• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 13000UZS
Размер 42.8KB
Покупки 0
Дата загрузки 22 Сентябрь 2025
Расширение docx
Категория Педагогика

Продавец

Bohodir Jalolov

Дата регистрации 10 Май 2023

5700 Продаж

Bo’lajak o’qituvchilar pedagogik mahoratining nazariy va metodologik asoslari

1) Bobur hayoti va ijodini tarixiy-pedagogik nuqtayi nazardan o’rganish; 2) uning asarlaridagi ta’limiy va tarbiyaviy g’oyalarni tahlil qilish; 3) Boburning pedagogik qarashlarini zamonaviy pedagogik mahorat bilan bog’lash; 4) Bobur ijodidan dars jarayonlarida foydalanish usullarini taklif etish. Kurs ishining obyekti – Bobur hayoti va ijodi, predmeti esa – uning asarlarida ifodalangan pedagogik fikrlar, ularning zamonaviy ta’lim-tarbiya tizimidagi o’rni va ahamiyatidir. Kurs ishi tarkibiy jihatdan uch bobdan iborat. Birinchi bobda Bobur shaxsiyatining pedagogik qarashlari, hayoti va ma’rifatparvarlik g’oyalari tahlil qilinadi. Ikkinchi bobda esa Bobur asarlaridagi pedagogik mahorat unsurlari, xususan, “Boburnoma”da ta’lim-tarbiya bilan bog’liq fikrlar, o’qituvchilik ideallari ko’rib chiqiladi. Uchinchi bobda Bobur ta’limotining zamonaviy pedagogik mahoratdagi ahamiyati, uni ta’lim jarayoniga integratsiya qilish imkoniyatlari yoritiladi. Har bir bobda Bobur qarashlarini zamonaviylik bilan bog’lovchi muhim jihatlar keng tahlil etilib, kurs ishi umumiy pedagogik jarayonga ilmiy-amaliy hissa qo’shadi. 4 she’riyati o’zida madaniy, ma’rifiy va axloqiy qadriyatlarni mujassam etgan bo’lib, u yoshlarning qalbiga chuqur ta’sir etadi. Bobur yoshlarni hayotdagi qiyinchiliklarga tayyorlash, ularni iroda va sabr-toqatga chaqirish, shuningdek, ma’naviy kamolotga erishish yo’llarini ko’rsatishda o’ziga xos uslubga ega. Bu jihatdan uning asarlari pedagogik mahorat namunasidir. Bobur poetikasida tarbiyaviy yo’nalishlarning yana bir muhim jihati yoshlarni milliy madaniyat, urf-odat va an’analarni hurmat qilishga chaqirishdir. Shoirning asarlarida ona tili, ota-bobolardan meros bo’lib qolgan qadriyatlar, vatanparvarlik mavzulari ko’p uchraydi. Bu esa yoshlarning milliy o’zligini anglashiga, ma’naviy barkamollikka erishishiga xizmat qiladi. Bobur yoshlarni bugungi kun voqeliklari bilan tanishtirgan holda, ularni o’z maqsad va orzulariga sadoqatli bo’lishga, shu bilan birga o’z xalqining tarixiy ildizlariga hurmat bilan qarashga chaqiradi. Shuningdek, Boburning poetik g’oyalari shaxsiy ma’naviy kamolotga erishish, insonning ichki dunyosini tozalash, axloqiy yuksalishga intilish kabi muhim tarbiyaviy yo’nalishlarni ham o’z ichiga oladi. Shoir asarlarida odamlarni halollik, mehr-shafqat, sabr-toqat, adolat kabi fazilatlarni egallashga chaqiruvchi ko’plab o’git va nasihatlar mavjud. Bu o’gitlar yosh avlodni nafaqat tashqi muhitga moslashishga, balki o’zining ichki olamini ham rivojlantirishga undaydi. Shu tarzda, Bobur poetik merosi yoshlar tarbiyasida muhim o’rin tutadi va ularning ma’naviy, axloqiy rivojlanishiga katta hissa qo’shadi. Boburiy poetikaning tarbiyaviy yo’nalishlari bugungi ta’lim-tarbiya jarayonlarida ham o’zining dolzarbligini yo’qotmaydi hamda yoshlarni to’g’ri yo’lga boshlashda muhim vosita bo’lib xizmat qiladi. 2.3. Boburning o’qituvchi shaxsiga bergan bahosi va ideallari Bobur o’z asarlarida o’qituvchi va tarbiyachining shaxsiy fazilatlari, ularning jamiyatda tutgan o’rni haqida chuqur fikrlarni bildirgan. Uning fikricha, o’qituvchi nafaqat bilim beruvchi, balki tarbiyaviy va ma’naviy yo’l- 15 jihatlar yoshlar ongiga atrof-muhitga nisbatan mas’uliyat, ona Vatanga sadoqat, tarixiy xotiraga hurmat, madaniy merosga sodiqlik kabi fazilatlarni singdirishda katta ahamiyat kasb etadi. Bobur shaxsiyati va ijodi orqali o’zbek pedagogikasining boyligi, qadimiy milliy tarbiya an’analarining zamonaviylik bilan uyg’unlashgan modeli shakllanganini anglash mumkin. Xulosa qilib aytganda, Boburning pedagogik qarashlari va tarbiyaviy g’oyalari nafaqat o’z zamoni uchun, balki hozirgi va kelajak avlodlar tarbiyasi uchun ham muhim manba bo’lib qolmoqda. Uni o’rganish, yoshlar ongiga singdirish va amaliyotga tatbiq etish — har bir pedagog va tarbiyachi zimmasidagi dolzarb vazifa sanaladi. Boburiy pedagogika — bu o’zbek ma’naviyatining ildizlari, buguni va kelajagini bog’laydigan mustahkam ko’prikdir. 26 ham dolzarb ahamiyatga ega. Shunday qilib, Bobur asarlarida axloqiy va estetik tarbiya masalalari nafaqat adabiy, balki pedagogik ahamiyatga ega bo’lib, yoshlarning barkamol shaxs bo’lib kamol topishida muhim rol o’ynaydi. Shuningdek, Bobur o’zining asarlarida axloqiy va estetik tarbiya masalalarini ko’tarar ekan, bu borada o’ziga xos uslub va yondashuvlarni qo’llagan. U axloqiy fazilatlarni targ’ib qilishda faqatgina nasihat berish yoki an’anaviy tushunchalarni takrorlash bilan cheklanmay, balki ularni hayotiy voqealar, tarixiy shaxslar timsolida, real obrazlar orqali yoritishga harakat qilgan. Masalan, “Boburnoma”da keltirilgan voqealar, jang maydonidagi voqeliklar, do’stlik va xiyonat, sabr-toqat va jur’atli qarorlar orqali Bobur axloqiy tanlov va hayotiy pozitsiya masalalariga e’tibor qaratadi. Bu orqali o’quvchi nafaqat voqealardan xabardor bo’ladi, balki o’zida muayyan axloqiy mezonlarni shakllantirish imkoniga ega bo’ladi. Estetik tarbiya nuqtayi nazaridan esa Bobur asarlaridagi tilning nafisligi, tasviriy vositalarning boyligi, musiqiy ohangdorligi, rang-barang obrazlar orqali go’zallikni his qilishga undashi alohida ahamiyatga ega. Bobur tabiat manzaralarini juda nozik, g’oyat estetik did bilan tasvirlagan. U tog’lar, daryolar, bog’lar, gullar, qushlar tasvirida tabiat va inson o’rtasidagi uyg’unlikni ko’rsatadi. Bu esa estetik tarbiya vositasi sifatida yosh kitobxonda go’zallikni anglash, uni qadrlash va asrash tuyg’usini uyg’otadi. Ayniqsa, “Boburnoma”dagi geografik tasvirlar, iqlim va landshaft tavsiflari orqali Bobur san’atga bo’lgan e’tiborini, tabiatga bo’lgan mehrini ifoda etgan. Bobur estetik tarbiyani ma’naviy yuksalish, ruhiy kamolot va hayot go’zalligini his qilish bilan bog’lab talqin etgan. Uningcha, haqiqiy go’zallik faqat tashqi ko’rinishda emas, balki ichki dunyo, qalb pokligi, niyat halolligi va ruhiy barqarorlikda mujassam bo’ladi. Shu bois ham u o’z asarlarida ichki kechinmalar, nozik tuyg’ular, muhabbat, vatanparvarlik, fidoyilik, do’stlik kabi insoniy hissiyotlarni go’zal, nafis va chuqur ma’noli ifodalar bilan tasvirlaydi. 9 ularga ko’rsatgan hurmati hamda ilmli inson bo’lish zarurati haqidagi fikrlari ta’limning ruhiy-ma’naviy poydevorini tashkil qiladi. Asarda bolalik va o’smirlik davrining o’ziga xos psixologiyasi, yoshlarning orzu-umidlari, idealga intilishi va kamolotga bo’lgan ehtiyoji nozik tarzda ifodalangan. Bu esa pedagoglar uchun ham qimmatli tajriba bo’lib xizmat qiladi. Chunki pedagogik nuqtayi nazardan, yosh avlodni tarbiyalashda ularning psixologik holatini, ichki kechinmalarini anglash muhim ahamiyat kasb etadi. Shunday qilib, “Boburnoma”da Bobur ta’lim va tarbiyaga oid fikrlarni hayotiy voqealar, obrazlar, qarorlar va xatti-harakatlar orqali berib, uni zamonaviy o’quvchilarga tushunarli, hayotga yaqin va qiziqarli shaklda taqdim etgan. Asar, pedagogik jihatdan olib qaralganda, ko’plab tarbiyaviy metod va usullarga boy bo’lib, ayniqsa bugungi ta’lim jarayonida tarbiyaviy material sifatida katta ahamiyatga ega. Shu sababli, “Boburnoma”ning tarbiyaviy g’oyalari va undagi pedagogik uslublarni zamonaviy ta’limga tadbiq etish dolzarb vazifalardan biri hisoblanadi. Bobur o’z asarida inson kamoloti yo’lida doimiy intilishni, bilim olish va uni amaliyotda qo’llash zaruratini ta’kidlaydi. U ilmning nafaqat shaxsiy yuksalish, balki butun jamiyat taraqqiyoti uchun muhim omil ekanligini anglagan. Shu sababli ham “Boburnoma”da keltirilgan ilm-fan va ta’lim bilan bog’liq fikrlar, bevosita har bir o’qituvchi va tarbiyachi uchun dolzarb ahamiyatga ega bo’lishi mumkin. Bobur hayotining turli bosqichlarida duch kelgan sinovlar, ularni yengib o’tish yo’llari, o’z ustida ishlashga bo’lgan qat’iyati bugungi yoshlar uchun o’rnak bo’lishi kerak. Ayniqsa, mustaqil qaror qabul qilish, liderlik qobiliyatlari, boshqaruvda adolat va halollikka asoslanish kabi jihatlar zamonaviy pedagogik yetakchilar uchun foydali metodik yo’riq sifatida talqin qilinadi. Boburning “Boburnoma”si xalqni sevish, unga xizmat qilish g’oyalari bilan ham to’yingan. U biror voqeani bayon etar ekan, unda xalq manfaati, 12 KIRISH Zahiriddin Muhammad Bobur – o’z davrining buyuk siymolaridan biri, tarixda sarkarda, shoir, adib, mutafakkir sifatida tanilgan yuksak shaxs bo’lib, uning serqirra ijodi bugungi kun ilm-fani, ayniqsa, pedagogika sohasida chuqur o’rganilishi muhimdir. Boburning asarlarida nafaqat tarixiy va adabiy, balki tarbiyaviy, axloqiy, ma’naviy jihatlar chuqur o’z aksini topgan. Aynan shuning uchun ham Bobur ijodi pedagogik qarashlar nuqtayi nazaridan tahlil qilinib, bugungi zamonaviy ta’lim tizimiga mos holda tadbiq etilishi dolzarb masalalardan biridir. Bobur o’z asarlarida yosh avlodga bo’lgan mehr-muhabbatini, ularni ilmga, halollikka, vatanparvarlikka, mehnatsevarlikka da’vat etuvchi g’oyalarini ifoda etadi. U hayoti davomida bilimli, aql-zakovatli, ezgulik timsoli bo’lgan shaxslarni qadrlagan va ularning ta’siri orqali jamiyat taraqqiy etadi, degan fikrni ilgari surgan. Shunday yuksak fazilatlarni singdirgan Bobur merosi pedagogik nuqtayi nazardan qanchalik muhim ekani uning asarlariga chuqur yondashilganda yanada yaqqol namoyon bo’ladi. Ayniqsa, “Boburnoma” kabi tarixiy va badiiy ahamiyatga ega bo’lgan asarda ta’lim- tarbiyaviy qarashlarning to’la ifodasi mavjud bo’lib, zamonaviy o’qituvchi uchun boy manba vazifasini o’taydi. Shu bilan birga, Boburning shaxsiyati va fikrlari nafaqat tarixiy shaxs sifatida, balki pedagogik namuna sifatida ham yosh avlodga o’rnak bo’lishi mumkin. Kurs ishining dolzarbligi Bobur merosining tarbiyaviy va didaktik qirralarini o’rganish orqali bugungi ta’lim-tarbiya jarayoniga moslashtirish imkoniyatlarini tahlil qilishdan iborat. Mazkur kurs ishining maqsadi – Zahiriddin Muhammad Boburning pedagogik qarashlarini o’rganish, ularning mazmun-mohiyatini aniqlash va zamonaviy ta’limda qo’llash imkoniyatlarini ochib berishdan iborat. Shu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar belgilab olindi: 3 yuksak darajada qadrlagan. “Boburnoma”da keltirilgan ayrim holatlar ham Boburning hayotida ustozlarining ta’siri, ularning maslahatlariga amal qilgani va o’z navbatida, o’z atrofidagi yosh avlodni tarbiyalashga bo’lgan intilishlarini aks ettiradi. U jamiyatda axloqiy inqirozning oldini olish, yoshlarni vatanparvar, bilimli, halol va vijdonli qilib voyaga yetkazish uchun avvalo, o’qituvchi shaxsini yetuk bo’lishi lozimligini ta’kidlaydi. Bobur pedagogik yondashuvda o’qituvchining nafaqat dars berish, balki tarbiyaviy rolini ham asosiy deb hisoblaydi. Ustoz – bu jamiyat taraqqiyotiga zamin yaratadigan muhim kuch, shuning uchun ham o’qituvchi o’z kasbini chuqur anglagan, mas’uliyatli, halol va fidokor bo’lishi lozim. Bobur nazarida ustozlar – bu shunchaki kasb egasi emas, balki ma’naviy yo’l ko’rsatuvchi murabbiylardir. Ustozning so’zlari, yurish-turishi, hatto kundalik muomalalari ham shogirdlar tarbiyasiga ta’sir ko’rsatadi. Shu sababli, Bobur shaxsiy namunali hayot kechirgan o’qituvchilarni yuksak baholaydi va ular jamiyatda o’ziga xos hurmat-e’tibor bilan qaralishga loyiq ekanini ta’kidlaydi. Zamonaviy ta’lim nazariyalarida ham o’qituvchining ijtimoiy va ma’naviy roli muhim o’rinda turadi. Bu jihatdan qaraganda, Boburning qarashlari XXI asr talim strategiyasi uchun juda dolzarb hisoblanadi. Bobur merosida ifodalangan pedagogik ideallar asosida zamonaviy o’qituvchining shaxsiy portretini yaratish mumkin: bu inson har doim izlanishda bo’lgan, o’z ustida ishlovchi, shogirdiga chuqur mehr bilan yondashuvchi, adolatli va ijtimoiy mas’uliyatni his qiluvchi shaxs bo’lishi kerak. Shunday qilib, Boburning o’qituvchi shaxsiga bergan yuksak baholari, ustozlikka bo’lgan chuqur hurmati va u bilan bog’liq idealistik qarashlari bugungi kunda ham o’z ahamiyatini yo’qotmagan. Aksincha, ular hozirgi ta’lim jarayonida o’qituvchining ma’naviy qiyofasini shakllantirishda, kasbiy yetuklik darajasini belgilashda, yosh avlod tarbiyasida barqaror tamoyillarni belgilab berishda muhim nazariy asos bo’lib xizmat qilmoqda. Boburiy qarashlar hozirgi 17 shakllantirishga intilgan. Uning hukmronligi davrida adabiyot va san’at ravnaq topgan, shoirlar, olimlar va san’atkorlar qo’llab-quvvatlangan. Aynan mana shu jarayonlar orqali Bobur shaxsan o’zi namuna bo’lib, ilm-fan va madaniyatga bo’lgan hurmatini amaliy faoliyati bilan isbotlagan. Tarbiyaviy nuqtai nazardan qaraganda, Boburning g’oyalari yoshlar qalbida vatanparvarlik, insonparvarlik, rostgo’ylik, halollik, saxovat, hurmat, mehnatsevarlik kabi yuksak fazilatlarni shakllantirishda katta rol o’ynaydi. Ayniqsa, bugungi zamon talablariga mos holda yoshlarda ma’naviy immunitetni kuchaytirish, g’arazli mafkuralardan saqlash, ularni yurtga, millatga, ona tiliga sadoqatli etib tarbiyalashda Bobur merosi katta pedagogik ahamiyatga ega. Uning ijodi orqali o’quvchilarda fikrlash, tahlil qilish, ijobiy namunalarni qabul qilish va ulardan hayotda foydalana olish ko’nikmalari shakllanadi. Shuni ham alohida ta’kidlash kerakki, Boburning ma’rifatparvarlik g’oyalari bugungi ta’lim-tarbiya tizimi uchun juda muhim g’oyaviy resurs hisoblanadi. U yoshlarga faqat bilim berish emas, balki ularni tarbiyalash, komil inson sifatida shakllantirish, ularning axloqiy-ma’naviy olamiga ijobiy ta’sir ko’rsatish uchun boy tajriba va mazmunga ega. Ayniqsa, zamonaviy pedagoglar, o’qituvchilar, tarbiyachilar Bobur asarlaridagi fikr-mulohazalarni o’z kasbiy faoliyatida qo’llash orqali ta’lim-tarbiyani chuqurroq, mazmunan boyroq va natijador qilishlari mumkin. Xulosa qilib aytganda, Bobur ma’rifatparvarlik qarashlari o’z davrining pedagogik tafakkuriga yangicha yo’sinda yondashgan, bugungi zamonda esa yoshlar tarbiyasi uchun ulkan ma’naviy zamin vazifasini bajaradi. Uning g’oyalari har qanday davr uchun dolzarb bo’lib qoladi, chunki ular insonning komillikka intilishi, jamiyat taraqqiyotiga hissa qo’shishi kabi abadiy qadriyatlarni o’zida mujassam etgan. 7 – www.fanvaolim.uz – ilmiy-pedagogik maqolalar sayti 29 Bu jihatlar orqali u zamonaviy tarbiyaviy adabiyot uchun ham o’rnak bo’ladigan muhim meros qoldirgan. Zamonaviy pedagogika nuqtayi nazaridan olib qaraganda, Boburning asarlaridagi axloqiy va estetik tarbiya g’oyalari o’quvchilarni nafaqat bilimli, balki axloqli, badiiy didga ega, ma’naviy yetuk inson sifatida tarbiyalashga xizmat qiladi. Bu esa uni nafaqat tarixiy shaxs, balki pedagogik meros egasi sifatida ham qadrli qiladi. Shu ma’noda, Bobur asarlaridagi axloqiy va estetik tarbiya masalalarini o’rganish va amaliyotga tatbiq etish hozirgi ta’lim-tarbiya tizimi oldida turgan muhim vazifalardan biridir. 10 yo’riq ko’rsatuvchi muhim shaxsdir. Bobur o’qituvchining bilimdonligi, halolligi, sabr-toqati, mehribonligi va adolatparvarligi kabi sifatlarni yuqori qadrlagan. U ta’kidlaganidek, haqiqiy o’qituvchi o’z shogirdlari qalbiga bilimdan tashqari, insoniylik va axloqiy qadriyatlarni singdirishi lozim. Bobur o’qituvchi idealini yaratishda shaxsning ma’naviy kamoloti va pedagogik mahoratini birlashtirishga katta ahamiyat bergan. Uning fikricha, o’qituvchi o’z shaxsiy fazilatlari bilan shogirdlarga namuna bo’lishi kerak, chunki o’qituvchi shaxsiyati ta’lim-tarbiya jarayonining muvaffaqiyatida muhim omil hisoblanadi. Boburiy qarashlarda o’qituvchi doimo o’zini takomillashtirishga intilishi, yangiliklarni o’rganishi, zamonaviy bilim va metodlarni qo’llashi zarur. Shuningdek, Bobur o’qituvchini jamiyat taraqqiyotining asosiy harakatlantiruvchi kuchi sifatida ko’radi. Unga ko’ra, o’qituvchilar o’z bilimlarini shogirdlarga yetkazish bilan birga, ularning ongini ochish, ijodkorlik va mustaqil fikrlash qobiliyatini rivojlantirishga xizmat qilishi lozim. Shu bois Bobur pedagogik mahoratni o’qituvchining shaxsiy va kasbiy rivojlanishining ajralmas qismi sifatida ko’radi va uning o’rganilishi, takomillashuvi ta’lim jarayonining sifatini oshirishga xizmat qilishini ta’kidlaydi. Boburning bu qarashlari zamonaviy pedagogik nazariyalar bilan hamohang bo’lib, o’qituvchi shaxsining o’zaro ta’sir va muloqotdagi o’rni hamda ta’lim jarayonidagi roli haqida chuqur tushuncha beradi. Boburiy pedagogika o’qituvchining shaxs sifatida kamoloti, uning bilim va tarbiya jarayonlarida samarali faoliyat ko’rsatishi uchun muhim nazariy asoslarni shakllantiradi. Shu sababdan, Boburning pedagogik qarashlari bugungi ta’lim tizimida o’qituvchi sifatida shakllanish, pedagogik mahoratni rivojlantirish va samarali pedagogik faoliyat ko’rsatishda dolzarb ahamiyatga ega bo’lib qolmoqda. Bobur o’zining hayotiy tajribasi, davlat boshqaruvi va adabiy faoliyati davomida ustoz-shogird munosabatlariga alohida e’tibor qaratgan. U shogirdga faqat bilim emas, balki to’g’ri yo’lni ko’rsatuvchi, ma’naviy va axloqiy jihatdan to’g’ri shakllanishiga xizmat qiluvchi inson sifatida o’qituvchining rolini 16 11. Ne’matova M. Ta’lim tarbiya tarixidan. – Buxoro: BuxDU nashriyoti, 2015. 12. Nosirov M. Bobur asarlarida tarbiyaviy g’oyalar. – Toshkent: Ilm Ziyo, 2016. 13. Rasulov A. Ma’naviyat va ma’rifat asoslari. – Toshkent: Ma’naviyat, 2012. 14. Sharipova O. Pedagogik meros va qadriyatlar. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2021. 15. Yo’ldoshev Q. Bobur ijodida axloqiy tarbiya. – Andijon: Ilm va taraqqiyot, 2022. Qo’shimcha adabiyotlar: – ZiyoNet elektron kutubxonasi: www.ziyonet.uz – “O’zbek adabiyoti tarixi” – akademik nashr, O’zR FA – “Pedagogik mahorat” – darslik, TDPU – www.pedagog.uz – Pedagogik metodlar portali – www.adabiyot.uz – Bobur va o’zbek adabiyoti haqidagi maqolalar bazasi – www.kitob.uz – Bobur asarlari elektron nusxalari – www.edu.uz – O’zbek ta’lim portali – Google Scholar – Bobur pedagogik qarashlari bo’yicha ilmiy maqolalar – National Library of Uzbekistan – Boburga oid tarixiy-pedagogik materiallar 28 II BOB. BOBUR ASARLARIDA PEDAGOGIK MAHORAT UNSURLARI 2.1. “Boburnoma”da ta’lim va tarbiya haqidagi fikrlar “Boburnoma” — bu faqat tarixiy manba emas, balki pedagogik ahamiyatga ega bo’lgan, axloqiy va ma’naviy qadriyatlar bilan boyitilgan bebaho asardir. Zahiriddin Muhammad Bobur o’z hayot yo’lini, boshidan kechirgan voqealarini, qiyinchilik va yutuqlarini tasvirlar ekan, ular orqali o’quvchi-yosh avlodni sabr-toqat, iroda, vatanparvarlik, halollik, adolat kabi yuksak insoniy fazilatlarga undaydi. “Boburnoma” sahifalarida ta’lim va tarbiya masalalariga bevosita to’xtalib o’tilmagan bo’lsa-da, har bir voqeaning tafsiloti, har bir qahramonning xatti-harakati orqali pedagogik g’oyalar ilgari suriladi. Bobur, o’zining bolalik yillari, maktabdagi ta’limi, murabbiylari bilan bo’lgan munosabatlarini qayd etarkan, ularning bilimli, kamtar va namunali inson bo’lishi muhimligini ta’kidlaydi. U o’z o’qituvchilaridan olgan saboqni nafaqat ilmiy, balki tarbiyaviy mezonlar asosida qadrlagan. Ayniqsa, bilimga chanqoqlik, hayotga real nigoh, mustaqil fikrlash, murakkab vaziyatlarda to’g’ri qaror qabul qilish kabi jihatlar Bobur tafakkurining asosiy tamoyillaridan biri bo’lgan. “Boburnoma”da keltirilgan tarixiy voqealar orqali Bobur yosh avlodga hayot saboqlarini beradi. Masalan, janglarda qabul qilgan qarorlarining oqibatlari, sodiq do’stlarining xizmatlari yoki xiyonatkorlarning qilgan ishlari tasvirida muayyan axloqiy xulosa chiqarishga undaydi. Bu xulosalar bevosita aytilmasa-da, o’quvchida hayotiy qarashlar, axloqiy mezonlar shakllanishiga turtki bo’ladi. Shu jihatdan, “Boburnoma” tarbiyaviy kuchga ega bo’lgan adabiy-tarixiy manba sifatida pedagogik faoliyatda keng foydalanilishi mumkin. Bundan tashqari, Bobur o’z asarida ilm-ma’rifatning jamiyatdagi o’rni, ulamolarga bo’lgan ehtirom, ilmli kishining qadri haqida fikr yuritadi. U ilm egalarini yuksak qadrlaydi va ularni jamiyatning eng zarur qatlamlaridan biri deb biladi. “Boburnoma”da olimlar, shoirlar, adiblar bilan bo’lgan suhbatlari, 11 jarayonlarida tarbiyaviy yondashuv sifatida foydalanilishi mumkin. Uning ta’limotidagi axloqiy g’oyalar yoshlarga real hayotdagi muammolarni qanday hal qilish, qanday to’g’ri yo’lni tanlash, qanday maqsad sari intilish kerakligini ko’rsatadi. Shuningdek, Bobur ijodi orqali yoshlarning estetik didini, badiiy tafakkurini shakllantirish ham mumkin. Uning g’azallaridagi go’zallik, tabiat manzaralari, insoniy tuyg’ular ifodasi yoshlar ongida san’at va badiiyatga mehr uyg’otadi. Bu esa o’z navbatida, ularning qalban pok, ma’naviy boy va irodali shaxs bo’lib yetishishiga xizmat qiladi. Bobur ijodidagi jasorat, donolik va mardlik kabi fazilatlar yoshlarni faol fuqarolik pozitsiyasiga ega bo’lgan, vatanparvar, ongli, intellektual shaxs bo’lib shakllanishiga xizmat qiladi. Bugungi globallashuv davrida milliy o’zlikni saqlash, ajdodlar merosiga sodiqlik ruhida tarbiyalash orqali yoshlar ma’naviy immunitetga ega bo’ladi. Xulosa qilib aytganda, Boburiy pedagogika bugungi ta’lim tizimi uchun boy metodik manba bo’lib, uning g’oyaviy va tarbiyaviy qudrati zamonaviy o’quvchilarning ongini va ruhiyatini boyitishda nihoyatda muhim vositadir. Shu bois, Bobur asarlarini yoshlar tarbiyasida faol qo’llash, ularni o’quv dasturlariga chuqur kiritish pedagogik jarayon samaradorligini oshirish bilan birga, milliy istiqlol g’oyalarini yoshlar ongiga chuqur singdirish imkonini beradi. Shuningdek, Boburiy pedagogik merosning bugungi zamonaviy tarbiya jarayonidagi dolzarbligi shundaki, u faqat nazariy g’oyalargagina asoslanmay, balki amaliy hayotiy tajribalar bilan mustahkamlangan. Zahiriddin Muhammad Bobur o’z hayot yo’lida duch kelgan qiyinchiliklar, siyosiy sinovlar, ilm va adabiyotga bo’lgan mehr-muhabbati orqali yosh avlodga hayotda qat’iyatli bo’lish, maqsad sari intilish va har qanday holatda ham o’zligini yo’qotmaslikni o’rgatadi. Ayniqsa, “Boburnoma”da tasvirlangan voqealar orqali u inson sifatida qanday yetuklikka erishganini, qanday fidoyilik bilan el-yurt manfaatini himoya qilganini ko’rsatib beradi. Bu jihatlar, o’z navbatida, yoshlarda liderlik 22 Yuqoridagilardan kelib chiqib aytish mumkinki, Boburiy pedagogika zamonaviy ta’lim tizimi uchun boy g’oya va tajriba manbai bo’lib, yoshlar tarbiyasining barcha bosqichlarida – maktabgacha ta’limdan oliy ta’limgacha bo’lgan bosqichlarda samarali foydalanilishi mumkin. Shu bois, ta’lim muassasalarida Bobur asarlaridan keng foydalanish, ularni sinf darslarida, fan olimpiadalarida, adabiyotiy va tarbiyaviy tadbirlarda tatbiq qilish yoshlarning har tomonlama yetuk shaxs bo’lib shakllanishlariga xizmat qiladi. Boburiy g’oyalar asosida shakllangan yoshlar faqatgina bilimli emas, balki vatanparvar, ma’naviy barkamol, ongli fuqarolar sifatida jamiyat taraqqiyotiga munosib hissa qo’shadilar. 24 qadriyat sifatida, balki tarbiyaviy ahamiyat kasb etuvchi boy pedagogik manba sifatida ham muhimdir. 1.2. Boburning ma’rifatparvarlik g’oyalari va ularning tarbiyaviy mohiyati Zahiriddin Muhammad Bobur o’z davrining eng yirik madaniyat va ma’rifat namoyandalaridan biri sifatida nafaqat siyosiy arbob, shoir va harbiy sarkarda, balki ziyoli inson, komil shaxs namunasi ham bo’lgan. Uning ma’rifatparvarlik qarashlari “Boburnoma”, g’azallari va boshqa asarlarida chuqur ifoda etilgan bo’lib, bu qarashlar o’sha davr jamiyati uchun ham, bugungi kun uchun ham muhim tarbiyaviy manba sifatida xizmat qiladi. Bobur ilm-fan va ma’rifatni inson hayotining mazmuni deb bilgan, bu esa uning hayoti va ijodida ko’plab misollar bilan isbotlangan. U o’z davrida fan, madaniyat, adabiyot, san’at va me’morchilikni rivojlantirishga katta e’tibor bergan. Ayniqsa, Bobur yosh avlodni tarbiyalashda ularning qalbida yuksak axloqiy fazilatlarni shakllantirish, ijtimoiy ong va tafakkur darajasini yuksaltirishga alohida urg’u bergan. Bobur o’z asarlarida ta’lim va tarbiyaning jamiyatdagi o’rni haqida chuqur mulohazalar yuritgan. Uning fikricha, jamiyat taraqqiyotining asosi – bu ilmli, ma’naviyatli va axloqiy yetuk insondir. Shu bois, u yoshlarni aql-idrok, tafakkur va bilim olishga undab, ularni kitob o’qishga, mustaqil fikrlashga, odob-axloqqa intilishga da’vat etgan. Uning g’azallarida ma’rifat, sabr-toqat, kamtarlik, haqiqatparastlik kabi fazilatlar kuylangan bo’lib, bu fazilatlar har bir shaxsning tarbiyaviy poydevoriga aylanishi kerakligi ta’kidlangan. Bobur hayotida ilm olish faqat shaxsiy kamolot uchun emas, balki ijtimoiy mas’uliyat, xalq oldidagi burch sifatida ham qaralgan. Bobur o’zining siyosiy faoliyatida ham ma’rifatparvarlik g’oyalariga asoslangan boshqaruv siyosatini yuritgan. U o’z davlatida maktablar, kutubxonalar, madaniyat va ilm maskanlarini barpo etishga katta e’tibor bergan. Bu orqali u aholining savodxonligini oshirish, bilimli va madaniyatli jamiyatni 6 MUNDARIJA KIRISH .................................................................................................................................................... 3 I BOB. BOBUR SHAXSIYATINING PEDAGOGIK QARASHLARI ................................................................... 5 1.1. Zahiriddin Muhammad Bobur hayoti va ijodiga umumiy nazar ...................................................... 5 1.2. Boburning ma’rifatparvarlik g’oyalari va ularning tarbiyaviy mohiyati ........................................... 6 1.3. Bobur asarlarida axloqiy va estetik tarbiya masalalari .................................................................... 8 II BOB. BOBUR ASARLARIDA PEDAGOGIK MAHORAT UNSURLARI ....................................................... 11 2.1. “Boburnoma”da ta’lim va tarbiya haqidagi fikrlar ........................................................................ 11 2.2. Bobur poetikasida yosh avlodga murojaat va tarbiyaviy yo’nalishlar ........................................... 14 2.3. Boburning o’qituvchi shaxsiga bergan bahosi va ideallari ............................................................. 15 XULOSA ................................................................................................................................................ 25 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ROʻYXATI .......................................................................................... 27 2 adolatli boshqaruv, zolimlikka qarshi kurashish kabi qadriyatlarni ilgari suradi. Bu fikrlar bevosita shaxsga ta’sir qiluvchi kuchga ega bo’lib, o’quvchi qalbida Vatanga sadoqat, mehnatsevarlik va burchni anglash tuyg’ularini uyg’otadi. Shuningdek, asarda shoir sifatidagi Bobur poetik tasvirlar orqali hayotni chuqur tahlil qiladi, fikr va his-tuyg’ularni aniq ifodalab, o’quvchiga nafaqat bilim, balki estetik zavq ham baxsh etadi. Shu bilan birga, Bobur ilmli shaxslarni qadrlash, ularning fikrlariga hurmat bilan yondashish, tajribadan foydalanish zarurati haqida ko’p bora fikr yuritadi. U o’zining davlat boshqaruvida, harbiy yurishlarda, ijtimoiy hayotda duch kelgan vaziyatlarda olimlar maslahatiga tayanadi. Bu holat Bobur shaxsida bilimga, maslahatga ochiqlik, tafakkur kengligi, mantiqiy fikrlash kabi pedagogik fazilatlarni ko’rsatadi. Bu fazilatlar o’qituvchi shaxsida bo’lishi lozim bo’lgan muhim jihatlardir. “Boburnoma”dagi pedagogik yondashuvlar bevosita zamonaviy dars jarayonida qo’llanilishi mumkin. Masalan, o’quvchilarga mustaqil fikr yuritish, tarixiy shaxslar faoliyatini baholash, axloqiy xulosalar chiqarish, o’z hayotiga tegishli xulosa yasash kabi topshiriqlar asosida Bobur fikrlari o’quv dasturiga integratsiya qilinishi mumkin. Bu nafaqat darsni jonlantiradi, balki yoshlarning mustaqil fikrlovchi, ongli va ma’naviyatli shaxs sifatida shakllanishiga hissa qo’shadi. Shunday qilib, “Boburnoma” — bu shunchaki tarixiy yodnoma emas, balki o’zbek pedagogikasining bebaho durdonasidir. Undagi har bir voqea, har bir iqtibos, har bir xotira hayotiy saboqlarga boy bo’lib, ular orqali yoshlarda hayotga nisbatan mas’uliyat, ilmga bo’lgan ehtiyoj, axloqiy me’yorlarga amal qilish zarurati shakllanadi. Bu esa bugungi kunda ta’lim muassasalarida olib borilayotgan tarbiyaviy ishlarda ushbu asardan foydalanish zaruriyatini yanada oshiradi. Bobur merosi, ayniqsa “Boburnoma”, o’zbek ta’lim tizimining ma’naviy-axloqiy tayanchlaridan biri sifatida baholanishi kerak. 13 parchalar o’quvchilarga hikoya qilinib, bu orqali yurtparvarlik, ilmga intilish, pok axloq kabi tushunchalar tahlil qilinadi. Shuningdek, Boburning adabiy uslubi, she’riy didi, obraz yaratish mahorati adabiyot darslarida talabalarga namunali matn sifatida taklif qilinadi. Bobur siymosi tarixiy shaxs sifatida muhokama qilinib, undagi rahbarlik fazilatlari, xalqparvarlik pozitsiyasi, halollik va adolatparvarlik kabi jihatlar tarix darslarida tahlil qilinadi. Bundan tashqari, ma’naviyat darslarida Boburning axloqiy g’oyalari, hayotiy shiori, din va ma’rifatga bo’lgan munosabati asosida dars mazmuni boyitiladi. Bobur ijodidan foydalanish o’quvchilarning mantiqiy fikrlash, mustaqil tahlil qilish, baholash va xulosa chiqarish ko’nikmalarini ham rivojlantiradi. Bu esa zamonaviy ta’lim standartlari talablariga to’la mos keladi. Shu jihatdan, Bobur merosi nafaqat o’tmish yodgorligi, balki bugungi ta’limning faol didaktik manbai sifatida ham dolzarbligini yo’qotmayapti. Bobur merosidan dars jarayonida foydalanish imkoniyatlari yana bir muhim jihat — uning asarlari orqali talabalarda tanqidiy fikrlashni shakllantirish imkoniyatidir. “Boburnoma”da voqealar ketma-ketligi, sabab- oqibat munosabatlari, tarixiy voqealarga shaxsiy munosabatning ochiq-oydin ifodalanishi, o’quvchilarni voqealarga faqat tayyor ma’lumot sifatida emas, balki ularni tahlil qilish, muqoyasa qilish, baholash ko’nikmasini shakllantirishga olib keladi. Bu esa zamonaviy ta’limda talab qilinadigan eng muhim ko’nikmalardan biridir. Bundan tashqari, Boburning adabiy tilni mukammal bilishi, she’riy shakllardagi mohirona ifodasi, obrazlar orqali fikrni estetik tarzda yetkazishi adabiyot fanida namunaviy matnlar sifatida o’rganiladi. O’qituvchilar Bobur ijodini tanishtirishda didaktik o’yinlar, rol o’ynash, sahna ko’rinishlari, prezentatsiyalar kabi faol metodlardan foydalansa, bu dars jarayonini jonlantiradi, o’quvchilarda qatnashuvchanlikni oshiradi. Shuningdek, yozma va og’zaki nutqni rivojlantirishda Bobur g’azallari, ruboiylari, tarixiy lavhalari matn tahlili vositasida ishlatilsa, til o’rganish jarayoni samarador bo’ladi. 20 pedagogik fikrlar va amaliyot bilan uyg’unlashib, zamonaviy o’qituvchilar uchun bebaho ilhom manbaiga aylanmoqda. Bobur g’oyalarining bugungi ta’lim tizimida qo’llanishi Boburning ilm-fan, ma’naviyat, axloq, odob-axloq me’yorlari haqidagi qarashlari zamonaviy ta’lim tizimida keng tatbiq etilayotgan muhim pedagogik mezonlar bilan uyg’unlashadi. Bugungi kunda jamiyatda yuz berayotgan ma’naviy va axloqiy inqiroz holatlari, yoshlar orasidagi hayotga befarqlik, tarbiyadagi bo’shliqlar pedagogik yondashuvlarga yangicha qarashni talab etadi. Shu jihatdan qaralganda, Bobur merosidagi yuksak g’oyalar zamonaviy ta’limda maqsadli, samarali yo’nalishlardan biri bo’lib xizmat qilishi mumkin. Xususan, Boburning ma’rifatparvarlik qarashlari, yosh avlodni barkamol inson qilib tarbiyalashga qaratilgan asarlari, axloqiy-pedagogik yondashuvlari hozirgi o’quv jarayonida asos bo’lishi mumkin bo’lgan pedagogik modelni taqdim etadi. Zamonaviy o’quv dasturlarida kompetensiyaviy yondashuvga katta urg’u beriladi. Bu yondashuv shaxsning nafaqat bilim darajasini, balki uning hayotda mustaqil harakat qilish, axloqiy baho berish, ijtimoiy munosabatlarga kirishish, atrof-muhitni anglash qobiliyatini rivojlantirishga qaratilgani bilan e’tiborga loyiqdir. Aynan Bobur asarlarida ham bu yondashuvlarning ilk manbalari, ya’ni amaliy va nazariy jihatdan o’z ifodasini topgan namunalar ko’p uchraydi. Masalan, “Boburnoma”da keltirilgan tarixiy voqealar orqali Bobur yoshlarga sabr-toqatli bo’lish, vatanparvarlik, do’stlik va halollikni targ’ib etadi. Bu qadriyatlar esa bugungi kunda yoshlarni tarbiyalashning asosiy tarkibiy qismlaridan biri sifatida qaralmoqda. Shuningdek, Bobur o’z asarlarida inson shaxsining kamol topishida ta’lim va tarbiyaning o’rnini chuqur anglatadi. Uning qarashlariga ko’ra, har bir inson ilm olishga, o’z ustida ishlashga, axloqiy kamolotga intilishi lozim. Bu fikr zamonaviy pedagogikada o’quvchi shaxsiga yo’naltirilgan ta’lim kontseptsiyasi bilan to’laqonli uyg’unlashadi. Chunki hozirgi davrda ta’lim 18 O ZBEKISTON RESPUBLIKASIʻ OLIY TA ‘LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI O ZBEKISTON - FINLANDIYA PEDAGOGIKA INSTITUTI ʻ MAKTABGACHA VA BOSHLANG’ICH TA’LIM FAKULTETI Bo’lajak o’qituvchilar pedagogik mahoratining nazariy va metodologik asoslari MAVZUSIDAGI 1KURS ISHIKURS ISHI fazilatlarini shakllantirish, ularni mustaqil qaror qabul qilishga o’rgatish uchun eng qudratli vosita hisoblanadi. Boburiy pedagogikaning yana bir muhim jihati — bu ilm-fanga, kitobxonlikka bo’lgan intilishdir. Bobur o’z asarlarida ilmni hayotning ajralmas qismi sifatida ko’rsatadi. U bilimni har qanday boylikdan ustun qo’yadi. Bu esa bugungi kunda yoshlarni bilim olishga, o’rganishga, doimiy izlanishga undaydigan muhim ruhiy zamin yaratadi. Ayniqsa, o’qituvchilar ushbu qadriyatlarni Bobur merosi asosida o’quvchilarga singdirsa, ular o’z bilimlarini hayotda qo’llay oladigan, tafakkurga ega, ijtimoiy faol shaxslar sifatida shakllanadilar. Zamonaviy pedagogikada shaxsga yo’naltirilgan yondashuv asosiy o’rinni egallagan bir vaqtda, Boburiy pedagogika aynan shu tamoyilga to’liq mos keladi. Chunki Bobur o’z asarlarida insonni asosiy qadriyat sifatida ko’radi. U inson qalbining nozik jihatlarini, uning tarbiyasidagi murakkab psixologik holatlarni chuqur anglagan. Bu esa pedagogika va psixologiya o’rtasidagi uzviy aloqani ko’rsatadi. Aynan shu tamoyillar asosida pedagoglar o’quvchilarning ichki dunyosiga kirib borishlari, ularning individual qobiliyatlarini to’g’ri baholashlari va ularga mos yondashuv tanlashlari mumkin bo’ladi. Bobur o’z asarlarida mehr-shafqat, kechirimlilik, rostgo’ylik, sadoqat kabi fazilatlarni alohida ta’kidlagan. Bu jihatlar esa hozirgi yosh avlodni ma’naviy va axloqiy jihatdan yetuk shaxs sifatida tarbiyalashda ayni muddao hisoblanadi. Bundan tashqari, Boburiy merosda tabiatni sevish, uni asrash, go’zallikni qadrlash g’oyalari ham mavjud. Bu g’oyalar yoshlarning ekologik madaniyatini shakllantirishda, ularda atrof-muhitga nisbatan mas’uliyatli munosabatni tarbiyalashda keng qo’llanilishi mumkin. Boburning she’riyati orqali esa estetik tarbiyani yo’lga qo’yish, badiiy didni shakllantirish, so’z go’zalligini anglash va uni qadrlash madaniyatini rivojlantirish mumkin. 23 I BOB. BOBUR SHAXSIYATINING PEDAGOGIK QARASHLARI 1.1. Zahiriddin Muhammad Bobur hayoti va ijodiga umumiy nazar Zahiriddin Muhammad Bobur o’zbek xalqining tarixidagi eng mashhur shaxslardan biri bo’lib, u buyuk sarkarda, iste’dodli adib va chuqur tafakkur sohibi sifatida tanilgan. U 1483-yil 14-fevralda Andijonda tug’ilgan. Bobur Temuriylar sulolasining vakili bo’lib, u buyuk ajdodi Amir Temurning vatanparvarlik, harbiy mahorat va ilmga intilish an’analarini davom ettirgan. Bobur yoshlik chog’laridanoq ilm-fanga, adabiyotga, tarixga, san’atga katta qiziqish bilan qaragan. Uning ilmga bo’lgan qiziqishi faqat nazariy bilimlar bilan cheklanmay, amaliy hayotda ham namoyon bo’lgan. U bolaligidan arab, fors, turkiy tillarni puxta egallagan, Sharq adabiyoti va madaniyatining yirik namoyandalari ijodini o’rganishga katta e’tibor qaratgan. Boburning hayoti va faoliyati ko’p jihatdan siyosiy kurashlar bilan bog’liq bo’lsa-da, u o’zining badiiy va ilmiy asarlari orqali ham insoniyat taraqqiyotiga beqiyos hissa qo’shgan. Bobur 12 yoshida Farg’ona taxtiga chiqqanida, u yosh bo’lishiga qaramay, boshqaruvda donolik va qat’iyat ko’rsatgan. Uning hayoti davomida olib borgan siyosiy harakatlari, yurishlari, davlat qurishdagi harakatlari bilan bir qatorda, madaniy-ma’naviy merosi ham juda boy. U “Boburnoma” asarida o’z hayoti, o’z davrining siyosiy, ijtimoiy, madaniy va ma’naviy holati haqida muhim tarixiy ma’lumotlarni qoldirgan. Bu asar nafaqat tarixiy yodgorlik sifatida, balki pedagogik jihatdan ham ahamiyatlidir. Unda Boburning bilimga, axloqqa, insoniylikka bo’lgan munosabati yaqqol ko’zga tashlanadi. Boburning badiiy ijodi ham pedagogik g’oyalar bilan boyitilgan. Uning she’riy asarlari, gazallari, ruboiylari insonning ichki dunyosini, ma’naviy poklikni, sabr- qanoatni, mehr-shafqatni ulug’laydi. Ayniqsa, yoshlarni axloqiy yetuklikka, sabrli, mehnatsevar, bilimli bo’lishga undovchi she’rlarida ko’plab tarbiyaviy jihatlar mavjud. Bobur ijodi orqali u o’z zamonida insonni kamolot sari yetaklovchi vosita sifatida ta’lim va tarbiyani eng muhim omil deb bilgan. Shu nuqtai nazardan olib qaralganda, Bobur ijodini o’rganish nafaqat adabiy-estetik 5 faqat bilim berish emas, balki shaxsni shakllantirish, uning qobiliyatini ochish, o’z yo’lini topishga ko’maklashish vositasi sifatida qaralmoqda. Bobur asarlaridagi bu yondashuvlar zamonaviy pedagogik faoliyatga aniq konseptual asos bera oladi. Boburning qarashlari shuningdek, o’qituvchi va o’quvchi o’rtasidagi munosabatlar masalasida ham dolzarbdir. Ustoz-shogird munosabatlariga bo’lgan yondashuvi orqali Bobur pedagogik jarayonda ijtimoiy-psixologik muvozanat, o’zaro hurmat, shaxsiyatga bo’lgan e’tibor va intizomiy muhitga alohida e’tibor qaratadi. Bugungi ta’lim tizimida o’qituvchi va o’quvchi o’rtasidagi ochiq, samimiy va ijobiy muloqotga asoslangan pedagogik iqlim yaratish zarurati ayni vaqtda yanada dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Bobur ushbu ijtimoiy muammolar yechimini hali o’z davridayoq ilgari surgan edi. Xulosa qilib aytganda, Bobur g’oyalarini zamonaviy ta’limga tadbiq etish nafaqat ta’lim sifatini oshiradi, balki ma’naviy sog’lom, barkamol shaxsni voyaga yetkazishga zamin yaratadi. Uning merosi bugungi ta’lim islohotlarida asosiy tayanchlardan biri sifatida o’rganilishi va o’quv jarayoniga integratsiyalashuvi zarurdir. Shu yo’sinda, Bobur qarashlari zamonaviy pedagogik faoliyatda yangi imkoniyatlarni ochib beradi va bu orqali biz ta’lim tizimini rivojlantirishga munosib hissa qo’sha olamiz. Bobur merosidan dars jarayonida foydalanish imkoniyatlari Zahiriddin Muhammad Bobur qoldirgan boy adabiy va tarixiy meros hozirgi ta’lim jarayonlarida yuksak ahamiyat kasb etadi. Uning asarlarida bayon etilgan g’oyalar, tarixiy tasvirlar, hayotiy kuzatuvlar va axloqiy-me’yoriy qadriyatlar hozirgi kunda o’quvchilarda ma’naviyat va vatanparvarlikni shakllantirishda qudratli vosita bo’lib xizmat qilmoqda. Ayniqsa, umumiy o’rta ta’lim maktablarida adabiyot, tarix, ona tili, ma’naviyat asoslari, huquqshunoslik kabi fanlarda Bobur merosi asosida darslar olib borish o’quvchilarda milliy o’zlikni anglash, tarixiy xotirani tiklash, til va madaniyatga hurmat tuyg’usini shakllantirishda muhim omildir. Masalan, “Boburnoma”dan 19 1.3. Bobur asarlarida axloqiy va estetik tarbiya masalalari Zahiriddin Muhammad Bobur o’zining boy ijodiy merosi orqali faqat tarixiy va badiiy asarlar yaratibgina qolmay, balki axloqiy va estetik tarbiya masalalariga ham alohida e’tibor qaratgan. Uning asarlarida insoniy fazilatlar, odob-axloq, go’zallikka muhabbat, kamtarlik, halollik, saxovat va ilmga intilish kabi oliy qadriyatlar targ’ib etiladi. Bobur uchun axloqiy poklik va go’zallik nafaqat inson shaxsiyatini shakllantirishda, balki jamiyat taraqqiyotining muhim omili sifatida qaralgan. U “Boburnoma” asarida do’stlik, vafodorlik, sadoqat kabi qadriyatlarni real voqealar orqali tasvirlab, o’quvchiga bevosita ta’sir ko’rsatuvchi uslubda yondashadi. Boburning axloqiy qarashlari uning adabiy tilida ham aks etgan bo’lib, har bir bayt yoki nasriy parchada o’zbek xalqining urf-odatlari, milliy an’analari va tarbiyaviy qarashlari mujassam. Shuningdek, Boburning she’riy merosida insonning ichki dunyosi, qalb kechinmalari, estetik sezgilarining nozik tasviri orqali go’zallik va san’atni qadrlash g’oyasi ilgari suriladi. U san’atni inson ma’naviyatini boyituvchi vosita deb bilgan va o’z ijodiy faoliyatida buni amalda ko’rsatgan. Bobur asarlaridagi estetik tarbiya tushunchasi keng qamrovli bo’lib, u nafaqat badiiy go’zallikni tushunishga, balki hayotni, atrof-muhitni, insonni, har bir voqelikni estetik idrok qilishga chorlaydi. Shuningdek, Bobur musiqaga, tabiatga, me’morchilikka bo’lgan yuksak e’tibori orqali estetik tarbiya vositalarini keng ochib beradi. U tabiat go’zalligini tasvirlab, insonni bu go’zallikdan zavqlanishga, undan ilhom olishga undaydi. Bu orqali Bobur nafaqat axloqiy, balki estetik did, tasavvur va zavqni shakllantirishga xizmat qilgan. Bugungi kunda Boburning axloqiy-estetik g’oyalari yosh avlodni tarbiyalashda muhim manba sifatida o’rganilmoqda. Ularning asosida tarbiyaviy darslar, ochiq mashg’ulotlar, adabiyot va tarix saboqlari tashkil etilishi ta’lim- tarbiya samaradorligini oshirishda katta ahamiyat kasb etmoqda. Boburning bu boradagi merosi nafaqat o’z davri uchun, balki zamonaviy ta’lim tizimi uchun 8 O’zbek adabiyoti va pedagogik merosini rivojlantirishda Bobur asarlarini ta’lim tizimiga tatbiq qilish, ularni chuqur tahlil qilish orqali milliy qadriyatlar, tarixiy xotira, axloqiy me’yorlar singdiriladi. Ayniqsa, darslarda zamonaviy axborot texnologiyalarini, vizual materiallarni qo’llash bilan Bobur asarlaridagi mazmunni yanada tushunarli va jozibador qilish mumkin. Interaktiv elektron darsliklar, multimedia vositalari, Bobur haqida hujjatli filmlar, virtual ekskursiyalar va muqobil manbalar orqali o’quvchilarni faol ishtirokchi sifatida jalb etish — bu Bobur merosini o’qitishda muhim strategik yo’nalish hisoblanadi. Shu tariqa Bobur asarlari faqatgina tarixiy va adabiy obida sifatida emas, balki zamonaviy ta’lim metodikasida muhim resursga aylanishi mumkin. Ularning didaktik, tarbiyaviy va estetik qimmati nafaqat o’quvchilarni, balki o’qituvchilarning ham kasbiy mahoratini oshirishda xizmat qiladi. Boburiy pedagogikaning yoshlarni tarbiyalashdagi ahamiyati Zahiriddin Muhammad Bobur asarlarida aks etgan pedagogik qarashlar bugungi kunda yoshlar tarbiyasida beqiyos ahamiyat kasb etadi. U yaratgan asarlar, ayniqsa “Boburnoma”, uning she’riyati va nasriy merosida insonparvarlik, vatanparvarlik, adolatparvarlik, halollik, tafakkur, mehnatsevarlik, ilmga hurmat kabi umuminsoniy qadriyatlar chuqur ifoda etilgan. Aynan shu jihatlar Boburiy pedagogikaning zamonaviy ta’limda qo’llanish imkoniyatini kengaytiradi. Uning fikrlarida aks etgan ijtimoiy adolat, shaxs erkinligi, bilimga intilish, sog’lom fikr yuritish va yetuk inson sifatida shakllanish tamoyillari bugungi yoshlarga ta’sirchan pedagogik vosita bo’lib xizmat qiladi. Bugungi yosh avlodda axloqiy-ruhiy tarbiyani mustahkamlash, ularning dunyoqarashini shakllantirish, tarixiy xotiraga sadoqatli bo’lish, milliy g’urur va iftixorni uyg’otishda Boburiy meros asosiy manba bo’lishi mumkin. Masalan, “Boburnoma”dagi har bir sahifa yosh o’quvchiga nafaqat tarixiy bilim beradi, balki hayotiy saboq, ma’naviy ozuqa ham bo’lib xizmat qiladi. Bobur hayotidagi sabr, bardavomlik, o’zlikni anglash va halollik kabi fazilatlar dars 21 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATIʻ 1. Abdullaeva M. Pedagogik texnologiyalar. – Toshkent: O’zbekiston faylasuflari milliy jamiyati nashriyoti, 2020. 2. Asqarova M. Zahiriddin Muhammad Bobur va pedagogik meros. – Samarqand: SamDU nashriyoti, 2018. 3. Bobur Z.M. “Boburnoma”. – Toshkent: G’afur G’ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 2012. 4. Boburiylar davri tarixi. – Toshkent: O’qituvchi, 1999. 5. Ergashev S. Pedagogik mahorat asoslari. – Toshkent: Ilm Ziyo, 2021. 6. G’ofurov N. Pedagogik muloqot asoslari. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2020. 7. Jo’rayev A. Bobur – buyuk pedagogik shaxs. – Andijon: Andijon nashriyoti, 2019. 8. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent: Ma’naviyat, 2008. 9. Madrahimov A. Pedagogik mahorat va psixologiya. – Toshkent: O’zbekiston, 2017. 10. Maxkamova D. Pedagogik faoliyat asoslari. – Toshkent: TDPU nashriyoti, 2020. 27 2.2. Bobur poetikasida yosh avlodga murojaat va tarbiyaviy yo’nalishlar Zahiriddin Muhammad Bobur ijodini tahlil qilganimizda, unda yosh avlodga murojaat, ularni to’g’ri yo’lga boshlovchi tarbiyaviy g’oyalar alohida o’rin tutishini ko’ramiz. Bobur asarlarining poetik mazmuni bevosita didaktik xarakterga ega bo’lib, u insonning ichki olamini tarbiyalashga, to’g’ri yo’lni tanlashga, ma’naviy yetuklikka da’vat etadi. Uning she’riyati chuqur falsafiy mushohadalarga boy, axloqiy me’yorlar, ma’rifat, insof, adolat, sabr-toqat, halollik va vatanparvarlik kabi fazilatlarni yuksak qadrlaydi. Aynan shu jihatlar orqali Bobur poetik merosini yoshlar tarbiyasida qulay vosita sifatida ko’rish mumkin. Bobur o’z g’azallarida yoshlikka xos g’aflat, nafsga berilish, vaqtni bekor o’tkazish holatlarini tanqid qiladi. U bunday illatlarga qarshi ilm va ma’rifatni, tafakkur va taqvoni qarshi qo’yadi. Bu orqali Bobur yoshlar ongida o’zini anglash, hayotga ma’suliyat bilan yondashish, ezgulik yo’lidan yurishga undovchi qarashlarni singdiradi. Shoir g’azallarida axloqiy saboqlar, ruhiy poklik, ichki intizom haqida fikrlar ilgari suriladi. U she’riy vositalar orqali yoshlarni hayotdagi maqsadiga sadoqatli bo’lishga, mehnat va halollikka asoslangan yashash tarzini shakllantirishga da’vat etadi. Bobur poetikasida yoshlarga qaratilgan pand-nasihat, o’git va hikmatlar, ayniqsa, hayot tajribasini aks ettirgan obrazlar orqali kuchli ta’sirga ega bo’lgan. Bu jihat uning asarlarini nafaqat adabiy-badiiy manba, balki pedagogik jihatdan ham bebaho manba sifatida o’rganishga asos yaratadi. Shoir o’z g’azallari, ruboiylari va dostonlarida faqatgina hayot haqiqatlarini bayon etib qolmasdan, balki bu haqiqatlar orqali kelajak avlodga yo’l ko’rsatadi, ularni ijobiy fazilatlarni egallashga undaydi. Boburning bu boradagi yondashuvlari o’z davrida ham, hozirgi kunda ham yoshlarni tarbiyalashda muhim manba sifatida o’z ahamiyatini saqlab qolmoqda. Bobur poetikasida yosh avlodga murojaat qilish, tarbiyaviy yo’nalishlarni aniq va ta’sirli ifodalashda shoirning uslubi juda boy va xilma-xildir. Uning 14 XULOSA Zahiriddin Muhammad Bobur — o’z davrining benazir davlat arbobi, mohir sarkarda, yirik adib va serqirra mutafakkir sifatida nafaqat tarix, balki pedagogika fanida ham chuqur iz qoldirgan siymodir. Uning boy adabiy merosi, ayniqsa “Boburnoma”, she’riy asarlari, tarixiy va estetik qarashlari bugungi kunda ham o’z dolzarbligini yo’qotmagan. Boburning pedagogik qarashlari va tarbiyaviy g’oyalari yosh avlodni komil inson sifatida shakllantirishda muhim omil bo’lib xizmat qilmoqda. Bobur asarlarida insonparvarlik, halollik, rostgo’ylik, yurtga sadoqat, adolat, mehr-shafqat kabi insoniy fazilatlar ustuvor bo’lib, bular yoshlarning axloqiy-ruhiy olamiga bevosita ta’sir ko’rsatadi. U o’z she’rlarida va nasriy bitiklarida doim yoshlarni ilmga, ma’rifatga, komillikka undaydi. Boburning shaxsiyatida mujassam bo’lgan fazilatlar — dono yetakchi, bilimdon muallim, iste’dodli shoir va vatanparvar inson sifatida har bir pedagog uchun ibrat manbai bo’lib xizmat qiladi. “Boburnoma”da aks etgan hayotiy voqealar va kuzatuvlar orqali u yoshlarni faqat ilm-fan asosida emas, balki hayotiy tajriba va axloqiy qadriyatlar orqali tarbiyalash mumkinligini isbotlagan. Ayniqsa, u o’qituvchi shaxsiga yuqori baho bergani, unga nisbatan chuqur ehtirom bilan yondashgani zamonaviy ta’lim jarayonida pedagog obro’sini oshirishda muhim asos bo’lib xizmat qiladi. Zamonaviy ta’lim tizimida shaxsga yo’naltirilgan yondashuv, innovatsion metodikalar va ta’lim-tarbiya sifatining oshirilishi bo’yicha olib borilayotgan islohotlarda Boburiy pedagogika yondashuvlarining qo’llanishi dolzarb va samarali yechimlar taqdim etadi. Boburning merosi bugungi yoshlar tarbiyasiga integratsiyalashgan holda kiritilsa, bu ularning intellektual, ma’naviy va estetik kamolotini yuksaltirishga beqiyos hissa qo’shadi. Shuningdek, Bobur o’z asarlarida tabiatga mehr, tinchlik, go’zallikka oshno bo’lish, milliy qadriyatlarni asrab-avaylash g’oyalarini targ’ib qilgan. Bu 25

Bo’lajak o’qituvchilar pedagogik mahoratining nazariy va metodologik asoslari

Купить