahlili). Hamid Ziyayev Birinchi jahon urushi tafsilotlari mardikorlik harakati va axolini bunga jalb qilinishi xalqni bumga javobi ochib berilgan Zoyir Choriyev mardikorlika safarbarlik va uning oqibatlari asarida ushbu asarda halqning mardikorlika uzlarining qarashlari xalq harakati ushbu xaql xarakatlari. Asosiy markazlari Jizzax Samarqand Sirdaryo Toshkent Vodiyga tarqaldi asarda aniq malumot olashimiz mumkin. Dona Ziyoyeva Turkistonda miliy ozodlik harakatlari ushbu asarda ham halq harakatlari mardikorlika xalqni reaksiyasi Chor Rassiyasi qo`zg`olonlarni bostirish haqida malulot olish mumkin. Kurs ishi mavzusining nazariy uslubiy asosi. Kurs ishi materiallari tarixiylik, ilmiy xolislik va obyektivlik prinsiplari asosida tahlil qilindi. Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati. Mavzu doirasida olib borilgan tadqiqotlar va olingan natijalar o‘zbek davlatchiligi tarixini, xususan, Turkiston hududida olib borilgan Boshqaruv tizimi mardikorlik harakati va odiy halqning ushbu harakatga o`z tasirini o`tkazishi va mardikorlika majburan jalb qilinishi pora hurlik odiy halqni ezilishi shu kabi muomolar haqida yoritildi. Kurs ishi tarkibining qisqacha tavsifi. Kurs ishi ikki bob, tо‘rt paragrif, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar rо‘yxatidan iborat. I-Bob. Birinchi jahon urishining Turkistonga tasiri. 1.1. Birinchi jahon urishi sabab va oqibatlari. Minglab ishga yaroqli kishilarning olib ketilishi ko’p oilalarning boquvchisiz qolishiga olib kelardi. Bir umr chetga chikmagan odamlarning uzoq va sovuq joylarga yuborilishi mahalliy xalq uchun fojia edi. Hatto, hukumat mardikorlik niqobi osgida kishilarni tugri jang maydoniga olib ketadi, degan suzlar xalqni yanada qattiqroq tashvishlantirdi. Bulardan tashqari, safarbar etish hosilning, xususan paxtani terib olish vaqtiga tug‘ri keldi. U dehqonlarni daromaddan mahrum qilib, tamomila xonavayron qilardi. Ular bank va sudxurlardan olgan qarzlarini mana shu paxta hisobiga uzishni zimmasiga olgan edilar. О‘n minglab kishilarni junatish tug‘risidagi bu farmon mutlaqo tayyorgarlik kurilmagan sharoitda to’satdan chiqarildi. Xalqni uzoq joylarga yuborish uchun moddiy imkoniyat butkul yuq edi. Buni Rossiya harbiy vaziri urinbosari A.P- .Frolov ham tan olgandi: «Tub aholi va ma’muriyat begona joylarga mardikor yuborishga tayyor emas edilar, ammo shunga qaramay bu ishga shoshilinch ravishda kirishilishi katta tartibsizlikni yuzaga keltirib, qon tukilishiga va qurol ishlatilishiga olib keldi» 2 . Birinchi jahon urushi boshlanishida chor Rossiyasi juda faol harakat qila boshladi. Zero, buning bir qancha iqtisodiy-siyosiy va harbiy-strategik hamla subyektiv-mafkuraviy sabablari bor. «Ulug‘ rus saltanati (imperiyasi)ni qurish», uning sarhadlarini yangi о‘lkalarni bosib olish hisobiga kengaytirish, qoloqlik tufayli. Yevropa, qolaversa, dunyo bozoriga chiqa olmaganligi uchun Osiyo, О‘rta Sharq, Kavkaz va Bolqondagi hali dunyo bozoriga tortilmagan mintaqalarni tasarrufiga kiritish, о`z mahsulotlarini sotish uchun ichki bozorni kengaytirish, yaqin xudullarda о‘z sarmoyalarini joylashtirish va shuning hisobiga Rossiya ichkarisidagi ijtimoiy- siyosiy muammolarni hal qilish va hokazo omillar mavjud edi. Ustiga- ustak, Rossiya Fransiya, Angliya va boshqa mamlakatlarlan qarzdor bо‘lganligi uchun ham ularning 2 X.Ziyoyev O’zbekiston I-II Jahon urishi davrida Germaniya bilan dunyoni monopolistik tarzda qayta taqsimlashla Fransiya, Angliya tarafila ularni kо‘llab, ayni vaqtda ham «qarz minnatidan» qutulishni, ham о‘zining ichki va ulug‘ davlatchilik maqsallarini hal qilishni kо‘zda tutgan holda urushga kirishgan edi 3 . Biroq Rossiya urushga keng kо‘lamda va uzoq vaqt tayyorgarlik kо‘rganligiga qaramay, uning ham iqtisodiy, ham harbiy-texnikaviy jihatdan о‘ta zaif ekanligi tez orada ma’lum bо‘ldi. Rossiyaning iqtisodiy - xо‘jalik hayotida keng miqyosda vayronagarchilik, parokandalik, taqchillik, qahatchilik avj oldi. Shuninglek, Rossiya davlati va harbiy boshqaruvida avj olgan poraxо‘rlik, loqayllik, boqibeg‘amlik, ayrim о‘tkinchi yutuqlarga qaramay, hatto «Brusilov yoruvi». (1916 yil 22 may - 4 iyundagi) davomida ham mamlakatdagi iqtisodiy va ma’naviy parokandalik, axloqiy buzilishning davom etishiga, front oldi va front orti о‘rtasidagi harbiy qismlarni malakali mutaxassislar bilan almashtirib bо‘lmasligidan tortib oziq-ovqat, о‘q-dori va boshqa ta’minotning uzilib qolishiga va hatto asosiy transport vositasi bо‘lgan temir yо‘l aloqasida ham ma’lum bir nomuvofiqliklar, samarali yuk yetkazib berishning izdan chiqishi front ahvoliga jiddiy salbiy ta’sir kо‘rsata boshladi. Brusilov yо‘nalishida 450 ming askar yо‘qotilishi yetmaganidek (Janubi-Farbiy front), Shimoli-Farbiy frontda - Polshada Samsonov rahbarligidagi armiya guruhlari qurshab olindi va tugatildi. Juda tez g‘olibona nihoyasiga yekazishga mо‘ljallangan urush «chо‘zilib ketadigan urushga» aylana borgan sari Rossiyaning umumiy iqtisodiy-texnik jihatdan qoloqligi halokatli oqibatlarga olib kela boshladi 4 . Birinchi navbatda, front qismlarida keskin kamayib ketgan askarlar sonini tо‘ldirish uchun nafaqat front yoqasidagi, balki janggoh ortidagi, mamlakatning sanoat ishlab chiqarishi, hatto qurol-yarog‘, о‘q-dori va front uchun zarur bо‘lgan boshqa harbiy anjomlar ishlab chiqaradigan zavod va fabrikalar, transport-aloqa ti- 3 X.Ziyoyev O’zbekiston I-II Jahon urishi davrida 4 Zayanovskiy A.M. Mirovaya vayna 1914-1918-y -M, 1931 c 271 zimidagi malakali va yordamchi ishchilar, muhandistexnik xodimlarning, dastavval, muayyan qismi, keyinchalik esa yoppasiga armiya safiga chaqirila boshlandi. Bu esa front ehtiyojlarini ta’minlab turgan korxonalar ishining izdan chiqishiga, shuningdek, mahsulot sifatining keskin pasayishiga olib keldi. Ikkinchidan, mazkur harbiy zavod va fabrikalardagi bо‘shagan ishchi о‘rinlarining asosan nogironlar, ayollar va bolalar hisobiga tо‘ldirilishi, ularning og‘ir sharoitlarda ishlashi natijasida terlama, о‘lat, sil va hokazo kasalliklarga chalinishi, harbiy sanoatning talab darajasida maromida ishlamasligi uning ishdan chiqishiga olib kelishi bilan cheklanib qolmay, katta norozilik, ish tashlashlar, sabotaj, qochib ketishlar, bir sо‘z bilan aytganda, ijtimoiy-siyosiy vaziyat be- qarorligini keltirib chiqardi 5 . Mamlakatda parokandalik, xususan, yuqori mansabda ishlovchilar orasida, oziq-ovqat ta’minoti va savdo-sotiq tizimi sohasida korrupsiya keng avj olib ketdi. Bunday vaziyatdan chiqish va urushni davom ettirish maqsadida podsho Nikolay II front yoqasi va ortidan, shu jumladan, Turkiston general- gubernatorligidan ishchilari kamayib ketgan harbiy zavod va fabrikalarga ishchi kuchi olib kelish, konlarda ishlash, о‘rmonlarda daraxt kesish, sapyorlik qilish, kо‘prik qurish ishlari tо‘xtab qolmasligi uchun odam topish, hatto Rossiya metropoliyasida yetishmay qola boshlagan oziq-ovqat mahsulotlari, ot-ulov, yem- xashak yetkazib berishni yuklash orqali ahvolni о‘nglab olishni kо‘zlab, 1916 yil 25 iyunda «Saltanat (imperiya)dagi yot elatlar erkak aholisini urushdagi armiya harakat qilayotgan hududlarda mudofaa inshootlari qurish va harbiy aloqani yо‘lga qо‘yish ishlariga hamda davlat muloffasi uchun zarur bо‘lgan boshqa har qanday ishlarga jalb etish haqida» 6 farmon e’lon qildi.Aslini olganda, chor Rossiyasining urush bilan bog‘liq barcha og‘irliklarni chekka mustamlaka о‘lkalar zimmasiga yuklashga urinishlar 1916 yildagina paydo bо‘lgan emas. U 1914-1915 yilardayoq bunday harakatlar zimdan, noqonuniy 5 Z.Choriyev Turkiston mardikorlari safarbarlik va uning oqibatlari. 6 UzR MDA 1-jamg`arma, 31 ro’yhat ,1100 3-varaq ravishda amalga oshirib kelingan, vaholanki, chor podshosining mazkur farmoni ana shu ishlarni qonunan rasmiylashtirib, jamoatchilikka e’lon qildi, xolos. Bu ayni vaqtda, ba’zi tadqiqotchilarning mardikorlikka safarbarlik hech bir tayyorgarliksiz, mutaxassislar ishtirokisiz, tо‘satdan amalga oshirilgan edi 7 qabilidagi xulosalarining ilmiy jihatdan ham, tarixiy jihatdan ham asossiz ekanligini kо‘rsatadi. Buni tо‘la tasavvur etish uchun Turkiston general- gubernatorligi (1867- 1917)ning chor Rossiyasi saltanatidagi ma’muriy-hududiy maqomi, iqtisodiy hamda ijtimoiy- ma’naviy rivojlanishining ustuvor yо‘nalishlari va mexanizmini aniq bilish lozim. Turkiston qoloq mustamlaka о‘lka, patriarxal munosabatlar mustamlaka idorasi tomonidan uzoqni kо‘zlab ataylab saqlab kelinayotgan, xalq xо‘jaligining sog‘lom, kо‘p tarmoqli tarkibi о‘rniga paxta yakkahokimligi zо‘r berib tiqishtirilayotgan, Markaziy Rossiyadan keltirilayotgan bug‘doy, g‘alla, sanoat mahsulotlariga qaramlik kuchayib borayottan. Fargona viloyati gubernatori A. Gippiusning «о‘z ixtiyori bilan mardikorlikka borish»dek soxta vatanparvarlik chiqishlari va harakatlarini uyushtirishi, hatto Namangan Jomye masjidida Oq podsho sha’niga «quryon tilovat qildirib», jamoat namozida о‘ris askarlari g`alabasi uchun duo qildirilishi, 200 nafar ovchi-ishchilarning chap bilagiga qizil latta bog‘lab, ovozining boricha riyokorona da’vatlar aytib, «Omin!» deyishi, viloyat gubernatorining о‘zi katta generallik mundirini yechib tashlab, tо‘n va sallada nutq sо‘zlab, sо‘ng quroni Karimdan arab tilida tilovat qilib, uni о‘pgani va yuz-kо‘zlariga surtgani, lekin baribir xalqni о‘z yо‘liga sololmaganligi tadqiqotlarda kо‘rsatilgan 8 . Siyosiy tanglikning kuchayib ketganligi, bir tomondan, urushdagi katta talafotlar tufayli mardikorlarni zullik bilan safarbar etish talabining bajarilmasligi, deyarli barcha viloyat, shahar va tuman markazlarida mardikorlikka safarbar qilinuvchilar xatga tushirilmasdanoq mish-mishlarning kuchayib ketganligi, rо‘yxat tuzmaslik, tuzilganlarni yо‘qotish yoki bekor qilish talablarining ilgari surilishiga olib kelgan 7 Bosstanis 1916-goda v Turkmeni Dakumenti I materili Ashxabod 1938-C 213-214 8 A.P.Kavalev Ko`rsatilgan asar 121-134- betlar . 10bо‘lsa, ikkinchi tomondan, keng xalq ommasida, xususan, milliy burjuaziya vakillari, jadid siyosiy uyushma va firqalari orasida Oq podshoning kuchsizligi, urushda muqarrar mag‘lubiyatga uchrashi, Turkiya Olmoniya bilan birgalikda g‘alaba qiladigan bо‘lsa, Turkiston musulmonlari Turkiya-Olmoniya tarafida turishlari, turk armiyasining ehtiyoji uchun iona tо‘lab jо‘natish rejalari bо‘lganligida о‘z ifodasini topgan. Turkistonda chor Rossiyasi mustamlaka istibdodidan norozilik kayfiyatlari, milliy ozodlik uchun kurash tuyg‘ulari mavjud bо‘lganligi haqida buyuk qardo- shimiz professor Zakiy Validiy Tо‘g‘on 1914 yili, ayni urush arafasida Buxoroga ilmiy safari asnosida rо‘y bergan bir suhbat orqali shohidlik beradi. etilib, u bevosita Rossiya Harbiy vazirligiga bо‘ysunadigan qilib qо‘yildi. Sobiq Qо‘qon xonligi hududi, shuningdek, Buxoro amirligi va Xiva xonligining chor Rossiyasi tasarrufiga о‘tgan anchagina hudullari ham Turkiston general-gubernatorligi tarkibiga kiritildi 9 . Buxoro amirligi va Xiva xonligining qolgan bu hudlarida nomigagina mustaqil hukmronlik saqlanib qolgan edi. Aslida esa Buxoro amirligi 1868 yilgi shartnoma, Xiva xonligi esa 1873 yilgi shartnoma asosida chor Rossiyasining vassaliga aylangan bо‘lib, ularning siyosiy huquqlari amalda cheklangan edi 10 . Bu xonliklar XX asr boshlariga kelib nafaqat siyosiy, balki iqtisodiy jihatdan ham chor Rossiyasining qaramiga aylanib qoldi. XIX asr oxiri - XX asr boshlarida chor Rossiyasi Buxoro amirligi va Xiva xonligi iqtisodiyotiga tо‘liq aralashish barobarida bu hududlarda о‘zi xohlagan iqtisodiy tadbirlarni hamda xonliklarni tо‘la о‘z iqtisodiy qaramiga aylantirish maqsadida turli qurilish ishlarini olib bordi. Ushbu ishlarni olib borish vassal Buxoro amiri hamda Xiva xoni faoliyatlarini nazorat qilishni chor Rossiyasi bevosita Turkiston general- gubernatorligi zimasiga yukladi. XX asr boshlariga kelib Turkiston general-guber- natorligi tarkibi Yettisuv, Sirdaryo, Samarqand, Farg‘ona va Kaspiyorti (Zakaspiy) viloyatlaridan iborat bо‘ldi. 109 Avaz Muhammad Attor Xuqandiy. Tarixiy jahonnomaiy // Sharq yuldizi 1991-y 8-son 118-158-betlar. 10 Shartnoma shartlariga Mufass .qar.;//Sharq yuldizi 1991-y 8-son 139-142-betlar. 11Turkiston general-gubernatorligining jami 1.652.238 kvadrat kilometrlik sarhadida 5.995.726 kishi istiqomat qilardi. Xiva xonligi nufusi 460 ming, Buxoro amirligida 1.500.000 kishini tashkil etgan. Turkiston kо‘p millatli о‘lka bо‘lib, о‘sha davrda bu yerda о‘zbek, qozoq, qirg‘iz, tojik, turkman, qoraqal- poq, uyg‘ur, dungan, qurama, qipchoq, rus va boshqa millatlarga mansub aholi yashagan. Shо‘rolar davrida quramalar о‘zbek va qozoq tarkibiga, qipchoqlar esa qozoqlar, о‘zbeklar va qirg‘izlar tarmibiga kirgann H. T. Tursunov ma’lumotlariga qaraganda, faqat Turkiston о‘lkasining о‘zida 1917 yilgacha 2.347.491 о‘zbek, 1.166.790 qozoq, 809.524 qirg‘iz, 437.656 tojik, 295.914 turkman, 77.825 qoraqalpoq va 542.509 nafar rus aholisi istiqomat qilgan. О‘zbeklar о‘lka aholi- sining 39,2, qozoqlar - 19,5, qirg‘izlar - 13,5, to- jiklar - 7,3, turkmanlar - 4,9, qoraqalpoqlar -1,3, ruslar - 9,1 foizini tashkil etgan. О‘sha davrda о‘zbeklarning asosiy qismi Turkiston о‘lkasining Farg‘ona, Samarqand va Sirdaryo viloyatlari hududida istiqomat qilgan 11 . Jumladan, о‘zbek millatiga mansub 1.440.168 kishi Farg‘ona viloyatida, 418.948 kishi Sirdaryo viloyatida va 472.002 kishi Samarqand viloyatida yashagan. Viloyat aholisining umumiy soniga nisbatan foiz miqdorida oladigan bо‘lsak, Farg‘ona viloyatida о‘zbeklar viloyat jami aholisining 68,2, Sirdaryo viloyatida - 28,6 va Samarqand viloyatida - 59,5 foizini tashkil etgan. Chor Rossiyasi Turkiston о‘lkasini xalq xо‘jaligi, xususan, о‘z mahsulotlarini, shuningdek rus pomeshchiklari о‘zlarining g‘allasini sotish uchun yirik bozor va Rossiya sanoatini ta’minlovchi asosiy xom ashyo bazasi sifatida tutib turishga harakat qildi. Chorizm о‘zining keyinchalik Sharqda mо‘ljallagan bosqinchilik siyosatini amalga oshirishda Turkiston о‘lkasiga asosiy sahna sifatida qarardi. Chor hukumati Turkiston о‘lkasi aholisini madaniy va siyosiy jihatdan har qanday yо‘llar bilan cheklashga, uning ma’naviy rivojlanishi yо‘lida sun’iy tо‘siqlar qо‘yishga va shu yо‘sinda aholini jaholat iskanjasida tutishga intilgan. Turkiston 12general-gubernatori N. A. Kuropatkinning: «Biz 50 yil davomida mahalliy aholini 11 Tursunov X. T. Vostanie 1916 goda v Sredni Azi I Kazakstane Tashkent 1962-yil C 49 13taraqqiyotdan, maktab va rus hayotidan uzoqroqda tutib turdik», degan sо‘zlari fik- rimizga yaqqol dalil bо‘la oladi. O`lkamiz aholisini mustamlakachilik savodsizga chiqarib qо‘ydi. О‘sha vaqtlarda va shо‘rolar tuzumi hukmronligi yillarida chop etilgan alabiyotlarda о‘lkamiz aholisining atigi 2 foizi savodli deb kamsitilishi, Aslida esa aholi savodxonligi kо‘rsatkichi boshqacha edi, Chor Rossiyasi bosqini arafasida о‘lkamizning uchalla xonligida boshlang‘ich ta’lim beruvchi maktablar va oliy ta’lim beruvchi madrasalardan iborat о‘ziga xos talim tizimi mavjud edi. 141.2. Ta`lim ishlab chiqarish va qishloq xo`jaligi Ta’lim tizimi mavjud edi. Tug`ri garchi bu ta’lim dargohlarida asosiy e’tibor diniy bilim berishna qaratilgan edi. Ammo ularni tugatib chiqqanlar yozish va о‘qishni tо‘la о‘zlashtirib olganliklarini qanday inkor etish mumkin? Vaholanki, sho`ro tuzumi davrida ham о‘qish va yozishni bilganlar savodli hisoblangan. I. I. Geyer malumotlariga qaraganda, XX asr boshlarida faqat Turkiston о‘lkasining о‘zidagina 3820 ta maktab bo`lib, ularda 70 mingga yaqin о‘quvchi о‘qigan. Ushbu dalil shundan dalolat beradiki, Turkiston о‘lkasida ta’lim-tarbiyaga mahalliy aholi juda katta e’tibor bergan 12 . Chor hukumati va uning Turkiston о‘lkasidagi mamuriyati turli vositalarini ishga solib, maktab va madra salarni yopib qо‘yish yо‘li bilan mahalliy aholining ma’naviy dunyoqarashida madaniy saviyasini pasaytirishga, ularni qoloq , zamon rivojidan chetda tutib turishga, siyosiy huquqlarini ham nihoyatda cheklashga harakat qilardi.Turkiston o lkasiʻ to rtta ʻ hukumat tomonidan tayinlangan ma murlar ʼ tomonidan boshqarilardi, o lkaning mustamlakachilik apparati boshlig i esa general- ʻ ʻ gubernator edi. U ayni paytda mamlakat harbiy okrugi bosh qo‘mondoni bo‘lgani uchun ham mamlakatning bosh xo‘jayini sanaladi.Viloyatlarni harbiy gubernatorlar, uezdlarni esa uezd boshliqlari boshqarar edi. О‘z navbatida, uchastka pristavlari uezd boshliqlariga bо‘ysunishgan. Jumladan, XIX asrning ikkinchi yarmida Farg‘ona vodiysida yuz bergan siyosiy va ma’muriy о‘zgarishlarni Muhammad Aziz Marg‘inoniy о‘z asari «Tarixi Aziziy»da mufassal bayon qilib, har bir uezdning boshliqlari, noiblari, mingboshilari haqida ma’lumot beradi. O`lkaning iqtisodiy va ijtimoiy ahvolini mahalliy muallif qarashlaridan tahlil qilib mustamlakachilar siyo- satining, amalga oshirilgan siyosatning muhim jihatlarini ochib berishga harakat qiladi.Chor Rossiyasi о‘lkada olib borgan о‘z mustamlakachilik siyosatida nafaqat mustamlakachi unsurlarga, balki о‘lkadagi mahalliy boy savdogarlarga ham suyanib 12 Турсунов Х. Т. Указ соч C 56 15tayinladi 13 . Bu hol birinchi jahon urushi frontiga qaraganda, Turkiston о‘lkasi masalasi chor Rossiyasi uchun qanchalik muhim ahamiyatga ega ekanligini kо‘rsatadi. Shuninglek, bu yerda general A. N. Kuropatkinning Turkiston о‘lkasini yaxshi bilishi ham hisobga olingan albatta, Kuropatkin Turkiston о‘lkasida 1868-1898 yillar mobaynila umuman 30 yil harbiy xizmatda bultan edi. Yangi general-guberiatorga о‘lkani boshqarishda juda katta imkoniyatlar berilli. Eng avvalo unga harbiy holatlar uchun Bosh qumondonlik huquqi berilgan edi. Shuningdek, о‘lkada yakka hokimlik mavqeini beruvchi favqulolda vakolatlik huquqi ham unga chor Rossiyasi olliga qо‘ygan maqsallarni bajarishla juda qо‘l kelardi. lan, nini hali Petrogradda ekanligidayoq ish faoliya- tini boshlab, Turkiston о‘lkasi va undagi ahvol tо‘grisidagi hujjatlarni kо‘zdan kechirdi va shu asosda о‘lka- mulohazalari hamda tavsiyalarini ilgari surdi, Bu tо‘grida Harbiy vazir yordamchisi P. A. Frolov 1916 yil 26 iyulda Bosh Shtabga yozgan hisobotida shunlan qayd etadi: «Turkiston general-gubernatori, general adyutant Kuropatkin 1916 yil 25 iyundagi Farmon asosida harakatdagi armiyalar hududidagi harbiy ishlarga safarbarlik tо‘g‘risidagi barcha yozishma va hujjatlarni о‘rganib chiqib, quyidagi xulosaga keldi: 1. Aholi va ma’muriyat yashash joylaridan boshqajoylarda naryad buyicha ishlash uchun umuman tayyorlanmagan, bu tadbirni amalga oshirish jarayonida shosh- ma- shosharlikka yо‘l kо‘yilishi oqibatida juda og`ir va noxush holatlar paydo bо‘ldi, tartibsizliklar kelib chiqli, rus qoni tо‘kildi, natijada qurol ishlatishga tо‘g‘ri keldi. 2. Hukumat farmoyishlariga ochiqdan ochiq qarshilik kо‘rsatish qurol ishlatilishi tufayligina deyarli tо‘xtatildi, ammo aholi notinch, tartibsizliklar osongina qayta kо‘tarilishi mumkin». Shuningdek, ushbu hisobotda general-adyutant Kuropatkin Turkiston о‘lkasida ahvolni yaxshilash uchun bir qator tadbirlarni amalga oshirish 16tо‘grisida taklif kirittanligi kо‘rsatiladi. Jumladan: 13 Дневник Куропаткини, Красный архив, Т, 34, 1929, с. 45- 49. 171. Turkiston о‘lkasidagi tartibsizliklarning aybdorlari bо‘lmish mahalliy aholini qattiq jazolash. 2. Harbiy ishlarni bajarish uchun mahalliy aholini harakatdagi armiyalar hududiga safarbar etishning Kaspiyorti viloyatiga nisbatan 15 sentabrgacha chо‘zilgan muddatini Turkiston о‘lkasining boshqa viloyatlariga ham qо‘llash. 3. Joylarda ahvolni о‘rganish asosida mardikorlikka olish va ularni jо‘natish bо‘yicha, yoshlari va xо‘jalik kasblarini hisobga olgan holla, aholini mar- dikorlikka safarbar etish va junatish vakolatini Turkiston general-gubernatoriga berish. Harbiy holatlarda ish olib borishni nazarda tutib Bosh Turkiston harbiy okrugi qо‘shinlari qо‘mondoniga qо‘mondonlik huquqini berish va xokazo» 14 . Turkiston о‘lkasi yangi general-gubernatorining mazkur xulosa va takliflari Petrogradda inobatta olindi. General-gubernator Kuropatkin 1916 yil avgustda Toshkentga kelib darhol о‘lka boshqaruvini о‘z qо‘liga tо‘la oldi 15 . ishlagan. Shu maqsad bilan Charizm Turkiston viloyatida mahaliy munitsipal boshqaruv, oqsoqollar, mahalliy sud idoralarini tashkil etdi.Bu idoralar mahalliy aholi vakillaridan, asosan mulkiy tabaqalardan iborat bo lib,ʻ o lkada ʻ to rt ʻ rus mustamlakachi hukumatining doimiy tarafdori bo lib xizmat qilgan.Turkiston chor ʻ Rossiyasining eng qoloq mustamlakalaridan biri bulishiga qaramay u chorizmning paxta yetkazib beruvchi yirik xom ashyo bazasi hisoblanardi. Imperializm davrida chor Rossiyasining ijtimoiy- siyosiy va iqtisodiy hayotida bu о‘lkaning mavqei yana- da usliImperialistik urush Rossiya xujaligining naqa- dar qoloqligini ochib tashladi va mamlakat xalq xо‘jaligining barcha sohalarida keskin uzilishlarga olib keldi. Shunday vaziyatda chor Rossiyasi xukumati mamlakat xalq xо‘jaligidagi bо‘shliqlarni tо‘ldirish uchun yangi mablaglar topish maqsadida shu siz ham og‘ir ahvolda bulgan о‘z mustamlakalarini talashga kirishdi va urush harakatlarining asosiy ogirligini mustamlakalar, shu jumlala Turkiston о‘lkasi zimmasiga Urushning 1814 РМЛХТА, 1396-жамгарма, 3-руйхат, 549-кш, 576-578 –нарақлар 89 из 160 15 Дистник Куронатжнна, Краснкй аркив, т 34, 1929, с. 50. 1РМДХТА, 1720-жимгарма, 2-руйхат, 206-иш, 21 варах . 19boshlarinok Turkiston о‘lkasi Rossiyaning muhim strategik va sanoat xom ashyosi yetkazib beruvchi asosiy mintaqasiga aylandi. Bu davrda chorizm va rus sanoatchilari о‘lkadagi boy xom ashyo va moddiy resurslardan foydalanish barobarida Turkistonda sanoatni rivojlantirishga alohida e’tibor bera boshladi. Birinchi navbatda, chor Rossiyasi uz sanoatining ehtiyojlarini qondirish va boshqa harbiy-siyosiy maqsadlarni kо‘zlab, Turkistonda sanoat korxonalari, temir yо‘llar qurishni jadal olib bordi. Agar 1900-1910 yillarda Turkistonda 233 ta sanoat korxo nasi paxta tozalash, pillachil pillachilik, qunchilik, zavodlari kurilgan bulsa, 1914 yilga kelib ularning soni 425 taga yetdi 16 . Urushning dastlabki kunalaridanoq urush harashyutlari olib borayottin chor Rossiyasi armiyasining ta’mi noti kо‘proq Turkiston о‘lkasya zemnost tushdi. Chunki chor Rossiyasi uzda mavjud bо‘lmagan eng asosiy sanoat xom ashyolarini shu jumladan teri kabi bebaho strategik va sanoat xom ashyolarini aynan Turkistondan olib ketar edi.Chor Rossiyasi va rus burjuaziyasi urushning boshlaridayoq Turkiston о‘lkasida nafaqat strategik xom ashyo bazasi, balki harbiy maqsadlar uchun xizmat qiladigan sanoat markazini vujudga keltirishni ham maksad qilib qо‘yli. Binobarin, chorizm о‘lkaning moddiy resurslaridan jadal foydalanish bilan birga bu yerda sanoat korxonalari qurishni tezlashtirdi, shu maqsadda Rossiyaning g`arbiy mintaqalaridan ayrim sanoat korxonalarini kо‘chirib keltirdi. Bu davrda xususan paxta yetishtirishni kо‘paytirishga katta e’tibor berildi, g‘alla va boshqa donli ekinlar hamda poliz-sabzavot ekinlari maydonlarini qisqartirish hisobiga yil sayin paxta maydonlari kengayib bordi. Jumladan, 1883 yilda 34700 botmon yerga paxta ekilgan bо‘lsa, 1913 yilda 426381 botmon, 1915 yilda 523614 botmon, 1916 yilda esa 533671 botmon yerga paxta ekildi.Turkiston dehqonchiligida shu davrdan boshlab paxtachilikning yagona hukmronligi o rnatildi.ʻ Chorizmning mustamlakachilik siyosati bunga har tomonlama zamin hozirlagan.Urush yillarida Turkiston о‘lkasida sanoatni rivojlantirish monopolistik rus burjuaziyasining organi 2016 Аминов А Бобожонова А эканомически и политически послетивия присосденения Средни Асии к Рассия – тошкент 1966 c 54 21bо‘lgan harbiy-sanoat qо‘mitalari qо‘lida edi. Bu qо‘mitalar, avvalo, urush talablarini qondirish yuzasidan ish olib borib, о‘lkadagi strategik ahamiyatta Molik tor konlarini о‘rganish, ularni ochish, ishga tushirish va shu asosda sanoatni rivojlantirish bilan shug‘ullangan.Turkiston о‘lkasida xarbiy-sanoat qo`mita 1915 yil iyulida dastlab Qо‘qonda, avgust-sentabr oylarida esa Toshkent, Andijon, Namangan, Skobelev, Buxoro, Ashxobod, Samarqand, Verniy, Prjevalsk. Perovsk kabi shaharlarda tashkil etildi. 1915 yil 4 oktabrda Toshkentda shu qо‘mitalar ishini muvofiqlashtiruvchi Turkiston harbiy-sanoat qо‘mitasi tuzildi.Shu davrda Toshkent, Qо‘qon va Samarqand sharlarida temirni qayta ishlash sanoati, Qizilqiya, Sulukta va Shurobda kimyo kon sanoati hamda zib chiqarish yо‘lga quyildi. Kumir qazib chikarish 1913 yildagi 8,4 mln. puddan 1916 yilda 12,3 mln. pudga yetkazildi. Chimyon, Moylisoy neft konlaridan 1913 yildagi 1,4 mln. pud о‘rniga 1916 yilda 1,8 mln. pud neft qazib olindi 17 . 1913 yilning о‘zidagina Farg`onadan Rossiyaga 1 mln. 912 ming pud yog` olib ketildi.Turkiston chor Rossiyasining asosiy paxta yetishtiruvchi о‘lkasi bо‘lsa ham chor hukumati bu yerda tо‘qimachilik korxonalari kurishga ochiqdan-ochiq qarshilik qildi. О‘lkada paxta xarid qilish va sotish bilan shug`ullanuvchi rus sanoat tadbirkorlarining Turkistonda tо‘qimachilik korxonalari qurish tо‘g‘risidagi takliflarini chor hukumati ham о‘lka general-gubernatori ham rad etdi. Jumladan, rus tadbirkorlarining Samarqandda tо‘qimachilik korxonasi barpo etish tug`risidagi iltimosini Turkiston general-gubernatori Samsonov rad etib, uni shunday izohlagan edi: «о‘lkada tо‘qimachilik korxonalari qurish Markaziy Rossiyadagi tо‘qimachilik korxonalarining faoliyatini tuxtatish demakdir. Ayni vaqtda, temir yо‘llarni yuk bi- lan ta’minlashni tо‘xtatib qо‘yadi. Bu bizning manfaatimizga ziddir» 18 . Shu boisdan Turkistonda paxtani dastlabki qayta ishlaydigan kichik paxta tozalash zavodlarigina qurildi.Paxta va undan olinadigan mahsulotlardan tashqari. Rossiyaga dastlabki qayta ishlovdan о‘tgan ipak. qorakо‘l teri kabi mahsulotlar ham juda katta mik- dorda olib 17 Ковал вӗ П. А. Кўрсатилган асар, 56-бст 2218 Ковал вӗ П. А. Кўрсатилган асар , 54-бст 23ketilardi.Rus burjuaziyasi ayniqsa qora mol terilarini oshlashga katta e’tibor berdi. Urush davrida, O`rta hisobda, har yili 150000 dona oshlangan qora mol terisi olib ketilgan. О‘sha davrda Turkistonda quyning ichagini qayta ishlaydigan Dyurshmit firmasi qarashli zavodlar qurilib bu zavodlarda xar yilli 1500 tonna atrofida kuy ichagi qayta ishlanib chet mamlakatlarga, aksariyat qismi Germaniyaga jо‘natman1914- 1916 yillarda chor xukumati va rus burjuaziyasi о‘lkada temir yо‘l quritishiga katta etibor qaratildi. Natijada Kogon Termiz va uning Buxoro temir yo lini o z ichigaʻ ʻ olgan Farg ona ʻ temir yo li, ʻ Ko kon ʻ Namangan va Namangan Andijon Jalolobod temir yo l ʻ ko prigi, ʻ Yettisuv temir yo l ʻ ko prigi ʻ qurildi. Qurilgan temir yo'llarning uzunligi 1125 kilometrni tashkil etadi Darvoqe о‘lkaning yirik paxtakor mintaqalari hisoblanmish Buxoro va Fargona yо‘nalishlaridagi barcha temir yо‘llar urush yillari bunyod etildi. Jumla dan. Buxoro temir yuli yо‘nalishi 1914 yil aprelidan 1916 yilgacha, Fargona temir yо‘li esa 1914 yil deka bridan 1916 yilgacha kurib bitkazildi. Urush davom etib turgan og`ir sharoitga qaramay, bunday katta miqyosdagi qurilishlar olib borilishining о‘ziyoq chor Rossiyasining birinchi jahon urushini davom ettirish va uni strategik xom ashyo bilan ta’minlashda Turkiston о‘lkasining qanchalik katta ahamiyatga ega bulganligini kо‘rsatadi. Shuni ta’kidlash kerakki, Turkiston iqtisodiyotining harbiy maqsadlarga bо‘ysundirilishi о‘lkaning umumiy iqtisodiyotiga jiddiy salbiy ta’sir kursatdi, natijada iqtisodiy tanglik vujudga keldi. Chor Rossiyasining urushga sarf-xarajatlari miqdorining ortib borishi tufayli moliyaviy tanqislik ruy berdi. Bunga barham berish uchun hukumat davlat byudjetini qayta kо‘rib chiqib, maorif va sug`orish ishlariga ajratilgan mablag‘ni hamda mayda kreditlarni qisqartirdi, soliqlarni esa kо‘paytirdi. Binobarin, chor Rossiyasi hukumati bu tadbirlar bilan qanoatlanmay о‘z mustamlakalarini, shu jumladan, harbiy holatda leb e’lon qilingan va Rossiya iqtisodiyoti hamda harbiy buyurtmalarining katta qismini yetkazib berayotgan. 19 Turkiston о‘lkasi aholisini yanada kо‘proq talashga intildi.Jahon paxta bozori chor hukumati va Dumani nihoyatda tashvishga solib 2419 Туркистанский куриэр 1915 № 30 19qo`ygan edi, chunki Rossiyaga keladigan paxtasi urush chet el boshlanishi natijasida tо‘xtab qolgan edi. Okibatda 1915 yil yoziga kelib ichki bozorda paxta narxi nihoyatda kо‘tarilib, 1 pul paxta 30-31 rublni tashkil etdi. Russanoat burjuv ziyasi Turkiston paxtasi narxini pasaytirsh va qatiy narx belgilashni hukumatdan talab qilkidi. Natijada 1915 yil 1 iyulda savdo va sanoat vazirligi taklifiga binoan Moskvada A. I. Guchkov raisligida kengash tuzildi Kengashda esa «Fabrikalarni paxta xom ashyosi bilan ta’minlashni yо‘lga soluvchi maxsus qо‘mita tashkiletildi.Mazkur qо‘mitaning asosiy vazifasi paxtaning qat’iy belgilangan narxini ishlab chiqish va uni nazorat qilib turish hamda paxta zahirasini yangi mavsumgacha taqsimlashdan iborat bo`lib, uning tarkibiga Rossiya markazida joylashgan fabrika- sanoat tarmog`ining eng yirik vakillari kirgan edi. Qisqa qilib aytganda, ular Turkiston paxtasi narxini Rossiyadan turib belgilardilar. Paxta yetishtiruvchi mirishkorlar u yoqda tursin, hatto Turkiston о‘lkasidagi paxta sotib olib fabrika va zavodlarga yetkazib beruvchi paxtani qayta ishlovchi korxona rahbarlaridan birontasi u qumita a’zoligiga kiritilmagan edi.Qumita 1915 yil iyulidan paxtaning qat’iy narxini belgiladi. Unga kо‘ra birinchi navli 1 pud paxta ning narxi Farg`ona paxtasi uchun 24 rubl 05 Tiyn, Buxoro paxtasi uchun 23 rubl 80 tiyin, Xiva paktas uchun 21 rubl 30 tiyin qilib belgilandi. Binobarin, qatiy narx belgilanishi natijasida bir pud paxtaning narxi 3- rubldan о‘rtacha 24- rublga tushdi. Bu narxlar paxtanig tannarxini umuman qoplay olmaydgan darajada past edi. Ammo belgilangan qat’iy naralar chor ma’murlari va imperialistik burjuaziya mafaatlarini tо‘la qondirar edi.Yangi narx, 1913 yildagi narx bilan taqqoslagan 8 rubl 06 tiyin ortganligini, ya’ni atigi 50 fo oshganligini kо‘rish mumkin. Vaholanki, 1913-1913 Yillarda nonning narxi 100 foiz oshib ketgan 20 .Paxtaga qat’iy narxlar belgilanganidan sо‘ng Turkiston paxtasini xarid qilish va sotish qillari va savdosi bilan shug`ullanuvchi firmalar topshirildi. Ana shu firmalarning barchasi banklari mablag‘ bilan ta’minlangandi rishlash degan soxta tasavvur tug`dirilishiga xarakat qilar edi. Shu maqsadda 1915 yil 1-yanvar oyi 1920 Кастелская З О осноные предпосылки восстаний 1916 год и Узбекистанс -М 1972 с 74 20boshlarida tub joy axolisiga solinadigan soliq, mikdorini qo`mcha harbiy soliq hisobiga 21 foiz kо‘paytirdi Buning ustiga ulkada rasman «kо‘ngilli», aslida majburiy bo`lgan soxta vatanparvarlik ehsonlarini yig`ish avj oldi. 1914-1917 yillar mobaynida yig`lgan jami 3,2 mln. rubl soliqdan 2,8 mln. rubli tub joy aholi hissasiga tug`ri kelgan. Bundan tashqari, yuqorida aytilganidek, 1914 yil 24-26 iyuldagi maxsus kо‘rsatmaga binoan tub joy aholi, shu jumladan, dehqonlardan mahalliy ma’murlar, qozi, oqsoqol, volos boshliqlari orasidagi poraxо‘rlik, tamagirlik bilan bog‘liq qо‘shimcha soliqlar, urush manfaatlari uchun turli xil kо‘ngilli xayrimlar ham yig`ib olnidi. Nomi kо‘ngilli bо‘lgani bilan aslida ular majburan jalb etilgan edi. Mahalliy hokimiyat о‘lkadagi har bir xonadondan urush manfaatlari uchun 50 tiyindan yig`ish tо‘grisida qaror qildi. O`lka general-gubernatori ush bu talonchilik tadbirlarini amalga oshirishda mahaliy burjuaziya va yirik boylar hamda amaldorlardan foydalandi. Ular. О‘z navbatida, mahalliy aholidan «xayriyalarni tо‘plab, gubernatorga yetkazishar edi.Urush yillarida mahalliy aholidan urush manfaatlari uchun «kо‘ngilli xayriya» yо‘sinida 2.400 ming rubl yig`ildi. Ayni vaqtda front uchun mahalliy aholidan oziq- ovqat mahsulotlari, kiyim-kechak, utov va hatto ot- ulovlar, jumladan, 70 ming ot, 13441 о‘tov, 30 ming kvadrat gazdan ortiqroq namat, 300 ming tonna gо‘sht, 3 million pul paxta yog`i yig`ib olinib, Rossiyaga jo`natildi chor xukumatining paxtachilikni majburiy ravishda rivojlantirishi natijasida qishloq xо‘jaligi ekinlarining boshqa turlari, ayniqsa don mahsulotlari yetishtirish keskin qisqarib ketdi. G`alla, makkajо‘xori, sholi va jо‘xori taqchilligi nihoyatda kuchaydi. Chunki Rossiyadan keltiriladigan gazmol, shakar kabi mahsulotlar bilan bir qatorda g`alla ham juda kamayib ketgan edi. Ayniqsa, g`alla va un olib kelish nihoyatda qisqar, 21 2121 Кастелская З О Кўрсатилган асар 75 бет Тошкент 1922 г 22II-Bob. Turkistondagi xalq xarakatlari . 2.1. 1916-yil Jizzax qo’zg’oloni. 1916 yil qо‘zg‘olonining eng muhim rayonlaridan biri Jizzax shahri va uezdi edi.Jizzax fojiasi mardikorlikka olish tо‘g‘risidagi podsho farmoni Jizzax mahalliy aholisining ham g‘azabini kuchaytirdi. Ayniqsa chaqiriq rо‘yxatlariga kambag‘allar kiritilib, badavlat kishilar ozod qilinishi chor ma’murlari va boylarga qarshi mehnatkash ommaning kurashi uchun muhim vajlardan bо‘ldi. Jizzax qо‘zg‘olonining aktiv qatnashchilaridan biri Mavlon Kenjayev bu voqealarni eslab, bunday degan edi (avtor Mavlon Qenjayev bilan 1959 yil aprelda Jizzax rayon Lenin nomli kolxozda qilgan suhbatini yozib olgan edi): «Men 1916 yilda kambag‘al chorikor dehqon edim. Mardikor olish vaqtida boylar: «Mardikorga bizning pulimiz boradi, sizlar (ya’ni kambag‘al mehnatkash aholi) esa о‘zingiz borasizlar» deyishdi. Biz xatga tushdik. Boylarning bolalari о‘ynab yurgani holda bizni mardikorlikka borishga majbur etmoqchi bо‘ldilar. Biz bunga qarshi chiqib urush qildik». Keyinchalik Davlat dumasining 1916 yil 13 dekabrda bо‘lib о‘tgan yopiq majlisida sо‘zlagan deputat Ja’farov Jizzax voqealariga tо‘xtalib, quyidagilarni e’tirof qilishga majbur bо‘lgan edi: «Mardikorlikka chaqiriluvchi о‘z о‘rniga boshqani yuborishi mumkinligi aholining badavlat qismi bilan kambag‘al omma о‘rtasida kо‘p kelishmovchiliklar tug‘dirdi. Dastlabki uchqun butun Jizzaxga qonli oqim sifatida yoyilganining sababini shundan axtarish kerak». Sо‘ngra u: «Mahalliy aholi miyasida mustamlaka ma’murlari boylar tomonida, degan fikr tug‘ildi va shuning uchun xalq yorus, yoki musulmonlardan chiqqan har qanday amaldor, hukmdorni mehnatkash aholini harakatdagi armiya rayonlariga ishga yuborishda aybdorlar deb hisobladi. Zolim boylar va ularni qо‘llab-qо‘ltiqlovchi boshliqlarni jazolsh xavfi tug‘ildi». Garchan Ja’farov faqat podsho farmoni va uning bajarilishidagi rо‘y bergan ahvol qо‘zg‘olonning asosiy sababi, deb kо‘rsatishga urinsa-da, uning yuqoridagi e’tirofi boylar va chor hokimiyatiga qarshi xalq qо‘zgo- loni g‘azabining kuchayganligidan 23dalolat berardi.Jizzax uezdi g‘allakor rayon edi. Front orqasidagi ishlarga safarbarlik ayni galla yigim-terimi vaqtiga tо‘gri keldi. Patijada aholi iqtisodiy jihatdan juda mushkul ahvolga tushdi. Mustamlaka ma’murlarining bir qator axborotlari va dokladlarida: jizzax qо‘zgoloni boshdan oyoq «ruslarga qarshi qaratilgan gazovot» va u Qizvaxda Nazirxuja eshon, Bogdon volostida Abdurihmon Jeva- chi kabi ruxoniy va eski ferdal shaxslar uyushtirgan «fanatiklar xarakati», deb ta’riflangan edi, Xozirgacha ham chet el reaksion burjua tarixchilari shunday fikrii targib qilishadi, Bu jihatdan 1954 nilda Amerika Kushma Shtatlarida bosilib chikkan Eduard Sokoliing «Urta Osneda 1916 yi kuzgoloni» deb atalgan kitobini kо‘rsatish mumkin. Vakolanki bunday fikrlar tarixni faktlarni qalbakilashtirib, buzno kursa tishdan iboratdir. Gap shundaki, Jizzaxda boshqa rayonlardagi xarakatlarga о‘xshash staxiyali xalk qо‘zgoloni bo`lib o`tgan quzg`olonchiarlan haqatni xalq qaxramonlari yetishb chiqgan. M. Urunxо‘jayev, Musabek Tо‘rabekov, Abdulla Ochilov, Kurbon Urunov, Qoraboy Qobilov, Eshonqul Hoshimov, Ernazar Pirmatov, Usta Rahmon Olimboyev va boshqalar bor edi. Qо‘zg‘olon davomida feudal-klerikal elementlar xalq harakatidan о‘z manfaatlari uchun foydalanish va reaksion g`azovot uyushtirishga urindilar va ba’zi joylarda bunga erishdilar ham. Lekin bunday ayrim nisbiy va salbiy xossalarga qarab xalq qо‘zg‘olonini qoralab bо‘lmaydi. Tarixiy faktlarni tо‘g‘ri kо‘rsatish, oqni qoradan ajratish talab etiladi. Yuqorida bayon etilgan Jizzax uezdidagi qо‘zg‘olon boshqa joylardagi singari xalq harakati sifatida rivojlandiki, bu 1916 yildagi rasmiy hujjatlarda ham e’tirof etilgan. Masalan, chor hukumati tomonidan qо‘zgolonchilarni jazolash uchun tuzilgan favqulodda sud aybnomalarining birida Jizzax uezdi Yem volosti qо‘zgoloni xalq harakati ekanligi irqror etiladi. Bu xujjatga qaraganda, 12 - 13 iyulda Jizzax uezdi Yem volosti aholisi qо‘zg‘olib, otliq va yayov tо‘da-tо‘da bо‘lib, mustamlaka ma’murlari, volost boshqaruvchisi va oqsoqollarga qarshi 24shiddatli hujum boshladi. 25Qirq qishlog‘ida Qarim Orzikulov boshlik olomon ellikboshilar- dan Norcha va Kulbeklarin о‘ldirdi, Kо‘zg‘olonchilarning Turdibek Xudoynazarov boshchiligidagi 500 kishilik yana bir guruhi Chukurtok qishloq oksokoli Mulla Mahkamboy Mulla Rо‘ziqulovni toshbо‘ron qilib о‘ldirdi. Zomin pristavi Sobolev qurolli soqchilari va tarjimoni bilan Yem volostiga kelib qо‘zg‘olon tashabbuschilaridan yetti kishini, shu jumladan Karim Orzikulov bilan Turdibek Xudoynazarovlarni qо‘lga tushirib, soqchilari hamda Yem volost boshqaruvchisi Mulla Fozilov bilan birga Zominga jо‘nadi, Lekin ular yо‘lda 800 kishilik kо‘zgolonchilarning xujumiga duch keldi, Bu xavfli ahvoldan kо‘rkkan pristav, volost boshqaruvchisi va sokchilar kamokka olib bormoqchi bо‘lgan Karim Orziqulov, Turdibek Xudoynazarov va boshqalarni tashlab, о‘zlari qochishdi. Kо‘zg‘olonchilar ulariing ketidan quvib ketib, volost boshqaruvchisi Mulla Fozilovni о‘ldirdi. Pristav va sokchilar esa olomonga karata о‘q uzib, qochib ulgurishdi 22 . Yem volostidagi kabi xalq harakatlari Yangiqо‘rg‘on, Zomin va boshqa volostlarda bо‘lib о‘tdi. Jizzax shahri mehnatkash aholisi ham qо‘zg`ola boshladi. Bu ahvoldan tashvishga tushgan Jizzax uezd hokimi polkovnik Ruknn qо‘zg‘olonning oldini olish maqsadida eski shahar aholisining bir qismini katta machitga tо‘plab, ularga dag‘dag‘a bilan mana bunday deb о‘shqirdi: «Eshitishimga qaraganda, oralaringizda qarshilik kо‘rsatmoqchi bо‘lganlar bor ekan. Shuning uchun sizlarni qattiq ogohlantirib aytaman: agar hukumatga qarshilik kо‘rsatsangiz, qat’iy choralar kо‘rib, mol-mulklaringiz va о‘zlaringizni ham yer bilan yakson qilaman». Mahalliy ma’muriyat vakillari Akromtо‘ra, Muxtorxontо‘ra, Abdusamat Mahsum va boshqalar uezd hokimiga ta’zim qilib podsho farmonini tо‘la ma’qullab, uni shubhasiz bajarishda va xalq harakatini bostirishda chor ma’murlariga yordam qilishga va’da berishdi. Mirza Ahmad tilmoch hokimning sо‘zini tarjima qildi va «imperator a’zam janoblari xalqdan mardikorlikka odam olishni buyurgan. Imperator 22 Восстание 19 6 года в Средней Азии и Казахстане"ҳужжатлар тўплами, 153-бет . 26janoblarining buyruqlari shariat qonunidan ham afzal, shuning uchun albatta bajarilishi kerak»,- deb gap qistirdi. Mustamlakachi va mahalliy ma’murlarning dо‘qlari va zо‘ravonliklari xalqning nafratini yanada oshirdi. Oqsoqollar va barcha boylarning mustamlakachilar bilan til biriktirib ish kо‘rishiga qarshi mehnatkash xalq yoppasiga qо‘zg‘aldi. Stixiyali xalq harakati о‘z qahramonlarini yaratdi. Bu tarixiy voqea о‘zbek xalq shoiri Fozil Yо‘ldosh о‘g‘li (1872 - 1955) ning «Jizzax qо‘zg‘oloni» dostonida aks etdi. Poemadagi Toyir chо‘loq, Qurbon og‘ajon polvon va boshqalar obrazida xalq qо‘zg‘oloni qahramonlarining xarakteri va botirligi bayon etilgan. Shoir xalq ommasining chorizmga va mahalliy boylar, ma’murlarga qarshi g‘azabi orta borib, ochiq qо‘zg‘olonga о‘tganini yorqin ifoda etadi. Qо‘zg‘olon kо‘targan xalq kayfiyati dostonning quyidagi misralaridan ravshan kо‘rinadi: Podshoga qarshi bо‘layik, Podsho kimdir, biz bilmaymiz, Podsho yordamchisin topib, Urra deb ot qо‘yaylik, Yo olayik, yo о‘layik. Sira qaytmanglar xaloyiq, Mehnatkashsan, zulm о‘tdi, Suyaklar о‘rtanib ketdi. Kattiq zulm о‘tgandan sо‘ng Shuncha xalq qо‘zgolon qibdi 23 Jizzax qо‘zg‘oloni 13 iyulda keskin tus oldi. Qо‘zg‘olonchilar olomoni eski shahar oqsoqoli Mirzayor Xudoyorxonovni о‘ldirib, yangi shahar tomon yо‘naldi. Avtor 1959 yil aprelida Jizzax qо‘zg‘olonining ishtirokchilari Abdulla Ochilov, Masharif Husainov, Mavlon Kenjayev, Urdosh Muqimov va boshqa hurmatli qariyalar bilan о‘tkazilgan suhbat vaqtida Jizzax voqealari tafsilotini aniqlab olishga muvaffaq bо‘lgan edi. Shu jumladan Masharif ota voqeani mana bunday ta’riflab berdi: 1916 yil iyul oyi. Bozor kunlarining birida (gap 13 iyul kuni ustida boradi) qovun bozorga 23 Фозил Йўлдош ўғлининг Жиззах қўзғолони" достони Ўзбекистон Фанлар академиясининг А. С. Пушкин номидаги тил ва адабиёт 27институти ёзма асарлар фондида сақланади. Достоннинг бир қисми 1935 йилда Х. Зарифов ва Ш. Ражабовнинг Узбек совет фольклоридан намуналар" деган асарида, 1958 йилда Узбек халқ шоирларининг совет давридаги ижоди" тўпламида (тузувчилар: 28borsam kо‘p odam yig`ilganini kо‘rdim. Mirzayor oqsoqol choyxonada oyog‘ini osiltirib о‘ynatib о‘tiribdi. Unga bir kampir ayol arz qilib gapiryapti. Ayol unga: «Nima uchun mening bittayu bitta о‘g‘limni mardikorlikka rо‘yxatga yozdingiz? Tо‘rttaliklar, besh- taliklar, borku axir». Mirzayor unga baqirib: «Tekshirib yurish sening ishing emas! Yuqoridan buyruq qanday bо‘lsa, о‘shanday qilamiz, uyingga ketaver!» deb dо‘q urdi. Tо‘plangan odamlar soni kо‘paya bordi. Damin kulolchi mojaroning ustiga kelib qoldi, u, kampirning yonini olib, Mirzayorga: kampirning gapi haqiqatan tо‘g‘ri, buning yagona bir о‘g‘lini yozgan bо‘lsang, bizning hovlidan 3 kishini yozgansan! Bir uydan 3 erkakning hammasi ketib qolsa, Masharif Xusaanov Jizzax xaloyiqqa qarata haqorat . Shunda Oqqо‘rg‘on , Abdunazar degan - Mirzayorni bir urib yiqitli. Olomon uning ustiga spirildi. «Muttaham! Ugri. poraxо‘r! Ur ablahni!» degan tovushlar osmonni qopladi. Bir zumda Mirzayor dabdala qilinib, о‘ldirib yuborildi. Shundan sо‘ng quzgolonchilar Mirazayorning mahkamasiga hujum qilib, undagi xat daftarini olib chiqib kuydirib tashlashdi. Jizzax eski shaharida voqea ana shu tarada stixiyali xalq harakati sifatida boshlandi. Ikki soat chamasida qо‘zgolonchilar safi bir necha yuzga yetdi. Ular Jizzax yangi shahriga tomon yо‘naldi. Jizzax qо‘zgolonining aktiv qatnashchilaridan M. Urunxо‘jayevning esdaliklariga qaraganda, bu qо‘zg`olondan Damin kulol boshchiligida 160-180 chamasi kulolchilar, Salim oqsoqol boshchiligida 120 - 130 temirchi va taqachilar, Toshpо‘lat Rahmonov tashabbuschiligida 170- 180 tо‘qimachi, Qoraboy Qobilov va Ashurmatlar boshchiligida 200 kо‘n-teri hunarmandlar, Tojiboy oqsoqol boshchiligida 90 -100 kishi chamasi hunarmand sovungarlar 24 , Abdulla Ochilov va Qurbonboy Urunov Ahvoldan xabardor bо‘lib qolgan uezd hokimi polkovnik Rukin qо‘zg‘olonni bostirish uchun harbiy komandani chaqirtirdi. Jazo otryadi kelishni kutmasdanoq Rukin pristav Zotoglov, tarjimon Zokirjonov va ikkita soqchi yigiti bilan birga faetonga о‘tirib, eski shaharga jо‘nadi va yо‘lda qо‘zgolonchilarga duch keldi. Uezd 2924 Ўрунхўжаев, Унутилмас кунлар, Ўздавнашр, 1961, 52-бет 30hokimi harbiy komanda kelishiga qadar qо‘zg‘olonchilar bilan muzokara olib bormoqchi bо‘ldi. Lekin uning gapiga hech kim quloq solmadi, Atrofda: «U aldaydi, unga ishonmanglar! Ur ularni!» degan sadolar yangradi, Qо‘zg‘olonchilar yopirilib kelib polkovnik Rukin, pristav Zotoglov, soqchi yigitlardan Komil Soibboyev va tarjimon Mirza Hamdam Zokirjonovni dо‘pposlab о‘ldirdilar. Faqat oqsoqol boshiga choponini yopib, qochib ulgurdi. Olomon olg‘a qadam tashladi. Shu zamon uezd hokimi yordamchisi podpolkovnik Afanasyev komandasi yetib keldi. Olomon «Ur-ur!» deya qichqirib, harbiy otryadni qurshab olmoqchi bо‘ldi. Biroq kaltak, ketmon, tosh bilan «qurollangan» axoli harbiy qismning yalpi о‘q uzishiga bardosh bera olmay talafot berib, orqaga chekindi. Qо‘zg‘olonchilardan 11 kishi halok bо‘ldi. Tez orada qо‘zg‘olon Jizzax uezdining deyarli hamma volostlarini qoplab oldi, keyinchalik Turkiston general-gubernatorining buyrug‘i bilan Jizzax hodisalarini tekshirish uchun tuzilgan maxsus komissiya bu yerdagi kо‘zgolonlar Jizzax shahrida va Uzbek, Rovot, Qoratosh, Sangzor, Sovruq, Bog‘don, Forish, Yangiariq, Sintob, Yem, Usmat Qoratol, Chashmaob, Otaqо‘rg‘oncha, Qizilqum, Chordaryo, Qо‘ktepa, Qо‘rg‘ontspa volostlarida ham bо‘lganini aniqladi 25 . Jizzax qо‘zg‘oloni davomida eski shaharlik Nazirxо‘ja eshon, forishlik kо‘p yerli Abdurahmon Jevachi, zominlik Qosimxо‘ja eshon va feodal-klerikal doiralarning boshqa vakillari xalq harakatidan о‘z manfaatlari uchun foydalanmoqchi bо‘lib, ruslarga qarshi g‘azovot urushi e’lon qildi. Ularning ig‘volari natija sida aybsiz rus grajdan aholisidan bir necha kishi halok bо‘ldi. Lekin bu ig‘vogarlik xalq tomonidan quvvatlanmaganligi tufayli oxiri barbod bо‘ldi. Jizzax uezdining ba’zi rayonlarida feodal-klerikal elementlar uyushtirgan ayrim reaksion chiqishlar ozodlik harakati uchun zarba edi. Lekin bu ig‘vogarlik tarzidagi chiqishlar Jizzax xalq qо‘zg‘olonining umumiy ijobiy tarixiy ahamiyatini yо‘qota olmadi, albatta. Oqni qoradan ajratish, haqiqiy xalq-ozodlik harakatini feodal-klerikal elementlarning ig‘vogarliklaridan farq 3125 Восстание 1916 года в Средней Азии и Казахстане*,ҳужжатлар тўплами, 136 - 137-бетлар. 32qilib, ularga tarixan obyektiv baho berish zarur bо‘ladi. Qо‘zg‘olon ishtirokchisi Masharif Husainov harakat boshlanganda Nazirxо‘janing bо‘lmaganini aytadi. Olomon Mirzayorni о‘ldirganini eshitib Nazirxо‘ja juda xafa bо‘lgan va «chakki ish qilibsiz» deb koyigan. Turkiston Harbiy-okrug sudi materiallarida Nazirxо‘ja 1916 yil 6 avgustda tergovda aybdor sifatida quyidagi ma’lumotlar bergan: Nazirxо‘ja Abdusalomov, 41 yoshda, Jizzax shahar Mulqandlik mahallasidan, kasbi komissioner - dallol, 4 tanob yeri bor. Nazirxо‘janing e’tirof etishicha, u 9 iyulda о‘z xо‘jayini Rahmonqulboy uchun ba’zi narsalarni sotib olishga Toshkentga borgan. U yerda qо‘zg‘olon bо‘lganini eshitgan. Jizzaxga 12 iyulda qaytgach, undan odamlar Toshkent voqealarini aytib berishni sо‘rashgan. U Toshkentda mardikorlikka olinish kechiktirildi, Jizzaxda ham kechiktirilsa kerak, deb aytgan. Bu xabardan aholi xursand bо‘lgan. «Men kechasi uyimda uxladim, hech qanday kengashda bо‘lmadim, - deb sо‘roq bergan edi Nazirxо‘ja.- Chorshanba kuni ertalab kimdir menga Rovotlik mahallasida oqsoqol Mirzayor Xudoyorxonov bir sart ayolni haqorat qilgani uchun о‘ldirilganini aytdi. Oqsoqolni kim о‘ldirgan? Bilmayman. Oqsoqolni о‘ldirgan olomon yangi shahar tomon yо‘nalganda men nima bо‘layotganini bilish uchun tо‘daga qо‘shildim, lekin olomonning boshchisi bо‘lmaganman». Sо‘ngra Nazirxо‘ja qо‘zg‘olonning ikkinchi kuni 14 iyulda 100-200 kishilik tо‘daga bosh bо‘lib, Etak qishlog‘iga tо‘plangani, Abdurahmon Jevachining g‘azovotidan xabardor bо‘lganini ta’riflaydi. «Jevachi, degan edi u, ruslarga qarshi muqaddas urush e’lon qildi… Jevachi ilgarilardan bizning uezdimizda va atrof joylarda, Jizzax bosh begi naslidan, badavlat kishi ekanligi ma’lum edi». Jevachi jazo otryadlari hujumi natijasida yengilgandan sо‘ng, hiyla ishlatadi. U ikki rus ayolini qutqargan bо‘lib Bog‘don pristaviga topshiradi, Nazirxо‘ja mana shu ahvolni sharhlab, Jevachi bu ishni jо‘rttaga qildi; soldatlarning kо‘p ekanligini, о‘z ahvolining tangligini kо‘rib, rus ayollarini qutqaruvchi sifatida ruslarga taslim bо‘ldi, deb aytgan edi. 33Nazirxо‘janing e’tirof etganlari qо‘zg‘olonchilarning xotiralarida aytilgan faktlarga mos keladi. Bu faktlar Nazirxо‘ja asli Jizzax qо‘zgolonining rahbari 34bо‘lmagani, aksincha bu yerda ham xalq harakati stixnyali boshlanib, olomon ichida kambag‘al tabaqalardan Damin kulol singari kо‘pgina tashabbuschilar chiqqani yaqqol kо‘rinadi. Shu bilan birga yuqoridagi hujjatlar Nazirxо‘janing keyinchalik Jevachining g‘azovotiga aralashgani, bu harakat xalq ozodlik qо‘zg‘olonidan tubdan farq qilishini isbotlaydi. Jizzax xalq qо‘zg‘oloni mustamlaka amaldorlarini sarosimaga soldi. Ular qо‘zg‘olonni bostirish uchun Toshkentdan Jizzaxga tо‘plar va pulemyotlar bilan qurollangan maxsus jazo otryadi chaqirtirdilar. 14 iyunda Toshkentdan polkovnik Vladislavlev boshliq bir rota, sapyorlar vzvodi, 4 tо‘pli batareyadan iborat jazo otryadi yuborildi. 13-14 iyulda Samarqanddan maxsus rota, 90 kishilik harbiy boshliqlar rotasi, Orenburg kazaklar sotnyasi yuborildi. Mustamlakachi ma’murlar Jizzax qо‘zg‘olonini bostirish uchun bu kuchlarni kam hisoblab, 16 iyulda Toshkentdan Jizzaxga polkovnik Ivanov boshlik 12 rota, 6 tо‘p, 3 ta kazak sotnyalari, sapyorlar rotasidan iborat bosh jazo otryadi yubordi. Kо‘zg‘olonchilar bilan jazo otryadlari о‘rtasida qonli tо‘qnashuvlar bо‘lib о‘tdi. Jazo otryadlari Jizzax qо‘zg‘olonini о‘taketgan shafqatsizlik bilan bostirdilar. Mehnatkash omma fojiali ahvolga tushdi. Harbiy qismlar eski Jizzaxga о‘t qо‘yib, yer bilan yakson qildi. Yuzlab jizzaxliklar yosh-qari demay otib, chopib о‘ldirildi. Eski shahar aholisi boshpanasiz qolib, qishloqma-qishloq sargardon bо‘ldi. Harbiy qismlar qishloqlarda ham qirg‘in qildi. Juda kо‘p kambagal dehqon, batraklar dorga osildi yoki otib о‘ldirildi. Jizzax qо‘zg‘oloni vahshiylarcha bostirildi. Lekin qо‘zg‘olonchilar va uning oqibatlari xalq qalbida muhirlanib qoldi. Umuman, Qalqо‘rg‘on qо‘zg‘olonida aktiv tashabbus kо‘rsatganliklari sifatida harbiy sud hukmiga duchor bо‘lgan 25 kishining ijtimoiy iqtisodiy ahvoli haqidagi ma’lumotlarni tahlil qilsak, ulardan olti kishi yersiz batrak, tо‘rt kishi - qora ishchi, yettitasi - kam yerli (1-4 tanobli) kambag‘al dehqon, beshtasi 5-10 tanob yeri bо‘lgan dehqon, bittasi 12 tanob, yana birovi 20 tanob yerga 35ega bо‘lganligi kо‘rinadi. Shunday qilib, qо‘zg‘olon qatnashchilarining juda kо‘pchiligi kambag‘al tabaqadan edi. Qо‘zg‘olon Qalqо‘rg‘ondan atrof volostlarga: Miton, Payshanba, Sergili, Qattaqо‘rg‘on va boshqa joylarga yoyildi. 20 iyulda Qattaqо‘rg‘on eski shahar aholisi qо‘zg‘aldi. (1916 yil qо‘zg‘oloni ishtirokchisi Qulmuhammad Eshpо‘latovning 1959 yilda avtorga bergan ma’lumotiga qaraganda, bu harakatda 2 mingdan kо‘p kishi qatnashgan.) Tayoq, tosh va bolta bilan qurollangan qо‘z- g‘olonchilar eski shahar politsiya uchastkasiga hujum boshlab, qо‘zg‘olonni bostirish uchun bu yerga yuborilgan soldatlarni toshbо‘ron qiladilar. Biroq boshqa rayonlardagi ahvol bu yerda ham takrorlanadi: soldatlarning qaqshatkich о‘qlari ostida qо‘zg‘olonchilar talafot berib chekinadilar. Kattaqо‘rg‘on uezdida qо‘zgolonping keng tus olayotganidan tashvishga tushgan mustamlaka ma’murlari shoshilinch choralar kо‘rdilar. Uezd hokimi N. M. Ross oblast harbiy gubernatoriga 22 iyulda yuborgan raportida, Kattaqо‘rg‘on volosti Uzbekkent va Arabxona qishloqlarida qо‘zgolon kо‘targan aholi qozining uyiga hujum qilib, uni о‘ldirgani bayon etiladi, bu kabi harakatlar kо‘payib ketganligidan qо‘zg‘olonda ishtirok etganlarning uylarini yondirib, yer bilan yakson qilish lozimligi ham aytiladi. «Hozirgi paytda jinoyatchilarni jazolash uchun ularni tutish qiyin bо‘lganidan, deb yozgan edi hokim, ularning uylariga о‘t qо‘yish boshqa g‘alayonlarning oldini olishga yordam beradi». 26 Darhaqiqat jazo otryadlari u yoq-bu yoqni surishtirmay qо‘zg‘olon kо‘targan qishloqlarga о‘t qо‘yib, yuzlab kishilarni qamab, qattiq quvg‘in asosida qо‘zg‘olonlarni bostirishga kirishdi. Farg‘ona oblast harbiy gubernatori A. I. Gippiusning harbiy ministr yordamchisi P. A. Frolovga yuborgan telegrammasida Jizzax, Zomin va shahristonlik qо‘zg‘olonchilar gruppalarining tog‘ oshib Farg‘ona vodiysiga tomon harakat qilganliklari va yо‘l- yо‘lakay mahalliy aholini chaqiriq tо‘g‘risidagi farmonning ijro etilishiga qarshilik 26 Восстание 1916 года в Средней Азии н Казахстане ҳужжатлар тўплами, 121-бет 36kо‘rsatishga undaganlari kо‘rsatiladi 27 . Bu hujjat turli rayonlardagi qо‘zg‘olonlarning bog‘lanishlarini kо‘rsatsa, ikkinchidan, iyulning oxiriga qadar Samarqand oblastida xalq harakatining aktiv davom etganidan dalolat beradi. Ayni zamonda yuqorida sitata qilingan telegramma mustamlaka ma’murlarining о‘taketgan shafqatsizligi, hatto qurolsiz ayollar va bolalarga nisbatan qattiq jazo choralari qо‘llaganlarini fosh etadi. Samarqand oblastida iyulning oxirgi kunlaridagi xalq harakatlaridan biri Mahalla volost Oqmachit qishloq aholisining chaqiriqni barbod qilish uchun yana bir aktiv chiqishi bо‘ldi. Qо‘zgolonchilar volost boshqaruvchisi va qozini quvg‘in qilishdi?. Jizzax uezd qishloqlarining aholisi chaqiriqqa borishdan voz kechib, tog‘larga qochganligi va shuning uchun berilgan topshiriqni bajarish mumkin emasligini e’tirof etgan mustamlaka ma’murlarining xabarlari arxivda kо‘p uchratiladi. Masalan, Zomin uchastka pristavi Gnilitskiy Jizzax uezd hokimi vazifasini bajaruvchi P. I. Afanasyevga 30 iyulda yuborgan axborotida qurolli otryadlar bilan birga Zomin volostiga borib chaqiriq naryadini bajarishga imkon bо‘lmagani, chunki hamma qishloqlar aholisining tog‘larga ketib g‘oyib bо‘lganini xabar qilgani bejiz emas edi. 3 mingdan ortik, kuzg`olonchi Samarkand sari yul oldi. Duch kelgan mingboshilar, oksokolu-mirshablar uldirilib, mardikor ruyxatlari yokib yuborildi. Podpolkovnik Afanasyevning jazo otryadlari tuman qo`zg`olonni bostira olmadi. Turkiston general- gubernatori Jizzaxga 13 rota askar, 3 rota kazaklar, 3 rota saperlar, 6 batareya, kammasi bulib 2,5 ming kishilik jazo otryadini yubordi. O`lka buylab xalkka karshi urush tajribasini orttirgan xarbiylardan jami 15 batalon, 42 tup, 69 pulemyotga ega bulgan 32 rota jang boshladi. Bu Antanta ittifokida Germaniya-Avstriya-Veshriya va Turkiyaga karshi jang kilayotgan rus armiyasi uchun ikkinchi front buldi. Shuning uchun xam 1916 yil 13 dekabrda IV davlat dumasida suzga chikkan noib A.F.Kerenskiy «Urush frontlariga yangi 27 Восстание 1916 года в Средней Азии н Казахстане ҳужжатлар тўплами, 126-бет. 37bir front - Turkiston fronti kushildi» deb vaziyatga jiddiy baxo bergan edi. 28 Bulgusi xukumat raisining bu e’tirofi 1916 yilgi qo`zg`olonning ulkan kulami va tarixiy axamiyatidan darak berar edi.1916 yil Jizzax uezdining Qilich tumanida jazo otryadi va Qo`zgolonchilar urtasida sunggi bor tuknashuv yuz berdi. «Ayovsiz kirish»ga farmoni oliy olgan polkovnik Ivanov odamlarni sud va suroksiz ota boshladi, yuzlab kishilarni dorga osdi. Eski Jizzax ayovsiz to`pga tutilib, butunlay yondirib yuborildi. Jizzaxda rus askarlarini o`ldirgani uchun maxalliy axolining 1810 desyatina eng xosildor yerlari tortib olindi. Mingdan ortik kishi qamokka olinib, ularning ko`pi qatl etildi va surgun kilindi.Mustamlakachilar vaxdgoyligi xakidagi xabarni Petrogradga yetkazgan jadidlar Davlat dumasi a’zolaridan taftish komissiyasi tashkil qilib, Turkistonga yuborishga muvaffak bulishdi. Komissiya tarkibida K.Tevkelev, K.Bakittirev, U.Xujayev, SH.Muxamedyorov, M.Chukayev bor edi. Ular Toshkentda, Samarqan, Andijonda, Jizzaxda, Quqonda bo`lishib, axoli bilan uchrashdilar, joylardagi axvol bilan tanishib, Chorizm ma’muriyatining zuravonliklari va qonunbuzarliklari xakida ma’lumotlar oldilar. Ularning eng dolzarblari Toshkent sud palatasi prokuroriga yuborildi, ancha murakkab va jiddiy masalalar esa Davlat Dumasi majlisida va Duma byudjet komissiyasida kurib chikish uchun olib ketildi 29 .1916 yil qo`zg`olonini keltirib chikargan sabablarini aniklash masalasida Rossiya Dumasi musulmonlar fraksiyasi raisi Kutlug Muxammad Mirzo bilan A.F.Kerenskiy uzaro fikr almashib, Rossiyadagi bir kator urush frontlari safiga Turkiston fronta xam kushilganini e’tirof etishgan. 30 28 Спдиков X. Арифа /V «Гулмстон». 1997,7-сом, И-17-6етдар 29 Зорин В Ю , Аманжннова Д. А. к др. Национальный вопрос в Государственник Думах Р о с с и и . М, 1999. С. 195. 30 Шазддат Муродова XIX аср охири - XX аср бошларида Туркистон улкасидаги озодлик харакатлари тарихи 222-bet 382.2. Farvona viloyatidagi harakatlar. FARG‘ONA VODIYSIDAGI 1916 YIL QUZG‘OLONI QATNASHCHILARINING XOTIRALARIDAN (1956 yilda yozib olingan) Laylayev Mavlon . Tug‘ilgan yili - 1884 Tug`ilgan joyi - Marg‘ilon shahri, Toshmozor mahallasi Millatp - о‘zbek Otasining kasbi - qassob Uzining kasbi chorakor, mardikor, gisht teruvchi Turar joyi - Farg‘ona shahri, Sadovaya kо‘chasi, 11-uy Laylak ismli otam qassobchilik bilan shug‘ullanib, mening gо‘dakligim vaqtidayoq о‘lib ketgan ekan. Shundan keyin bechora onam uch bola bilan beva qolib, boy- larning eshigida chо‘ri sifatida ishlab, kо‘p mashaqqatlarni boshimizdan kechirganmiz. Otamning vafotidan 78 yil о‘tgandan sо‘ng, onamni bir chorakor xotinlikka oldi. Men yoshligimgag qaramasdan, о‘gay otam bilan birgalikda Matmusaboyning yerida chorakorlik qildik. Bizning hayotimiz juda og‘ir bо‘lganligi uchun hammavaqt yо‘qchilikda va azob-uqubatda yashadik. Mingboshilar, sudxо‘rlar va boshqa boy kishilar bizlarni «hayvon» kabi ishlatib, haddan tashqari qattiq ezganlar. Men chorakorlikdan kо‘pincha bosh tortib, shaharda ham- molchilik, g‘isht quyish, kо‘cha supurish va boshqa shunga о‘xshash ishlar bilan shug‘ullanar edim. Lekin, har qanday harakatlarimga va ishlashimga qaramasdan, qornim nonga tо‘ymas, ustim kiyimga yolchimas edi. Goh qishloqda о‘gay otamnikida, gox shaharda о‘zimga о‘xshash о‘rtoqlarimnikida turib xammavaqt sarsonlikda umr kechirganman. 1916 yil rо‘za oyi kunlaridan birida qishloqdan shaharga tushganimda, kambag‘allarni mardikorlikka olar emish, deb eshitdim. Bu xabar faqat meni emas, balki hamma kishilarning ham g‘azabiga g‘azab qо‘shdi. Buning natijasida zolimlarga qarshi bosh kо‘tarish va mardikorlikka bormaslik uchun kurashish kambag‘allarning birdan-bir tilagi bо‘lib qoldi. Chunonchi, ertalab Urda tagiga taxminan 20 mingga yaqin kishilar yig‘ildi. Bu yerga tez orada chor hukumatining amaldorlari va mahalliy boylar ham qо‘llarida qog‘oz ushlagan holda 39yetib keldilar. 40Ular Urda tagidagi choyxonaning baland supasiga chiqdilar. Shundan keyin Mahmudbek mingboshi xalqqa qarab «osmon baland, yer qattiq», shuning uchun hech qayoqqa bizdan qochib qutulolmaysizlar, «biz sizlarni nima qilsak, qilaveramiz», «mardikorlikka borishlaringiz shart» deganda, bizlar unga qarab: «Sen zolim о‘zing bor», «Tо‘ng‘iz Mahmud mingboshi yо‘qolsin!», «Biz bormaymiz» va «Ur!» deb baqirdik, Shundan keyin olomon boshlanib, boylarga qarshi hujum qilindi. Men ham zolim mingboshilardan alamimni olish payti keldi deb, ularga hujum qildim. Men birinchi bо‘lib Maxmudbek mingboshini yerga yiqitib «endi qо‘lga tushding-ku!» deb ikki qо‘lim bilan tomog‘idan bо‘g‘ganligim uchun xirillab ovozi chiqmay qoldi. Shu ondayoq olomon mingboshini bolta, tosh va g‘ishtlar bilan urib о‘ldirdilar. Shundan keyin men bir tо‘da hamrohlarim bilan «Mahmudbekning uyini kuydі zamiz va mol- mulkini talaymiz», deb ketdik. Kо‘zg‘olonchilarning oldingi safida men ketayotgan edim, Shuning uchun yо‘lda Hamid nomli mirshab menga о‘q uzdi, ammo о‘q menga tegmadi. Hamrohlarim bilan birga mirshabning oldiga borib, uni otdan yiqitdik va boshini yerdagi toshga urdik Olomon Hamid mirshabni ham tosh va g‘ishtlar bilan urib pachaqlab tashladilar. Boshqa bir о‘rus mirshabi qilayotgan ishimizning ustiga kelib qolib, menga qilich soldi va bо‘ynimni yarador qildi. Darhol о‘rtoqlarim bо‘ynimga tuproq sepib, belbog‘ bilan bog‘lab qо‘ydilar. Urus mirshabi esa qochib qutuldi. Biz Mahmudbek mingboshining uyiga borib, butun mol-mulkini taladik. Men о‘z о‘rtoqlarimga mingboshi uyidagi kiyim ilinadigan chiroyli qilib ishlangan uzun dorpechlarni ham olishlarini buyurdim. Natijada Mahmudbekning uyida hech narsa qolmadi desa bо‘ladi. Shundan keyin men Aqshaq qishlog‘iga, о‘gay otamnikiga qochib ketdim. Ertasiga shaharga qovun sotishga tushgan bir dehqon shaharda mirshablar meni axtarib yurganliklarini va agarda meni topib berishmasalar, shahar aholisining hammasini о‘lim jazosiga tortishlari tо‘g‘risida xabardor qildi. Bu xabarni eshitib, bitta men sababli shahar xalqi qirilmasin deb, ixtiyoriy ravishda shaharga tushdim va qamoqqa olindim. 41Yangibog‘dagi mahkamada mening oyoq-qо‘llarimni bog‘lab, о‘n bir marotaba askarlar yerga koptok singari urdilar, Men xushimdan ketib 42qoldim. Boshqa qо‘zg‘olonchilar ham men singari rahmsiz jazolandi. Yangibog‘dagi mahkamada uchta о‘zbek xotini qо‘zg‘olonga faol qatnashganligi uchun qamalgan edilar. Bu yerda qilich bilan jarohatlangan bо‘ynim og‘irlashdi. Shuning uchun meni harbiy kasalxonaga yubordilar va bir oz tuzalganimdan keyin hammamiz sud qilinib, men 15 yilga kesildim, Oyoqlarimizni kishanga soldilar va meni Sibirga surgun qildilar. Bu yerdan 1917 yildan keyin о‘z vatanim Marg`ilonga qaytib keldim 31 . Razzoqov Rahmon Tug‘ilgan yili - 1890 Tug‘ilgan joyi - Marg‘ilon uezdi, Yakkatut qishlogi Millati - о‘zbek Otasining kasbi - arava ustasi Uzining kasbi - otasiga yordamlashgan, shogird Turar joyi - Farg‘ona viloyati, Toshloq tumani, Birlik qishloq kengashi. 1916 yilgi qо‘zg‘olondan oldin men tug‘ilib о‘sgan Yakkatut qishlog‘ida paxta, boshoqli donlar va sabzavot ekinlari yetishtirilar edi. Qishloqdagi ekin maydonlarning ancha qismi Mansurxо‘ja mingboshi, Sandahmadxо‘ja va Mamajon kabi boylarning qо‘lida edi. Bu boylarning yerlarida dehqonlar chorakor sifatida ishlaganlar. Chorakorlar tinmay ishlashlariga qaramasdan, hech vaqt о‘z hayotlaridan mamnun bо‘lmaganlar. Chunki yer egasi bо‘lgan boy chorakor mehnat qilib yetkazgan hosilning kо‘p qismini о‘ziga olib, uning juda oz qismini chorakorga berar edi. Shuning uchun chorakor juda og‘ir hayotda yashagan. Chorakorlar muhtojlik natijasida boylardan qarz olishga majbur bо‘lganlar. Ammo, chorakor о‘z qarzini bajarishga imkon bo‘lmagani, chunki hamma qishloqlar aholisining tog‘larga ketib g‘oyib bo‘lganini xabar qilgani bejiz emas edi 32 . FARG‘ONA VODIYSI BO‘YLAB Xalq harakatlari Farg‘ona oblastining 5 uezdiga Andijon, Qo‘qon, Namangan, Skobelev va Ush uezdlarining hammasiga keng yoyildi. Bu harakatlarga doir. rasmiy hujjatlar tahlil qilinsa, Farg‘ona oblastida kamida 107 joyda qо‘zg`olon va g‘alayonlar bо‘lganini kо‘rish mumkin. Qо‘zgolonlar Samarqand oblastida 25 joyda, Sirdaryo oblastida esa 20 joyda bо‘lgani e’tiborga olinsa, Farg‘ona 43oblastidagi xalq 31 2 Уша жойда, 127-бет. 3 Ўша жойда 32 Восстание 1916 года в Средней Азии и Казахстане", ҳужжатлар туплами, 126-бет. 44xarakatlari ancha keng mikyosda о‘tganligini aniqlash mumkin. Gap faqat bu solishtirma raqamlardagina emas, Farg‘ona vodiysidagi xalq-ozodlik harakatlari borgan sari sinfiy tus olib, dehqonlarning feodallarga karshi kurashiga aylana bordi. Vodiyda qо‘zg‘olon dastlab Qо‘qon uezdining Qaynar volostida boshlandi. 8 iyul ertalab volostning katta qishloqlaridan biri - katta Avg‘onda g‘alayon kо‘tari- lib, xalq ellikboshilar va rо‘yxatchilarni tutib olib, kaltakladi. Uchastka pristavi Kolosovskiy Katta Avg‘ondagi ahvol haqida uezd hokimi о‘rinbosari A. G. Qitayevga xabar berdi. Qitayev va Kolosovskiy soqchilar bilan birga shoshilinch ravishda kishloqqa stib keldilar, g‘alayon zо‘rlik bilan bostirildi va qо‘zg‘olon ta- shabbuschilaridan 11 kishi kamokka olindi. Mustamlaka ma’murlari о‘z mahkamalariga qaytib kelishi bilanok yana bir qо‘zgolon hakida xabar oldilar, Bu gal Qaynar volostining Naymancha qishlogida olomon mardikorlikka bormaslikka qat’iy qaror berib, kо‘zgolon kо‘tardi. Ana shu masala tо‘g‘risida Qо‘qon uezd hokimi Q. V. Medinskiy Farg‘ona oblast guberna- toriga quyidagi mazmunda raport yubordi: «8 shol, chamasi soat 4 larda pristav Kitayevdan Naymanchada sodir bо‘lgan g‘alayon tо‘g‘risida xabar olish bilanok, qishloqqa soqchilar yuborish tо‘g‘risida buyruq berib, men о‘zim podpolkovnik Kitayev bilan voqeani aniklab, choralar kо‘rish uchun Naymanchaga jо‘nadim… Kishlokka kelganimizda erkaklar, ayniksa ayellarning shovqin suroklari bizga sо‘zlashga imkon bermadi, Men sokchi- larimga olomonning oldingi safida turgan ayollarni chetlatishni buyurdim. Buyruq bajarildi. Shu payt olomon menga qarab tosh ota boshladi. Men va podpolkovnik Qitayev darxol tо‘pponchalarimizni shaylab, tosh otganlarni tutmoqchi bо‘ldik. Shulardan birini ushlayotganimda yurak dardim tutib qoldi» 33 . Marg‘ilondagi xalq harakati mana shu darada Mavlon Laylayev - Marg‘ilon qо‘zgolonida ishtirok etgan boshqa qatnashchilaridan Rahmon Razzoqov, Muzaffar G‘afurov, Qimsan Ibrohimov, Umarxon Yusufali Xо‘jayev, Nazir Abdullayev, 4533 1916 года в Средней Азии и Казахстане", ҳужжатлар тўллами, 176, 185, 253-бетлар. Muhammadrasul Muhammad Ibrohimov, Rahmatulla Maqsudov, Islom Rahimov, Tursun Mirzaboboyev va boshqalarning xotirasida ham tasdiklangan 34 . Marg‘ilon qо‘zg‘olonida ayollar ham aktiv ishtirok etdilar. Ulardan biri Chig‘anoq mahallasidan Chinni ona edi. 1936 yilda Toshkent Revolyusiya muzeyi ilmiy xodimi Xolisa Yо‘ldosheva Chinni opaning xotirasini yozib olib, «Qizil О‘zbekiston» gazetasida 1916 yil qо‘zg‘olonining 20 yilligi munosabati bilan e’lon qilgan edi. (U paytda Chinni opa Karl Marks nomli kolxozda ishlardi.) Chinni opa qо‘zg‘olonda ishtirok qilganini eslab, Marg‘ilon markazi Urdatagidagi harakatdan tashqari shahar mahallalaridagi kurashlarning tafsiloti tо‘g‘risida ham quyidagilarni aytib bergan edi: Usha paytda podsho askarlikka odam olar emish degan sо‘z chiqdi. Bir kun kо‘chada tо‘polon, qiy-chuv va shovqin ovozi eshitildi. Mahalla ellikboshilari mahallalardagi hamma kambag‘allarning bolalarini rо‘yxatga olinib, hukumatga yozib berishipti. Shuning uchun mahallada norozilik tug`ilib, hamma xalq ellikboshi Isa polvonni о‘ldirmoqchi bо‘lib izlab yurgan ekan. Men ham darrov 5 6 xotinni tо‘plab, «yuraveringlar, erkaklar qayerga borsa, biz ham shu yerga boramiz; ellikboshilar boylarning bolalarini qoldirib, bizning bolalarimizni yozib beripti, bunday ellikboshilarni erkaklar bilan birgalashib turib о‘ldiramiz», deb ularni ketimdan ergashtirib ketdim. Keyin erkaklar bilan qora kaltak bо‘lib Isa polvonning uyiga bordim va u yerda uni topib о‘ldirdik. Shundan keyin rо‘yxatlarni kuydirish maqsadida Chiganoqdagi pristavning uyiga о‘t qо‘ydik 35 . Marg‘ilonning Chig‘anoq mahallasidagi qо‘zg‘olonga Yо‘ldosh Oxunboboyev boshchilik qilgan edi. Marg‘ilon qо‘zgolonini bostirish uchun shaharga Orenburg polkining kazak soldatlari sotnyasi yuborildi. Qо‘zg‘olonchilar miltiq-pulemyot о‘qi ostida qoldi. 63 kishn о‘ldi va yarador bо‘ldi. Kо‘p kishilar qamaldi. 1916 yil oktabrida Skobelev (hozirgi Farg‘ona) shahrida muvaqqat harbiy sud о‘tkazildi. Sud hukmi bilan 15 kishi «qо‘llarida qurol bilan ochiqdan-ochiq hokimiyatga qarshi qо‘zg‘olon 34 Х. Зияев, ўша тўплам, 12-13-бетлар.Ўша жойда, 16- 69-бетлар. 35 Маргилонлаги курашдан бир парча. "Қизил Ўзбекистон", № 169 3146 , 1936 йил 24 июль. 2 Туркистон генерал-губернаторининг буйруғи билан булардан баъзиларининг ўлим жазоси 10 15 йил каторга билан алмаштирил- ган шгИАЛ, ф. 1405, оп, 530, д. 1068, 60-62- варақлар. 36 37kо‘targanliklari» va «mansabdor shaxslar va xususiy shaxs savdogarlarni о‘ldirganliklari» uchun osib о‘ldirishga hukm qilindi. Bular ichida Normuhammad Rahmatulla Ma’zumov, Mukarramxon Yusufali Xо‘jayev, Tojiboy Madaliyev, Laylaboy Qosimboyev, Normuhammad Masodiqov, Muhammad Habibullayev, Kamoliddinxoji Xoliyev va boshqalar bor edi 2. 5 kishi (Mavlon Laylayev, Kodirjon Mamasodiqxо‘jayev, Madraimqori Mirsaidov, Kosimxon va Umarxonxо‘ja Yusufali Xо‘jayevlar) «ochikdan-ochik hokimiyatga qarshi qо‘zg‘olon kо‘tarib, zо‘rlik va tartibsizlik qilganlik»da ayblanib, 15 yildan katorga jazosiga mahkum etildi. Shuningdek 40 kishi turli muddatlarda turmaga qamalishga hukm qilingan edi. Namangan ruhoniylari qur’ondan bir necha oyatlarni unga tanlab berdilar. Namangan machitida yuzlab kishilar yig‘ildi, Va’zchi general uchun baland bir joy tayyorlab qо‘yilgan edi. Oblast harbiy gubernatori general Gippiusga imomlar chopon kiygizishdi, boshiga salla о‘rashdi, Uning oldidagi stolga qur’on qо‘yildi. Ana shunday masxarabozlik bilan «musulmon ruhoniy» tusini olgan Gippius qur’on oyatlarini aholiga о‘qib, tushuntirib, hokimlarning buyrug‘iga itoat etish «ham qarz, ham farz» 36 ekanligini uqtirdi. Yuqorida bayon etilgan hodisa xalq qо‘zg‘oloni keskinlashib, mustamlaka ma’murlari katta vahimaga tushganidan dalolat beradi. A. I. Gippiusning mardikorlikka chaqirishning ixtiyoriy ekanligi tо‘g‘risidagi e’lonnomasi va musulmon ruhoniysi sifatida chiqishi podsho hukumatiga yoqmadi. U о‘zboshimchalik qilib «davlatning obrо‘sini yetkazish»da ayblanib Farg‘ona oblast harbiy gubernatorligi vazifasidan bо‘shatildi va Petrogradga chaqirib olinib, polkovnik P. P. Ivanov vaqtli harbiy gubernator etib tayinlandi. Ivanov kо‘zg‘olonchilarga qarshi jazo choralarini kuchaytirdi. Lekin mardikorlikka safarbarlik hamon barbod bо‘lmoqda edi. Avgustda Namanganning Chortoq volostida, Andijon, Ush uezdlarida ayniksa katta g‘alayonlar bо‘ldi. Arg‘ona iyulda 36 Красний Архив", 2(75)-том, 1936, 190-бет. 38Qо‘zg‘olonlarning zо‘rligi munosabati bilan chor hukumati Turkiston о‘lkasida mardikorlikka olish mud- datini 1916 yil 15 sentabrgacha kechiktirdi. Bu tadbir xalq harakatining kuchli ta’siri natijasi edi. Shuning uchun ham Turkiston oxranka bо‘limi boshlig‘ining 1916 yil 18 avgustdagi 3559-sonli maxfiy axborotida quyidagilar e’tirof etilgandi: «Ulka mahalliy aholisini mardikorlikka safarbar qilishni 15 sentyabrgacha kechiktirish tо‘g‘risida Oliy farmoyish e’lon qilingandan sо‘ng Farg‘ona oblast sartlari о‘rtasida: rus hukumati, sartlar tomonidan chiqqan tartibsizliklar - g‘alayonlardan qо‘rkib va tashvishlanib, yon berishga majbur bо‘ldi, shuning natijasida ushbu farmoyish kelib chiqdi, aslida esa mardikorlikka chaqirish farmoni amalga oshirilmaydi; agar shunga qaramay mardikorlikka olinadigan bо‘lsa yana qarshilik kо‘rsatish kerak, ana shundagina ular sartlarni tinch qо‘yishar, degan gap- sо‘zlar boshlandi…» Oxranka bо‘limining boshlig‘i yana: «Hozirgi paytda aholining kayfiyatidagi nisbiy osoyishtalikdan aholi tinchigan deb xulosa qilib bо‘lmaydi, chunki xalq g‘alayonlari davom etmoqda» deb yozgan edi 37 . 37 Ўзбекистон Тарих музейн архиви, д. 11, 10-31. 39Xulosa. Jizzax va Farg`ona qo`zg`olonlari mardikorlik bilan birga poraxorlikga qarshi qaratilgan.Qo`zg`olon ham edi odiy xalq har tamonlama ezilgan zaxmat ko`rgan xonlik davrida ezilgan mustamlaka davriga kelib yanada avj olib ketganligi. Sabr kosasini to’ldirdi odiy xalqda bir uydan 3-ayrim xonadaonlardan 1erkak bo’lsa shuni ham mardikorlik olib ketish to`g`risida hujatlar qilinganligi va boylarning farzandlari bormayotganligi ham katta sabab bo`ldi Mardikorlika qarshi hatrakatlar ayanchli bostirildi Jizzax qo`zg`oloni ishtirokchilaridan biri so`zlab bergan hikoyasida bir onaning o`lib yotganligi va bolasi borligi bolasi usha onani emib yotganligi bolaning qo`liga o`q tegib suyagi mayda-mayda bo`lib sinib yotnganligini aytadi.Qo`zg`oloni bostirishda tinch axollidan tortib ishtirokchilarigacha ayovsiz bostirilgani juda og`ir jazolanganligiga tarix uzi guvohlik beradi. 40Foydalanilgan adabiyotlar Rahbariy adabiyotlar. 1. UzR MDA 1-jamg`arma, 31 ro’yhat ,1100 3-varaq 2. ЎзР МДА, 1-жамгарма, 31-рўлхит, 1127-иш, 208-209 bарақлир 3. Туркистанский куриэр 1915 № 30 Mahhaliy adiplar. 4. Завқий. Танланган асарлар, Тошкент, 1958, 87-бет 5. X.Ziyoyev O’zbekiston I-II Jahon urishi davrida. 6. Z.Choriyev Turkiston mardikorlari safarbarlik va uning oqibatlari 7.Tursunov X. T. Ukaz soch C 56 8. Tursunov X T Кўрсатилган асар 159-bet Восстание 1916 г Туркмении с 218 9. Tursunov X. T. Восстаниэ 1916 goda v Sredni Azi I Kazakstane Tashkent 1962- yil C 49 10. Фозил Йўлдош ўғлининг Жиззах қўзғолони" достони Ўзбекистон Фанлар академиясининг А. С. Пушкин номидаги тил ва адабиёт институти ёзма асарлар фондида сақланади. Достоннинг бир қисми 1935 йилда Х. Зарифов ва Ш. Ражабовнинг Узбек совет фольклоридан намуналар" деган асарида, 1958 йилда Узбек халқ шоирларининг совет давридаги ижоди" тўпламида (тузувчилар 11. Ўрунхўжаев, Унутилмас кунлар, Ўздавнашр, 1961, 52-бет 12. Спдиков X. Арифа /V «Гулмстон». 1997,7-сом, И-17-6етдар Аминов А Бобожонова А эканомически и политически послетивия присосденения Средни Асии к Рассия – тошкент 1966 c 54 13. Зорин В Ю , Аманжoнова Д. А. к др. Национальный вопрос в Государственник Думах Р о с с и и . М, 1999. С. 195. 14. Шазддат Муродова XIX аср охири - XX аср бошларида Туркистон улкасидаги озодлик харакатлари тарихи 222-bet 15. Х. Зияев, ўша тўплам, 12-13-бетлар.Ўша жойда, 16- 69-бетлар. 16. Маргилонлаги курашдан бир парча. "Қизил Ўзбекистон", № 169 3146 , 1936 йил 24 июль. 2 Туркистон генерал-губернаторининг буйруғи билан булардан баъзиларининг ўлим жазоси 10 15 йил каторга билан алмаштирил- ган шгИАЛ, ф. 1405, оп, 530, д. 1068, 60-62-варақлар Xorijiy adabiyotlar. 17. Заяновский А.М. Мировая вайна 1914-1918-y -M, 1931 c 271 18. Bosstanis 1916-goda v Turkmeni Dakumenti I materili Ashxabod 1938-C 213-214 19. A.P.Kavalev Ko`rsatilgan asar 121-134- betlar. 20. Ковал вӗ П. А. Кўрсатилган асар, 63-бст 21. Ковалёв П. А. Кўрсатилган асар, 78-79-бетлар. 22. Ковалёв П. А. Кўрсатилган асар, 80-бст. Ўша ерда, 82-бет 23. Ковал в ӗ П. А. Кўрсатилган асар, 56-бст 24. Ковал в ӗ П. А. Кўрсатилган асар, 54-бст 25. Дневник Куропаткини, Красный архив, Т, 34, 1929, с. 45- 49. 4126. Дистник Куронатжнна, Краснкй аркив, т 34, 1929, с. 50. 1РМДХТА, 1720- жимгарма, 2-руйхат, 206-иш, 21 варах. 27. Кастелская З О осноные предпосылки восстаний 1916 год и Узбекистанс -М 1972 с 74 28. Кастелская З О Кўрсатилган асар 75 бет Тошкент 1922 г Xorijiy davlat adabiyotlari. 29. РМЛХТА, 1396-жамгарма, 3-руйхат, 549-кш, 576-578 –нарақлар 89 из 160 30. Shartnoma shartlariga Mufass .qar.Sharq yuldizi 1991-y 8-son 139-142-betlar. 31. Восстание 19 6 года в Средней Азии и Казахстане"ҳужжатлар тўплами, 153- бет. 32. Восстание 1916 года в Средней Азии и Казахстане*,ҳужжатлар тўплами, 136 - 137-бетлар. 33. Восстание 1916 года в Средней Азии н Казахстане ҳужжатлар тўплами, 121- бет 34. Восстание 1916 года в Средней Азии н Казахстане ҳужжатлар тўплами, 126- бет. 35. Восстание 1916 года в Средней Азии и Казахстане", ҳужжатлар туплами, 126-бет. 36. 1916 года в Средней Азии и Казахстане", ҳужжатлар тўллами, 176, 185, 253- бетлар.. Arxiv Muzey xujjatlari. 37. Красний Архив", 2(75)-том, 1936, 190-бет. 38. Ўзбекистон Тарих музейн архиви, д. 11, 10-31.

K IR I SH

  1. Bob. Birinchijahon urishining Turkistonga tasiri.
    1. Birinchi jahon urishisabab va oqibatlari.                        
    2. Ta`lim ishlab chiqarish va qishloq xo`jaligi.                   
  2. Bob. Turkistondagi xalq xarakatlari.
    1. 1916-yil Jizzax qo’zg’oloni.                                
    2. Farg`ona viloyatidagi harakatlar.                                   

X U L O S A                                                                          

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RО‘YXATI   

Sotib olish