• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 40000UZS
Размер 55.3KB
Покупки 0
Дата загрузки 29 Октябрь 2024
Расширение docx
Категория Педагогика

Продавец

Shavkat

Дата регистрации 04 Апрель 2024

85 Продаж

Bo’lajak pedagog kasbiy mavqei va komptensiyalari mazmuni

fikrlashning kreativligi (nostandart echimlar qabul qiluvchi shaxsning botiniy qobiliyati), moslashuvchanligi hamda tizimliligi, ijodiy tasavvur, modellashtirish, loyihalash, bashorat qilishga, yangi g’oyalarni topishga moyillik. Fan nuqtai nazaridan yuzaga keladigan muammolarni to’g’ri hal qilishda o’qituvchiga berilgan bilimlardan ijodiy tasavvur qilish hamda yangi g’oyalarni topishga intilish seziladi; 3) irodaviy omil – izlanish davomida, modellashtirish hamda o’quv va kasbiy vazifalarni hal qilish uchun o’z faoliyat yo„lini yaratishda iroda sifatlarini namoyish qilish. Fanlarda berilgan individual topshiriqlarni bajarishda o’qituvchining irodaviy sifatlari va izlanish faoliyatlari shakllanadi; 4) hissiy omil – izlanuvchanlik, kashfiyot va ixtirolarni amalga oshirishga xos hissiyotlarning namoyon bo’lishi, o’quv hamda kasbiy faoliyatda kreativ echimlarni topish yo’lida ziyrak bo’lish. Bunda o’qituvchidagi emotsional omil shakllanadi; 5) amaliy-predmetli omil – atrofdagilarga g’ayrioddiy bo’lgan xulq egasi bo’lish (yangi axborotlar ichida tez yo’nalish topa olish, noan’anaviy echimlar izlash, fikrlash, harakat va amallarning atrofdagilar uchun kutilmagan yo’nalishda o’zgarishi). Bunda o’qituvchidagi individuallik namoyon bo’ladi; 6) o‘z-o‘zini boshqarish omili – ijodiy jarayonda refleksiya qila olish qobiliyati, o’z fikrlarini zarur yo’nalishda boshqara olish, yangi echimlar, g’oyalar topish imkonini beruvchi manbalarga intilish, o’z ijodiy faolligini ta’minlash uchun mustaqil ravishda sharoit yarata olish. O’qituvchining ijodkorligini, yangi yechimlar va g’oyalar topa olishda mustaqil ishlay olishini ko’rsatadi. Kelajakda o’qituvchilik kasbi bilan shug’ullanuvchi o’qituvchilarda psixologik- pedagogik komponentlardan biri, bu «esda saqlash» shaxsiy sifatining ma’lum darajada yuqori bo’lishi taqozo qilinadi. Bundan tashqari, amalga oshirilayotgan ishlar tuzilishiga ko’ra bir nechta bilimlarning integratsiyasi, o’zaro aloqadorligi va undan foydalanish metodikasini o’z ichiga oladi. Professor T.R.Tolaganov o’z tadqiqotlarida,– «O’qituvchi har doim o’quv materialini nazariy va amaliy o’zaro bog’liq bo’lgan dialogida qatnashadi, chunki o’quv materialiga muvofiq xulosa 14 qo‘llaniladi. T.Yu. Bazarov “kasbiy kompetentlik” toifasini mutaxassisning kasbiy faoliyatini amalga oshirish jarayonida samarali qarorlarni qabul qilishga tayyorligi va qodirligi deb hisoblaydi. Kasbiy kompetentilik “umuman olganda bilim, ko‘nikma va tajribaning, shuningdek shaxsiy sifatlarning bir butun, yaxlit yig‘indisi bo‘lib, insonga kasbiy faoliyatini atrof olam bilan o‘zaro bog‘liqlikda, samarali loyihalashtirish va amalga oshirish imkonini beradi”. Kasbiy kompetensiyalarni ko‘rib chiqib, ko‘pchilik tadqiqotchilar quyidagilarni alohida ta’kidlaydilar: 1) oddiy (bazaviy) kompetensiyalar (faoliyatning muayyan turlarida namoyon bo‘ladigan va oson mustahkamlanadigan bilim, ko‘nikma va qobiliyatlarga asoslangan holda shakllantiriladigan); 2) tayanch kompetensiyalar hisobga olish va o‘lchash uchun o‘ta qiyin bo‘lib, faoliyatning barchacturlarida, shaxsning atrof olam bilan barcha munosabatlarida namoyon bo‘ladi, shaxsning ma’naviy dunyosini va uning faoliyati mazmunini aks ettiradi.Ba’zi tadqiqotlarda boshqacha ta’riflar mavjud: standart kompetensiyalar – bularsiz shaxsning yoki tashkilotning normal faoliyati mumkin emas; tayanch kompetensiyalar – ijtimoiy – iqtisodiy bozorda ularni turdosh vakillarga nisbatan yuqoriroq pog‘onalarga ko‘tarib, raqobatbardoshligini ta’minlaydi; е takchi kompetensiyalar – bu kelajakni “yaratish”, innovasiyalarda, kreativlikda, ilgariga intiluvchanlikda, murosakorlikda namoyon bo‘ladi. Eng samarali ishlayotgan pedagoglarning faoliyatini kuzatish va kelajakdagi ehtiyojlarni modellashtirish natijasida kompetensiyaning pedagog faoliyatining va shaxsining “bilmoq, bajarmoq, ega bo‘lmoq” degan uch asosiy bo‘g‘iniga asoslangan bir qator turlari aniqlangan. Shundan boshlab o‘qituvchining shaxsiy sifatlarining uning kasbiy kompetenligiga ta’siri barcha tadqiqotchilar tomonidan e’tirof etilib kelmoqda. O‘qituvchilarning kasbiy tayyorgarligiga kompetentlik yondoshuvlarni ishlab chiqishga I.L. Zimnyaya katta hissa qo‘shgan. U pedagog shaxsining barcha sifatlarini ob’ektiv va sub’ektiv sifatlarga ajratgan: ob’ektiv sifatlari – bu o‘qituvchining o‘z fanini bilish darajasi, fan metodologiyasini egallaganlik darajasi va ilmiy bilimlarining chuqurligi, umumiy didaktik va xususiy metodik 24 15.Xoliqov A. “ Pedagogik mahorat” Toshkent «IQTISOD-MOLIYA» 2011 16. K.Turg‘unboyev, M.Tolipov, I.Oxunov “ IJTIMOIY PEDAGOGIKA ASOSLARI” Toshkent “Fan va texnologiya” – 2008 yil FOYDALANILGAN ELEKTRON SAYTLAR: 1. armat.tdpu.uz 2. www.fayllar.doc.uz 3. www.ziyonet.uz 5.. Pedagogika nazariyasi va tarixi. 1-qism: Pedagogika nazariyasi. (M. X. Toxtaxodjayeva va boshqalar)-T.. “IQTISOD-MOLIYA”, 2007. 6. Turg‘unov S.T., Maqsudova L.A. Pedagogik jarayonlami tashkil etish va boshqarish. - Т .: “Fan”, 2009. 7. O‘qituvchi ish faoliyatini baholash va uni rag‘batlantirish mezoni (Metodik tavsiyanoma). - Т.: 1993. 8. G‘aybullayev N.R, va boshqalar. Pedagogika: Oliy o‘quv yurtlari uchun qo’llanma. - Т.. 0 ‘zMU, 2005. 9.Pedagogika // O 'quv qo’llanma. A.Munavvarov tahriri ostida.- Toshkent,«O‘qituvchi», 1996. 10.Hasanboyev J. va boshq. Pedagogika. Toshkent, «Fan», 2006 11.Xoliqov A. “ Pedagogik mahorat” Toshkent «IQTISOD-MOLIYA» 2011 12. K.Turg‘unboyev, M.Tolipov, I.Oxunov “ IJTIMOIY PEDAGOGIKA ASOSLARI” Toshkent “Fan va texnologiya” – 2008 yil FOYDALANILGAN ELEKTRON SAYTLAR: 1. armat.tdpu.uz 2. www.fayllar.doc.uz 3. www.ziyonet.uz 35 KIRISH Mavzuning dolzarbligi: O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 8-oktyabrdagi PF-5847-sonli “O‘zbekiston Respublikasi oliy ta’lim tizimini 2030- yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida” farmoniga binoan quyidagi asosiy masalalarni hal etish belgilangan: Oliy ta’lim tizimini rivojlantirishning strategik maqsadlari va ustuvor yo‘nalishlari: - mamlakatni modernizatsiya qilish, ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan barqaror rivojlantirish uchun yuqori malakali kadrlar tayyorlash sifatini oshirish, inson kapitalini mehnat bozori talablari asosida rivojlantirish; - oliy ta’lim bilan qamrov darajasini oshirish, xalqaro standartlar asosida yuqori malakali, kreativ va tizimli fikrlaydigan, mustaqil qaror qabul qila oladigan kadrlar tayyorlash, ularning intellektual qobiliyatlarini namoyon etishi va ma’naviy barkamol shaxs sifatida shakllanishi uchun zarur shart-sharoit yaratish; - sohada sog‘lom raqobat muhitini shakllantirish, uning jozibadorligini oshirish, jahon miqyosidagi raqobatbardoshligini ta’minlash. - Uzoq istiqboldagi maqsadli vazifalardan kelib chiqib, oliy ta’lim tizimini rivojlantirish quyidagi ustuvor yo‘nalishlar asosida amalga oshiriladi: - oliy ta’lim bilan qamrovni kengaytirish, oliy ma’lumotli mutaxassislar tayyorlash sifatini oshirish; - ta’lim jarayoniga raqamli texnologiyalar va zamonaviy usullarni joriy etish; - oliy ta’lim muassasalarida ilmiy-tadqiqot ishlari natijadorligini oshirish, yoshlarni ilmiy faoliyatga keng jalb etish, ilm-fanning innovatsion infratuzilmasini shakllantirish; - ma’naviy-ma’rifiy va tarbiyaviy ishlar ta’sirchanligini oshirish; - yuqori malakali mutaxassislar tayyorlash jarayoniga kadrlar buyurtmachilarini faol jalb etish; 3 O‘qituvchining ko‘p qirrali va murakkab faoliyati zamirida yosh avlodni odobli, axloqli qilib tarbiyalash, ularni bilimlar bilan qurollantirish kabi muhim vazifalar yotadi. Bularni amalga oshirish esa, o‘qituvchining xilma-xil faoliyatiga bog‘liq: bolalarni o‘qitish, maktabdan va sinfdan tashqari tarbiyaviy ishlarni tashkil eta bilish va o‘tkazish, ota-onalar o‘rtasida pedagogik targ‘ibot ishlarini olib borish va hokazo. Bularning hammasi o‘qituvchidan chuqur bilimga ega bo‘lishni, o‘z sohasini, bolalarni sevishni talab etadi. Mavzuning o'rganilganlik darajasi: Eng samarali ishlayotgan pedagoglarning faoliyatini kuzatish va kelajakdagi ehtiyojlarni modellashtirish natijasida kompetensiyaning pedagog faoliyatining va shaxsining “bilmoq, bajarmoq, ega bo‘lmoq” degan uch asosiy bo‘g‘iniga asoslangan bir qator turlari aniqlangan. Shundan boshlab o‘qituvchining shaxsiy sifatlarining uning kasbiy kompetenligiga ta’siri barcha tadqiqotchilar tomonidan e’tirof etilib kelmoqda. O‘qituvchilarning kasbiy tayyorgarligiga kompetentlik yondoshuvlarni ishlab chiqishga I.L. Zimnyaya katta hissa qo‘shgan. U pedagog shaxsining barcha sifatlarini ob’ektiv va sub’ektiv sifatlarga ajratgan: ob’ektiv sifatlari – bu o‘qituvchining o‘z fanini bilish darajasi, fan metodologiyasini egallaganlik darajasi va ilmiy bilimlarining chuqurligi, umumiy didaktik va xususiy metodik tamoyillarni egallaganligi, bolalar psixologiyasini yaxshi bilish va uning o‘ziga xos xususiyatlarini to‘liq qabul qilishi; sub’ektivlari: pedagoglik san’ati, pedagogik iste’dod, ijodkorlik va h.k. N.I. Almazova pedagogning kasbiy kompetensiyasini o‘rganishda o‘qitishning samaradorligini oshirish imkonini beradigan ko‘nikmalarni va pedagogning shaxsiy sifatlarini guruhlarga bo‘lib chiqdi va shunday xulosa chiqardi: “Pedagogning kasbiy kompetensiyasi – bu pedagogning mehnati bo‘lib, unda pedagogik faoliyat, pedagogik muloqot еtarlicha yuqori 5 - diqqatni taqsimlay olish qobiliyati. O‘z xizmati xususiyatiga ko‘ra, o‘qituvchi tashkilotchilik fazilatiga ham ega bo‘lmog‘i lozim. Buning uchun o‘qituvchi tashabbuskorlik va tashkilotchilik qobiliyatiga ega bo‘lib, har doim tetik, g‘ayratli, o‘z kuchi va imkoniyatiga ishongan bo‘lmog‘i zarur. Tashabbuskor va g‘ayratli o‘qituvchi bolalarni o‘z orqasidan ergashtira oladi. O‘qituvchilik kasbi juda katta ruhiy va jismoniy kuch talab etadi, shuning uchun o‘qituvchining salomatligiga ham ma’lum talablar qo‘yiladi. O‘qituvchining ovoz paychalari rivojlangan, ko‘rish qobiliyati yaxshi bo‘lishi, uzoq vaqt tikka tura olishi,ko‘p yurishi, epchil harakat qila olishi (ayniqsa, boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari) kerak. Chunki, kichik maktab o‘quvchilari tinib-tinchimaydigan, o‘ta qiziquvchan, serharakat bo‘ladilar. Bu sharoitda o‘qituvchi ham shu xususiyatlarga ega bo‘lmog‘i lozim. O‘qituvchi shaxsiga qo‘yiladigan umumiy talablar bilan bir qatorda, boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi kasbining o‘ziga xosligi ham ayrim muayyan talablarni keltirib chiqaradi. Boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi: -anatomiya, fiziologiya, maktab gigiyenasi fanlaridan xabardor bo‘lmog‘i, o‘quvchilar faoliyatini shu fanlar tavsiyasi asosida tashkil etishi lozim (sinflari gigiyenik talabga javob berishi, o‘quvchilar kun tartibi, ularning aqliy va jismoniy rivojlanishini kuzatish va to‘g‘ri yo‘naltirish); -o‘qituvchi o‘z nutqini idora qilishi; adabiy nutq me’yorlariga rioya qilishi, ovozining baland-pastligiga ahamiyat berishi (ortiqcha baland ovoz bilan gapirish ham, sekin gapirish ham bolalarni charchatib qo‘yadi); nutqning jonli, ifodali bo‘lishiga e’tibor berishi; -bolalarni charchatib qo‘ymaslik maqsadida darsda ish turlarini tez-tez o‘zgartira olishi, ota-onalar o‘rtasida pedagogik bilimlarni targ‘ib qilishi, ular bilan yaqindan aloqa o‘rnata olishi (bu faoliyat turi boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining xulqatvorini, mayllarini, jismoniy holatini o‘rganishga yordam beradi) va ularga tarbiyaviy ta’sir o‘tkazishga yordamlashishi kerak. U o‘z ustida tinmay ishlamog‘i lozim. Ayniqsa, qadriyatlarimizni o‘rganishga, o‘zligimizni tanishimizga, qadimiy madaniyatimizni bilishga ehtiyoj katta 10 36 bilan tanishib boradilar. Ota-onalar majlislarini tayyorlashda va o‘tkazishda o‘qituvchiga yordam berishadi. Xulosa qilib aytganda, uzluksiz pedagogik amaliyot talabalarni o‘quv-pedagogik amaliyotga tayyorlab boradi. O‘qituvchining kasbiy shakllanish jarayonida maktab rahbariyati va jamoatchiligi katta rol o‘ynaydi. Yosh o‘qituvchilarga tajribali o‘qituvchilarni biriktirib qo‘yish, ularning darslarini kuzatish, metod birlashma ishlariga jalb etish maktab rahbariyatining vazifasidir. Maktabda o‘qituvchining o‘z ustida ishlashiga, ilmiy-nazariy va metodik bilimlarini tinmay oshirib borishiga katta ahamiyat beriladi. O‘qituvchi asta-sekin o‘z kasbini o‘zlashtirib borish bilan birga, ota- onalar o‘rtasida pedagogik bilimlarni targ‘ib etadi. O‘qituvchilik kasbiga kirish va pedagogik mahoratni egallash jarayoni uni maktab o‘qituvchilari jamoasiga kiritib, unda o‘z o‘rnini topib keta olishiga bog‘liq. Jamoaning yordamidan yuz o‘girmaslik, qiyinchiliklarga duch kelganda ruhan tushmay, o‘z xatolarini ko‘ra bilish va o‘z ustida ishlash uning o‘qituvchi bo‘lib shakllanishidan darak beradi. Shu bilan birga, o‘z-o‘zini tarbiyalab borishga, o‘z ustida tinmay ishlashga harakat o‘qituvchining kasbiy shakllanishi, o‘z mutaxassisligi bo‘yicha kasbiy shakllanishini, ta’lim muassasasida kadrlar tayyorlash mazmuni, darajasi va sifatining davlat ta’lim standartlari hamda davlat talablariga muvofiqligini aniqlash maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2019-yil 13-maydagi 392-sonli “Maktabgacha, umumiy o‘rta, o‘rta maxsus, kasb-hunar va maktabdan tashqari davlat ta’lim muassasalari pedagog kadrlarini attestatsiyadan o‘tkazish tartibi to‘g‘risidagi nizomni tasdiqlash haqida”gi Qarori qabul qilindi. Unga ko‘ra, quyidagilar pedagog kadrlarni attestatsiyadan o‘tkazishning asosiy vazifalari hisoblanadi: - o‘quv fani bo‘yicha malakasi, dars o‘tish mahorati, mehnati samaradorligi va ijtimoiy-siyosiy bilimlarini oshirgan pedagog kadrlarni rag‘batlantirish; - ish haqi miqdorini oshirish imkoniyatlarini yaratish; - xorijiy tillarni o‘rganishni qo‘llab-quvvatlash; - kompyuter texnikasi va axborot-kommunikatsiya texnologiyalari, internet jahon axborot tarmog‘idan foydalanish bo‘yicha amaliy ko‘nikmalarga ega 12 - har bir tarbiyalanuvchining ruhiy holatini puxta bilishi; - o‘z mehnati mexanizmini, qonuniyatlarini, cheklangan imkoniyatlarini yaxshi anglashi; - ta’lim-tarbiya jarayonida axborot kommunikatsion texnologiyalaridan unumli foydalanishni bilishi shart. O‘qituvchi mehnatini ilmiy jihatdan to‘g‘ri tashkil etish bir maqsadga yo'naltirilgan ijtimoiy-fovdali mehnat boiib, u yuqorida ta’kidlab o‘tilganlardan tashqari, aql va diqqatni, jismoniy kuchni, shijoat va g‘ayratni talab etadi.O'qituvchi mehnatini ilmiy jihatdan to‘g‘ri tashkil etilishi ularni mustaqil, erkin faoliyat ko‘rsatishiga, o‘z fikr-mulohazalarini aniq va mukammal bildirishiga, har tamonlama shakllangan komil insonni tarbiyalashga, o'z kasbini puxta o'zlashtiradigan yetuk mutaxassis tayyorlashga zamin yaratadi. O'qituvchi mehnati ilmiy jihatdan to:g‘ri tashkil etilishida o'quvchilar bilan olib borilayotgan faoiliyatning quyidagi yo‘nalishlariga e’tibor berish lozim: - o‘qituvchi va o'quvchilarning ikki tomonlama bir-biriga ta’siri natijalari; - o'qituvchining o‘quvchilar jamoasi bilan ishlay olish qobiliyati; - sinf jamoasi faollari bilan olib boriladigan pedagogik faoiiyatning ijobiy natijalari. O‘qituvchi mehnatini ilmiy jihatdan to‘g‘ri tashkil etishning quyidagi vositalarga e’tibor berish lozim. O‘qituvchi mehatida pedagogik texnika qanday ko'nikma va malakalardan iborat ekanligi, pedagogik texnika o'qituvchining taiim muassasalarida taiim-tarbiyaviy faoliyatini zamonaviy talablar asosida tashkil qilishida, o‘quvchilarga tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatishida qanday ahamiyat kasb etishi doimo dunyo olimlarining diqqatini o'ziga jalb etib kelmoqda.O‘qituvchi mehnatida pedagogik texnika uning shaxsiy axloqiy fazilatlari va xulqi bilan bogiiq boiib, ayniqsa, o‘z-o‘zini boshqarish malakalarida ( refleksiya) namoyon bo’ladi: •o’z xatti-harakatlarini boshqarishi, (mimika, pantomimika); •o‘z hissiyotini va kayfiyatini jilovlay olishi va turli nojo'ya ta’sirlarga 29 I BOB. BO’LAJAK PEDAGOG FAOLIYATIDA KASBIY MAVQEI 1.1. Bo‘lajak o’qituvchilarning kasbiy-pedagogik mavqei. Hozirgi zamon o‘qituvchisining asosiy fazilatlaridan biri o‘z kasbiga sadoqatliligi, g‘oyaviy e’tiqodliligi, o‘z kasbini sevishi uni boshqa kasb egalaridan ajratib turadi. Chunki, maktabda ta’lim-tarbiya ishining yuqori saviyada olib borilishi faqat o‘qituvchiga, uning kasbiy tayyorgarligiga bog‘liq. O‘qituvchi shaxsiga qo‘yiladigan muhim talablardan biri shuki, u o‘zi o‘qitayotgan predmetlarni chuqur bilishi, uning metodikasini o‘zlashtirib olgan bo‘lishi zarur. Predmet va uning nazariyasini chuqur bilishi, uni qiziqarli qilib o‘quvchilarga yetkaza olishi bolalarning shu predmetga bo‘lgan qiziqishini,o‘qituvchining obro‘yini oshiradi. O‘quvchilar o‘qituvchining bilimlarini bolalarga yetkaza olish imkoniyatlarini qadrlabgina qolmay, balki uning fidoyiligini ham taqdirlashadi. O‘qituvchining yuksak madaniyati, uning teran bilim doirasi (ayniqsa, O‘zbekiston mustaqillikka erishgandan so‘ng xalqimizning o‘z tarixi, madaniyati, urf-odatini o‘rganishga, bilishga bo‘lgan qiziqishi ortib borayotgan davrda) ta’limtarbiya ishlarining muvaffaqiyatli kechishiga yordam beradi. Hozirgi zamon o‘qituvchisi va ayniqsa, boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi milliy qadriyatlarimiznibilibgina qolmay, keng ota-onalar jamoatchiligi ichida, sinfda uning otashin targ‘ibotchisi ham bo‘lishi kerak. O‘qituvchi kasbiga xos bo‘lgan muhim talablardan biri — bolalarni sevish, ularning hayoti bilan qiziqish, har bir shaxsni hurmat qilishdan iboratdir. Bolani sevgan, butun kuch va bilimini bolalarning kelajagi, ularni Vatanga sodiq fuqaro qilib tarbiyalashga safarbar qila oladigan insongina haqiqiy o‘qituvchi bo‘la oladi. 8 - oliy ta’lim muassasalarining moliyaviy mustaqilligi va barqarorligini ta’minlash, moddiy-texnik ta’minotini mustahkamlash; - oliy ta’lim muassasalarini tizimli rivojlantirish va boshqaruv faoliyatini takomillashtirish; - korrupsiyaga qarshi kurashish, shaffoflikni ta’minlashning ta’sirchan mexanizmlarini joriy etish; - oliy ta’lim tizimining investitsiyaviy jozibadorligini oshirish, xalqaro miqyosda tanilishi va raqobatbardoshligini ta’minlash. «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da ta’lim muassasalarida zamonaviy pedagogik texnologiyalarni yaratish va ulardan amaliyotda keng foydalanishga erishish, «Ta’lim - fan -- amaliyot» integratsiyasining ta’lim tizimidagi samarasiga alohida e’tibor qaratilgan. Qabul qilingan «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»ning milliy modelidagi bosh muddao ham barkamol avlod tarbiyasi, mustaqil va erkin fikrlovchi, dunyoqarashi keng ijodkor shaxsni tarbiyalash masalasidir. Bu vazifani esa pedagogika fani asoslaridan xabarsiz kishi me’yoriga yetkaza olmasligi hech kimga sir emas. Shu ma’noda bo’lajak o’qituvchilar zimmasiga qo’yiladigan yangi pedagogik tafakkurni shakllantirish vazifasi zamonaviy pedagogika fanining mazmun-mohiyatini tashkil etadi, shuningdek, jamiyat oldida milliy maktab modelini yaratish, milliy ta’lim tizimini, uning mazmunini jahon tajribasi mezonlariga mos davlat standartlari asosida yaratish vazifasini hal etish ham milliy pedagogikamizning zimmasiga yuklatiladi. O'zbekiston Respublikasidagi pedagogik oliy o’quv yurtlarida o'rganiladigan pedagogika fani o4qituvchilik kasbiga tayyorlash tizimida alohida ahamiyat kasb etadi va ixtisoslikka yo’naltiruvchi fan hisoblanadi. Hozirgi zamon pedagogika fani oldida turgan muhim muammolardan biri –o‘qituvchi va pedagogik mehnat sharoiti muammosi hisoblanadi. Chunki, o‘qituvchida barcha pedagogik g‘oyalar mujassamlangan bo‘lib, uning faoliyati orqali bu g‘oyalar amalga oshiriladi va hayotga tatbiq etiladi. 4 murabbiysi sifatida katta hurmat bilan qarab kelingan. Ayniqsa, bizning mustaqil yurtimizda o‘qituvchiga hurmat-e’tibor va unga quyilgan mas’uliyat ham nihoyatda oshib bormoqda. Bu o‘rinda respublikamizda 1-oktyabrni «Ustoz va murabbiylar kuni» deb e’lon qilinganligini ta’kidlab o‘tish joiz. Ma’lumki, "shaxs va davr" yoki "davr va shaxs" munosabati muammolari tahlilida uchta holat bolishi mumkin: Birinchidan, shunday shaxslar bor – ular davr bilan hamnafas, o‘zi yashagan zamonning yalovbardori sifatida namoyon boladi. Ikkinchi toifa shaxslar o‘z davrining ruhi, maqsad va vazifalarini anglay olmaydi, ya’ni zamondan orqada qoladi. Uchinchi toifa insonlar yetakchilar sanalib, ular voqelikdan o‘zib ketadi, ayni paytda o‘z davrining ruhini chuqur his etadi va anglaydi. Bunday shaxs hayotiy qarashlari, g‘oyasi va faoliyat yo'nalishida kelajakni ko‘ra oladi. O‘qituvchi shunday yetakchilik xususiyatiga ega bo`lgan, ma’naviyati yuksak shaxs bo`lishi va shunday shaxsni tarbiyalashi lozim. Shaxsning ma’naviy olami yuqori bo`lsa, tabiiy ravishda bu uning amaliy faoliyatida ham o‘z ifodasini topadi, uning g‘oyalari jamiyatga singadi. Ishning tarkibiy tuzilishi: Kurs ishi, 4-paragraf, xulosa, va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. 7 imkoniyatlari(bilim, malaka, tajriba va shaxsiy sifatlar) ni qo’llash va uning natijasiga ongli ravishda mas’uliyatini anglashga tayyorligi sifatida ta’riflagan. G.A. Larionovaning fikriga ko’ra, tayyorlik tuzilmasiga amaliy bilimlar majmuasi va shaxsning faoliyatga kirishini ta’minlovchi xususiyatlari kiradi. Mehnatga tayyorgarlik esa ikkita, ya ni operasional (bilim va ko’nikmalar) va ‟ shaxsiy (ko’rsatma,mehnatga yo’naltirilganlik, kasbiy motiv xususiyatlari, odat va munosabatlar tizimi, emotsional va irodaviy funksiyalar, shaxsning kasbiy ahamiyatli sifatlari) komponentlardan iborat murakkab tizim hisoblanadi. Mutaxassisning kompetensiyalarga ega, ya’ni faoliyatning qaysi usulini egallashi,nimalarni bajara olishi, nimalarga tayyorligini aniqlash - kompetentli yondoshuv deyiladi. Oliy ta’lim muassasasi bitiruvchilarini tayyorlash sifatini boshqarishning konseptual muhim usullaridan biri -kasbiy ta’lim mazmunini modernizatsiyalashda kompetentli yondoshuvni amalga oshirishdir. Iqtisodiyotning globallashuvi, O‘zbekiston Respublikasida axborot jamiyatining shakllanishi va uning oliy ta’lim tizimining jahon miqyosidagi integrasiyasi bizning pedagogik fanlarimiz oldiga o‘zbek an’anaviy ilm-fan sohasini dunyoda qabul qilingan pedagogik tushunchalarni milliy xususiyatlardan kelibchikkan holda ta’lim tizimiga moslashtirish vazifasini qo‘yadi. Xususan, ta’limning bilim paradigmasini kompetentlik yondashuvi nuqtai-nazaridan takomillashtirish maksadga muvofikligini ko‘rsatadi.Mutaxassisning kompetentligi quyidagi jihatlarni o‘z ichiga oladi: - intellektual – bilim orttirish qobiliyati bo‘lib, insonning bilim va tajribalarni o‘zlashtirish va ulardan foydalana olishga, muammoli vaziyatlarda o‘zini oqilona tuta bilish, amalga oshirilishi kerak bo‘lgan faoliyatning maqsadlari, vazifalari, me’yorlarini o‘zaro moslab qo‘ya bilish va ularni samarali ravishda bajara olishga tayyorligini ifodalaydi; - amaliy – qayta o‘zgartirish faoliyati bo‘yicha malaka va ko‘nikmalar, mehnat texnikalarini va texnologiyalarini yuqori darajada egallaganlik; - qadriyatlardan xabardorlik – madaniy-ma’naviy qadriyatlarning ustunligiga tayanganlik. Insonning intellektual qobiliyatlari shaxsda mavjud bo‘lgan 22 bo'lib, ish beruvchi ma'lum bir ishlab chiqarishning rivojlanish darajasiga qarab, ishlab chiqarish munosabatlaridagi texnik va texnologik, ijtimoiy-iqtisodiy imkoniyatlar va istiqbollarni bilish bilan bog'liq bo'lgan talablarni qo'yadi. odamlar. Binobarin, bu talablarni bajarish shartlaridan biri kasb-hunar ta’limi ustasi potentsial ish beruvchilarning so‘rovlarini yaxshi bilishi, bu bilan bo‘lajak ishchilarni tayyorlashning yuqori samaradorligini ta’minlashi zarur. Shunday qilib, kasbhunar ta'limi ustasi o'z tarbiyalanuvchilarini muayyan ijtimoiy va kasbiy vaziyat va jamiyat talablarini hisobga olgan holda, ma'lum bir vaqtning ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda tayyorlaydi. Shu bilan birga, u madaniyat dirijyori bo‘lib, azaliy omilni o‘z zimmasiga oladi, shaxsni uning umuminsoniy fazilatlari sintezi sifatida rivojlantirishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ygan va shu bilan kelajak uchun mehnat qiladi. Natija bir shaxsning (masalan, shifokor, sotuvchi va boshqalar) faoliyati mahsuli bo'lgan "shaxs -shaxs" kasbining boshqa vakillaridan farqli o'laroq, o'qituvchilik kasbidagi hissasini aniqlash qiyin. o'quvchiga ma'lum bir o'qituvchi, oila va boshqa ijtimoiy tuzilmalar. Ko'pincha pedagogika fanida pedagogik faoliyatning yig'indisi sub'ekti tushunchasi aniqlanadi, bu ta'lim muassasasi jamoasini anglatadi. Kasbiy ta'lim ustasi faoliyatidagi ijodkorlik darajasi uning o'z maqsadlariga erishish uchun o'z imkoniyatlaridan qay darajada foydalanishini ko'rsatadi. Shu sababli, kasb-hunar ta'limi ustasining pedagogik faoliyatining ijodiy tabiati ham uning eng muhim xususiyati hisoblanadi, chunki shaxsning rivojlanishi doimo uning mahsuli bo'lib qoladi. Vaqt o'tishi bilan ijodiy ishlayotgan kasb-hunar ta'limi ustasi o'zining pedagogik tizimini yaratadi, bu esa ta'limda eng yaxshi natijaga erishish vositasidir. Kasbhunar ta'limi ustasi shaxsining ijodiy salohiyati u tomonidan to'plangan ijtimoiy tajriba, unga yangi, o'ziga xos echimlarni, innovatsion shakllarni topish va qo'llash imkonini beradigan psixologik, pedagogik va maxsus bilimlar, qobiliyat va ko'nikmalar asosida shakllanadi. usullari, shu bilan uning kasbiy funksiyalarini takomillashtirish. Zamonaviy pedagogika fanida pedagogik ijod deganda o‘zgaruvchan sharoitlarda pedagogik muammolarni hal qilish jarayoni tushuniladi. Shu bilan birga, o'qituvchi o'z faoliyatini quyidagicha quradi: 16 darajada amalga oshiriladi, o‘qituvchining shaxsi namoyon bo‘ladi, o‘quvchilarni o‘qitish va tarbiyalash bo‘yicha yaxshi natijalarga erishiladi”. XXI asr o‘qituvchisining kasbiy-shaxsiy kompetensiyasining mazmuni T.E. Isaeva tomonidan batafsil ta’riflangan va asoslab berilgan. Muallif kompetensiyalarni quyidagicha guruhlagan: moslashuvchan-zamonaviy kompetensiyalar; ijtimoiy kompetensiyalar; ijtimoiy-tashkiliy kompetensiyalar; kasbiy (maxsus fanlar hamda xususiy metodika bo‘yicha) kompetensiyalar– o‘qitiladigan fanning o‘ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqqan holda va o‘qituvchining o‘ziga xos bo‘lgan pedagogik tizimiga moslab tanlanadigan bilim, ko‘nikmalar, o‘qitish metodlari, kasbiy- korporativ tajribani uzatish usullarining majmui; kommunikativ kompetensiyalar qadriyatlarga asoslangan har qanday sharoitda ham insonning “o‘zligini” saqlab qolishini ta’minlaydigan. Zamonaviy tadqiqotchilar oliy ta’lim muassasalari bitiruvchisining kompetensiyasini tasniflashga katta e’tibor qaratmoqdalar. Kurs ishining predmeti: Bo’lajak pedagog kasbiy mavqei va komptensiyalari. Kurs ishining maqsadi: Bo’lajak pedagog kasbiy mavqei va komptensiyalarini o’rganish. Kurs ishining vazifalari: 1. Bo’lajak pedagoglarning kasbiy mavqeini shakllantirish. 2.Bo’lajak pedagog kasbiga kirish va pedagogik mahoratni egallash jarayonini o’rganish. 3.Bo’lajak pedagoglarning kasbiy komptensiyalarinining mazmunini o’rganish. Kurs ishining amaliy ahamiyati: Jamiyatning tabaqalanishi natijasida quldorlik tuzumida bolalarni ta’lim maskanlariga olib borish va olib kelish vazifasini qullar bajarishgan va ular «pedagog» deb nomlanganlar. Ushbu tushunchaning ma’nosi «bola yetaklovchi» demakdir. Tarixiy taraqqiyotning keyingi bosqichlarida bolalarga tizimli bilimlarni berish bilan doimiy shug‘ullanuvchi kishilar aynan shu nom bilan atala boshlaganlar. Har bir jamiyatda ham pedagog, o'qituvchi, tarbiyachilarga yoshlar 6 KURS ISHI BO’LAJAK PEDAGOG KASBIY MAVQEI VA KOMPTENSIYALARI MAZMUNI 1 mafkuraviy xususiyatga ega bo'lgan, ammo bugungi kunda shaxsning o'zini o'zi anglash, uning qobiliyatlarini rivojlantirish ehtiyojlaridan voz kechish kerak, degan fikr mavjud. (AV Petrovskiy). Shu sababli, umuman tarbiya maqsadi shaxsga uning qobiliyatiga mos ravishda ko'p qirrali rivojlanishda yordam sifatida shakllanadi. Bu Rossiya Federatsiyasining "Ta'lim to'g'risida" gi qonunida o'z aksini topgan. Ta'lim "shaxsning umumiy madaniyatini shakllantirish, uning jamiyat hayotiga moslashishini hal qilish, kasbni ongli ravishda tanlashga yordam berish" uchun xizmat qiladi (9-modda, 2-band). Aytishimiz mumkinki, eng oliy maqsad - shaxsni o'zi va jamiyat bilan uyg'unlikda rivojlantirish. Pedagogik faoliyat maqsadlarini amalga oshirish ta'lim muhitini shakllantirish, o'quvchilar faoliyatini tashkil etish, o'quv jamoasini yaratish, individual shaxsni rivojlantirish kabi ijtimoiy-pedagogik vazifalarni hal qilish bilan bog'liq. Asosiy funktsional birlik, uning yordamida pedagogik faoliyatning barcha xususiyatlari namoyon bo'ladi pedagogik harakat(V.A. Slastenin) maqsad va mazmun birligi sifatida. Pedagogik harakat tushunchasi pedagogik faoliyatning barcha shakllariga (dars, ekskursiya, suhbat va h.k.) xos bo‘lgan, lekin ularning hech biriga kamaytirilmagan umumiylikni ifodalaydi. Shu bilan birga, pedagogik harakat ham umumiy, ham individuallikni ifodalovchi maxsus xususiyatdir. Pedagog-pedagog faoliyati bu turli xil pedagogik muammolarning son-sanoqsiz majmuini yechish jarayonidir. Birinchidan, o'qituvchining pedagogik harakati kognitiv vazifa shaklida namoyon bo'ladi. Keyin mavjud bilimlarga tayanib, u o'z harakatining vositalarini, ob'ektini va mo'ljallangan natijasini nazariy jihatdan bog'laydi. Shundan so'ng, kognitiv vazifa amaliy transformatsion harakatga aylanadi. Shu bilan birga, pedagogik ta'sir vositalari va ob'ektlari o'rtasida qandaydir nomuvofiqlik mavjud bo'lib, bu o'qituvchining faoliyati natijalariga ta'sir qiladi . 18 II BOB. BO’LAJAK PEDAGOG KASBIY KOMPTENSIYALARI MAZMUNI 2.1 Pedagoglik kasbi va uning kasbiy komptensiyalari Kasbiy kompetentlik, kasbiy o’z-o’zini anglash, kasbiy qadriyatlarni hurmat qilish va kasb-hunarga yo’naltirish –bu o’sib kelayotgan yosh avlodning kasbiy shakllanishi, tug’ma layoqatini qo’llab quvvatlash va rivojlantirish misolida namoyon bo’ladigan umuminsoniy madaniyatning tarkibiy qismlaridan biri bo’lgan umumlashtiruvchi tushunchadir. Bo’lajak o’qituvchilarning kasbiy kompetensiyalarini shakllantirish bu – kasbiy masalalarni hal etishda amaliy tajriba va bilim asosida muvaffaqiyatli harakat qilishini ta minlashdir. Kasbiy ‟ kompetensiya va kasbiy o„zlikni anglash butun umr davom etadigan jarayon hisoblanib, inson orzu qilish, sinash, tanlash ularni amalga oshirish bosqichlaridanoq kasb-hunar tanlaydi, so’ngra kasb-hunarga kirishadi keyinroq dunyodagi kasb-hunarlarni o’zgarishiga, o’zidagi o’zgarishga, mehnatga bo’lgan munosabatini o’zgarishiga bog’lik ravishda kasbini yoki mutaxassisligini o’zgartiradi. Komil inson g’oyasi ham milliy, ham umumbashariy ahamiyatga molik bo’lib, o’zida ma’naviy va jismoniy barkamollikni mujassamlashtirgan, insonni ezgu maqsadlari sari undaydigan oliyjanob g’oyadir. Zamonaviy o’qituvchi obrazida komillik mujassamlashishi lozim. Bugungi kun o’qituvchisining kasbiy kompitentligini shakllantirish–bu uning kunlik layoqatini, ish faoliyatini samaradorligini oshirishdan iborat. Ish faoliyatida kasbiy mahoratni shakllantirish bilan bog’liq muammolarni o’rganish va hal etish, kasbiy tayyorgarlikni shakllantirish orqali malakali mutaxassislarni tayyorlash mumkin. Bo’lajak o’qituvchilarning pedagogik-psixologik bilimlarini oshirish zaruriyati ta’lim muassasasiga va o’qituvchilarga qo’yilgan ijtimoiy talablarning o’sishi bilan 19 berilmasligi; •ijtim oiy perseptiv qobiiiyatlarga (diqqat, kuzatuvchanlik, xayol) egaligi; •nutq texnikasini bilishi va o'z o'rnida qo’llay olishi. Pedagogik texnika o‘qituvchi mehnatida shaxs va jamoaga ta’sir ko‘rsatish malakalari bilan bogiiq boigan ta’lim-tarbiya jarayonining texnologik tomonini ham qamrab oladi: • ta’lim va tarbiyaviy rejalar asosida o'z oldiga qo‘yilgan talablaming bajarilishini nazorat qilishi; •o'quvchilar jamoasida ta’lim-tarbiya bilan bog'liq bo’lgan har qanday ijodiy faoliyatni tashkil eta olishi; •O‘quvchilar bilan pedagogik muloqot jarayonini bir muvozanatda saqlab boshqara olishi. O‘qituvchi mehnatida aktyoriik san’atiga xos bo'lgan xususiyatlar, ya'ni mimik va pantomimik qobiliyatlar muhim rol o‘ynaydi. O‘qituvchi yuksak pedagogik texnik tayyorgarlikka ega ekanligi, uning butun o‘quv yili davomida, har bir darsda yangi mavzuni o‘tilgan mavzular bilan bog‘lab, zamonaviy integratsion usullar asosida O‘quvchilar ongiga etkazishida, sinf jamoasida o‘ziga xos pedagogik va psixologik muhitni yarata olishi da har bir o'quvchining shaxsiy psixologik xususiyatlarini e’tiborga olib mashaqqatli mehnati bilan ulkan mas’uliyatni his etib, uni yuqori saviyada bajarishida namoyon bo’ladi. Demak, pedagogik texnika o‘qituvchining mehnat faoliyatida shunday kasbiy va shaxsiy malakalar yigindisiki, u o‘qituvchining pedagogic faoliyatiga ijobiy ta’sir ko'rsatishida, asablarining bir maromda harakatlanishi va saqlay olishida, taiim- tarbiya jarayonini to‘g‘ri tashkil qilish va boshqarishida yuksak natijalarga erishishi uchun asosiy yo’l ko'rsatuvchi bo’lib xizmat qiladi. Ixtisosligi bo‘yicha egallagan bilimlar darajasi. O‘qituvchining ko‘p yillik pedagogik mehnati kasbiy mahorat boia olmasligi mumkin. O‘qituvchining kasbiy mahorati ixtisosligi bo‘yicha egallagan bilimlar darajasi va kasbiy tajribalari asosida paydo bo’ladi. Kasbiy tajribalar o‘z kasbidan qoniqmagan, biroq yillar davomida o'zining xizmat majburiyatlarini 30 sidqidildan bajaruvchi o‘qituvchida ham yuzaga kelishini unutmashk kerak. F.G.Ziyatdinova maiumotlariga ko'ra 80 foiz o'qituvchilar u yoki bu darajada, 20 foiz o'qituvchilar esa toiiq o‘z ishlaridan qoniqmaydilar. Bunday o‘qituvchilarda - hatto ixtisosligi bo'yicha chuqur bilimga ega boisalar ham, pedagogik mahoratning muhim elementlaridan biri - ixtisosligi bo'yicha bilimlar darajasini ko'rsatuvchi “ijodkorlik tuyg'usi”, o'qituvchining o'ziga xos ruhiy va jismoniy holati sifatida shakllanmaydi. Bilim va ixtisoslik - nafaqat o'qituvchining mehnat faoliyatiga ta’sir qiluvchi, balki uni, ham to'liq, ham qisman kasbiy mahoratini belgilovchi obyektiv-shaxsiy omillar tizimidagi prinsipial elementlardir. O'qituvchining bilimi uning kasbini belgilovchi diplomi, sifati bilan, ya’ni ta’lim muassasalaridagi mehnati jarayonidagi xususiyatlari va yutuqlari bilan aniqlanadi. Bilim va ixtisoslik - bu qizg'in mehnatga tayyorgarlik sifatida taiim va tarbiyaviy faoiiyatning o'zidir. Bilim va ixtisoslikning birligida mehnat, o'qituvchining tashkilotchiligi va mazmun jihatidan mukammal pedagogik faoliyatni tashkil etuvchi sifatida namoyon bo’ladi. Ixtisoslik o'zgaruvchan va harakatchan jarayondan iborat. Pedagogik amaliyotda bu bogiiqlikning o‘zaro ta’siri haqida yetarlicha turg'un tasavvur yuzaga kelgan: chunonchi, oliy taiim - oliy ixtisoslik. O’qituvchilarda fanru o'qitishning nazariy muammolariga, butun fanlaming metodologiyasiga va texnologiyalariga ko‘proq qiziqish mavjud. O'qituvchilarning chorakdan kamroq qismi bilimlar egallash darajasiga hayotiy qadriyat sifatida qaraydilar, imdan ham kamrog’i. ya’ni 10 foizi - mukammal kasbiy tayyorgarlikni, pedagogik mehnat nufiizim oshirishda hal qiluvchi jarayon deb hisoblaydilar. Bu muammoni his qilgan o'qituvchilarning bir qismi o'z ixtisosliklari bo'yicha o'qitishning mustaqil ijodiy dasturini tuzish yo'liga o'tadilar va bu bilan taiim va tarbiya berish komponentmi kengaytiradilar. Mehnatda ma’no va ahamiyatni birlashtiruvchi “jonli bilim” tushunchasi ana shundan paydo bo'lgan. Bunda ma’no tushunchasi “inson turmushida individual ongning chuqur joylashganini” bildiradi 31 chiqarishi uchun u o’zining bilimlar blokiga tez-tez murojaat qilib turadi»,- deb ta’kidlagan. Har bir o’qituvchi imkoniyatiga, asosan bilimga bo’lgan intilishiga ko’ra o’zining axborot maydoniga ega bo’ladi. Bu bilimlar tuzilmasiga ko’ra, texnik va texnologik mazmundagi, psixologik-pedagogik, falsafiy, fizik-matematik hamda boshqa ko’rinishdagi bilimlar to’plami bo’lib, o’qituvchi qaysi yo’nalishga mos bilimlar kerakligiga tayangan holda, shu mazmundagi bilimlarni axborot maydonidan ajratadi. Bu bilimlarni chuqurlashtirib talab qilingan maqsadda foydalanishga harakat qiladi. Kasb-hunar ta'limi ustasining kasbi pedagogik bo'lib, sub'ekti boshqa shaxs bo'lgan kasblar guruhiga kiradi. O'qituvchi turli mutaxassislar orasida nafaqat burch va mas'uliyat hissi, balki hal qilinishi kerak bo'lgan vazifalar sinfi bilan ham ajralib turadi. Shaxsni shakllantirish, shakllantirish va o'zgartirishni o'z faoliyatining maqsadi sifatida qabul qilgan holda, kasbiy ta'lim ustasi ham uning rivojlanish jarayonini boshqarishga chaqiriladi. Kasbiy ta'lim ustasining kasbiy-pedagogik faoliyatining o'ziga xos xususiyati shundaki, u go'yo qo'sh mehnat predmetiga ega. Bir tomondan, uning asosiy mazmuni odamlar bilan munosabatlardan iborat bo'lsa, ikkinchi tomondan, kasbning bu turi har doim odamdan muayyan kasbiy sohada maxsus bilim, ko'nikma va malakalarga ega bo'lishni talab qiladi. Kasbiy ta'lim ustasi uchun bu ma'lum bir kasbiy (sanoat) faoliyat turidagi bilim va ko'nikmalardir. Bundan tashqari, kasb-hunar ta'limi ustasi o'quvchilarning faoliyatini, ularning yosh xususiyatlarini, o'zi boshqaradigan rivojlanish jarayonini yaxshi bilishi va tushunishi kerak. Binobarin, kasb-hunar ta'limi ustasi kasbi ikki tomonlama tayyorgarlikni talab qiladi: insonshunoslik va maxsus (sanoat). Shunday qilib, kasbiy ta'lim ustasi uchun muloqot qilish qobiliyati o'ziga xos xususiyatga ega bo'lib, u muayyan ijtimoiy-psixologik fazilatlarga ega bo'lishi kerak. Ushbu kasbning o'ziga xos xususiyati uning insonparvarlik, jamoaviy va ijodiy tabiatidir. Bo'lajak ishchilarni tayyorlash jarayonida kasbiy ta'lim ustasining faoliyati ham ko'p jihatdan potentsial ish beruvchilar va muayyan sohalarning talablarini hisobga olish zarurati bilan belgilanadi. Zamonaviy mehnat bozori juda dinamik 15 tamoyillarni egallaganligi, bolalar psixologiyasini yaxshi bilish va uning o‘ziga xos xususiyatlarini to‘liq qabul qilishi; sub’ektivlari: pedagoglik san’ati, pedagogik iste’dod, ijodkorlik va h.k. N.I. Almazova pedagogning kasbiy kompetensiyasini o‘rganishda o‘qitishning samaradorligini oshirish imkonini beradigan ko‘nikmalarni va pedagogning shaxsiy sifatlarini guruhlarga bo‘lib chiqdi va shunday xulosa chiqardi: “Pedagogning kasbiy kompetensiyasi – bu pedagogning mehnati bo‘lib, unda pedagogik faoliyat, pedagogik muloqot е tarlicha yuqori darajada amalga oshiriladi, o‘qituvchining shaxsi namoyon bo‘ladi, o‘quvchilarni o‘qitish va tarbiyalash bo‘yicha yaxshi natijalarga erishiladi”. XXI asr o‘qituvchisining kasbiy-shaxsiy kompetensiyasining mazmuni T.E. Isaeva tomonidan batafsil ta’riflangan va asoslab berilgan. Muallif kompetensiyalarni quyidagicha guruhlagan: moslashuvchan-zamonaviy kompetensiyalar; ijtimoiy kompetensiyalar; ijtimoiy-tashkiliy kompetensiyalar; kasbiy (maxsus fanlar hamda xususiy metodika bo‘yicha) kompetensiyalar– o‘qitiladigan fanning o‘ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqqan holda va o‘qituvchining o‘ziga xos bo‘lgan pedagogik tizimiga moslab tanlanadigan bilim, ko‘nikmalar, o‘qitish metodlari, kasbiy- korporativ tajribani uzatish usullarining majmui; kommunikativ kompetensiyalar qadriyatlarga asoslangan har qanday sharoitda ham insonning “o‘zligini” saqlab qolishini ta’minlaydigan. Zamonaviy tadqiqotchilar oliy ta’lim muassasalari bitiruvchisining kompetensiyasini tasniflashga katta e’tibor qaratmoqdalar. Masalan, T.E. Isaeva o‘zining “XXI asr menedjerining tayanch kompetensiyalari” kursida quyidagi tayanch kompetensiyalarni ajratib ko‘rsatadi: strategik; ijtimoiy; funksional; boshqarish; kasbiy Zamonaviy pedagogik amaliyotda “kompetentlik” va “kompetensiya” tushunchalari vujudga kelishining asosiy jihatlarini ta’riflashning imkoni bo‘lmagani kabi, mazkur maqola doirasida ham ularni tasniflashning batafsil tahlilini berib bo‘lmaydi. Biroq, bunda asosiy yo‘nalishni aniqlab olish muhimdir: a) oliy ta’lim muassasalari bitiruvchilari uchun eng muhim deb e’tirof etilgan kompetensiyaning mazmunini aniqlashtirish; b) zamonaviy oliy ta’limda kasbiy 25 Xulosa qilib shuni aytishimiz mumkinki, bugungi kunda “Ta’lim to’g’risidagi qonun” talablarini amalga oshirish jarayonida yuqori malakali pedagog kadrlarni tayyorlash muhim muammo sifatida kun tartibiga qo’yilmoqda. Shunday ekan, ushbu talablardan kelib chiqqan holda bilimdon, mustaqil fikrlovchi, ijodiy izlanuvchi, yuqori malakali, madaniyatli, turli soha egalarini tayyorlash dolzarb muammolardan hisoblanadi. Qonunda e’tirof etilgan yangicha modeldagi shaxsni kamol toptirish, uning chuqur bilimlar sohibi bo’lib yetishishi, barkamolligini kafolatlovchi shart-sharoitlar orasida o’qituvchi kasbiy-metodik kompetentligini ta’lim va tarbiya jarayonlariga tatbiq etishda psixologiyaning o’z uslub va qoidalari yetarli bo’lmaganday. Shunga ko’ra yosh avlod ta’lim olish davrlaridagi rivojlanish tendensiyalaridan tortib, yangicha o’qitish texnologiyalarini ta’lim oluvchi tomonidan o’zlashtirilishi va undagi aqliy hamda intellektual qobiliyatlarga nechog’lik ta’sir ko’rsatayotganligini o’rganish hamda psixologiyadagi metodlarni didaktik metodlar bilan uyg’unlashtirishni taqozo etadi. Buning uchun bo’lajak o’qituvchidan metodik kompetentlik, ayniqsa, turli xil sharoitlarda ta’lim oluvchi va ta’lim beruvchi psixologiyasini to’g’ri baholay olish bilan bog’liq ijtimoiy-psixologik kompetentlikning yuqori darajada bo’lishi talab qilinadi. Bo’lajak pedagog o’z mavqeini yuqori ko’tarishi va uni saqlab qolishi uchun o’z kasbini yuqori darajada o’zlashtirishi va amalyotda qo’llay olishi lozim. Kasbiy komptentlik pedagoglarda ish faoliyati davomida shakllanib boradi. Hozirgi kunda bo’lajak pedagoglar va pedagoglar uchun prezidentimiz tomonidan ko’plab shart-sharoitlar yaratib berilmoqda. Buning isboti sifatida 2024-yilda qabul qilingan “Pedagog maqomi to’g’risidagi qonunni olishimiz mumkin. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti SH.M.Mirziyoyev ning 2019-yil 8- oktyabrdagi PF-5847-sonli “O‘zbekiston Respublikasi oliy ta’lim tizimini 2030- yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida” farmoni. 33 intellektual sifatlarda ko‘rinadi, bu sifatlarga ijodkorlik, tashabbus, aqlning intellektual jihatdan o‘ziga xosligi, bilim orttirish va motivasion omillarning ajralmas birligi sifatidagi shaxsning kompetentligini kiritishimiz mumkin. Kasbiy ijodkorlik – bu yangi g‘oyalarni yuzaga keltirish va muayyan faoliyatda ularni amalga oshirish jarayonidir. Ijodiy ish faoliyatida o‘z-o‘zini idora qilish, o‘zining intellektual faoliyatini erkin boshqara olish, maqsadga muvofiq ravishda rejalashtira olish, bilim orttirish vazifalarini mustaqil ravishda hal qila bilish qobiliyatlari muhim o‘rin tutadi. Intellektual inson quyidagi xislatlarga ega bo‘lishi kerak: a) turli xil tizimli bilimlarga egalik; b) uddaburonlik; v) tezkorlik, zarur vaziyatlarda bilimlarini tez ishga sola bilish; g) nazariy qoidalarni amaliyotga tatbiq etish shakllari va vositalari; d) tayanch elementlarni ajrata bilish. Intellektual kompetentlikda shaxsda bilim orttirish faoliyati ustun turishini, maksimal darajada bilim to‘plashga intilishini anglatuvchi “erudit madaniyati”ni alohida ta’kidlab o‘tiladi. Lekin, A. Molning yozishicha, “ikki xil eruditsiyani birbiridan farqlash zarur: shunchaki madaniy dunyokarash maydonini kengaytirish, boshqacha qilib aytganda, akl xazinasidagi mavjud elementlar sonini ko‘paytirish bir tomonda va assotsiasiyalar qatlamining qalinligi va chuqurligi bilan belgilanadigan, ijtimoiy yoki individual organizm tomonidan taffakkur jarayonida barpo qilinadigan va keyinchalik xotirada saqlab qolinadigan ma’lumotlar boshqa tomondadir”. Kasbiy tashabbus insonning yangi axborotlarni izlash, u yoki bu g‘oyalarni ko‘tarib chiqish, boshqa turdagi faoliyat sohalarini o‘zlashtirish, ma’lum bo‘lgan doiradan chetga chiqish va tashqaridan rag‘batlantirilmaydigan intellektual faoliyatga kirishib ketish ishtiyoqi sifatida namoyon bo‘ladi. Intellektual tashabbusni yaxlit xususiyat deb bilmoq lozim. Ta’limni modernizasiyalash muammolarini ko‘rib chiqishda oliy ta’lim muassasalarining bitiruvchilariga qo‘yiladigan talablarni belgilashda “kasbiy kompetentlik” atamasi keng 23 egallashi; - o‘z kayfiyatini (hissiy psixik holat) boshqara olishi; - tarbiyalanuvchilar bilan muloqot va muomala madaniyatini o‘zlash tirishi; - pedagogik texnika uslublarini o‘z o'mida qoilay olish san’atig ega bo’lishi. Ushbu pedagogik mahorat komponentlari mamlakatimizda olib borilayotgan islohotlar, ijtimoiy-iqtisodiy talablar mohiyatidan kelib chiqish kerak. Milliy mafkura umummilliy dastur talablari, urf-odat va an’analar pedagogik mahorat asosida tashkil etiladigan o‘qituvchi mehnatning asosiy mohiyatida o‘z aksini topishi kerak.0 ‘qituvchi mehnatining muvaffaqiyati va samarasi uni ilmiy jihatdan puxta tashkil etishga, mehnatni oqilona uyushtirishga ta’sir etadigan shart - sharoitlarga va mehnatni amalga oshirish yo‘llarini to‘g‘ri belgilashga bog’iliq. O'qituvchi mehnati doimo ijodkorlik bilan amalga oshiriladi. Shuning uchun mehnatni amalga oshirmoqchi o'qituvchi avvalo mehnatini rejalashtirishda, o‘zi puxta egallagan pedagogik mahoratiga va o‘z ilmiga tayanishi lozim Hozirgi zamon axborot kommunikatsion texnologiyalarining taraqqiyoti davrida 0‘qituvchi mehnatini ilmiy asosda tashkil qilish fan va texnika yutuqlarini o‘qituvchi tomonidan qay darajada o‘zlashtirilishigaham bog‘liq. Shu bilan birga, o‘qituvchi mehnatini ilmiy asosda tashkil qilish uchun fanlar integratsiyasini, pedagogika va psixologiya fanlarining eng so‘nggi yutuqlarini muntazam o'zlashtirib borish shart. Ushbu bilimlar axborot kommunikatsion texnologiyalari, matbuot, ilmiy jumallar, ilmiy adabiyotlar asosida o'zlashtiriladi. O‘qituvchi mehnatini ilmiy asosda tashkil etishda vaqtdan unumli foydalanish, o‘zining keng imkoniyatlarini hamisha hisobga olish, o‘quv va tarbiya jarayonida har bir daqiqadan unumli foydalanish, vaqtni bekorga o‘tkazishga yo‘1 qo‘ymaslik muvaffaqiyat garovidir. O'qituvchi mehnatini ilmiy asosda tashkil etishda avvalo: - o ‘z ijodiy imkoniyatlariga ishonishi; - ta’lim muassasalarida olib boriladigan taiim - tarbiya jarayonini toiiq tasavvur eta olishi; 28 pedagogik vaziyatlarni tahlil qiladi, dastlabki ma'lumotlarga muvofiq natijani loyihalashtiradi, mavjud vositalarni tahlil qiladi, olingan ma'lumotlarni baholaydi va yangi vazifalarni shakllantiradi. Kasb-hunar ta'limi ustasining ijodiy faoliyati tajribasi uning kasbiy ta'limi mazmuniga printsipial jihatdan yangi bilim va ko'nikmalarni kiritmaydi, lekin shunga qaramay, ijodiy faoliyatni tizimli bajarish bilan u shunday shaxsiy xususiyatni tavsiflovchi shaxsiy fazilatlarni shakllantiradi. ijodkorlik sifatida. Ijodkorlik- Bu shaxslarning o'ziga xos qadriyatlarni yaratish, nostandart qarorlar qabul qilish chuqur mulkini aks ettiruvchi qobiliyatdir. Biz allaqachon qaror qilganimizdek, kasb-hunar ta'limi ustasi bir vaqtning o'zida ikki turdagi faoliyat bilan shug'ullanadi: pedagogik va kasbiy (sanoat). Pedagogik faoliyat - bu insoniyat tomonidan to'plangan madaniyat va tajribani keksa avlodlardan o'tkazish va yosh avlod tomonidan o'zlashtirishga qaratilgan ijtimoiy faoliyatning alohida turi bo'lib, ularning shaxsiy rivojlanishi va jamiyatda muayyan rollarni bajarishga tayyorlanishi. Pedagogik faoliyat nafaqat o'qituvchilar, balki ota-onalar, jamoat tashkilotlari, ommaviy axborot vositalari va boshqalar tomonidan amalga oshiriladi. Biroq, birinchi holda, bu faoliyat kasbiy, ikkinchidan, umumiy pedagogik faoliyat bo'lib, u ixtiyoriy yoki yo'q, har bir kishi o'z-o'zini tarbiyalash va o'z-o'zini tarbiyalash bilan shug'ullanib, boshqa odamlarga va o'ziga nisbatan amalga oshiradi. Pedagogik faoliyat kasb-hunar ta'limi ustalari tizimli ravishda maqsad, motivlar, harakatlar (operatsiyalar), natija birligi sifatida taqdim etilishi mumkin. Pedagogik faoliyatning tizim hosil qiluvchi xususiyati maqsaddir (A.N. Leont'ev). Ta'lim maqsadi asrlar qa’ridan kelgan barkamol shaxsning umuminsoniy ideali sifatida qaralishi mumkin bo‘lgan ta’limning strategik maqsadini amalga oshirish bilan bog‘liq. Har tomonlama va barkamol shaxsni shakllantirish Qadimgi Yunoniston, Uyg'onish davri Evropasi, G'arbiy va Rossiya utopiklari, frantsuz ma'rifatchilari, shuningdek, SSSRda sotsializm qurish davridagi ta'lim tizimida maqsad edi. Hozirgi vaqtda o'qituvchilar ta'lim idealiga ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo'lishadi. Mutaxassislar o'rtasida konsensus yo'q. 90-yillarga qadar ta'lim maqsadlari jamiyat ehtiyojlariga qarab belgilanadi va 17 asoslanadi. Oliy ta lim sohasida ularning kasbiy tayyorgarlik darajasini belgilash, ‟ undagi talablarga javob beradigan jihatlarni hamda mavjud kamchiliklarni va bo’shliqlarni aniqlash asosida ta’lim berishga bo’lgan haqiqiy ehtiyojlarni belgilash amalga oshiriladi. Shu asosida innovatsiyalarni hayotga joriy etish maqsadga muvofiqdir. Bu esa pedagogik kompetensiyani rivojlantirishga olib keladi. Pedagogik shart-sharoitlarni aniqlash zarurati tizimlar, hodisalar, jarayonlar va ob’ektlarni har qanday o’rganish uchun muhim metodologik talab rolini o’ynaydi. “Shart-sharoit” tushunchasini tahlil qilganda, V.A. Oganesov buni “bir tomondan, biror narsaga bog’liq bo’lgan holat sifatida, boshqa tomondan, biror narsa amalga oshiriladigan muhit sifatida” izohlaydi. A.Naynning yozishicha, “pedagogik shart-sharoitlar” atamasi keng ma’noda jamiyat rivojlanishining ushbu bosqichidagi ijtimoiy-pedagogik jarayonlarning yakuniy natijalari to’plami sifatida ta’riflanishi mumkin”. Tizimli tahlil, adabiy manbalar, me'yoriy hujjatlar va o’z tajribalarini tahlil qilish asosida talabalarni kasbiy faoliyatga kasbiy-pedagogik tayyorlashning psixologik pedagogik shartlari kompetentsiyaga asoslangan yondashuv asosida aniqlanadi. Birinchidan bu kelajakdagi mutaxassislarni kasbiy tayyorlashda kasbiy va pedagogik tayyorgarlik jarayoni sub’ektlarining shaxsiy funktsiyalari to’liq namoyon qilish va rivojlantirishga imkon beruvchi shaxsga yo’naltirilgan yondashuvni amalga oshirishdir. Ikkinchi sharoit - interfaol ta lim ‟ shakllaridan foydalangan holda muammoli ta’lim,talabalar tomonidan bajariladigan interfaol mashqlar va topshiriqlarga asoslanadi. Pedagogika oliy ta lim muassasalarida talabalarni o’qitish jarayonida kutilayotgan natija ‟ umummadaniy, umumkasbiy va kasbiy kompetensiyalar orqali taqdim etilgan asosiy ta’lim dasturlarini o’zlashtirishga qo’yilgan talablar ko’rinishida shakllantirilgan. Davlat ta lim standartlarida bo’lajak o’qituvchining profilli ‟ (mutaxassislik) kompetensiyasi ham aniqlangan bo’lib, u o’qituvchining kasbiy kompetentligining muhim tashkil etuvchisi hisoblanadi. Hozirgi vaqtda u juda kam o’rganilgan muammolardan biridir. Ana shunday masalalardan biri bo’lajak boshlang’ich sinf o’qituvchilarida kasbiy kompetensiyalarni rivojlantirishga kompetentli yondoshuvni aniqlash va Davlat ta lim standartlarining asosiy ‟ 20 bo‘lmoqda, zero, bu narsalarni bilmay turibmustaqilligimizni mustahkamlab, buyuk davlat qurib bo‘lmaydi. Shunday ekan, boshlang‘ich sinfdan boshlab bolalar sharqona tarbiya ta’siriga olinmog‘i, milliy qadriyatni bilmog‘i lozim. Bu o‘qituvchidan shu sohada chuqur bilimga ega bo‘lishni talab etadi. O‘qituvchining kasbiy shakllanishi kollejda ta’lim olish jarayonidan boshlanadi. Kollejning o‘quv reja va fanlar bo‘yicha dasturlarida bo‘lajak o‘qituvchilarga shu kasbning sir-u asrorlarini o‘rgatish, nazariy bilimlar berish va ko‘nikmalar hosil qilishnazarda tutiladi. Ta’lim jarayonida fanlar bo‘yicha amalga oshiriladigan seminar, amaliy va laboratoriya mashg‘ulotlari nazariy bilimlarni mustahkamlashgagina emas, balki ularni amaliy ish jarayonida qo‘llashga ham imkon beradi. Bunday mashg‘ulotlar tanlangan kasb to‘g‘ri ekaniga ishonch hissini uyg‘otadi. Ko‘pgina talabalar I-kursdan boshlab pedagogika va psixologiya fani bo‘yicha ilmiy-tadqiqot ishlariga jalb etiladi. Ilmiy jamiyat a’zolari bo‘lishadi, shu jamiyat orqali seminar va konferensiyalarda ma’ruzalar bilan qatnashadilar, shuningdek, kasbiy yo‘nalishga ega bo‘lgan jamoa ishlarida ishtirok etadilar. Talabalar bilan olib boriladigan bunday tadbirlarning muhim ahamiyati shundan iboratki, bu tadbirlar topshirilgan ishga jiddiy yondashish hissini tarbiyalaydi. Bo‘lajak o‘qituvchining kasbiy shakllanib borishida I-kursdan boshlab o‘tkaziladigan uzluksiz pedagogik amaliyot alohida ahamiyatga ega. Bu amalyot 1, 2- kurslarda amalga oshiriladi. Uning asosiy maqsadi o‘qishning birinchi yilidan boshlaboq, talabalarni maktabga o‘rgatish, o‘qituvchilik kasbidan xabardor qilib borishdir, qolaversa, uzluksiz amaliyot kasb tanlashga yo‘llash vazifasini ham o‘taydi. Bunday amaliyotlar birinchi kursning o‘zidayoq: tanlagan kasbim to‘g‘rimi?, shu kasbni egallashga menda imkoniyat va xohish bor edimi?, degan savollarga javob qaytarish imkoniyatini beradi. Bunday amaliyot davomida talabalar maktab va sinf jihozi, sinf o‘qituvchisining ish tartibi, plan-konspekti, o‘quvchilar tarkibi, ularning uy-sharoitlari, darslik va o‘quv qurollari bilan ta’minlanganligi kabilar bilan tanishadilar. O‘qituvchining darslarini kuzatadilar, sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy tadbirlarda o‘qituvchiga yordam beradilar, maktabda kuni uzaytirilgan guruhlari bo‘lsa, shu guruh tarbiyachilari ishi 11 – loyihalashtirish – texnik va texnologik tizimlarni, tikuv buyumlari ob’ektlarini yaratish, kasbiy faoliyatni joriy va istiqbolli rejalashtirish, texnologik jarayonlarni boshqarish va nazorat qilish tizimini loyihalashtirish; – tashkilotchilik – muhandislik g‘oyalarini amaliyotga joriy eta bilish, jamoaga е takchilik qila olish; – texnologik – texnologik jarayonlarni tashkil etish, chizmalar va texnologik xaritalarni o‘qiy olish, qo‘yilgan vazifalarni bajarish uchun zarur bo‘ladigan imkoniyatlar va sharoitlarni, asbob-uskuna va jixozlarning texnik tavsiflarini aniqlay bilish; – konstruktorlik – buyumlarni tayyorlash bo‘yicha hisoblash grafik ishlarni bajara olish, eskizlar va chizmalarni bajara olish, texnik shartlarga mos ravishda texnologik jarayonni yo‘lga qo‘ya bilish, nosozliklarni bartaraf etish uchun tadbirlar tizimini aniqlay olish. 2.2 Bo’lajak pedagoglarni kasbiy faoliyatga tayyorlash jarayonida komptentlik Hozirgi zamon o'qituvchisi o‘z pedagogik mehnati jarayonida qator tailim- tarbiyaviy vazifalarni bajaradi. U avvalo ta’lim muassasalari o‘quv jarayonining asosiy tashkilotchisi. O'qituvchi ta’lim-tarbiya jarayonida hamda darsdan tashqari faoliyatda o'quvchilarning porloq kelajagi uchun javobgar shaxsdir. Ushbu ulkan mas’uliyat ijobiy natijalar berishi uchun o‘qituvchi, avvalo, o'zining pedagogik mahoratiga tayanadi. Pedagogik mahorat shunday bir malakalar yig‘indisidirki, uning natijasi o'qituvchi mehnatida va o‘quvchilar xulqi, odobi, tarbiyasida kelajakda yetuk mutaxassis kadr bo‘lib yetishishida o‘z aksini topadi. o‘qituvchi o‘zining qizg‘in mehnati jarayonida pedagogik mahoratni quyidagi komponentlarini ma’lum darajada o‘zlashtirishi lozim: - yoshlar psixologiyasiga oid bilimlarga ega bo’lishi; - nutq madaniyatining barcha turlari va metodlarini bilishi; - o'qituvchi qobiliyati (empatiya perseptiv, didaktik, konstruktn kommunikativ, anglash) ning mohiyatini anglashi; - aktyoriik mahoratini (mimika, pantomimika notiqlik san’ati 27 (ushbu tushuncha G.G.Shpet tomonidan ta’riflangan), ahamiyat tushunchasi esa - ongning jamiyatga, millat ma’naviyati va mafkurasiga jalb etilganligini bildiradi XULOSA 32 MUNDARIJA KIRISH…….…………………….…………..………………….……............…..4 I BOB. BO’LAJAK PEDAGOG FAOLIYATIDA KASBIY MAVQEI 1.1. Bo‘lajak o’qituvchilarning kasbiy-pedagogik mavqei………………………………..……………………………………….. 1.2.Bo’lajak o’qituvchilarning kasbiy o’zini-o’zi takomillashtirishning ijtimoiy- psixologik xususiyatlari…………………………………………………………… II BOB. BO’LAJAK PEDAGOG KASBIY KOMPTENSIYALARI MAZMUNI 2.1 Pedagoglik kasbi va uning kasbiy komptensiyalari…. ……………………...... 2.2 Bo’lajak pedagoglarni kasbiy faoliyatga tayyorlash jarayonida komptentlik…………………………………………………………….. … ……... XULOSA……....................................................................................................... . FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO ‘ YXATI ….................................. 2 2.O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti SH.M.Mirziyoyev ning 2021-yil 6- noyabrdagi “Ta’lim-tarbiya tizimini yanada takomillashtirishga oid qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PQ-4884-sonli Qarori. 3. O’zbekiston Respublikasining Ta’lim to’g’risidagi Qonuni, 23.09.2020 yildagi O’RQ637-son. 4. Байденко В.И. Выявление состава компетенций выпускников вузов как необходимый этап проектирования ГОСВПО нового поколения. - М. - 2006. 5. Ларионова Г. А. Компетенции в профессиональной подготовке студентов вузов: знания, действия, деятельность, самоопределение: монография. - Челябинск. - 2004. 6. Махмудов А.Х. Таълим тизимида компетентлик асосида ёндашувнинг дидактик жихатлари// «Укитувчиларнинг касбий махоратини оширишда инновация технологияларининг ахамияти» мавзусидаги Республика илмий- амалий конференцияси материаллари. - Тошкент. 7.Базаров Т.Ю. Компетенция будущего: Квалификaция? Компетентность (критерии качества). 8.. Зимняя И.Л. Ключевые компетентности как результативно-целевая основа компетентностного подхода в образовании. Авторская версия. - М.: Исследовательский центр проблем качества подготовки специалистов. -2004. 9 . Pedagogika nazariyasi va tarixi . 1-qism: Pedagogika nazariyasi. (M. X. Toxtaxodjayeva va boshqalar)-T.. “IQTISOD-MOLIYA”, 2007. 10. Turg‘unov S.T., Maqsudova L.A. Pedagogik jarayonlami tashkil etish va boshqarish. - Т .: “Fan”, 2009. 11. O‘qituvchi ish faoliyatini baholash va uni rag‘batlantirish mezoni (Metodik tavsiyanoma). - Т.: 1993. 12. G‘aybullayev N.R, va boshqalar. Pedagogika: Oliy o‘quv yurtlari uchun qo’llanma. - Т.. 0 ‘zMU, 2005. 13.Pedagogika // O 'quv qo’llanma. A.Munavvarov tahriri ostida.- Toshkent,«O‘qituvchi», 1996. 14.Hasanboyev J. va boshq. Pedagogika. Toshkent, «Fan», 2006 34 kompetentlikni rivojlantirishning asosiy yo‘llari va vositalari, ularga quyidagilarni kiritish mumkin:  talabalarning kasbiy yo‘naltirilganlik darajasini, kasbiy yo‘naltirilganligini va tayyorgarligini, individual xususiyatlarini, shaxsiy qiziqishlari va imkoniyatlarini e’tiborga olgan holda tanlab olish uchun taklif etiladigan muammoli-vaziyatli topshiriqlarning variativligi (murakkablik va mustaqillik darajasiga ko‘ra variativlik);  ishni bajarishning jamoaviy (talabalar guruhi) va individual shakllarini uyg‘unlashtirish asosida talabalarning mustaqilligini rivojlantirish;  talabalarning bajargan ishlarini va kasbiy tayyorgarlik darajalarini o‘zaro tekshirishlarini, o‘z-o‘zini nazorat etishlarini va tahlil etishlarini rag‘batlantirish;  talabalarni ijodiy faoliyatning turli shakllariga va o‘z-o‘zini boshqarishga keng jalb etish;  talabalarning respublika va oliy ta’lim muassasasi miqyosida tashkil etilayotgan ma’naviy va madaniy tadbirlarda faol ishtirok etishlari. Oliy ta’lim muassasasi axborot manbai sifatida emas, balki ma’naviy-madaniy qadriyatlarning milliy va umuminsoniy tamoyillari bilan talaba orasidagi vositachi vazifasini bajargan taqdirdagina, birinchidan, talabaning shaxsiy qiziqish, ijodkorlik, muloqot, o‘qish va bilimlar orttirish faoliyatlarini o‘z ichiga hayot faoliyati sifatidagi, ikkinchidan, madaniyatning bugungi kundagi holati va tarixiy rivojlanishini egallashning usuli sifatidagi o‘quv jarayoni mutaxassisning kasbiy kompetentliligini rivojlantirishning real shart-sharoitlariga aylanishi mumkin. “Kompetensiya” va “kompetentlik” tushunchalarining o‘zi pedagogik fanlarda nafaqat mustahkam joy egalladi, balki pedagog-amaliyotchilarning keng doiralari tomonidan ham tobora chukurroq o‘rganilmoqda.Kasbiy kompetentlikni tadqiq etishda kasbiy kompetensiyalarning quyidagi guruhlari bo‘lajak o‘qituvchilarning kasbiy kompetentligini shakllantirish uchun zarur deb hisoblanadi: – gnostik – ishlab chiqarishga oid yangi bilimlarni egallay olish,o‘z shaxsiy tajribasini hamda ishlab chiqarish ilg‘orlari va novatorlari tajribasini umumlashtirish va tizimlashtira olish; 26 Bolaga befarq, uning kelajagi bilan qiziqmaydigan, o‘qituvchilik kasbiga loqayd inson haqiqiy o‘qituvchi bo‘la olmaydi. “Boshlang‘ich ta’lim konsepsiyasi”da boshlang‘ich sinf o‘qituvchisining qiyofasi quyidagicha ta’riflanadi: “...eng muhimi, bolalarda o‘qish, o‘rganishga chinakam havas, ishtiyoq uyg‘otuvchi, e’tiqod hosil qiluvchi ustoz sifatida alohida o‘rin tutadi”. Bu konsepsiyada boshlang‘ich sinf o‘qituvchisiga qo‘yiladigan quyidagi talablar ham keltiriladi: -O‘zbekiston kelajagi buyuk davlat ekaniga ishonadigan milliy iftixor tuyg‘usiga ega bo‘lishi; -bolalarni xalq pedagogikasi durdonalari hamda milliy qadriyatlarimiz asosida tarbiya qila olishi; -nutqi ravon, xalq tili boyligi, ifoda usuli va tasvir vositalarini, adabiy til uslub va me’yorini to‘la egallagan bo‘lishi zarur. O‘qituvchilik kasbiga xos bo‘lgan bunday fazilatlarni undagi pedagogik odob shakllantiradi. Pedagogik odob o‘qituvchining yuksak kasbiy fazilatidir. U o‘qituvchining sabotli bo‘lish, o‘z hissiyotini idora qila olishi, bolalarga pedagogik ta’sir o‘tkazish vosita va me’yorlarini belgilashi va aniqlashiga yordam beradigan fazilat hisoblanadi. Yuksak pedagogik odobga ega bo‘lgan o‘qituvchigina sinfda mo‘tadil psixologik iqlim o‘rnata oladi, bolalar qalbiga tez yo‘l topa oladi. Pedagogik taraqqiyotning samarali bo‘lishi o‘qituvchidan quyidagi qobiliyat turlarini talab qilinadi: -bilish qobiliyati; - tushuntira olish qobiliyati; - kuzatuvchanlik qobiliyati; - nutq qobiliyati; - tashkilotchilik qobiliyati; - obro‘ orttira bilish qobiliyati; - to‘g‘ri muomala qila olish qobiliyati; - kelajakni ko‘ra bilish qobiliyati; 9 qoidalariga mos holda uning tuzilmaviy modelini ishlab chiqishdan iborat. Bo’lajak boshlang’ich sinf o’qituvchisining kasbiy kompetentligini aniqlash uchun ushbu tushunchani o’rganishga bag’ishlangan ba’zi bir tadqiqotlarga e’tiborni qaratamiz. Kasbiy kompetensiya pedagogik muammo sifatida o’rganilgan tadqiqotlarda asosan, o’qituvchining xususiyatlari tahlil qilingan. V.I. Baydenko «kasbiy kompetentlik» tushunchasini quyidagicha tavsiflagan:  o’z mutaxassisligi bo’yicha faoliyat yuritish uchun zarur bo’ladigan bilim, ko’nikma, malaka va qobiliyatlarga, kasbiy muammolarni qisman hal etishda bir vaqtda avtonomlik va egiluvchanlik xususiyatlariga ega bo’lish;  kasbiy shaxslararo muhitda hamkasblar bilan hamkorlikni rivojlantirish; - faoliyat mezoni (sifat o’lchovi), qo’llash sohasi, talab etiladigan bilimlarni o’z ichiga olgan standartlarni loyihalash tuzilmasi;  ish beruvchi talablariga ko’ra kasbiy faoliyatni samarali amalga oshirish imkonini beruvchi qobiliyatlardan samarali foydalanish;  insonga hozirgi zamon mehnat muhitida ish faoliyatini muvaffaqiyatli bajarish imkonini beruvchi bilimlar, xususiyatlar va ko„nikmalarning integrallashgan birlashuvi. Yuqorida keltirilganlarni umumlashtirgan holda V.I.Baydenko kasbiy kompetentlikni faoliyat talablariga mos ravishda harakat qilishga, masala va muammolarni mustaqil hal etishga, shu bilan birga o’z faoliyati natijalari, ya’ni mos ko’nikmalar, texnik usullarni baholay olishga tayyorligi va qobiliyati sifatida tushunadi. O.V. Xovovning fikriga ko„ra, kasbiy kompetentlik - bu nafaqat malaka, ya ni faoliyat tajribasi, ko’nikma va bilimlar sifatida kasbiy malaka ‟ haqidagi, balki kasbiy faoliyatda mustaqillikni ta’minlovchi ijtimoiy- kommunikativ va individual qobiliyatlar haqidagi tasavvurlardan iborat .Yu.G. Tatur va V.Ye. Medvedevlar bo’lajak mutaxassisning kompetentligini kasbiy va ijtimoiy sohada muvaffaqiyatli ijodiy faoliyat yuritish uchun o’z imkoniyatini (bilim, ko’nikma, tajriba, shaxsiy sifatlar va boshqalar) amaliyotda namoyon qilishga intilish va qobiliyat sifatida, kompetensiyani esa, bo’lajak mutaxassisning ma’lum sohada muvaffaqiyatli faoliyat yurita olish uchun o„zining butun 21 bo‘lishning majburiyatlarini ta’minlash. 1.2.Bo’lajak o’qituvchilarning kasbiy o’zini-o’zi takomillashtirishning ijtimoiy-psixologik xususiyatlari O’ qituvchining kasb iy faoliyatida rivojlanishni ta’minlovchi asosiy ziddiyat inson qobiliyatlari hamda pedagogik faoliyat talablari o’rtasidagi tafovut bilan belgilanadi. Pedagogik jarayonda yuzaga keluvchi ziddiyatlarni har bir o’qituvchi o’z imkoniyatlari va qobiliyatlari darajasida hal qiladi. Bu faoliyat o’qituvchining individual uslubini belgilab beradi. O’qituvchida o’z-o’zini boshqarish, qat’iylik, jur’atlilik, jasurlik, atrofdagi insonlarga hurmat va e’tibor, kamchiliklarini his qilgan holda o’z imkoniyatlariga ishonch, faoliyatini baholashda haqqoniylik, kuchli iroda, o„z kuch-quvvatini maqsadli yo„naltira olish, faoliyat va belgilangan vazifalarni amalga oshirish yo„lida imkoniyatlarini jamlay olish, belgilangan maqsadni amalga oshirishda faoliyatini to’g’ri boshqarib borish, aqliy faollik va o’zgaruvchan sharoitlarga moslasha olish, shaxsni harakatga keltiruvchi kuch hamda ijtimoiy olam bilan o„z imkoniyatlarini qiyoslay olish sifatlariga ega bo’lsagina yuksak kasbiy mahorat darajasiga erisha olishi mumkinligi aniqlangan. Shakldan ko’rinib turibdiki, bo’lajak o’qituvchining kasbiy kompetentligining shakllanishiga quyidagi omillar ta’sir ko’rsatar ekan, bular: 1) motivatsion omil – o’quv hamda kasbiy harakatlarni eski qarashlardan holi bo’lgan holda amalga oshirishga intilish,ijodiy qiyinchiliklarga tayyor bo’lish hamda bu boradagi yutuqlarga, ijodiy jarayonlarga intilish, topilgan echimlardan qoniqish hosil qilish. Bunda etakchi motivlar – o’zining yangi echimlarini topishga qiziqish, ijodiy faoliyatini tashkil etishga intilishdir, yani o’qituvchilarda ijodkorlik hamda yangilikka intilish motivlari shakllantiriladi; 2) intellektual omil – muammoli ta’lim ko’nikmalarini egallaganligi (muammoni ko’ra bilish, uni shakllantirish, muammoni hal etish yo’llarini topish va hokazolar), 13

Bo’lajak pedagog kasbiy mavqei va komptensiyalari mazmuni

Купить