• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 9000UZS
Размер 937.4KB
Покупки 1
Дата загрузки 14 Декабрь 2023
Расширение docx
Категория Педагогика

Продавец

Bohodir Jalolov

Дата регистрации 10 Май 2023

5700 Продаж

Bo’lajak surdopedagoglarning inklyuziv kompetensiyasini rivojlantirish

kоmроnеnti 4-kurs 30% 30% 20% 20% 3. Inklyuziv kоmреtеnsiyаsining rеflеksiv kоmроnеnti 1-kurs 10% 10% 40% 40 % 2-kurs 10% 20% 40% 30% 3-kurs 20% 20% 30% 30% 4-kurs 30% 30% 20% 20% 4. Inklyuziv kоmреtеnsiyаsining ореrаtsiоn kоmроnеnti 1-kurs 10% 10% 40% 40 % 2-kurs 10% 20% 40% 30% 3-kurs 20% 20% 30% 30% 4-kurs 30% 30% 20% 20% Bo’lajak surdopedagoglarning inklyuziv kompetensiyasini shakllantirish bo’yicha ta’limiy tajriba-sinov ishining uchinchi bosqichida 1-4-kurs talabalarini inklyuziv kompetensiyasining refleksiv komponentini o’rganishda o’z-o’zini baholash, insholar metodikasi qo’llanildi. 1-4-kurs talabalarini inklyuziv kompetensiyasining operatsion komponentini inklyuziv kompetensiyasi ta’lim va kvazikasbiy faoliyat davomida kuzatish, qidiruv va tadqiqot vazifalarini bajarish tahlili metodikasi asosida o’rganish bo’lajak surdopedagoglarning inklyuziv kompetensiyasini shakllantirish bo’yicha ta’limiy tajriba-sinov ishining to’rtinchi bosqichining maqsadi sifatida belgilandi. 1-4-kurs bo’lajak surdopedagoglarning inklyuziv kompetensiyasini motivatsion, kognitiv, refleksiv, operatsion ko’rsatkichlarining qiyosiy tahlili eshitishda nuqsoni bo’lgan o’quvchilarni jamiyatga integratsiya qilish muammosining ahamiyati va ularning ta’lim usulini tanlash imkoniyati to’g’risida xabardorlik, umumta’lim maktabida inklyuziv ta’limni amalga oshirishga barqaror e’tibor berish, inklyuziv ta’lim muhitida pedagogik faoliyatni amalga oshirishga metodik harakatlarini o’rganishning yuqori va o’rta darajaga nisbatan past va o’ta past darajaning ustunligi kuzatildi. 1-4-kurslar negizida bo’lajak surdopedagoglarning inklyuziv kompetensiyasini o’rganish mazkur sohada tashkiliy-pedagogik shartsharoitlarni amalga oshirishning metodik xaritasi ishlab chiqish zarurligini 15 kompetensiyasining operatsion komponenti operatsion asosiy kompetensiyalarni – pedagogik jarayonda aniq kasbiy vazifalarni bajarish qobiliyatini o’z ichiga oladi. Ushbu vazifalar inklyuziv ta’limni muvaffaqiyatli amalga oshirish, yuzaga keladigan pedagogik vaziyatlarni hal qilish, pedagogik vazifalarni mustaqil va darhol hal qilish usullari, qidiruv va tadqiqot faoliyatini amalga oshirish uchun zarur bo’lgan pedagogik faoliyatning o’zlashtirilgan usullari va tajribasini ifodalaydi. Har bir operatsion kompetensiya asosiy zarur kompetensiyalarning to’liq siklini o’z ichiga oladi. Inklyuziv kompetensiya tizimiga kiritilgan asosiy mazmunli va operatsion kompetensiyalar mazmunini tahlil qilish uni shakllantirishga qaratilgan o’quv jarayonining natijalarini batafsilroq taqdim etish va natijada uni yanada samarali loyihalashtirish va amalga oshirish imkonini beradi. Demak, bo’lajak surdopedagoglarning inklyuziv kompetensiyasining tarkibiy qismlari motivatsion, kognitiv, refleksiv va asosiy operatsion komponentlardan iboratligi aniqlandi. Tadqiqot ishining “Bo’lajak surdopedagoglarning inklyuziv kompetensiyasini shakllanganligini o’rganish metodikasi ” deb nomlangan ikkinchi bobida bo’lajak surdopedagoglarning inklyuziv kompetensiyasini shakllantirish bo’yicha ta’limiy tajriba-sinov ishlarini tashkil etish mazmuni va natijalari bayon etilgan. Bo’lajak surdopedagoglarning inklyuziv kompetensiyasini rivojlanganlik darajasini o’rganish maqsadni amalga oshirish tadqiqot sinaluvchilarni tanlash, tadqiqot metodikasi va materiallarini aniqlash hamda tadqiqot amallarini ishlab chiqishni taqozo etdi. TDPU, JDPI, QDPI “Surdopedagogika” ta’lim yo’nalishi 1-4-kurs talabalari tadqiqot ishimiz obyekti qilib belgilandi. Tajriba-sinov ishlari o’z ichiga tajriba-sinov ishlari bosqichlari, tajriba-sinov ishlarini o’tkazishga doir materiallar, mavzuga oid pedagogik, psixologik va metodik manbalar, didaktik materiallar, DTS, malaka talablari, o’quv reja va dasturlari, o’quv-me’yoriy hujjatlarning tanqidiy va qiyosiy tahlili, ijtimoiy metodlar (anketa, savol-javob, suhbat, test, intervyu), pedagogik kuzatish; pedagogik tajriba, ekspert baholash, tajriba-sinov metodlari, natijani aniqlovchi matematik-statistik tahlil metodini qamrab oldi. 13 TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI HUZURIDAGI ILMIY DARAJALAR BERUVCHI DSc.03/30.01. 2020.Ped.26.01 RAQAMLI ILMIY KENGASH TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI SUBANOVA BARNO QODIRALI QIZI Bo’lajak surdopedagoglarning inklyuziv kompetensiyasini rivojlantirish 13.00.03 – Maxsus pedagogika PEDAGOGIKA FANLARI BO’YICHA FALSAFA DOKTORI (PhD) DISSERTATSIYASI AVTOREFERATI 1 Tadqiqot natijalarining aprobatsiyasi. Mazkur tadqiqot natijalari 2 ta xalqaro va 2 ta ilmiy-amaliy respublika konferensiyasida muhokama qilingan. Tadqiqot natijalarining e’lon qilinishi. Dissertatsiya mavzusi bo’yicha 8 ta ilmiy ish, jumladan, O’zbekiston Respublikasi Oliy attestatsiya komissiyasi dissertatsiyalar asosiy ilmiy natijalarini chop etish uchun tavsiya etgan ilmiy nashrlarda 4 ta, shundan, 3 ta respublika, 1 ta xorijiy jurnalda maqola nashr etilgan. Dissertatsiyaning tuzilishi va hajmi. Dissertatsiya kirish, uch bob, xulosa, tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati hamda ilovalardan iborat. Dissertatsiyaning hajmi 120 betni tashkil etadi. DISSERTATSIYANING ASOSIY MAZMUNI Kirish qismida dissertatsiya mavzusining dolzarbligi va zarurati asoslangan, muammoning o’rganilganlik darajasi tahlil etilgan, tadqiqot ishining maqsadi va vazifalari, obyekti va predmetlari aniqlangan, tadqiqotning ilmiy yangiligi va amaliy natijalari bayon qilingan, olingan natijalarning ishonchliligi asoslangan, nazariy va amaliy ahamiyati ochib berilgan, amalda joriy etilishi holati, ishning aprobatsiya natijalari, e’lon qilingan ishlar va dissertatsiyaning tuzilishi va hajmi bo’yicha ma’lumotlar keltirilgan. Tadqiqot ishining “Bo’lajak surdopedagoglarning inklyuziv kompetensiyasini shakllantirishning nazariy asoslari” deb nomlangan birinchi bobida bo’lajak surdopedagoglarning inklyuziv kompetensiyasini shakllantirishning ilmiy-nazariy asoslari, surdopedagogning kasbiy kompetensiyasining mohiyati, bo’lajak surdopedagoglarning inklyuziv kompetensiyasining tarkibi yoritilgan. 2020-2025 yillarda xalq ta’limi tizimida inklyuziv ta’limni rivojlantirish konsepsiyasi O’zbekistonda inklyuziv ta’limni rivojlantirish, alohida ta’lim ehtiyojlari bo’lgan bolalarga ta’lim-tarbiya berish tizimini takomillashtirish hamda ularga ko’rsatiladigan ta’lim xizmatlari sifatini yaxshilash, bo’yicha alohida ta’limga muhtoj bolalar o’qiydigan ta’lim muassasalari binolariga qo’yilgan talablarni ishlab chiqish va tasdiqlash; ushbu ta’lim muassasalarini zarur adabiyotlar, o’quv qurollari, turli kasblar bo’yicha o’qitish uchun moddiy-texnik baza va jihozlar bilan ta’minlashga qaratilgan chora-tadbirlarni amalga oshirish; inklyuziv ta’lim tizimini 8 ta’lim” maxsus kursi inklyuziv ta’lim jarayonida aniq kasbiy harakatlarni amalga oshirish usullari va tajribasini o’zlashtirishga qaratilgan kvazikasbiy faoliyatni amalga oshirishni o’z ichiga oladi. “Inklyuziv ta’lim” maxsus kursining bo’lajak surdopedagoglarni tayyorlash mazmuniga kiritilishi inklyuziv kompetensiyasini rivojlantirish jarayonini samarali amalga oshirishning uchinchi pedagogik shartidir. Maxsus kurs dasturi 12 soatga mo’ljallangan. Ushbu bosqich vazifalarini amalga oshirish uchun maxsus kurs dasturi ma’ruzalar, seminarlar, amaliy mashg’ulotlar davomida faol o’qitish usullaridan foydalanishni o’z ichiga oladi: simulyatsiya bo’lmagan (muammoli ma’ruzalar, seminarlar, munozaralar, tadqiqot vazifalari), shuningdek, simulyatsiya (muayyan vaziyatlarni tahlil qilish va pedagogik vazifalarni hal qilish; o’zgaruvchan kasbiy xulq-atvor vaziyatlarini yaratishni o’z ichiga olgan. Uchinchi bosqich – faoliyat – talabalarning amaliy va tadqiqot faoliyatida shakllangan asosiy kompetensiyalarni ishlab chiqish va qo’llashni o’z ichiga oladi. Ushbu bosqichda eng katta samaraga inklyuziv ta’limning haqiqiy jarayoni sharoitida pedagogik amaliyot jarayonida erishish mumkin, ammo bu sharoitda umumta’lim maktablarida ushbu turdagi ta’limning qisman mavjudligi tufayli juda qiyin ekanligini hisobga olib, biz o’qishning uchinchi va to’rtinchi yillarida pedagogik amaliyot jarayonida tegishli jihatlarni ajratishni, shuningdek, maxsus maktablarida kirish pedagogik amaliyotini tashkil qilishni taklif qilamiz. Ushbu bosqich vazifalarini amalga oshirish pedagogik amaliyot jarayonida talabalar tomonidan bajariladigan amaliy vazifalar va tadqiqot vazifalaridan foydalanishni o’z ichiga oladi. Bunday vazifalar orasida quyidagilar bo’lishi mumkin: ma’lum bir o’rta maktabda ushbu muammoning holatini o’rganish; maxsus ta’limga ehtiyojlari bo’lgan bolalar (ehtimol individual ta’lim shaklida) va ularning jamoadagi roli bo’lgan jamoani rivojlantirish diagnostikasi bo’yicha vazifalar; ushbu talabalarning shaxsiyatini o’rganish, ularni jamoaga jalb qilish; ushbu bolalarni sinfning o’quv jarayoniga yanada samarali kiritish dasturini ishlab chiqish; ushbu umumta’lim maktabida inklyuziv ta’lim olish mumkin bo’lgan sharoitlarni rivojlantirish. Т alabalarning darsdan tashqari ishlari (kurs ishlari va tezislarni himoya qilish, ilmiyamaliy konferensiyalarda ishtirok etish 19 samarali ekanligini statistik usullar orqali isbotlandi. Buni quyida keltirilgan diagrammada ham ko’rish mumkin (2-rasm). 2-rasm. Bo’lajak surdopedagoglarning inklyuziv к ompetensiyalarning darajalari bo’yicha samaradorlik ko’rsatkichlari. Demak, tajriba-sinov ishlari nihoyasida bo’lajak surdopedagoglarning inklyuziv kompetensiyalarning mazmuniy va protsessual jihatdan rivojlanganlik darajalari bo’yicha olib borilgan tadqiqot ishi 1,15 barobarga samarali ekanligi statistik usullar bilan isbotlandi. 23 1-rasm. Bo’lajak surdopedagoglarning kasbiy tayyorgarlik jarayonida inklyuziv kompetensiyasini rivojlantirish modeli. Bo’lajak surdopegoglarning inklyuziv kompetensiyasini rivojlantirish bosqichlarining uzluksizligini ta’minlash shakllangan asosiy kompetensiyalarni ishlab chiqish va talabalarning amaliy hamda tadqiqot faoliyatida qo’llash hisoblanadi. Bu kasbiy tayyorgarlik jarayonida bo’lajak surdopedagoglarning inklyuziv kompetensiyasini rivojlantirish jarayonini samarali amalga oshirishga yordam beradi. Shunday qilib, ushbu bobda bo’lajak surdopedagoglarning kasbiy tayyorgarlik jarayonida inklyuziv kompetensiyasini rivojlantirish modelini ishlab chiqildi va pedagogik sharoitlarni, texnologiyalar aniqlandi. Bo’lajak surdopedagoglarning inklyuziv kompetensiyasini rivojlantirish samaradoriligini aniqlashga doir ta’limiy tadqiqot tashkil etish va o’tkazish jarayonida TDPU, JDPI, QDPI umumiy talabalar soni 531 nafarni tashkil etib, 264 nafar talaba tajriba-sinov guruhlarida, 267 nafar talaba nazorat guruhlarida ishtirok etdi. Ta’limiy tadqiqot jarayonida ishtirok etgan tajriba va nazorat guruhlarida ta’lim jarayonining farqi shundan iboratki, nazorat guruhida talabalar bilan mashg’ulotlar an’anaviy usullarda, tajriba-sinov guruhlarida esa, taklif qilingan inklyuziv kompetensiyasini rivojlantirish modeli va metodikasi asosida olib borildi. Bo’lajak surdopedagoglarning metodik kompetensiyalarning rivojlantirishni biz taklif etgan bosqichma-bosqich metodikasi bo’yicha maxsus o’qitishdan keyin ijobiy natijalarga erishildi. Statistik hisob natijalariga ko’ra, o’rtacha o’zlashtirish qiymatlari tajriba guruhlarida nazorat guruhlariga nisbatan farq mavjud bo’lib, ularning samaradorligi 1,15 barobarga (15%)ga yuqoriligi, ishonch oraliqlari tajriba va nazorat guruhlari bir-biri bilan kelishishmasligi, aniqlanish ko’rsatkichlari tajriba guruhlarida nazorat guruhlariga nisbatan kam foizni tashkil etishi, umumlashtirilgan holda tayyorgarlik ko’rsatkichlari qo’yidagi jadvalda keltirildi. Styudent statistikasining empirik qiymati kritik qiymatdan kattaligi uchun H 1 gipoteza qabul qilinishiga olib keladi. Demak, tajriba va nazorat guruhlarining bilim darajasi bir-biridan farq qilib tajriba guruhlarida olib borilgan tadqiqot ishlari 22 model doirasida o’qitishning dastlabki bosqichlarida qo’llaniladi. Faol o’qitish usullarini kognitiv faoliyat darajasini maksimal darajada oshiradigan usullar deb hisoblash mumkin. Faol o’qitish usullari orasida simulyatsiya bo’lmagan (muammoli ma’ruzalar, seminarlar, munozaralar, davra suhbatlari va boshqalar) hamda simulyatsiya (o’qitish, pedagogik vaziyatlarni tahlil qilish, biznes va rolli o’yinlar va boshqalar) mavjud. Ushbu usullar asosan kontekstli ta’limning simulyatsiya va ijtimoiy modellari doirasida qo’llaniladi. Kontekstli o’rganishda tarkibning asosiy birligi “muammoli vaziyat” bo’lib, odatiy vazifalar uning elementlari sifatida ishlaydi. Muammoli vaziyatlar tizimi, ta’lim muammolari va vazifalari yordamida kasbiy faoliyatning yetakchi jihatlarini o’zlashtirishning syujet sxemasi quriladi. Kasbiy tayyorgarlik jarayonida bo’lajak o’qituvchilarning inklyuziv kompetensiyasini rivojlantirish modelini amalga oshirishda buni hisobga olish muhim deb hisoblaymiz. Ta’lim standartlarini tahlil qilib, biz bo’lajak surdopedagoglarning inklyuziv kompetensiyasini yaxlit rivojlantirishga to’sqinlik qiladigan sabablarni aniqladik. Bu sabablarga pedagogikaning “Inklyuziv ta’lim” fanlariga ajratilgan soatlarning yetarli emasligi, ushbu kurslar mazmunidagi aks ettirish, asosan, tabaqalashtirilgan maxsus ta’lim tizimi bo’lib, bu talabalarning ushbu fanlarni o’rganishga bo’lgan motivatsiyasiga salbiy ta’sir qiladi, chunki ular uchun amaliy ahamiyatga ega emasligi, o’qitishda asosan reproduktiv usullardan foydalanish, inklyuziv ta’limni amalga oshirish uchun zarur bo’lgan asosiy kompetensiyalarning aniq shakllangan tarkibining yo’qligi kirdi. Oliy pedagogik ta’limda kompetensiyaga asoslangan yondashuv g’oyalarini amalga oshirish tajribasiga asoslanib, barcha bo’lajak surdopedagoglar uchun inklyuziv kompetensiyani rivojlantirishni nazarda tutgan holda, mavjud fanlarga tegishli urg’u berish va ushbu yo’nalishda maxsus kursni joriy etish zarur. Bo’lajak o’qituvchilar o’rtasida inklyuziv kompetensiyani rivojlantirish maqsadida “Inklyuziv ta’lim” maxsus kurs dasturi ishlab chiqildi. Uning mazmuni kelajakdagi surdopedagoglarning inklyuziv kompetensiyaga kiradigan talabalarning asosiy mazmuni va operatsion kompetensiyalarini rivojlantirishga qaratilgan. “Inklyuziv 18 I.V.Voznyak, N.M.Gurbo, O.ADenisova, T.G.Zubareva, O.Y.Muller, I.I.Loshakova, Y.V.Shumilovskaya, N.A.Krasnova, I.N.Xafizullina, I.V.Nosko, O.V.Rokrinalar tomonidan tadqiq etilgan. Inklyuziv-ta’lim muhit sharoitida b о ’lajak mutaxasislarni kompentensiyaviy malakasini rivojlantirish A.Armstrong, C.D.Armstrong, M.Warnock, Ye.A.Nidalar, inklyuziv ta’limni amaliyotga joriy etishning nazariy jihatlarini M.Budoff, D.A.Cole, T.Cronis, J.Gottiyeb, D.Gampel, M.M.Robinson, J.York, L.Meyer, T.Vandercook kabi xorijiy olimlar tomonidan tadqiq etilgan. Tadqiqotning dissertatsiya bajargan oliy ta’lim muassasasining ilmiytadqiqot ishlari rejalari bilan bog’liqligi. Dissertasiya tadqiqoti Toshkent davlat pedagogika universiteti ilmiy-tadqiqot ishlari rejasining PZ-20170923121- raqamli “Ta’lim muassasalarida hamkorlik asosida pedagogik faoliyatni rivojlantirish” nomli amaliy loyiha doirasida bajarilgan (2017-2020 yy.). Tadqiqotning maqsadi bo lajak surdopedagoglarning inklyuzivʻ kompetensiyasini rivojlantirish bo yicha tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat. ʻ Tadqiqotning vazifalari: bo’lajak surdopedagoglarning inklyuziv kompetensiyalarni rivojlantirishning imkoniyatlarini takomillashtirish; bo’lajak surdopedagoglarni inklyuziv kompentensiyalarni rivojlantirishni texnologiyalarini takomillashtirish; bo’lajak surdopedagoglarni inklyuziv kompetensiyalarni darajasini rivojlantirish samaradorligini takomillashtirish; bo’lajak surdopedagoglarni inklyuziv kompetensiyalarni rivojlantirish jarayonlarini takomillashtirish. Tadqiqotning obyekti sifatida bo’lajak surdopedagoglarning inklyuziv kompetensiyalarni rivojlantirish jarayoni belgilanib, Toshkent davlat pedagogika universiteti (TDPU), Jizzax davlat pedagogika instituti (JDPU), Qo’qon davlat pedagogika instituti (QDPU)larninig 531 nafar talabalari jalb qilingan. 4 KIRISH (falsafa doktori (PhD) dissertatsiyasi annotatsiyasi) Dissertatsiya mavzusining dolzarbligi va zarurati. Jahonda ijtimoiy moslashuvi, jamiyatning nogironlar muammolariga munosabatining o’zgarishi, inklyuziv ta’limni takomillashtirishning innovatsion rivojlantiruvchi o’qitish modellari amaliyotga tatbiq etilmoqda. Inklyuziv ta’limda nogiron bolalarning haqiqiy tengligini ta’minlash konseptual g’oyalarning oliy ta’lim amaliyotiga joriy etilish inklyuziv ta’limga kadrlar tayyorlash tizimini modernizatsiyalash, sog’liqni saqlash va tiklash, kasbga yo’naltirish, oilalarga metodik ko’maklashish, o’quvchilarning ta’lim olish motivatsiyasini kuchaytirish orqali maktab ta’limidan keyingi ta’limga qamrovini oshirish choralarini kuchaytirish bo’yicha amaliy ishlar tizimli ravishda olib borilmoqda. Jahon ta’lim va ilmiy tadqiqot muassasalarida bo’lajak surdopedagogning inklyuziv tayyorgarligini shakllantirishning innovatsion texnologiyalarini faollashtirish, tashxislash madaniyatni takomillashtirishda qadriyatlar tizimidan foydalanish raqobatbardosh surdopedagoglarni tayyorlashning pedagogik-psixologik jihatlari, rivojlantirish modelini takomillashtirish bo’yicha ilmiy tadqiqotlarga alohida e’tibor qaratilmoqda. Inklyuziv ta’limda bo’lajak surdopedagog kadrlar tayyorlash jarayonini samarali tashkil qilish, innovatsion ta’lim muhiti sharoitida dinamik illustrasiyali o’quv materiallarini loyihalash, eshitishda nuqsoni bo’lgan bolalarni normal rivojlanayotgan tengdoshlari muhitiga kiritish sharoitida pedagogik faoliyatni amalga oshirish bo’yicha ilmiy tadqiqotlarga e’tibor berilmoqda. Respublikamizda so’ngi yillarda oliy ta’limda yangi paradigmalarga o’tish, bo’lajak surdopedagogning o’zini-o’zi ijodiy rivojlantirishga innovatsion yondashuvlarni takomillashtirishning meyoriy asoslari yaratilmoqda. “Maktablarda ta’lim sifatini oshirish, pedagog-kadrlarning bilimi va malakasini xalqaro darajaga olib chiqish, 2026 yilga qadar 10 ta salohiyatli oliy ta’lim muassasasini QS va THE xalqaro reytinglariga kirishga maqsadli tayyorlash” 1 ustuvor etib belgilandi. Natijada, oliy ta’lim muassasalarida intensiv ta’lim texnologiyalari orqali metodik 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil 28 yanvardagi PF-60-son “2022-2026-yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida”gi Farmoni. 2 xabardorlik, umumta’lim maktabida inklyuziv ta’limni amalga oshirishga barqaror e’tibor berish, inklyuziv ta’lim muhitida pedagogik faoliyatni amalga oshirishga metodik harakatlarini о’rganishning yuqori va о’rta darajaga nisbatan past va о’ta past darajaning ustunligi kuzatildi. 1-4-kurslar negizida bо’lajak surdopedagoglarning inklyuziv kompetensiyasini о’rganish mazkur sohada tashkiliy-pedagogik shartsharoitlarni amalga oshirishning metodik xaritasi ishlab chiqish zarurligini aniqlagan. 5. Bo lajak surdopedagoglarning inklyuziv kompetensiyasini rivojlantirishʻ imkoniyatlari motivatsion-kognitiv, refleksiv-operatsion jarayonlar yaxlitligini izchil tashxislash hamda prognostik-konstruktiv va korreksiyon-tadqiqiy komponentlarni integrativ xususiyatlariga ko ra rivojlantiruvchi ta lim mazmuniga bosqichmabosqich ʻ ʼ yo naltirish asosida takomillashtirildi. Bo lajak surdopedagoglarning inklyuziv ʻ ʻ kompetensiyasini rivojlantirish texnologiyalari shaxsga yo naltirilgan, faoliyatli- ʻ kompetensiyaviy yondashuvlarga ko ra inklyuziv kompetensiyalarning motivatsion- ʻ kognitiv va refleksiv-operatsion komponentlarini rivojlantirish algoritmini kontekstli ta lim texnologiyasi talablari va reproduktiv-faol o qitish usullariga adaptiv ʻ ʻ moslashtirish asosida takomillashtirilgan. 6. Bо’lajak surdopedagoglarning inklyuziv kompetensiyasini rivojlantirishga imkon beradigan kontekstli ta’lim (semiotik о’qitish modeli, simulyatsiya о’qitish modeli, Ijtimoiy ta’lim modeli) texnologiyasidan foydalanish inklyuziv ta’lim jarayonida aniq kasbiy harakatlarni amalga oshirish usullari va tajribasini о’zlashtirishga qaratilgan kvazikasbiy faoliyatni amalga oshirishni kо’zda tutdi. Mazkur ta’lim shakli bо’lajak surdopedagoglarning inklyuziv kompetensiyasini rivojlantirish bosqichlarining uzluksizligini ta’minlash, shakllangan asosiy kompetensiyalarni talabalarning amaliy faoliyatida rivojlantirish va qо’llash imkoni aniqlangan. 7. Bо’lajak о’qituvchilar о’rtasida inklyuziv kompetensiyani rivojlantirish maqsadida “Inklyuziv ta’lim” maxsus kurs dasturi ishlab chiqildi. Uning mazmuni kelajakdagi surdopedagoglarning inklyuziv kompetensiyaga kiradigan talabalarning asosiy mazmuni va operatsion kompetensiyalarini rivojlantirishga qaratilgan. 25 XULOSA 1. Bо’lajak surdoredagolarning inklyuziv kompetensiyasi – bu inklyuziv ta’lim jarayonida kasbiy funksiyalarni bajarish qobiliyatini belgilaydigan integral shaxsiy ta’limdir. Bо’lajak surdoredagoglarning inklyuziv kompetensiyasini rivojlantirish ijtimoiy zaruriyat sifatida bо’lajak surdoredagogda inklyuziv savodxonlik darajasi yuqori bо’lgan shaxsni shakllantirish, inklyuziv bilim, ong va savodxonlikni rivojlantirish, jamiyatdagi turli ijtimoiy loyihalarga jalb etish orqali ularda inklyuziv madaniyatni rivojlantirishni kо’zda tutadi. Bо’lajak surdoredagolarning inklyuziv kompetensiysi о’zaro bog’liq motivatsion, kognitiv, oрeratsion va refleksiv komponentlar tо’plamidan tarkib topishi aniqlangan. 2. Bо’lajak surdopedagoglarning inklyuziv kompetensiyasi konsepsiyasining mohiyatini nazariy о’rganish kasbiy tayyorgarlik jarayonida bо’lajak surdopedagoglarning inklyuziv kompetensiyasini rivojlantirish muammosini ilmiynazariy tadqiq etish natijalarini surdopedagogika fani negizida oliy ta’limning pedagogik jarayoniga joriy etishni talab qildi. Shaxsga yо’naltirilgan, faoliyatli, kompetensiyali yondashuvlar g’oyalari asosida bо’lajak surdopedagoglarning kasbiy inklyuziv kompetensiyasini rivojlantirish surdopedagog shaxsning ehtiyojlari va imkoniyatlariga asoslanib rivojlantirish imkoniyatlari aniqlangan. 3. Bо’lajak surdopedagoglarning inklyuziv kompetensiyasini rivojlanganlik darajasini о’rganish bо’lajak surdopedagoglarning inklyuziv kompetensiyasini motivatsion, kognitiv, refleksiv, operatsion mezonlar asosida tashxislashning о’ta past, past, о’rta va yuqori darajalar asosida amalga oshirildi. Bо’lajak surdopedagoglarning kasbiy tayyorgarligi jarayonida inklyuziv kompetensiyani shakllantirishga hali etarlicha e’tibor berilmaganligi, umumta’lim maktabida kar va zaif eshituvchi bolalarning inklyuziv ta’limi haqida aniq tasavvurga ega emasligi kuzatilgan. 4. 1-4-kurs bо’lajak surdopedagoglarning inklyuziv kompetensiyasini motivatsion, kognitiv, refleksiv, operatsion kо’rsatkichlarining qiyosiy tahlili natijalarida eshitishda nuqsoni bо’lgan о’quvchilarni jamiyatga integratsiya qilish muammosining ahamiyati va ularning ta’lim usulini tanlash imkoniyati tо’g’risida 24 Bo’lajak surdopedagoglarning inklyuziv kompetensiyasi motivatsion, kognitiv, refleksiv, operatsion mezonlar asosida tashxislashning o’ta past, past, o’rta va yuqori darajalar asosida tadqiq etildi. Bo’lajak surdopedagoglarning kasbiy tayyorgarligi jarayonida inklyuziv kompetensiyani shakllantirishga hali yetarlicha e’tibor berilmaganligi, umumta’lim maktabida kar va zaif eshituvchi bolalarning inklyuziv ta’limi haqida aniq tasavvurga ega emasligi kuzatildi. Bo’lajak surdopedagoglarning inklyuziv kompetensiyasini shakllantirish bo’yicha ta’limiy tajriba-sinov ishining birinchi bosqichida 1-4-kurs talabalarini inklyuziv kompetensiyasining motivatsion komponentini o’rganishda tugallanmagan jumlalar texnikasi, talabalar bilan individual va guruh suhbatlari, munozaralar, insholarni tashxislash metodikasidan foydalanildi. Bo’lajak surdopedagoglarning inklyuziv kompetensiyasini shakllantirish bo’yicha ta’limiy tajriba-sinov ishining ikkinchi bosqichida 1-4-kurs talabalarini inklyuziv kompetensiyasining kognitiv komponentini so’rovnoma, nazorat ishlari, amaliy va tadqiqot topshiriqlar, maxsus bilim va kognitiv faoliyat tajribasini tahlili, o’z-o’zini baholash, tashxislash metodikasi asosida tadqiq etildi. 1-j а dv а l. B о ’l а j а k surd оре d а g о gl а rning inklyuziv k о m ре t е nsiy а sini sh а kll а ntirish b о ’yich а t а ’limiy t а jrib а -sin о v ishl а rining t а shkil е tish n а tij а l а rini umuml а shtirilg а n h о l а ti Mеzоnlаr Sinflаr Dаrаjа yuqоri о’rtа раst о’tа раst 1. Inklyuziv kоmреtеnsiyаsining mоtivаtsiоn kоmроnеnti 1-kurs 10% 20% 30% 40% 2-kurs 15% 25% 35% 25% 3-kurs 20% 30% 25% 25% 4-kurs 30% 20% 30% 20% 2. Inklyuziv kоmреtеnsiyаsining kоgnitiv 1-kurs 10% 10% 20% 60% 2-kurs 10% 20% 20% 50% 3-kurs 20% 30% 20% 30% 14 mazmunining salohiyatidan foydalanish, nogiron bolalarning turli toifalarini rivojlantirish, o’qitish va tarbiyalashning o’ziga xos xususiyatlari va inklyuziv ta’limda pedagogining kasbiy faoliyatining o’ziga xos xususiyatlari to’g’risida bilim olish; inklyuziv ta’lim jarayonida aniq kasbiy harakatlarni amalga oshirish usullari va tajribasini o’zlashtirishga qaratilgan kvazikasbiy faoliyatni amalga oshirishni o’z ichiga olgan “Inklyuziv ta’lim” maxsus kursining bo’lajak surdopedagoglarini tayyorlash tarkibiga kiritish; bo’lajak surdopedagoglarning inklyuziv kompetensiyasini rivojlantirish bosqichlarining uzluksizligini ta’minlash, shakllangan asosiy kompetensiyalarni talabalarning amaliy faoliyatida rivojlantirish va qo’llash. Pedagogik modellashtirishning kontekstli o’qitishida uchta o’quv modeli qo’llaniladi, unda talabalar faoliyatining uchta asosiy shakli amalga oshiriladi. Semiotik o’qitish modeli nazariy ma’lumotlarga ega bo’lgan ish bo’lib, akademik tipdagi o’quv faoliyatini (haqiqiy o’quv faoliyati) o’z ichiga oladi, unda yetakchi rol akademik ma’ruzaga tegishli bo’lib, talabaning o’quv faoliyatining tabiati asosan reproduktiv hisoblanadi. Ushbu model doirasidagi talaba faoliyatining natijalari olingan ma’lumotlarni ko’paytirish va standart muammolarni (algoritmlarni) hal qilish bo’yicha olingan ko’nikmalarni namoyish etishdir. Simulyatsiya o’qitish modeli – bu kelajakdagi kasbiy faoliyatning maxsus modellashtirilgan holati. Bu nazariy ma’lumotlarga asoslangan tahlil va qaror qabul qilishni talab qiladi, kvazikasbiy faoliyatni (biznes o’yinlari va boshqa o’yin shakllari) o’z zimmasiga oladi, faoliyatning tabiati qisman qidiruv, reproduktiv va ijodiydir. Talaba faoliyatining natijalari predmet harakatlari bo’lib, ularning asosiy maqsadi simulyatsiya qilingan kasbiy vaziyatlarni amaliy o’zgartirishdir. Ijtimoiy ta’lim modeli – bu muammoli vaziyat yoki kasbiy faoliyatning bir qismi bo’lib, talabalarning birgalikdagi faoliyati shakllarida tahlil qilinadi va o’zgartiriladi, o’quv va kasbiy faoliyatni (tadqiqot va ishlanmalar, ishlab chiqarish amaliyoti, diplom loyihasi) nazarda tutadi. Kontekstli ta’lim texnologiyasi o’qitish usullaridan foydalanishning turli xil tajribalarini nazariy umumlashtirish va reproduktiv hamda faol usullarning maqbul nisbati, ikkinchisidan ustuvor foydalanish bilan tavsiflanadi. Ushbu usullar semiotik 17 tushuniladi. Faoliyat mazmuni va uni amalga oshirish usullarining farqiga asoslanib, inklyuziv kompetensiya tarkibida biz asosiy moddiy va asosiy funksional kompetensiyalarni aniqlaymiz. Tadqiqotimiz doirasida biz bo’lajak surdopedagogning asosiy kompetensiyalarini shaxsiy ma’noga ega bo’lgan va turli kasbiy vazifalarni hal qilishda turli pedagogik faoliyat turlarida qo’llaniladigan bilim, ko’nikma va malakalarning shaxsan ongli tizimlari sifatida tushunamiz. Ular muayyan professional harakatlarni samarali bajarish qobiliyati sifatida talqin qilinishi mumkin. Kompetensiyalarning barcha boshqa tarkibiy qismlarini (bilim, ko’nikma, tajriba) oldindan belgilab beruvchi va birlashtiradigan tizimni tashkil etuvchi komponent deb hisoblash mumkin. Surdopedagogning inklyuziv kompetensiyaning bir qismi bo’lgan motivatsion kompetensiya – bu inklyuziv ta’limning maqsad va vazifalariga mos keladigan qadriyatlar, ehtiyojlar, motivlar to’plami asosida o’zini muayyan kasbiy harakatlarni bajarishga undash qobiliyatidir. Unga gumanistik qadriyat yo’nalishlari, eshitishda nuqsoni bo’lgan bolalarni normal rivojlanayotgan tengdoshlari muhitiga kiritish sharoitida pedagogik faoliyatni amalga oshirishga ijobiy e’tibor, inklyuziv ta’limni amalga oshirishga qaratilgan motivlar to’plami kiradi. Bo’lajak surdopedagogning inklyuziv kompetensiyasining kognitiv komponenti kognitiv yadro kompetensiyasini o’z ichiga oladi. Kognitiv kompetensiya pedagogik faoliyat haqidagi g’oyalarning yaxlitligini ta’minlaydi, shaxsning kognitiv faolligini faollashtiradi, kognitiv tajriba tarkibiy qismlarini rivojlantirish va boyitishga yordam beradi, ma’lum nazariy va amaliy muammolarni hal qilish uchun to’g’ri vaqtda ma’lumotni idrok etish, ongda qayta ishlash, xotirada saqlash va ko’paytirish qobiliyati sifatida tavsiflanadi. Refleksiv kompetensiya surdopedagogning o’z faoliyati asoslarini tushunish qobiliyatida namoyon bo’ladi, uning davomida uning qobiliyatlarini, shaxsiy yutuqlarini baholash va qayta baholash amalga oshiriladi; ularning kasbiy harakatlari natijalarini ongli ravishda nazorat qilish, haqiqiy pedagogik vaziyatlarni tahlil qilishni qamrab oladi. Refleksiv kompetensiya pedagogga o’z-o’zini bilish, o’zini o’zi boshqarish, va o’z shaxsiyatini rivojlantirishga imkon beradi. Bo’lajak surdopedagogning inklyuziv 12 qobiliyati, rivojlanish buzilishlari mavjudligi yoki yo’qligidan qat’i nazar, barcha bolalar va kattalarga jamiyat hayotida to’liq ishtirok etish va unga hissa qo’shish imkonini beradi. “Bunday jamiyatda farqlar hurmat qilinadi va qadrlanadi, siyosatda, kundalik hayotda va institutlar faoliyatida kamsitishga qarshi faol kurashiladi” deb, ko’rsatadi. U.Yu.Fayzievaning fikricha, maksimal vazifani qo’yadigan yondashuv bilan – ta’limdagi barcha to’siqlarni bartaraf etishga harakat qilish – “integratsiya” va “inklyuziya”ni bir jarayonning ikki bosqichi deb hisoblash qonuniydir, dastlab faqat mavjudligi ta’minlanganda va keyinchalik ham bu ta’lim tizimiga to’liq qo’shilish deganidir. Shu ma’noda u ularni “ruxsat” va “ishtirok etish” so’zlari bilan almashtirishni taklif qiladi. Avvalo, olimning so’zlariga ko’ra, ta’lim tizimini odamlarning turli so’rovlariga javob berishi uchun yetarlicha moslashuvchan qilish kerak. Inklyuziyani transformatsiya sifatida tushunish, ta’lim tizimi duch keladigan inson materiallarining turlariga munosabatni tubdan o’zgartirish kerak. Bu turlilikni qiyinchiliklar manbai sifatida emas, aksincha, qabul qilinishi va bundan tashqari, qadrlanishi kerak bo’lgan voqelikning atributi sifatida ko’rib chiqish kerak. Shunga asoslanib, inklyuziv ta’lim deganda, biz kengroq integratsiya jarayonini nazarda tutamiz, bu hamma uchun ta’lim olish imkoniyatini va barcha bolalarning turli ehtiyojlariga moslashish nuqtai nazaridan umumiy ta’limni rivojlantirishni nazarda tutadi. Ta’limning mazkur shaklida inklyuziv kompetensiyali mutaxassis muammolarni hal qilishning o’zlashtirilgan usullaridan foydalanishi va muayyan shartlarga qarab, ushbu vaziyatda eng samarali usulni qo’llashi, shuningdek, turli xil yechimlar orasida eng samarali yechimni tanlash qobiliyatiga ega bo’lishi kerak. Surdopedagogning kasbiy kompetensiyasining ajralmas tuzilishini tahlili, bo’lajak surdopedagoglarning inklyuziv kompetensiyasi maxsus kasbiy kompetensiyalar darajasini anglatishini dalilladi. Bo’lajak surdopedagoglarning inklyuziv kompetensiyasi biz tomonidan o’quvchilarning turli xil ta’lim ehtiyojlarini hisobga olgan holda, eshitishda nuqsoni bo’lgan bolani umumta’lim muassasasi muhitiga kiritishni ta’minlaydigan, uning rivojlanishi va o’zini rivojlantirish uchun sharoit yaratish maqsadida surdopedagoglarning inklyuziv ta’lim jarayonida kasbiy funksiyalarni bajarish qobiliyatini belgilaydigan integral shaxsiy ta’lim sifatida 11 tashkil etish, ta’lim muassasalarini maxsus asbob-uskunalar bilan (yuk ko’tarish moslamalari, panduslar, panjara va boshqalar), shuningdek, tegishli xodimlar bilan ta’minlash (maxsus o’qituvchilar, bolalarni psixologik-pedagogik nazorat qilish bo’yicha mutaxassislar); alohida ta’limga ehtiyoji bo’lgan bolalarning moslashuvi va integratsiyalashuvi uchun maktab-internatlarni maxsus jihozlar bilan bosqichmabosqich ta’minlash kabi asosiy ustuvor vazifalarni nazarda tutdi. Nogironligi bo’lgan bolalarni ijtimoiylashtirish tizimi mazmunini takomillashtirish bo’yicha sog’liqni saqlash va tiklash, kasbga yo’naltirish, oilalarga metodik ko’maklashish, o’quvchilarning ta’lim olish motivatsiyasini kuchaytirish orqali maktab ta’limidan keyingi ta’limga qamrovini oshirish choralarini kuchaytirish yo’nalishlariga alohida e’tibor qaratilmoqda. Huquqiy-me’yoriy hujjatlarda nogironligi bo’lgan shaxslarning huquqlari va asosiy erkinliklari, jumladan, ularning yashash, fuqarolik, huquqiy himoyalanish, salomatliklarini saqlash, boshqalar bilan teng ravishda ta’lim olish, mehnat qilish, kasb egallash, bo’sh vaqtni samarali o’tkazish, dam olish va sport bilan shug’ullanish, yetarlicha turmush sharoitiga ega bo’lish va ijtimoiy-ma’naviy yordam huquqlari e’tirof etilgan va ularni amalga oshirishning huquqiy kafolatlari belgilangan. Yangi gumanistik paradigmaga o’tish sharoitida maxsus ta’limning maqsadi nogiron shaxsning, shu jumladan, uning ijtimoiy munosabatlarda to’liq va munosib hayoti ta’minlangan bo’lishi kerak. D.A.Nazarovaning fikricha, “maxsus ta’limga ehtiyojlari bo’lgan shaxslar” rivojlanishida nuqsoni bo’lgan shaxslar bo’lganligi uchun ularning an’anaviy ta’lim jarayonida ishtirok etish imkoniyatlari cheklangan bo’ladi. Bu ularning ushbu cheklovlarni, qiyinchiliklarni yengishga imkon beradigan maxsus pedagogik yordamga bo’lgan alohida ehtiyojlarini yuzaga keltiradi. L.S.Vigotskiy e’tiroficha, “maxsus pedagogikani (surdopedagogika, tiflopedagogika, oligofrenopedagogika va logopediya) umumiy pedagogika tamoyillari va usullari bilan bog’lash” maxsus pedagogikani ommaviy pedagogika bilan organik ravishda bog’lashni ko’zda tutuvchi tizimni yaratishdan iborat. L.S.Vigotskiy bu pedagogikaning vazifasi bu maxsus traektoriya va rivojlanishning 9 surdopedagoglarning inklyuziv kompetensiyasini rivojlantirish texnologiyalari shaxsga yo naltirilgan, faoliyatli-kompetensiyaviy yondashuvlarga ko ra inklyuzivʻ ʻ kompetensiyalarning motivatsion-kognitiv va refleksiv-operatsion komponentlarini rivojlantirish algoritmini kontekstli ta lim texnologiyasi talablari va reproduktiv-faol ʻ o qitish usullariga adaptiv moslashtirish asosida takomillashtirish bo yicha takliflar ʻ ʻ “Inklyuziv ta lim (eshitishida nuqsoni bo lgan bolalar misolida)” o quv qo llanmasi ʻ ʻ ʻ ʻ mazmuniga singdirilgan (O zbekiston Respublikasi oliy ta lim, fan va innovatsiyalar ʻ ʻ vazirligining 2023-yil 27-martdagi 68-sonli buyrug iga asosan berilgan 68-303 ʻ raqamli nashr ruxsatnomasi). Natijada, oliy ta lim tizimida bo lajak ʻ ʻ surdopedagoglarining inklyuziv tayyorgarligini zamonaviy talablar darajasida takomillashtirishga sharoit yaratilgan; bo lajak surdopedagoglarning inklyuziv ʻ kompetensiyasini rivojlantirish texnologiyalari shaxsga yo naltirilgan, faoliyatli- ʻ kompetensiyaviy yondashuvlarga ko ra inklyuziv kompetensiyalarning motivatsion- ʻ kognitiv va refleksiv-operatsion komponentlarini rivojlantirish algoritmini kontekstli ta lim texnologiyasi talablari va reproduktiv-faol o qitish usullariga adaptiv ʻ ʻ moslashtirish asosida takomillashtirishga oid takliflar “Inklyuziv ta lim (eshitishida ʻ nuqsoni bo lgan bolalar misolida)” o quv qo llanmasi mazmuniga singdirilgan ʻ ʻ ʻ (O zbekiston Respublikasi oliy ta lim, fan va innovatsiyalar vazirligining 2023-yil ʻ ʻ 27-martdagi 68-sonli buyrug iga asosan berilgan 68-303 raqamli nashr ruxsatnomasi). ʻ Natijada, bo lajak surdopedagoglarni inklyuziv kompetensiyalarini uzluksiz oshirib ʻ borish mexanizmini takomillashtirish imkoniyati yaratilgan; bo lajak ʻ surdopedagoglarning inklyuziv kompetensiyasini rivojlantirish jarayoni korreksion- rivojlantiruvchi mashg ulotlar didaktik ta sirchanligini oshirish, muammoli ʻ ʼ vaziyatlarni tahlil qilish hamda o yinli-korrelyativ topshiriqlarni konstruktiv ʻ loyihalashga intensiv ustuvorlik berish asosida takomillashtirishga oid takliflar “Inklyuziv ta lim (eshitishida nuqsoni bo lgan bolalar misolida)” o quv qo llanmasi ʻ ʻ ʻ ʻ mazmuniga singdirilgan (O zbekiston Respublikasi oliy ta lim, fan va innovatsiyalar ʻ ʻ vazirligining 2023-yil 27-martdagi 68-sonli buyrug i asosan berilgan 68-303 raqamli ʻ nashr ruxsatnomasi). Natijada, bo lajak surdopedagoglarni inklyuziv ʻ kompetensiyalari rivojlantirish mexanizmlarini takomillashtirishga erishilgan. 7 kompetensiyalarni rivojlantirish sifatini boshqarish tizimini takomillashtirishga yo’naltirilgan tadqiqotlarni amalga oshirish samaradorligi oshadi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil 28 yanvardagi PF-60-son, “2022-2026 yillar davomida Yangi O’zbekiston taraqqiyoti strategiyasi to’g’risida”gi farmoni, 2022 yil 28 yanvardagi PQ-4623-son “Pedagogik ta’lim sohasini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi va 2018 yil 5 iyundagi PQ-3775-son “Oliy ta’lim muassasalarida ta’lim sifatini oshirish va ularning mamlakatda amalga oshirilayotgan keng qamrovli islohotlarda faol ishtirokini ta’minlash bo’yicha qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi qarorlari hamda meyoriy-huquqiy hujjatlarda ko’rsatilgan vazifalarni bajarishga mazkur ilmiy tadqiqot ishi muayyan darajada xizmat qiladi. Tadqiqotning respublika fan va texnologiyalari rivojlanishining ustuvor yo’nalishlariga mosligi. Mazkur tadqiqot respublika fan va texnologiyalar rivojlanishining 1. “Axborotlashgan jamiyat va demokratik davlatni ijtimoiy, huquqiy, iqtisodiy, madaniy, ma’naviy-ma’rifiy rivojlantirishda, innovatsion g’oyalar tizimini shakllantirish va ularni amalga oshirish yo’llari” ustuvor yo’nalishiga muvofiq bajarilgan. Muammoning o’rganilganlik darajasi. Maxsus pedagogikada b о ’lajak logoped va surdoredagoglarda kasbiy-metodik kompetensiyalarni rivojlantirish M.M. Abdullayeva, O.Y.Bozorov, X.I.Malikova, M.Maxmudova, F.R.Teshaboyeva, L.Xayitov, D.B.Yakubjanova, Z.M.Axmedova, Z.N.Mamarajabova, L.R.M о ’minova, D.A.Nazarova, M.Xakimova, R.Sh.Shomaxmudova, G’B.Shoumarov; integrativ yondashuv asosida b о ’lajak о ’qituvchilarning kasbiy-konpentensiyaviy tayyorgarligini takomillashtirish G.O.Abduraimova, N.M.Ahmedova, R.X.Djurayev, D.N.Mamatov, U.A.Masharirova, X.A.Mamatkulov, N.A.Muslimov, Sh. О ’.Nurullayeva, B.X.Rahimov, A.Xalikov, S.T.Qalandarova, O.A.Q о ’ysinov, X.A.Yulbarsovalar tomonidan tadqiq etilgan. MDH mamlakatlarida inklyuziv ta’lim jarayonida b о ’lajak о ’qituvchilarni inklyuziv kompetensiyalarini rivojlantirish modeli va texnologiyalarini takomillashtirish N.A.Abramova, A.V.Arnautov, N.R.Artyushenko, G.Y.Barotova, 3 ko’rsatdi. Ta’kidlovchi tajriba-sinov natijalarini tahlili bo’lajak surdopedagoglarning inklyuziv kompetensiyasini shakllangan darajasini oshirishga qaratilgan ta’limiy o’qitishni amalga oshirishni tasdiqladi (1-jadval). Tadqiqot ishining “Bo’lajak surdopedagoglarning inklyuziv kompetensiyalarni rivojlantirish tizimi samaradorligi” deb nomlangan uchinchi bobida bo’lajak surdopedagoglarning inklyuziv kompetensiyalarni rivojlantirish modeli va texnologiyasi, bo’lajak surdopedagoglarning inklyuziv kompetensiyasini rivojlantirish samaradorligini aniqlashga doir ta’limiy tadqiqot tashkil etish va o’tkazish metodikasi, ta’limiy tadqiqot natijalarining tahlili yoritib berilgan. Bo’lajak surdopedagoglarning inklyuziv kompetensiyasi konsepsiyasining mohiyatini nazariy o’rganish, ta’kidlash tajriba-sinov natijalari shuni ko’rsatdiki, kasbiy tayyorgarlik jarayonida bo’lajak surdopedagoglarning inklyuziv kompetensiyasini rivojlantirish muammosi surdopedagogika fanini jiddiy rivojlantirish va ilmiy tadqiqotlar natijalarini oliy ta’limning pedagogik jarayoniga joriy etishni talab qiladi. Pedagogik modellashtirishning nazariy jihatlarini ko’rib chiqib, oliy pedagogik ta’limda shaxsga yo’naltirilgan, faoliyatga va kompetensiyaga asoslangan yondashuvlar g’oyalarini amalga oshirish tajribasini tizimlashtirish va talqin qilish bo’lajak surdopedagoglarning kasbiy tayyorgarlik jarayonida inklyuziv kompetensiyasini rivojlantirish modelini yaratish vazifasini amalga oshirishda samara berishi dalillandi. Tizimli yondashuv tarkibiy va funksional tahlilga asoslangan kasbiy tayyorgarlik jarayonida bo’lajak surdopedagoglarning inklyuziv kompetensiyasini rivojlantirish uchun namunaviy tuzilmani ishlab chiqishga yordam beradi. Surdopedagoglarning inklyuziv kompetensiyasini rivojlantirish modelini amalga oshirish jarayonida quyidagi pedagogik sharoitlar majmuasini hisobga olish zarur: samarali va faol o’qitish usullarining maqbul kombinatsiyasi va kelajakdagi faoliyatning ijtimoiy kontekstini tiklash orqali inklyuziv o’quv muhitida bo’lajak surdopedagoglarning kasbiy faoliyatining ajralmas tuzilishini rivojlantirishga imkon beradigan kontekstli ta’lim texnologiyasidan foydalanish; inklyuziv ta’limni amalga oshirish uchun ijobiy motivatsiyani rivojlantirish uchun pedagogik fanlar 16 “Inklyuziv ta’lim” maxsus kursi inklyuziv ta’lim jarayonida aniq kasbiy harakatlarni amalga oshirish usullari va tajribasini о ’zlashtirishga qaratilgan kvazikasbiy faoliyatni amalga oshirishga imkon beradi. 8. B о ’lajak surdopedagoglarning metodik kompetensiyalarning rivojlantirishni taklif qilingan inklyuziv kompetensiyasini rivojlantirish modeli va metodikasi b о ’yicha maxsus о ’qitishdan keyin ijobiy natijalarga erishildi. Statistik hisob natijalariga k о ’ra, о ’rtacha о ’zlashtirish qiymatlari tajriba guruhlarida nazorat guruhlariga nisbatan farq mavjud b о ’lib, ularning samaradorligi 1,15 barobarga (15%)ga yuqoriligi, ishonch oraliqlari tajriba va nazorat guruhlari bir-biri bilan kelishishmasligi, aniqlanish k о ’rsatkichlari tajriba guruhlarida nazorat guruhlariga nisbatan kam foizni tashkil etishi aniqlandi. Demak, tajriba va nazorat guruhlarining bilim darajasi bir-biridan farq qilib tajriba guruhlarida olib borilgan tadqiqot ishlari samarali ekanligini statistik usullar orqali isbotlandi. Ta’limiy tajriba-sinov ishlarining natijalari tahlili surdopedagogning inklyuziv kompetensiyalarini rivojlanganligini dalillangan. TAVSIYALAR 1. Surdopedagogning inklyuziv kompetensiyalarini rivojlantirishning potensial imkoniyatlarini maxsus innovatsion va axborot texnologiyalariga moslashtirish asosida rivojlantirish. 2. B о ’lajak surdapedagoglardagi inklyuziv kompetensiyalarini rivojlantirish texnologiyalarini takomillashtirish. 3. B о ’lajak surdopedagogning inklyuziv kompetensiyalarini rivojlantirish modelini takomillashtirish. 26 “Inklyuziv ta’lim” maxsus kurs dasturi, “Inklyuziv ta lim (eshitishida nuqsoni bo lganʻ ʻ bolalar misolida)” o quv qo llanmasi ishlab chiqilgan. ʻ ʻ Tadqiqot natijalarining ishonchliligi ishda qo’llanilgan yondashuvlar va usullar, uning doirasida foydalanilgan nazariy yondashuvlar rasmiy manbalardan olingani, empirik o’rganishlar asosida keltirilgan tahlillar va tajriba-sinov ishlari samaradorligining matematik-statistik metodlar vositasida asoslangani, xulosa va tavsiyalarning amaliyotga joriy etilgani, olingan natijalarning vakolatli tuzilmalar tomonidan tasdiqlangani bilan izohlanadi. Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati. Tadqiqot natijalarining ilmiy ahamiyati bo’lajak surdopedagoglarni inklyuziv kompetensiyalarni rivojlantirishga xizmat qiladigan metodologik yondashuvlar, modellar, texnologiyalar mazmuni hamda pedagogik shart-sharoitlarni takomillashtirishda foydalanish bilan izohlanadi. Tadqiqot natijalarining amaliy ahamiyati oliy ta’limda o’quv qo’llanma, o’quv fan dasturlarini ishlab chiqishda interfaol ta’lim metodlari va texnologiyalari vositasida bo’lajak surdopedagoglarni inklyuziv kompetensiyalarni rivojlantirish uchun yaratilgan interfaol ta’lim muhiti hamda pedagogik tizimidan foydalanish imkoniyati bilan izohlanadi. Tadqiqot natijalarining joriy qilinishi. Bo lajak surdopedagoglarni inklyuziv ʻ kompetensiyalarni rivojlashtirish bo yicha ilmiy tadqiqot natijalari: ʻ bo lajak surdopedagoglarning inklyuziv kompetensiyasini rivojlantirish ʻ imkoniyatlari motivatsion-kognitiv, refleksiv-operatsion jarayonlar yaxlitligini izchil tashxislash hamda prognostik-konstruktiv va korreksiyon-tadqiqiy komponentlarni integrativ xususiyatlariga ko ra rivojlantiruvchi ta lim mazmuniga bosqichmabosqich ʻ ʼ yo naltirish asosida takomillashtirishga oid tavsiyalar “Inklyuziv ta lim (eshitishida ʻ ʻ nuqsoni bo lgan bolalar misolida)” o quv qo llanmasi mazmuniga singdirilgan ʻ ʻ ʻ (O zbekiston Respublikasi oliy ta lim, fan va innovatsiyalar vazirligining 2023-yil ʻ ʻ 27-martdagi 68-sonli buyrug i asosan berilgan 68-303-raqamli nashr ruxsatnomasi). ʻ Natijada, bo lajak surdopedagoglarining inklyuziv kompetentlikni rivojlantirish ʻ takomillashtirilgan o quv dasturlarini ishlab chiqish imkonini yaratilgan; bo lajak ʻ ʻ 6 Tadqiqotning predmetini bo’lajak surdopedagoglarni inklyuziv kompetensiyalarni rivojlantirishning shakl, metod va vositalari tashkil etadi. Tadqiqotning usullari. Tadqiqot jarayonida qiyosiy tahlil, pedagogik kuzatuv, retrospektiv tahlil, modellashtirish, suhbat, intervyu, test, pedagogik eksperiment, matematik-statistik tahlil etish usullaridan foydalanildi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat: bo lajak surdopedagoglarning inklyuzivʻ kompetensiyasini rivojlantirish imkoniyatlari motivatsion-kognitiv, refleksiv- operatsion jarayonlar yaxlitligini izchil tashxislash hamda prognostik-konstruktiv va korreksiyon-tadqiqiy komponentlarni integrativ xususiyatlariga ko ra rivojlantiruvchi ʻ ta lim mazmuniga bosqichmabosqich yo naltirish asosida takomillashtirilgan; ʼ ʻ bo lajak surdopedagoglarning inklyuziv kompetensiyasini rivojlantirish ʻ texnologiyalari shaxsga yo naltirilgan, faoliyatli-kompetensiyaviy yondashuvlarga ʻ ko ra inklyuziv kompetensiyalarning motivatsion-kognitiv va refleksiv-operatsion ʻ komponentlarini rivojlantirish algoritmini kontekstli ta lim texnologiyasi talablari va ʻ reproduktiv-faol o qitish usullariga adaptiv moslashtirish asosida takomillashtirilgan; ʻ bo lajak surdopedagoglarning inklyuziv kompetensiyasini rivojlantirish samaradorligi ʻ semiotik o qitish modelini rivojlantirishga yo naltirilgan kvazikasbiy faoliyatli ʻ ʻ bosqichlar va simulyatsiya o qitish jarayonining iyer ʻ а rxikligini ijtimoiy ta’lim texnologiyalari parametrlariga identiv moslashtirish asosida takomillashtirilgan; b о ’lajak surdopedagoglarning inklyuziv kompetensiyasini rivojlantirish jarayoni korreksion-rivojlantiruvchi mashg’ulotlar didaktik ta’sirchanligini oshirish, muammoli vaziyatlarni tahlil qilish hamda о ’yinli-korrelyativ topshiriqlarni konstruktiv loyihalashga intensiv ustuvorlik berish asosida takomillashtirilgan. Tadqiqotning amaliy natijalari: “Inklyuziv ta’lim” fanlarining o’quv fan dasturi va o’quv-metodik majmuasi takomillashtirilgan; bo’lajak surdopedagoglarni inklyuziv kompetensiyalarni rivojlantirishga doir “Inklyuziv ta’lim” nomli seminar-treninglar majmui ishlab chiqilgan; bo’lajak surdopedagoglarni inklyuziv kompetensiyalarni rivojlantirishga doir 5 maxsus madaniy turi ekanligini anglab, “bolani odatiy rivojlanish yo’liga yo’llash” samara berishini alohida ta’kidlaydi. R.Sh.Shomaxmudova ushbu muammo rivojlanish bosqichlari sifatida qaralishi mumkin bo’lgan quyidagi uchta asosiy modelni aniqlaydi: “Tibbiy model” – tabaqalashtirish rivojlanishida nuqsoni bo’lgan shaxs bemor yekanligini, unga uzoq muddatli parvarish va davolanish kerakligini taxmin qiladi, bu eng yaxshi maxsus muassasada amalga oshiriladi. “Normallashtirish modeli” – integratsiya rivojlanishida nuqsoni bo’lgan bolalarni oddiy tengdoshlari muhitiga qo’shish jarayonini o’z ichiga oladi. Bugungi kunga kelib, normallashuv tushunchasi tanqidiy aks ettirilgan, chunki u asosan bola maktab va jamiyat tomonidan qabul qilishga tayyor bo’lishi kerak va jamiyatdagi individual farqlarning keng doirasini hisobga olmaydi deb taxmin qilingan. Bunday sharoitda biz faqat integratsiyaning jismoniy komponenti va ijtimoiy komponentning yo’qligi haqida gapirishimiz mumkin. Yuqorida keltirilgan ikkala model ham, bizning fikrimizcha, nogironligi bo’lgan shaxslarning imkoniyatlarini ham, jamiyatning bir-biri bilan yaxlit o’zaro ta’sirida imkoniyatlarini ham cheklaydi. “Ijtimoiy model” inklyuziv inson oilaviy hayotda ishtirok etish, maktabda o’qish, ishlash uchun “tayyorgarlik” bo’lishi shart emasligini ifodalaydi. Atrofmuhitni uning imkoniyatlariga moslashtirish, ijtimoiy aloqalar tizimini yaratish, jamoat faoliyatida ishtirok etish, qabul qilishga ko’proq e’tibor qaratilmoqda. Ijtimoiy model har bir bolaning qobiliyatlarini rivojlantirishni, uning alohida ehtiyojlarini qoplashni, qo’llab-quvvatlash tizimini yaratishni, bolalarni davolash va tarbiyalashda ota-onalarning ishtirokini nazarda tutadi. Inklyuziya tushunchasi ushbu modelga o’tish bilan bog’liq bo’lib, geterogen guruh uchun yagona ta’lim makonini yaratish g’oyalariga asoslangan inklyuziya barcha bolalarning turli ehtiyojlariga moslashish nuqtai nazaridan umumiy ta’limni rivojlantirishni ta’minlaydi. Inklyuziv ta’lim nogiron bolalarni va bir sinfda turli xil ta’lim yo’nalishlari bo’yicha odatiy rivojlanayotgan tengdoshlarini birgalikda o’qitishni o’z ichiga oladi. U.Yu.Fayzieva inklyuziv ta’limni “inklyuziv jamiyat yaratishning yakuniy maqsadiga erishish yo’lidagi birinchi qadam” deb ta’riflaydi. Bu jinsi, yoshi, millati, 10 21 va boshqalar) uchinchi bosqich vazifalarini hal qilish uchun katta imkoniyatlarga ega (1-rasm). 20

Bo’lajak surdopedagoglarning inklyuziv kompetensiyasini rivojlantirish

Купить