• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 9000UZS
Размер 3.4MB
Покупки 0
Дата загрузки 20 Ноябрь 2023
Расширение docx
Категория Педагогика

Продавец

Bohodir Jalolov

Дата регистрации 10 Май 2023

5700 Продаж

Bo’lajak tasviriy san’at o’qituvchilarida innovatsion kompetentlikni shakllantrish

Mavzu asosida ko’lpozitsiyalar ishlashda bo’yoqlardan foydalanish murakkab vazifalardan hisoblanadi. Chunki b unda ko’rgazmaIi vosita va metodik usullardan to’g’ri foydalanilgan holdagina rangshunoslikka oid bilim, malaka va ko’nikmalami o’zlashtirishga erishiladi. Bulardan tashqari rangtasvir ko’lpozitsiyasi mashg’ulotlarida bolalami rangli qog’ozlar bilan ishlashga o’rgatish ijodiy ishlaming yanada qiziqarli bo’lishiga yordam beradi. b) Dekorativ ko’lpozitsiya turli shakldagi naqshlaming namunasidan ko’chirish, mustaqil ijodi y naqsh ishlash hamda dekorativ bezak ishlari singarilami qamrab oladi. U o’quvchüarga turmushda uchraydigan narsalaming vazifalari, ulaming shakli, bezak elementlarining o’zaro bog’liqligi haqida tushuncha berishni hamda yuksak mahorat bilan tasvirlangan narsalami didsiz, pala-partish ishlangan narsalardan farq qila bilishga orgatishni, shuningdek, ulaming badiiy didini tarbiyalashni maqsad qilib qo’yadi. Dekorativ ko’lpozitsiya darslarida bolalarga har qanday naqshlaming elementlarini tevarak-atrofdagi narsa va hodisalardan olingani haqida tushuncha beriladi. Binobarin, naqsh ishlash mashg’ulotlarida rasm ishlovchi real shaklni o’zgartirishi, uni soddalashtirishi, unga yangi detallar qo’shishi mumkinligi qayd qilinadi. Boshlang’ich sinflarda dekorativ tarzda qayta ishlangan tabiiy va geo’letric shakllarga asoslangan yo’lsimon, kvadrat, doira , to’rtburchak shakllardagi naqshlar chizdiriladi. Dekorativ ko’lpozitsiya ishlaridan awal naqsh tuzishda ishlatiladigan elementlami o’ziga qarab rasmini chizish lozim. Shuningdek, o’quv chilarga tabiiy shaklni stillashtirish boyicha mashqlami bajarib borish foydalidir. Stillashtirish dekorativ tarzda qayta ifodalanadigan shakllarning tuzilishi, silueti, rangiga taalluqlidir. O ’quvchilar naqsh namunalaridan ko’chirish darslarida naqsh chizishning o’ziga xos xususiyatlari, ritm, simmetriya va uning ahamiyati bilan tanishadilar, ranglarning no’llarini o’rganadilar, bo’yoq va ulami o’luxta qilib ishlatish ustida ish olib boradilar. Naqsh namunalaridan ko’chirish va mustaqil naqsh ishlash 19 O ’qituvchi to’lonidan tavsiya etilgan naqsh sxemalari va elementlari asosida bolalar turli predmetlar uchun naqsh ishlaydilar. Mustaqil ravishda butunlay ijodiy naqshlar tuzadilar, dekorativ bezak ishlarini bajaradilar. Bu vazifalarni bajarishda bolalar asosiy e’tibo’li dekorativ ko’lpozitsiyalarni chiroyli ko’rinishda tuzish va rang tuslarini to’g’ri tanlashga qaratadilar. Borliqni idrok etish o’quvchilarning estetik didini, mazkur sohaga doir tushunchalari, tasawur va xotiralarini o’stirishda muhim rol o’ynaydi. Borliqni idrok etish mashg’ulotlari odatda mavzuli ko’lpozitsiyalarni bajarishdan oldin o’tkaziladi. Bunda mavzuga oid ko’lpozitsiyaga tegishli muhim obyektlami yaxshilab kuzatadilar. Dasturda borliqni idrok etish mashg’uloti uchun maxsus o’quv soatlari ham ajratilgan. O ’qituvchi o’z imkoniyati va sharoitidan kelib chiqib, darsni suhbat tarzida yoki amaliy mashg’ulot bilan qo’shib o’tkazishi mumkin. Tabiat qo’yniga qilingan sayohat tarzidagi mashg’ulotlar jarayonida O ’quvchilar ayrim obyektlarning xo’laki rasmini oddiy qalamda yoki bo’yoqda ishlashlari mumkin. Mavzuli ko’lpozitsiyalar ishlashda esa ana shu xo’laki rasmlardan ham foydalaniladi. Borliqni to’laqonli idrok etish, tevarak- atrofni, hayotdagi voqea va hodisalarai bevosita kuzatish asosida olingan taassurotlar, tushunchalar hamda atrof-muhitga nisbatan estetik munosabatda bo’lish singarilar bilan bog’liqdir . Boshlangi ch sinflarda bolalar o’simliklar, hayvonlar, qushlar, baliqlami kuzatadilar, tabiatning turli fasllardagi ko’rinishlari, kayfiyati (quvonchli, g’amgin, o’ychan va hokazo) haqida tasawurga ega boladilar va ulami tasvirlaydilar. Boshl ang’ich sinflarda borliq haqida suhbatlar o’tkazish o’quvchilarga hayotdagi ba’zi bir hodisalarai kengroq bilib olishlariga yordam beradi. Narsalarning shakli, tuzilishi, rangi kabilarni ma’lum miqdorda tahlil qilish va umumlashtirishdek muhim sifatlami o’stirishga im kon yaratadi. San’atni idrok etish San’atni idrok etish o’quv predmetining muhim qismlaridan biridir. Mazkur bolimning maqsadi o’quvchilar to’lonidan san’at asarlarini ongli idrok etish 14 yozish kabi bilsalar edi, bu mamlakat barcha sohalarda har qanday mamlakatni quvib yetadi va oitda qoldiradi» - degan edi. Tarix shohidkim, jahonga mashhur geograflar, tarixchi, adabiyotchi, shoir, yozuvchilar, konstruktor va boshqa soha allo’lalari rasm chizishni juda yaxshi bilganlar. Shunga ko’ra Beruniy, Ibn Sino, Ulug’bek, Gyote, Gyugo, Anderson, Pushkin, Tagor, Mikluxo- Maklay, Mendeleev, B.Zokirov kabi turli soha ijodkorlari rasm chizish bilan jiddiy shug’ullanib kelganlar. Xullas, har bir sohani ijodkori uchun rasm chizishni bilish unga katta ijodiy imkoniyat va ozuqa beradi. gar har bir o’qituvchi rasm chizishn i bilganda edi, ular dars berishda yuksak samaralarga erishardi, dars mashg’ulotlarini o’zlashtirish ham o’quvchi uchun juda oson va yengil bo’lardi, hatto o’zlashtirmovchi o’quvchini boiishi ancha qiyin boiardi. Shularga ko’ra bugungi maktab o’quvchilariga badiiy bilim va malaka berishga katta e’tibor berilmoqda. Rasm chizishni o’rganish uchun alohida iqtidor, iste’dod kerakmi?! Agar astoydil istasa, har kim, qobiliyatidan qat’i nazar savodli chizishga o’rgana oladi. Chizishni o’rganish, savodli yozish yoki maktab matematika kursini o’zlashtirishga qaraganda murakkab emas. Faqat intilish va asosiysi - yaxshi iroda, rasm istalgan kasb, istalgan mashg’ulot egasiga zarurligini tushunish kerak. Chizishni bilgan san’atning barcha turlarini tushunadi, unga avval o datiy ko’ringanlarning barchasida go’zallikni ko’ra biladi: uning fikrlash doirasi keng, ma’naviy dunyosi boy, u qiziqarli va shodon hayot kechiradi. Chizishni bilish ko’pchilikka: geograf, botanik, geolog, arxitektor, uchuvchi va boshqalarga amaliy jihatdan ham kerak. Masalan, II jahon urushi qahramonlaridan biri - 62 fashist samolyotini urib tushirgan (o’zi biror marta hatto yaralanmagan uchuvchi Ivan Nikitovich Kojedub havo jangi texnikasida unga rasm chizish malakalari ko’maklashganini ta’kidlagan. Rasm chizish tufayli unda snaypercha ko’z o’tkirligi, idrok tezligi va reaksiya tezligi rivojlangan. Axir rasso’l harakatlanayotgan predmetni nafaqat tez ilg’aydi, balki uni tez chizadi ham. Kojedub dushmanlaridan reaksiya tezligi va aniqligida ustun va shu sa babli g’alaba qilar edi. Muhandis, pedagog, jarroh, astrono’l ishida rasm chizish foyda bermaydimi. Buyuk olim, adib va san’at arboblariga (Lo’lonosov, Lermontov, 10 va baholash, uning jamiyat va odamlar hayotidagi ahamiyatini tushunishga yordam berishdan iborat. Shuningdek, dars jarayonida olingan bilimlardan ijodiy ishlami bajarishda samarali foydalanish ham nazarda tutiladi. Badiiy obrazni idrok etish malakalarini rivojiantirish - san’at asarlarini o’rganishning asosidir. O’quvchilar asar haqida mulohaza yuritib, idrok etishni, uning mazmunini maxsus iboralami qo’llagan holda so’zlab berishni, shuningdek, asarda qo’llangan tasviriy vositalarni payqab olish va uni ta’kidlab o’tishni bilishlari lozim. San’atni idrok etishga boshlang’ich sinflarda maxsus soatlar ajratilmaydi. U rangtasvir ko’lpozitsiyasi, naturaga qarab tasviriash mashg’ulotlarida amalga oshiriladi. Boshlangi ch sinflarda tasviriy san’at asarlarini idrok etishga oid o’quv materiallari- o’quvchilarning amaliy ishlari bilan bogiiqdir. San’at asarlarining nusxalarini ko’rsatish va ular haqida so’zlab berish bolalarda san’atga qiziqishni orttiradi va shu sohada shug ’ullanishga yoilaydi. Asarlarni namoyish etishda bolalar unda ifodalangan asosiy fikr va qoilanilgan badiiy-tasviriy vositalar bilan tanishtiriladi. Dasturda o’quvchiIarga namoyish etiladigan san’at asarlarining namunaviy ro’yxati moijaldan ko’proq berilgan. Bundan maqsad 0’qituvchilaming sharoitidan kelib chiqqan holda ularga san’at asarlarini tanlab olishlariga imkoniyatlami kengaytirish. Naturaga qarab tasvirlash Naturaga qarab tasvirlash ikki turga bolinadi: a) naturaga qarab rasm ishlash; b) naturaga qarab haykal ishlash. a) Naturaga qarab rasm ishlash o’quvchilarda narsa va hodisalaming hajmi va fazoda joylashuvi, ulaming birmuncha tipik belgilari haqida tasawurga ega bo’lish imkonini beradi, tasvirlash malakalarini o’stiradi. Dars jarayonida o’q uvchilar ishlayotgan rasmning, tasvirlanayotgan narsaning mazmuniga mos kelishini e’tiborga olishlari, rasmda narsaiaming olchov nisbatini, shaklini, rangini ko’ra bilish va to’g’ri aks ettira olishga, tasviming estetik 15 mumkin. Masalan, tasviriy san’at asarlari haqida suhbat o’tkazish darslarida ma’lum asarlar reproduksiyalari tavsiya qilinadi, lekin ularni har doim ham kitob do’konlaridan xarid qila olmaysiz. Yoki qalamtasvir boiim ida natyurmort ma’lum bir narsalardan tuzilgan boiishi mumkin, lekin qishloq joylarda ular boimasligi mumkin. O ’quv dasturlari aynan asliga muvofiq to’g’ridan - to’g’ri bajarilishini talab qilmayapti. U faqat qanday rasso’llar bilan o’quvchilami tanishtirish va qaysi asarlari musavvirlarni ijodiy to’lonlarini yaqqolliroq koisatib berayapti. Yetarlicha tushunarli, agarda o’qituvchi fondida ko’rsatilgan u yoki bu musavvirni asar reproduksiyasi boimasa, unda u boshqa rasso’l asarlari bilan almashtirilishi mumkin. Natyurmortga kerakli boigan buyumlar ham yo’q boisa, narsaiaming shaklini murakkablik darajasini hisobga olgan ho lda shakli shunga o’xshash buyumlar bilan o’zgartirish mumkin. Maktabda shaxsiy ish rejasini tuzishda o’qituvchi har bir sinf uchun yillik ish rejasini ishlab chiqishi zarur. Bunday yillik ish rejasini yaxshisi tasvirli bajarish maqsadga muvofiqdir. Ular ishlami barcha ko’lpleksini yaqqol tasvirlaydi. Maktabda chorakni so’nggi darslarini suhbat yoki narsani o’ziga qarab rasm ishlash bilan tugallaydi. Bunday tuzilgan rejalashtirishni muvaffaqiyatli deb hisoblab boimaydi. Agarda rejalashtirishda chorakni so’ng gi darsida mavzu asosida yoki bezakli rasm ishlash belgilangan boisa, bolalarga shu ishni ta’til vaqtida bayram bilan bogiab davo’l ettirish imkoniyatini yaratib bergan boiamiz. Mavzularni - tasvirli rejalashtirish dasturi, yutuq va kamchiliklarni yaqqol ko ’rsatib turadi. Bundan tashqari, tasvirli rejada o’quv qo’yilmalarni (postanovkalarni) xarakterlarini va ularni metodik yo’nalishlarini aks ettirish yengil boiadi. Eng qulay yillik ish rejasi uni jadval tarzida tuzish, chunki uning kataklarida o’quv materiallari chorak bo’yicha va alohida darslar bo’yicha taqsimlanadi. Har bir katakda o’quv ishlami turlari, darsning mavzusi va mazmuni yaqqol ko’rgazmali tasvirlanadi.Tasvirli - mavzuli reja dasturi o’ziga xos jadval sifatida to’rtta qatordan iborat (o’quv c horakning soniga qarab) boiib, ulami har bir chorakdagi o’tkaziladigan darslaming soniga qarab yana bir necha qatorlarga bolinadi. 28 bir o’qitish metodlari va usullarining majmuasidan o’qitish tizimi tuziladi. Tasviriy san’at o’qitish metodikasi pedagogic ilmiy fan sifatida tajribada sinalgan ishlaming nazariy qismlarini umumlashtirib, amaliyotda samarali natijalar bergan o’qitish metodlarini taqdim etadi. Metodika, asosan, pedagogika, psixologiya, estetika va san’atshunoslikning tadqiqot natijalariga asoslanadi. U tasviriy san’atni o’rgatish qonun qoidalarini ta’riflab beradi, kelajak avlodni tarbiyalashning zamonaviy metodlarini belgilaydi. Amaliy metodika, ta’lim va tarbiyaning rivojlanish jarayonini o’rganadi. Pedagogik mahorat ko’nikmalarini o’rganish uni egallashga qaratilgan ma’lum iste’dod, qobiliyatlar va ishtiyoqlar (moyilliklar) mavjud boiishini talab etadi, chunki metodika fani san’at pedagogikasining mashaqqatli murakkab va juda mas’uli yatli sohasidir. Demak, tasviriy san’atni o’qitish metodikasi fani pedagogika ilmining o’quvchilami tasviriy san’atga o’rgatish mazmuni, vazifalari va metodlarini o’qitishning mazmuni, vazifalarini va metodlarini aniqlovchi, ijodiy ishlardagi oqilona usullarini o’rganuvchi, ta’lim va tarbiyaning maqsad va vazifalariga tayangan holda samarali o’quv jarayonini tashkil etuvchi, shakl va yo’llarini tadqiq etuvchi sohasidir. Tasviriy san’at metodikasi metodika fanining boshqa sohalari kabi umumiy va xususiy turiarga ajratiladi. Umumiy metodika - o’quv fanning nazariy qismini asoslariga qarashli savollami va ko’pchilik fanlarga tegishli o’qitish usul va uslublarini qo’llanishlarini ko’rib chiqadi. Bular quyidagilar: - tasviriy san’at fanining maqsad va vazifala ri; -tasviriy san’at fani dasturiarining tuzilishi va mazmuni; - o’qitishning tashkiliy shakllari va metodlarini ishlab chiqish; - ko’rgazmali metodik vositalami tadqiq qilish va tanlash (o’quv ko’rgazmali qurollar va texnik vositalari); - tasviriy san’atning boshqa fanlar bilan bog’liqligi (adabiyot, musiqa, biologiya, tarix); 6 o’quvchilar «Ranglar halqasi» bilan yaqindan tanishadilar va tevarak atrofdan ana shunday rang tuslarini topislini o’rganadilar. Mavjud bo’yoq tarkibiga suvni oz yoki ko’proq qo’shish orqali ra ng tuslari hosil qilinadi. Bunda ma’lum bir (masalan qizil) rangning to’qdan och ko’rinishgacha bo’lgan bir talay tuslari hosil bo’ladi. O ’quvchilar dars jarayonida amaliy tarzda rang tuslarini hosil qilishni bajarib ko’radilar. O’quvchilarda atrof-muhitdagi, borliqdagi rang tuslarining boyligi va xilma-xilligi haqida tushuncha hosil qilish uchun «Tabia tda rang» mavzusi kiritilgan. O ’quvchilar sayohat paytida darsda o’rgangan ranglarni va ulaming tuslarini tabiat qo’ynidan topishga harakat qiladilar. Rangshunoslik bo’yicha beriladigan nazariy bilimlar kundalik turmushda uchraydigan ranglar va ulaming inson his- tuyg’ulariga, kayfiyatlari ta’siriga ham bog’liq bo’ladi. Bulardan tashqari, o’quvchilar o’zlari yashab turgan joyda mavjud bo’lgan idish-tovoqlar, kiyim- kechaklar, yog’och buyumlarining qanday rangda va nima uchun ana shu rangga bo’yalganligi haqida tushunchaga ega bo’ladilar. Chunki ranglar inson hayotida muhim ahamiyatga ega bo’lib, ayrimlari ko’zni quvontirib, kayfiyatni chog’ qiladilar, ba’zi birlari esa kishi ko’nglida g’ashlik, g’amguzorlik uyg’otadi. Ana shunda kishi didini o’stiradigan, ko’zni quvontiradigan ochiq ranglardan foydalanish lozimligi o’quvchilarga uqtiriladi. d) Haykaltaroshlik ko’lpozitsiyasi real haykaltaroshlik va dekorativ haykaltaroshliklarga bo’linadi. Real haykaltaroshlikda o’quvchilar o’qituvchi to’lonidan tavsiya etilgan mavzularda haykallami asliga o’xshatib ishlaydilar. Bunda o’quvchilar tasviriy san’at mashg’ulotlarining boshqa turlarida orttirgan bilim, ko’nikma va mal akalarga tayanadilar. Haykaltaroshlik mashg’ulotlarida o’quvchilar loy yoki plastilindan clumaloqlash, bosib yalpaytirish, siqimlab cho’zish, ortiqcha qismlarini inaxsus sidirgich yordami bilan olib tashlash, stek bilan ishlash usullari bilan tanishadilar. Haykaltaroshlik mashg’ulotlarida ikki xil ish uslubi mavjud boiib, ular yaxlit, alohida-alohida loy yoki plastilin boiaklariga ishlov berish orqali amalga oshadi. 21 X u l o s a. O’qituvchining talabaning o’rniga o’tirib ishni bajarish ketma – ketligini, uni konstruktiv qurilishini, soya – yorug’liklarini shtrixlar asosida berishni ko’rsatishi o’rganuvchining ijodiy rivojlanishini nafaqat rivojlantiradi, balki, aksincha to’si b qo’yadi. Uni o’z kuchiga ishonmaslik holatini keltirib chiqaradi. Bundan kelib chiqadiki pedagogik jarayonda o’qituvchining so’zi eng asosiy o’rinda bo’lib rasm esa to’ldiruvchi vosita hisoblanib o’rgatishda muhim o’rinni egallaydi. Sinf doskasida rasm chizish bo’lajak rasso’l – pedagoglar uchun muhim ahamiyatga egadir. Doskada rasm chizish ko’rgazmalilik prinstipining muhim vositalaridan biri bo’lib hisoblanadi. Yangi mavzuni og’zaki tushuntirish bilan bir qatorda qisqa muddat ichida chizilgan tasvir o’q uvchilarni idrok qilish jarayonini tezlashtiradi. Chizuvchi doskada shakllarning tuzilish qonuniyatlarini, naturani chizish ketma – ketligini chizib ko’rsatishi zarurdir. Biroq doskada tez, malakali rasm chizish o’qituvchidan bir qator maxsus mashqlarni bajarishni bu sohada etarli ko’nikma va malakaga ega bo’lishni talab etadi. Bu uchun talaba eng avvalo qalamtasvir darslarida olgan bilimlarini amalda namoyish etish zaruriyati tug’iladi. Ma’lumki qalam tasvir darslarida chiziladigan barcha naturalar ma’lum k etma – ketlik asosidatasvirni qurishni talab qiladi. Sinf doskasida rasm chizish ham xuddi shunday ma’lum ketma – ketlikka rioya qilishni talab etadi. Tasvirni qurish usullarini yaxshi bilish chizuvchining doskada rasmni ishonchli, tez va aniq chiqishi imkonini beradi. 30 Ushbu so’zlar 500 yil oldin buyuk Mikelandjelo Buanorotti to’lonidan aytilganiga qaramasdan, hozir ham o’z qimmatini yo’qotmagan va isbotini topmoqda. Qalamtasvir — tasviriy san’at asosi. Tasviriy san’atning barcha turlarining asosi qalamtasvir hisoblanadi. XVIII asrdan boshlab «qalamtasvir» chiziqlar yordamida obraz yaratish sifatida tasvirni belgilovchi ata ma hisoblanib, barcha san’at turlaridagi buyumning shakli,o’lchami, tuzilishi va xarakterini belgilab beruvchi muhim xususiyatlari bilan tanishtiradi. Qalam tasvir tasvirlashning xususiyatlari shartli ravishda bir necha turlarga bo’linadi.Qalam tasvirning tasvirlash vositalari ishlatilishi bo’yicha chiziqli va tusli bo’ladi. Chiziqli rasm qoida bo’yicha och, yengil va umumlashtirilgan bo’ladi. Chiziqlar orqali badiiy obraz yaratiladi, jadvallar, shartli chizmalar, sinf taxtasidagi tasvirlar shular jumlasidandir. Tusli tasvirlar muhitdagi buyumning hajmliligi, yorug’ligi, fakturasi va fazoviy munosabatlarini to’liq ta’rifini beradi. Bunday rasmlar yorug’ -soyali va tusli, deb ataladi. Ayrim buyumlar sharpasi va tashqi ko’rinishi orqali xarakterlidir. Shuning uchun bunday ko’rinishdagi tasvirlashda ayrim holda tusli tasvirning oddiy turi tanlanadi, bu siluet deb no’llanadi, ya’ni bir xil tekis tus bilan qoplanib, tashqi ko’rinish chizig’i orqali bajariladigan tasvir. Ma’lumki, Oliy va o’rta maxsus pedagogika o’quv yurtlarida ta’lim mazmuni kunning eng dolzarb vazifalaridan biri boiib turibdi. Bu vazifani hal etish hozirgi davr o’qituvchisini o’z fani doirasida chuqur va keng bilimli, shuningdek, ijodkor va izlanuvchan boiishini talab qiladi. Shu maqsadda boshlangich ta’lim va tarbiyaviy ish ta’lim yo’nalishida «Tasviriy san’at o’qitish metodikasi» fani o’qitiladi. Bu fanning asosiy maqsadi talabalarni boshlangich sinflardagi «Tasviriy san’at» darslarini o’qitishga tayyorlash, tabiatdagi hamda tasviriy san’at asarlaridagi go’zallikni ko’ra bilish va idrok etish, badiiy did, ko’rish xotirasi, rangni sezish, fazoviy tasawur, kuzatuvchanlik va badiiy ijodiy qobiliyatiami o’stirishdan iborat. «Tasviriy san’at o’qitish metodikasi» kursining asosiy vazifalari quyidagilar : - boiajak boshlangich sinf o’qituvchilarida tasviriy san’at metodikasi bo’yicha bilim va malakalami hosil qilish va o’stirish; 3 darslarida 0’quvchilar ko’z bilan chamalashni o’rganadilar, qalam, akvarel, mo’yqalam, rangli qog’ozlar, tabiiy materiallar bilan ishlash usullarini O ’zlashtiradilar. Mustaqil ravishda ijodiy naqsh ishlash orqali bolalaming ijodiy qobiliyati, fantaziya va tafakkuri o’stiriladi. Dekorativ-amaliy san’at asarlari xalqning go’zallik , yaxshilik haqidagi tasawurlarini bolalarga yetkazib, mehnatni va xalq ustalari mahoratini ardoqlashga o’rgatadi. Adabiy asariarga illyustratsiyalar ishlash esa o’quvchilaming eng qiziqarli mashg’ulotlaridan bo’lib, unda bolalar ertak, hikoya, masaldagi q ahramonlarning obrazlarini o’z rasmlarida ifodalashga harakat qiladilar. Zamonaviy mavzulardagi asarlarga yoki dostonlarga hamda ertaklarga ko’lpozitsiya ishlash uchun avvalo, bolalar mavzuga oid odam, hayvon rasmlari va ba’zi bir narsalaming o’ziga qarab rasmini chizib oladilar. Adabiy asarlarga illyustratsiya ishlash mashg’ulotlarida o’quvchilarga asarlardagi voqea sodir bo’layotgan mamlakat yoki davming madaniyati, xalqlar turmushining o’ziga xos xususiyatlari, klyim-kechaklari, me’morchiligi va ulaming xarakterii to’lonlari haqida so’zlab berish, unga oid narsalar ko’rsatish kerak bo’ladi. Rangshunoslik bo’yicha beriladigan nazariy bilimlar o’quvchilarga ranglar va uning no’llari, tuslari hamda ulaming kishilar hayotidagi ahamiyati haqida bilimlar berishni vazifa qilib qo’yadi. Boshlang’ich sinflarda o’quvchilar asosan akvarel, guash bo’yoqlar bilan rasm ishlaydilar. Rangtasvir, dekorativ ishlami bajarish jarayonida esa asosiy va hosila ranglar, ulaming tuslaridan foydalangan holda ish olib borishlariga to ’g’ri keladi. Avvalo, o’quvchilar «Asosiy va hosila ranglar» bilan tanishadilar. Ularning no’llarini bilib oladilar. Bo’yoqlami o’zaro aralashtirish orqali yangi rang tuslarini hosil qilish bilan amaliy ravishda shug’ullanadilar. Asosiy (qizil , sariq va ko ’k) ranglar va ularning o’zaro aralashuvidan hosil bo’lgan hosila (yashil, binafsha va zarg’aldoq) ranglardan o’z ish faoliyatlarida to’g’ri foydalana olishni o’rganadilar. O’quvchilai keyin «Iliq va sovuq ranglar», «Rang tuslari va ulaming no’llari» kabi m avzularda nazariy bilimlami ham egallab boradilar. Shuningdek, 20 va relefli haykallar ishlaydilar. Natura uchun narsaning tuzilishi, rangi, proporsiyalari aniq ko’rinib turadiganlari tanlab olinadi. Natura chizish uchun qo’yilgach, uni har to’lonlama diqqat bilan kuzatish, qismlaming o’zaro bog’liqligini va farqini taqqoslash orqali aniqlab olish zarur boladi. Haykaltaroshlik ishlarida natura hajmdor qilib tasvirlanayotganligi tufayli ish jarayonida turli to’lonlarga aylantirib turiladi. Mashg’ulot o’tkazilayotgan xonada yorag’lik chap to’londan tushishi va naturaning shakli yaqqol ko’rinib turishi maqsadga muvofiqdir. Dars uchun kerakli natura topilmagan yoki uni sinfga olib kirish imkoni bolmagan taqdirda ulaming rasmini ishlash, tashqarida kuzatish yoki rasmiga qarab amalga oshiriladi. Ko’lpozitsion faoliyat Ko’lpozitsiya bol imi dasturda yetakchi o’rinni egallaydi va quyidagi qismlardan tashkil toradi: a) rangtasvir ko’lpozitsiyasi; b) dekorativ ko’lpozitsiya; d) haykaltaroslilik ko’lpozitsiyasi. a) Rangtasvir ko’lpozitsiyasi mavzu asosida, xotira va tasavvurdan rasmlar ishlash jarayonida o’z aksini topadi. Bunda tanlangan mavzuga ko’ra, uning elementlari qog’oz yuzasida bir -biriga bogMiq holda joylashib, yaxlit ko’lpozitsiyani hosil qiladi. Mavzuli ko’lpozitsiyalar îuzishda detallarning o’rnini almashtirish, qo’shimcha detallar kiritish orqali ko’lpozitsiya mazmunini boyitish kabilar ham muhim ahamiyat Icasb etadi. Mazmunni ifodalashda ko’lpozitsiyaning asosiy qonuniyatlariga rioya qilish lozim. Bular ko’lpozitsiyaning bir butunligi, detallarni, shakllami, ranglami xillashtirish orqal i hamma tasviriy vositalarni bosh g’oyaga bo’ysundirishdan iborat. Ko’lpozitsiyada asar yaratishning muayyan qoidasini simmetriya, nosimmetriya, muvozanat, detallaming oichovi, shakli, rangi kabilarga rioya qilinadi. Rangtasvir ko’lpozitsiyasi mashg’ulotla ii asosan tevarak-atrofdagi hayotni aks ettiruvchi mavzularda rasm ishlashga asoslanadi. O’quvchilar 17 kabi savzavotlar yig’ishtirib olinadi. Bunday ishlarni amalga oshirishda o’quvchilar ota -onalariga, maktab bog’ida esa maktab jamoasiga yordam beradilar. Kuzda shahar va qishloqlarda ko’chat o’tkazish oyligi boshlanadi. Bu ishlarda ham bolalar kattalar bilan bir qatorda qatnashadilar. Kuzgi yig’im - terim ishlari nihoyatda zavqlidir. Sayohat j arayonida o’qituvchi emotsional estetik vaziyat hosil qilish maqsadida bolalarga kuz va kuzgi ishlar haqidagi she’rlardan namunalar o’qib beradi. She’r o’qib bo’lingandan so’ng, tabiatning ko’rinishi bolalar bilan birgalikda tahlil qilinadi. Tahlil jarayonida kuzatilayotgan manzara yuzasidan bolalarga savollar beriladi. Bu savollar quyidagicha bo’lishi mumkin: - kuzda tabiatda qanday o’zgarishlar ro’y beradi? - qarshingizdagi manzarada qanday daraxt turlarini ko’ryapsiz? - daraxtlarning o’lchami bir xilmi? - daraxtlarning shakli bir-biridan qanday farq qilib turibdi? - e’tibor bering, daraxt shoxlarining yo’g’onligi bir xilmi? - daraxtlarning tanasi va shox-shabbalarining tuzilishi qanday? - osmonga ham razm soling, uning rangi qanday? - osmondagi bulutlaming shakli yoki rangi qanday (bulutlar bor bo’lsa)? - o’t va daraxtlaming rangida farq bormi? - tabiatni kuzatish jarayonida yaxshi taassurot qoidirgan narsa nima? Tabiatni kuzatish jarayonida bolalar ba’zi bir tabiiy materiallami (urugiar, barglar, mayda hasharotlar, ildizlar) tasviriy ishlar uchun yig’ishlari mumkin. Kuzatilayotgan obyekt yuzasidan savol- javob tugagach, o’qituvchi suhbatga yakun yasab, bolalaming javoblarini aniqlashtiradi, kamchiliklarini to’l diradi, xatolarini tuzatadi. Agar dars sinfda o’tkaziladigan bo’lsa, o’qituvchi yuqorida no’llari qayd qilingan tasviriy san’at asarlarining reproduksiyalari, slaydlarini bolalarga ko’rsatib, sinfda o’quvchil ar bilan birga tahlil qiladi. Lekin shuni ham qayd qilish lozimki, dars sinfda qanchalik ilg’or metodlar bilan olib borilmasin, baribir u aynan tabiat qo’yniga qilingan sayohatning o’mini bosa olmaydi. Shuning uchun 26 o’rganish va sirlarini ochishga bo’lgan ehtiyojlami qondirishga ta’sir ko’rsatadi. Tasviriy san’at inson ongiga tezda ta’sir etib, unda ezgu hislar uyg’otadigan, kishini ruhlantirib, ma’naviy olamini boyitadigan san’at turiaridan biridir. Shu bilan birga, tasviriy san’at inson shaxsining shakllanishiga va kamolatiga yordam beradigan tarbiyachi hamdir. Pedagogika instituti va universitetlarining pedagogika va boshlang’ich ta’lim metodikasi fakultetlarida ta’lim oluvchi talabalar tasviriy san’atdan maxsus bilim va malakalarga ega bol ishi o’quvchilarni badiiy-ijodiy qobiliyatlarini, badiiy didni, rang sezishni, fazoviy tasavvurini, buyuk rasso’llar asarlarini go’zalliklarini ko’ra bilishga va ulami hissiy idrok etishga olib keladi. Tasviriy san’at o’qitish metodikasi bo’yicha toia bilimlarga ega boiish, ayniqsa, O ’zbekistonda va chet ellarda fanning o’qitish tarixi, o’quv fanning maqsad va vazifalari, ta’limning mazmuni, shakllar, usullari haqida chuqur bilimlarga ega bo’lish , tasviriy san’at o’qituvchi faoliyatida hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Ma’lumki, bugungi o’quvchi kelajakda ishchi, xizmatchi, dizayn konstmktor, muhandis, shifokor, o’qituvchi, yurist yoki harbiy mutaxassis yoki biron bir sohani yaratuvchisi bo’ladilar. Ulami har biri uchun rasm chizish, undan foydalanish lozim bo’ladi. Hatto uy Bekasi ham rasmni ko’ra olishi, tushunishi, bu zamonning eng zarur faoliyatidir. Hozirgi davrda har bir erkak zoti mashina hayda shni, texnika bilan shug’ullanishiga, uy bekalarini esa dazmol, tikuv mashinasi, radio, televizor, kir yuvish mashinalari, muzlatgich, elektr plita, sut, qaymoq olish mashinalari kabi yuzlab texnik buyumlar bilan shug’ullanadilar. Ularga bu asbob -texnika vositalarini ishlatish va ularni sozlash uchun grafik bilim va malakalar darkor. Shu boisdan har bir kishi rasm chizishni, grafik tasvirlarini bilishi maqsadga muvofiqdir. Bugungi kunda har bir shaxsni grafik bilimga ega bo’lishi uning o’ziga ham, jamiyatga ham suvdek zarur. Shunga ko’ra fransuz faylasufi Didro, bundan qariyb 300 yillar avvaldanoq, - «Qaysi bir mamlakatda rasm chizislini o’qish - 9 mashg’ulotning bu turida rasmni naturadan emas, baiki xayoldan va tasavvurdan ishlaydilar. Xayoldan va tasavvurdan ishlangan ko’lpozitsiya narsaning o’ziga qarab rasm ishlashga qaraganda ancha murakkab bo’lib, u o’quvchidan ham, o’qituvchidan ham katta mas’uliyat talab etadi. Mavzuli ko’lpozitsiya mashg’ulotIarida, bolalar rasmda tasvirlanishi kerak bo’lgan obyekt bilan tanishtirilishi, undagi ba’zi bir narsaia ming xo’laki chizmalarini ishlashlari lozim bo’ladi. Odatda o’qituvchi bolalarga bir yoki bir necha mavzuni tavsiya etadi. O ’quvchilar esa mavzulardan birini tanlab, shu asosda ko’lpozitsiya ishlaydilar. Mavzu asosida rasm chizishda o’quvchilar narsaiaming asliga qarab rasm ishlash, dekorativ rasm ishlash, san’atni va borliqni idrok etish darslarida olgan bilim va malakalariga tayanadilar. Mavzu asosida rasm ishlash darslarida bolalarning fantaziyasi va tasawurlari faollashadi. Rangtasvir ko’lpozitsiyasi mas hg’ulotlarining asosiy vazifalari bolalarga narsaiaming shakli, rangi, ularning tuzilishi haqida tushunchalar berish, eng qiziq mavzu tanlay olish, qog’ozda rasmni to’g’ri joylashtirishga o’rgatish kabilardan iboratdir. Bulardan tashqari perspektivaning elementar qoidalari haqida tushuncha berish (yaqindagi narsaiaming kattaroq, uzoqdagilaming kichikroq ko’rinishi), mavzu asosida rasm chizishda, obraz va narsaiaming o’zaro munosabatlarini to’g’ri tasvirlashga o’rgatish ham ko’lpozitsiyaning vazifasiga kiradi . Tasviriy san’at asarlaridagi ko’lpozitsiyaning prinsipi va qonunlari bilan o’quvchilaming mazmunli rasm ishlash usuli o’rtasida muayyan umumiylik bor. Shuning uchun tasviriy san’atdagi ko’lpozitsiyaning hamma qonunlarini umumiy o’rta ta’lim maktablarida o’tiladigan tasviriy san’at predmetidagi ko’lpozitsiyaga yoppasiga tatbiq etish mumkin. Rangtasvir ko’lpozitsiyasi mashg’ulotlarining asosiy maqsadi o’quvchiIarda ijodiy tafakkur, tasawur va fantaziyani kerakli darajada rivojlantirishdir. Ko’lpozitsiya qonuniyatlarini o’quvchilar ongiga yetkazishda tasviriy san’at asarlarining reproduksiyalaridan foydalanish va ularni tahlil qilishning ahamiyati katta. 18 Hikoya qilishlaricha, u Peterburgdagi bir kvartiradan ketayotib, devorda kiyim ilgich ostiga o’z po’stinini shunday chizib qo’yganki, uy egasi ijarachi po’stinini unutib qoldiribdi, degan xayolga borgan. Faqat yaqinroq kelganidagina, po’stin chizib qo’yilganini fahmlagan. Shunday qilib, b archaning san’at va go’zallik olamini bilishi ta’limning barcha sohalarida jadal rivojlanishga olib keladi. Boshlangi ch sinf o’qituvchilarini tayyorlashda tasviriy san’at O’qitish metodikasi asosiy predmetlardan biri hisoblanadi va o’z oldiga quyidagi vazifalarni qo’yadi: 1. Talabalarga tasvirlash asoslarini o’rgatish, ya’ni badiiy ijodning psixologik asoslari bilan bog’liq bo’lgan jarayonlar - qiziqish, diqqat, idrok va sezish, xotira va tasavvumi yaxshi bilishi bolalar badiiy ijodini faollashtirishda foy dalanishga o’rgatish. 2. Talabalaming badiiy ijodiy qobiliyatlarini o’stirish, ularning badiiy didini tarbiyalash, borliqdagi va san’atdagi go’zalliklarni ko’ra bilishga o’rgatish. 3. Bo’lajak o’qituvchilarni tasviriy san’at darslarini olib borishga tayy oriash va shu bilan birga mashg’ulotlarni hayot bilan bog’lab o’tishga o’rgatish. 4. Sharq mumtoz san’ati, hozirgi zamon o’zbek tasviriy san’ati, sharq xalqlari va xorijiy mamlakatlar san’atlaii haqida qisqacha ma’lumot berish. 3. Tasviriy san’at darslarining mazmuni «Tasviriy san’at» o’quv predmeti ma’naviy madaniyatni ng tarkibiy qismlaridan biri bolgan badiiy madaniyatni uyg’un rivojlanishga xizmat qiladi va shaxs uchun muhim bolgan qator sifatlami rivojlantirishga yordam beradi. Bu esa o ’quvchilarni milliy merosni o’zlashtirish hamda umuminsoniy qadriyatlar bilan yaqindan tanishishlari uchun imkoniyat yaratadi. Maktabda tasviriy san’at darslarida mashg’ulotlarning quyidagi turlari bo’yicha ishlar olib boriladi; Borliqni idrok etish; San’atni idrok etish; Naturaga qarab tasvirlash; A) Naturadan rasm ishlash. B) Naturadan haykal ishlash. 12 1. Borliqni idrok etish. 2. San’atni idrok etish. 3. Naturaga qarab tasvirlash. 4. Ko’lpozitsiya. Borliqni idrok etish mashg’ulotlari 1-4-sinf dasturida aks etgan bolib, uning maqsadi bolalami o’rab oigan borliq haqida, ulardagi narsa va hodisalaming tuzilishi, shakli, rangi, oichamlari, oicham nisbatlari haqida tasavvur hosil qilishdir. Chunki, bolalar tevarak-atrofni, ya’ni tabiat, hayvonlar va qushlar olami, hasharotlar va baliqlar, odamlar, obi havo, predmet va buyumlar, qurilish va transport vositalari haqida yaxshi tasawurga ega bolganliklari taqdirdagina ularning rasmlarini aniq- ravshan tasvirlaydilar. Borliqni idrok etish mashg’ulotlarining mazmunidan kelib chiqqan holda amaliyotda ulami o’rg anishi kerak boigan quyidagi yollar qollaniladi: 1. Buyumni, tabiatni o’ziga qarab kuzatish orqali o’rganish. 2. Borliq haqida o’qituvchining suhbati orqali o’rganish. 3. Savol-javob orqali o’rganish. 4. Borliqni rasmini chizish orqali o’rganish. 5. O ’qituvchining pedagogik rasmi o rqali o’rganish v.b. O ’qituvchilar uchun namoyish etiladigan narsalar va tasvirlar avvalo mashg’ulo t mavzusi bilan bogiiq holda bolb, ular o’z tuzilishi, shakli, rangi, olchamlari bilan sodda, tushunarli, bolalarda his- hayajon uyg’otadigan boüshligi maqsadga muvofiqdir. Eng muhimi, bunday materiallar o’quvchilami o’ylashga majbur etadigan, bolalami yangi tushunchalar bilan boyitadigan bolishligi muhim. Namoyish etiladigan narsalar, ulaming tasvirlari haqidagi malumotlarni bolalarga og’zaki yetkazishda ularning tahlili muhim ahamiyat kasb etadi. Bu tahlil bevosita narsalaming tuzilishi, shakli, rangi, oichamlari, ulaming mohiyati haqida savol-javob tarzida oikazilishi maqsadga muvofiqdir. Borliqni idrok etish mavzusiga doir mashg’ulot ishlanmasi beriladi. Darsning mavzusi: Kuzgi tabiat manzarasini idrok etish. 24 o’qituvchi darsni iloji boricha tabiat q o’ynida o’tkazishga harakat qilishi lozim. Uyga bolalami yashash joylaridagi bironta oltin rangga kirgan tabiat manzarasini kuzatish vazifa qilib topshiriladi. 5. BoshIang’ich ta’lim o’quv dasturini o’rganish va rejalashtirish. Butun o’quv yiliga mo’ljallangan tasviriy san’at dasturiga m avzuli tasvirii jadval tuzish. O ’quv yilining har bir choragiga dars mavzularini metodik jihatdan to’g’ri taqsimot qilishni o’rganish. - Dasturni o’rganib chiqish va rejalashtirish. Mavzularga oid ko’rsatmalar tayyorlash Metodik ko’rsatma. 1. Mashg’ulot mavzularini taqvimiy tasvirii rejalashtirilishi. Namunaviy dastur asosida tasviri y san’at darslarini rejalashtirish - eng murakkab ishlardan hisoblanib, u mavzularni tasvirii rejalashtirish dasturi deb no’llanadi. Ta’Iim -tarbiyaviy ishlami rejalashtirish oldidan dasturni chuqur o ’rganib chiqish zarur. Dastur asosiy bajariladigan topshiriqlami va m ashqlami ro’yxatini beradi, ta’ li mni o’qitish mazmunini, yil davo’lidagi tartib va ketma -ketligini har bir topshiriqlarga ajratilgan soat hajmini va bajarish materiallarini ko’rsatadi. Sinfda har bir o’quvchi o’zlashtirish lozim bo’lgan bilim va malakalarni, o’quv choraklari va haftalarga taqsimlanishi kerak. Dastur ta’limni o’quv vazifalarining murakkablashuvini metodik ketma- ketlikda ochib bersa ham, ammo o’qitishning birmuncha xususiy savollariga (muammolariga) taalluqli emas. Ma’lumki, pedagogic jarayon - ijodiy dars san’ati. Shuning uchun ham dastur ma’lum bir yo’nalishga umumiy harakatdir. Dasturda ta’limning asosiy yo’nalishi berilgan xolos, uni amalga oshirilishi, birmuncha xususiy savollarning javobini yechilishi - o’quv jarayoninitashkil qiluvchi o’qituvchining o’ziga bog’liq. Ayrim bo’lg’usi o’qituvchi so’rashi mumkin, bajarishga imkoniyat bolmaydigan tavsiyano’lalar berilgan bo’lsa dastumi qanday qilib bajarish 27 Darsning vazifalari: Kuzatuvchanlik, sinchkovlik, diqqat va xotirani o’stirish. Tabiatdagi go’zallikni ko’ra bilishga va qadrlay olishga o’rgatish. Kuzgi tabiat manzarasining o’ziga xos xususiyatlari va kuzgi ishlar bilan tanishtirish. Darsning jihozlanishi: Kuz fasli tasvirlangan rasm. Kuzgi ishlarga doir manzara tasviri. Tabiat qo’yniga sayohat. Uni tashkil etishning imkoni boimagani taqdirda san’at asarlarining reproduksiyalaridan foydalanish mumkin. Masalan; O’. Tansiqboyevning «Tog’da kuz», Z. Inog’o’lovning «Kuz», N.Karaxanning «Oltin kuz», I.Haydarovning «Oltin kuz», Q.Basnarovning « O ’zbek kuzi», «Shaftolilar», G.Chemuxinning «Farzandlar va nabiralar», Usta Mo’minning «Xirmonda» va boshqalar. Bu asarlarning hammasi bilan o’quvchilami tanishtirish shart emas. Ulardan ayrimlari (o’z xohishiga ko’ra) tanlab olinadi. Darsning mazmuni. Mashg’ulot asosan ikki yo’nalishda oiib boriladi. Birinchisi, kuzgi tabiat manzarasining xarakterli xususiyatlarini estetik idrok etish, ikkinchisi kuzgi ishlaming o’ziga xos to’lonlari bilan tanishtirish. Bu vazifalarni amalga oshirish maqsadida o’qituvchi shunday obyektni tanlashi lozimki, bu obyekt ham kuz, ham kuzgi ishlar uchun xarakterli ko’rinishda bo’lsin. Dars o’quvchilarni maktab bog’i yoki dalaga sayohatga olib chiqish va u yerda amalga oshirilayotgan ishlar bilan tanishtirishdan boshlanadi. Sayohat jarayonida o’qituvchi bolalar e’tiborini chiroyli kuz manzarasiga jalb etadi. Ularga kuz fasli va bu vaqtdagi o’zgarishlar haqida so’zlab beradi: «Bolalar, mana hozir kuz fasli. U nihoyatda chiroyli, chunki, kuzda havo soviy boshlaydi, natijada daraxtlarning barglari o’z rangini o’zgartiradi. Ba’zi barglar qizg’ish tusga kiradi. O’t maysalar sarg’ay gan bo’ladi, qisqasi, ula r oltin rangga burkanadilar. Osmonda yengil parcha-parcha bulutlar paydo bo’ladi. Ertalab kuzgi ekin va 0’tlaming usti oppoq qirov bilan qoplanadi. Yerga to’kilgan daraxt barglari oyoq ostida shitirlaydi. Oktabr oyida kech pishar m evalar terib olinadi va tokdagi shirin- shakar uzumlar uziladi. Yong’oq qoqiladi. Kechki kartoshka, sabzi, piyoz, lavlagi 25 Demak, birinchi qator sarlavhasida chorak belgisi, tartib raqami, dars soni, dars turlarining no’li, darsning mavzusi, maqsadlari va vazifalari, berilgan mavzu qanday materiallarda bajarilishi va unga necha soat ajratilgani ko’rsatiladi. Ushbu jadval to’rtta qatordan iborat boiadi, lekin kataklari har bir choraqda bir xil emas, albatta, o’quv c horakni haftasiga bogliqdir. Masalan, 1-chorak 1.09 boshlanadi 4.11 tugallanadi - 8-9 hafta 2-chorak 10.11 - 30.12 - 7-8 hafta 3- chorak 12.01 - 23.03 - 10-11 hafta 4- chorak 1.04 - 25.05 - 7-8 hafta 1. Qizil rang - mavzu asosida ko’lpozitsiya; 2. yashil rang - bezakli rasm ishlash; 3. Sariq rang - narsaning o’ziga qarab rasm ishlash; 4. Havo ko’k - haykaltaroshlik; 5. JigaiTang - suhbat (idrok). Vazifani bajarishda o’quv rejasini tuzish bilan bir vaqtda didaktik va metodik materiallar y ig’ ib boriladi. Bunga esa metodik va maxsus adabiyotlar, ulardan sitata shaklida ko’chirmalar, annotatsiyalar, bezakli materiallar, har xil metodik qurollar (chizmalar, jadvallar), xalq ijodiy namunalari kiradi. Qanday shaklda mavzuli-tasvirli rejani bajarilishi talabalar bilan amaliy mashg’ulot o’tkazuvchi kafedra va uning o’qituvchilari hal qiladi. Amaliy mashg’ulotlar v aqtida o’qituvchi bilan birgalikda bir fikrga kelishilgandan so’ng talabalar to’lonidan bajarilgan taxminiy variant tasdiqlanadi va tamo’lila belgilagan qog’oz formatida bajariladi. 29 - bol ajak boshlangich sinf o’qituvchilariga tasviriy san’atning nazariy va amaliy asoslari (yonig’, soya, perspektiva, ko’lpozi tsiya) haqidagi bilimlarni puxta egallashga yordam berish; - boiajak boshlangich sinf o’qituvchilarida rasm ishlash va badiiy ijod bo’yicha ko’nikma va malaka hosil qilish; - o’zbek va jahon xalqlari tasviriy, amaliy va me’morchilik san’ati bilan yaqindan tanishtirish va chuqur o’rgatish; - tasviriy san’at o’qitish metodikasining o’ziga xos rivojlanishi tarixi, maqsad va vazifalari, nazariy asoslari haqida ma’lumot berish; - talabalarni zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanish yoilari bilan tanishtirish. 1. Tasviriy san’at o’quv fani, uning maqsadi va vazifalari Tasviriy san’at o’qitish metodikasi mashg’ulotlarida fanning nazariyasi va o’qitish usullari, shuningdek, tasviriy san’at asoslari hamda uning tarixi masalalariga alohida e’tibor berilgan. «Tasviriy san’at o’qitish metodikasi» kitobi ketma -ketlik bosqichlari asosida tasvirlar chizish, mustaqil ravishda tasviriy va amaliy mavzularga ko’lpozitsiyalar ishlash, loy va plastilindan har xil narsalar haykalchalarini yasash, rang xususiyatlari bilan yaqindan tanishtirish, tasviriy san’at tarixi asoslarini o’rganish hamda umumta’lim maktablarining boshlang’ich sinflarida tasviriy san’at o’qitish metodikasiga oid materiallami o’z ichiga oladi. Talabalarga ta’lim berishning asosiy shakllari: ma’ruza, amaliy mashg’ulotlar ishlari va mustaqil tayyorianish. Tala balar ma’ruzalarda tasviriy san’at fani va uni o’qitish metodikasining nazariy asoslari, metodlari va uning tarixiy rivojlanishini o’rganadilar, tasviriashning nazariy asoslari, san’at tarixidan qisqacha ma’lumotlar hamda umumta’lim boshIang’ich maktablarining tasviriy san’at bo’yicha dasturlari mazmuni bilan tanishadilar. Amaliy mashg’ulotlarda talabalar qalam yordamida tasvirlashning oddiy asoslaridan boshlab murakkab narsalarni tasvirlashgacha bo’lgan chuqur bilim va amaliy malakalami o’zlashtiradi, rangtasvir va ko’lpozitsiya bo’limlarida rang bilan 4 ishlash xususiyatlarini amalda bajarish, badiiy asarlarga esa illyustratsiyalar ishlashni o’rganadilar. Shuningdek, umumta’iim maktablarining boshlang’ich sinf dasturlariga muvofiq talabalar mavzuli-tasvirli rejalar, dars turlariga ishlanmalar tuzadi, ularga didaktik materiallar tayyorlaydi hamda badiiy bezak san’ati va amaliy grafik ishlar, haykaltaroshlik bilan shug’ullanish nazarda tutilgan. Rasm chiza bilish va hamma masalalarga ijodiy yondashish barcha sohalarda zarurdir. Ijodiy yondashish butunlay yangi g’oyalar va iasawurlami vujudga. keltiradi, shaxsni badiiy rivojlantirishda muhim o’rinni egallaydi. Metodika ta’lim -tarbiya jarayonida o’qituvchining o’quvchilar bilan ishlash usullarining mazmunining xusus iyatlariga qarab chiqadi. Ma’lumki, maktabda o’qitishning xilma- xil metodlari qoilaniladi. Bu yerda ta’lim usuli, o’quv materiallarining joylashishi (o’quv, reja, dastur), ta’lim prinsiplari va yana (so’ngida), o’quv tarbiyaviy ishlarning umumiy maqsad va vazifalari eng muhim ahamiyatga egadir. «Metod» so’zi grekcha boiib, «Tadqiqot yoli» «bilish usuli ma’nosini anglatadi Pedagogik o’qitish metodlari deganda, maktab o’quvchilaming bilim, mahorat va malakalarini egallashida, ulaming ijodiy qobiliyatlarini rivoj lantirishda va dunyoqarashini tarkib toptirishda o’qituvchilaming qoilagan ish usullari tushuniladi. Metodika so’zi avvalo ta’lim va tarbiyaning samarali usullarini majmui ma’nosini bildiradi, mazkur darslik umumta’lim maktablarining boshlangich sinf larda tasviriy san’atni o’qitish metodikasining bir qator jihatlari ko’rib chiqiladi. Tasviriy san’at o’qitish metodlari deganda o’qituvchining o’quvchilar bilan ishlash usullari natijasida o’quv materiallarini yaxshi bilib olish darajasiga erishish va o’zlashtirish darajasini oshirilishi nazarda tutiladi. Har bir o’qitish metodlari o’quvchilar egallashi lozim boigan bilimlarining mazmuni (hajmi)ga mo nand tarzida ta’lim maqsadiga, o’quvchilaming yosh va fiziologik xususiyatlariga bogiiq. «Usul» iborasi pedagogik adabiyotlarida tez-tez uchrab turadi. o ’qitish usuli - bu ta’lim -tarbiyada alohida qismi hisoblanadi, ulaming yigindisi o’qitish metodlariga kiradi. Umumiy yo’nalishga qaratilgan ma’lum 5 KIRISH Tasviriy va amaliy san’at pedagogikasi mutaxassisligida qalamtasvir asosiy rol o’ynaydi. Bunda tasviriy san’at o’qituvchilari qalam tasvir (grafika)dan yetarli bilim, malaka hamda ijodkorlik saviyasiga ega bo’lishlari lozim. Ma’lumki, qalam tasvir tasviriy san’atni o’zlashtirishda bosh mezon va asos bo’lishi bilan birga alohida san’at turi sifatida ham xarakterlidir. Qalam tasvir sirlarini yaxshi bilgan amaliy san’at ijodkorlari hamda pedagoglar o’z fikr - tuyg’ularini tezroq, shuningdek, aniqroq amalga oshirish imkoniyatiga ega bo`ladi . Olimlarimizdan biri «Tasvirlash bu kuzatish, yaratish, ixtiro qilish demakdir», deb bejiz aytmagan. Tasviriy san’at o’qitu vchisi qalam tasvirdan quyidagilarni bilish talab qilinadi: — grafika san’ati haqida nazariy ma’lumotlar; — qalam tasvirda ishlatiladigan materiallar, ularni tayyorlash qoidalari va yo`1 yo`riqlari; — naturadan qalam tasvirda rasm ishlashning asoslari; — tasvir qurish qalam tasvirda perspektiv qisqarish qonuniyatlari borasidagi bilim va nazariy tushunchalar; — qalam da bajarilayotgan tasvirning ko’lpozitsiya yechimi; — qalamtasvirdagi ishni nihoyasiga yetkazish tajribasi va malakasi; — qalamtasvirda qalam bilan bajarilgan ishga shakl berish yo`llari va uslublari kabi bir qator maqsad va vazifalari mavjud. Bundan tashqari yuqoridagi ko’rsatilgan talab va qonun-qoida asoslarini mukammal o’zlashtirganda tasviriy san’at o’qituvchilari oddiy geo’letrik shakllardan tortib, harakatdagi odam, hayvonlar hamda tabiatning turli ko’rinishlarigacha bo`lgan jarayonlarni qalam tasvirda bajara olishi kerak. Bundan tashqari kitob, gazeta, jurnal bezash, muqovalash va boshqa grafik ishlarni bajara olish malakalarini bilishlari lozim. «Qalam tasvir bu rangtasvir, haykaltaroshlik, me’morchilikning eng yuqori nuqtasi va barcha fanlarning ildizi va manbayidir». 2 yoshlik xususiyatlari va psixologiyasi, qiziqishi, ulardagi mavjud bilim va qobiliyat hamda layoqatlariga qarab belgilanadi. Ma’lumki, bolalarda tasviriy faoliyatga, xususan rasm chizishga ishtiyoq nihoyatda erta boshlanadi. Uni 2-3 yoshlardan boshlanishi tarixdan ma’lum. Shunisi xarakterliki, bolalar o’qish va yozishdan ko’ra rasm chizishni juda yoqtiradi lar. Biroq ular chizadigan rasmlarning davo’liyligi juda qisqa bo’Iadi, 1-2 daqiqa, ko’pi bilan 4- 5 daqiqada har qanday rasmni tugallab qo’yadilar. Bolalar to’lonidan chizilgan rasmlar savodli bo’lmasa -da, biroq mazmunan biron- bir ko’rinishni, voqeani yoki buyumni o’z iqtidorlariga yarasha, ularning xarakterli belgilarini tasviriay oladilar. Bo’yoqlar bilan ishlash ularga ma’lum qiyinchiliklar lug’dirishi sababli ulardan foydalanishni aytarlik xush ko’rmaydilar. Lekin turli yorqin ranglar bilan bo’yalgan buyu mlar bolalarda katta qiziqish uyg’otadi. Rasmlari yaxshi chiqmagan holda o’z ishlaridan ixloslari tez qaytadi. Bunday sharoitda o’qituvchining bolalarga tez yordam ko’rsatishi va kayfiyatini ko’tarishga harakat qilishi foydadan holi bolmaydi. Boshlang’ich sinf o’quvchilarin ing tasviriy faoliyatlarining xarakterli jihatlaridan yana biri, ulaming chizadigan rasmlarini soddalashtirishga boigan harakatlaridir. Ular ayrim narsalaming oldi ko’rinishini (uy, odam, kitob, soat, portfel) ayrimlarini yon to’lonidan (mashina, hayvonlar, qushlar, baliqlar, bayroqcha v.b.), yana boshqalarini ustki to’lonidan (kapalak, barg, ninachi, qo’ngiz v.b.) .asvirlaydüar. Bunga asosiy sabab bu yoshdagi bolalar hali narsalami yo’lg’ -soya, perspektiv qisqarishi va ulaming qoidalarini uncha tushunib yetmaganliklaridir. Bolalar ijodiga xos yana bir jihat bor, u ham boisa tasvirlami (buyumlarni) bir- birlarini to’sib turgan (yoki qisman) holda tasvii’lanmasligidir. Chunki bolalar narsalami doimo butun holda idrok etadilar. Yuqorida qayd qilingan tasviriy faoliyatlaming bu xususiyatlari bolalar tafakkurining aniq, obrazli va emotsional tarzda boiishligi bilan bogianadi. Boshlangich sinflarda tasviriy san’at darslarini o’tkazish metodikasining o’ziga xos xususiyatlari boiib, uning quyidagi to’rt turi qayd qilinadi: 23 Shevchenko, Siolkovskiy, Timiryazev) tasviriy vositalami egallaganliklari muhim kashfiyotlarda, durdona badiiy asarlar yaratishda ko’maklashgan. San’at barcha kasb egalariga do’st va hamkor bo’la oladi. Rasso’llarning ko’zi o’tkirligi, idrok va reaksiya tezligi yaxshi ma’lum: - rasso’l N. Jukov bilyardda doim g’olib bolishi bilan faxrlangan; - ertakchi rasso’l Viktor Vasnetsov gorodkini yuqori mahorat bilan o’ynashi ko’pchilikni lol qoldirgan; - manzarachi I.Levitan miltiqdan Vilgelm Telldek otgan - «o’qni o’qqa» joylagan; - XVI asr italyan zargar va haykaltaroshi Benvenuto Chellini artilleriyachi sifatida janglarda qatnashgan. «Mening rasm chizishim va ajoyib mashg’ulotlarim yozadi u, - va musiqa chalish go’zalligi, barchasi shu qurollarda «chalishimda» ketdi». Darhaqiqat, ko’z o’tkirligi talab etiladigan o’rinlarda rasso’llar oson g’olib boiishadi.Mikelandje lo aytganidek, san’at ulaming ko’zIarida sirkul va chizgMchni bir paytning o’zida joylashtirishga o’rgatgan. Ra s m chizish nafaqat ko’rish idroki tezligini, balki yaxshi ko’rish x otirasini ham shakllantiradi. Razvedkasi logann Vays (Sasha Belov) maxfiy hujjatlaming ko’plab sahifalarini bir ko’rishda eslab qolgani ko’pchilikka ma’lum. Mo’jizami. Yo’q mo’jiza emas, mashq qilishi. Rasso’llar hamisha ko’rish xotirasi kuchliligi bilan sh uhrat qozonib kelgan. I. Levitan o’rtoqlarini lol qoldirgan. Qish tunida bir guruh rasso’llar o’rmonga sayrga otlanishadi. Ular ertaklardagidek go’zal manzaraga guvoh bo’lishadi - moviy, oy shu’lasi yoritib turgan qorda kul rang -pushti jemovlar va ular uzr a qorga o’rangan qarag’aylar. Hamma manzaradan bahra olib, uy -uyiga tarqaydi. Oradan bir necha kun o’tib, rasso’llardan biri Levitan ustaxonasida kartinani ko’radi: xuddi o’sha tungi manzara - moviy qordagi kul rang-pushti jemovli manzara. Levitan uni, razvedkachi Vays maxfiy hujjatlami eslab qolgani kabi eslab qolgan va xotiradan chizgan. Rasso’l Ayvazovskiy shunday ko’rish xotirasiga ega ediki, dengiz ko’rinishlarini o’z ustaxonasiga qamalib olib tasawuri bo’yicha chizardi. 11 -tushunchalami, iboralami ta’riflash va boshqalar. Xususiy metodiica - biron- bir o’quv fanining o’qitish uslubi nazarda tutiladi. - ko’rgazmali qurollardan foydalanish bo’y icha tavsiyalar beriladi; - amaliy va ijodiy ishlaming mazmunlari aniqlanadi va h.k. Hozirgi kundagi rasm o’rgatish metodikasi birdaniga kelib, shakllangan emas, bunga qadar mazkur metodika shakllanishi va murakkab taraqqiyot yoiini bosib o’tdi. Respublik amizda tasviriy san’atni o’rgatish metodikasining shakllanishida mahalliy olimlar, metodistlaming qator izlanishlari, o’quv qoilanmalaming ahamiyati juda katta o’rin tutadi. Badiiy pedagogika metodika sohasidagi so’nggi yutuqlari ko’rsatilgan va talabalami pedagogik faoliyatga tayyorlash, ulami metodik bilim va mahoratlar bilan qurollantirish, o’qitish san’atini egallashsga yordam berishni o’ziga asosiy maqsad qilib qo’ygan. O’qituvchi tasviriy san’at darslarining tashkilotchisi, rahbari va ilho’lchisi. Yuqorida ko’rsatib o’tilgan o’quv -tarbiyaviy vazifalarni amalga oshirishga dastur asosida o’qitiladigan tasviriy san’at mashg’ulotlari narsaning asliga qarab tasvir chizish; xotira va mavzu asosida tasvir chizish; dekorativ amaliy san’at va haykaltaroshlik; sa n’atni idrok qilish kabi turiarda olib boriladi. Quyida biz tasviriy san’at fanning turiarini ko’rib chiqamiz. 0 ‘qituvchi tasviriy san’at darslarida o’quvchilami dars mavzusiga aktivlashtirish uchun dars mavzusining mazmuni, hayotdagi ahamiyati va uni chi zish qoidalarini tushuntirishi zarur. Ba’zida o’qituvchilar tasviriy san’at darslarini tashkil etish uchun o’quvchilarga dars mavzusi yuzasidan savollar berib, unga berilgan javoblami to’Idirish kab i vositalardan foydalaniladi. o ’quvchiíar dars va darsdan tashqari vaqtlarda mustaqil ravishda bajarayotgan ishlari vositasi bilimga, malakaga, ijodiy ko’nikmaga ega bo’ldilar, o’qituvchining vazifasi o’quvchilaming mustaqil ishlariga yordam berishi, rag’batlantirish metodi asosida ilho’llantirish, yutuq va kamchiliklarini o’z vaqtida ko’rsatish, ulami o’z kuchiga ishonchini mustahkamlashida rahbarlik qiladi . 7 Dekorativ haykaltaroshlik haykaltaroshlikning turlaridan biri boiib, u o’quvchilarda turli dekorativ bezakli releflar va o’yinchoqlar ishlash orqali maxsus bilim hamda malakalar hosil qiladi. Dekorativ haykaltaroshlikda ishlov berish usullarining soddaligi, shakllaming oddiyligi o’quvchilarda katta qiziqish uyg’otadi. Dekorativ haykaltaroshlik mashg’ulotlarida o’zbek xalq kulol ustalarining dekorativ haykallaridan (mayda plastika) keng foydalaiüsh bolalami ijodiy rivojlanishiga katta ta’sir ko’rsatadi. Loydan ishlangan haykallarga bezak berilganidan so’ng ular guash bo’yogida bo’yalib, ustidan lok qoplanadi. Lekin ayrim ishlar bo’yoqsiz ishlanishi ham mumkin. Tasviriy san’at darslarida o’quvchilarning qiziqishlari va ijodkorliklarini oshirish maqsadida turli badiiy, tabiiy materiallardan foydalanish ham nazarda tutilgan. Bundan maqsad o’quvchilarga berilgan o’quv topshiriqlarini turli materiallar va texnologiya yordamida bajarishga o’rgatishdir. Odatda, bu mashg’ulot turi boshqa faoliyat turlari (rangtasvir ko’lpozitsiyasi, dekorativ ko’lpozisiya, naturaga qarab rasm ishlash) tarkibiga singdirib yu borilgan bo’lib, u yoki bu mashg’ulot turi yuzasidan beriladigan o’quv topshirig’i mazmunini yanada samarali va qiziqarli qilib o’tkazilishini ta’minlaydi. Shunga ko’ra, mazkur mashg’ulot turiga alohida namunaviy topshiriqlar bo’limi ajratilmagan. Tabiiy materiallar - mayda toshchalar, chiroyli ko’rinishdagi daraxt shoxchalari, ildizlar, quritilgan barglar va gullar, archa bo’qogiari, sabzavot va mevalarning urug’lari, po’stloqlar, bug’doy, arpa poyal ari va shu kabilardan iborat. O ’quvchilar ana shu tabiiy materiallardan foydalangan holda ayrim o’quv topshiriqlarini bajarishni o’rganadilar. Bu o’z navbatida ulaming ijodiy faoliyatlari ko’lamini yanada kengaytirishga yordam beradi. 4. Boshlangich sinflarda tasviriy sanatni o’qitish metodikasi. Boshlang’ich sinflarda tasviriy san’atni o’qitishning o’ziga xos xususiyatlari, avvalo bu sinflardagi ta’lim mazmuni kichik maktab yoshidagi bolalarning 22 Bo’lajak tasviriy san’at o’qituvchilarida innovatsion kompetentlikni shakllantrish Kirish 1. Tasviriy san’at o’quv fani, uning maqsadi va vazifalari 2. Shaxsning badiiy madaniyati va ma’naviyatini rivojlanishida tasviriy san’atning o’rni 3. Tasviriy san’at darslarining mazmuni 4. Boshlangich sinflarda tasviriy sanatni o’qitish metodikasi 5. BoshIang’ich ta’lim o’quv dasturini o’rganish va rejalashtirish Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar 1 ifodaliligini his eta olishni o’rgan ib olishlari lozim. O ’quvchilar rejaga qarab turli badiiy materiallardan foydalanishni bil ishlari ham zarur. Boshlang’ich. smilarda asosiy vazita o’quvcniiarda narsaiaming nisbati, tuzilishi, shakli, rang jihatdan tahlil qilish va tasvirlash malakasini hosil qilishdan iborat. Shuningdek, o’quvchilar avval tasvirlanayotgan narsaning umumiy va estetik jihatdan ahamiyatli to’lonlarini aniqlab oladilar, keyin esa narsaning qismlari va detallarini aks ettirishni o’rganadilar. Naturaga qarab rasm chizish vazifalari 1-2 dars davo’lida va qisqa muddatli (5- 15 daqiqa davo’lida bajaradigan lavha va chizgilar) bo’lishi mumkin. Xo’laki ish va chizgilar darsning muayyan mavzusidan kelib chiqib, darsning boshlanish qismi, o’rtasi yoki oxirida bajarilishi mumkin. O ’quvchilaming ko’rib, eslab qolish qobiliyatini, makon haqidagi tasawurlarini rivojlantirish uchun ularga eslab va tasavvur qilib rasm chizish bo’yicha ko’proq vazifa berish kerak boladi. Naturaga qarab chizilgan rasmlami bo’yash ( ya’ni rangtasvir ishlash) mashg’ulotlarida bolalar e’tibori ranglar uyg’unligini idrok qilishni rivojlantirishga, akvarel yoki guash bo’yoqlari bilan asliga qarab, eslab qolib va tasavvur qilib chizishga qaratilgan. Rangtasvir mashg’ulotlari o’quvchilarga idrok qilish orqali atrof- muhitning ranglarda ifodalangan go’zalligini bilish imkoniyatini berib, ularning ruhan o’sishiga ko’maklashadi, bolalarning estetik didini o’stiradi. Naturaga qarab rasm ishlash mashg’uiotlarida o’qituvchi bolalar e’tiborini tasvirlanayotgan obyektlaming nafis va go’zalligi, ranglaming hamohangligi, shakl mutanosibligiga, tasvirlanayotgan buyumlar orasidagi o’zaro mantiqiy bog’liqlik kabilarga qaratadi. b) Naturaga qarab haykal ishlash o’quvchilar uchun qiziqarli mashg’ulot turi bo’lib, naturani ko’ra bilish, uning shaklini, hajmini, tuzilishi va o’lchov nisbatlarini to’g’ri olishga o’rgatadi. Shuningdek, bunday mashg’ulotlarda haykaltaroshlikda qo’llaniladigan material va asboblar bilan ishlash yuzasidan muayyan bilim va malaka h osil qilinadi. Bulardan tashqari o’quvchilar tuzilishi jihatidan unchalik murakkab bo’lmagan haykallarni alohida -alohida va yaxlit loy bo’laklaridan ishlash yo’llarini ham o’rganadilar. Bunday darslarda bolalar hajmli 16 Ko’lpozitsiya; A) Rangtasvir ko’lpozitsiyasi. B) Dekorativ ko’lpozitsiya. V) Haykaltaroshlik ko’lpozitsiyasi. Mazkur o’quv predmetidagi ta’lim va tarbiya asosan ikki bo’limdan (amaliy va nazariy) tashkil topadi: Amaliy ishlar birinchi sinfdan to’rtinchi sinfgache, asosan. to’rtta o’quv masalalarini hal qilishga qaratiladi; 1. Ko’lpozitsion faoliyat. 2. Rang va bo’yoqlar. 3. Shakl, proportsiya, konstruksiya. 4. Fazo (makon). Boshlang’ich sinflarda o’tiladigan amaliy mashg’ulotlar jarayonida bolalarda qatiylik, faoliik, o’z kuchiga ishonch hosil qilinadi, shuningdek, ijodkorlik, mustaqil fikr yuritish va ishlash qobiliyatlarini tarbiyalash yetakchi o’rinni egallaydi. Bu o’rind a o’quvchilar vazifani ko’rgazmali tarzda, obrazlar orqali idrok etishlari talab etiladi. Boshlang’ich sinflarda bo’yoq bilan ishlash mashg’ulotlarida ranglarning turli tus va och- to’qligini farqlay bilishga, kerakli ranglarni tanlay olishga o’rgatish aso siy vazifadir. Bu sinflarda ko’proq guash, akvarel bo’yog’idan foydalaniladi va ularni esa aralashtirib ham ishlatish mumkin. Dasturda qadimgi va hozirgi zamon o’zbek tasviriy san’atini o’rganishga alohida e’tibor berilgan bo’lib, u birinchi sinfdan boshlab oxirgi sinfgacha katta o’rinni egallaydi. Bunda har bir mashg’ulotlarda o’zbek xalq amaliy san’ati, O’rta Osiyo va o’zbek tasviriy san’ati asarlari, hozirgi o’zbek tasviriy va amaliy san’ati namu nalaridan keng foydalaniladi. O ’quv predmetining, amaliy san’at, xususan xalq amaliy san’atiga katta o’rin beriladi. Birinchi sinfdan boshlab turli naqsh namunalari chizdiriladi. 13 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1. Abdullayev N. San’at tarixi 2 -jildlik, 2/1 to’l .-Т ., 2001. 2. Abdirasilov S.F. Tasviriy san’at metodikasi. -Т., «I!m -Ziyo», 2006. 3. Abdirasilov S.F., Tolipov N.X. Tasviriy san’at o’qitish metodikasi. -Т ., «Aloqachi», 2007. 4. Boymetov B.B., Abdirasilov S.F. Chizmatasvir. -Т., «G’afur G’ulo’l», 2004. 5. Nabiyev M.N. Rangshunoslik. Т., « 0 ‘qituvchi», 1995 6. Oripov В. Tasviriy san’at va uni o’qitish metodikasi. - Т .: «IlmZiyo», 2006. 7. Tasviriy san’at darsliklari. 1,2,3,4 - sinflar. 8. Hasanov R.X. Maktabda tasviriy san’at o’qitish metodikasi. «FAN», 2004. 1 2. Shaxsning badiiy madaniyati va ma’naviyatini rivojlanishida tasviriy san’atning o’rni. Insoniyat ma’naviy madaniyatining tarkibiy qismi san’atdir. U musiqa, teatr, kino, badiiy adabiyot, xoreografiya, tasviriy va amaliy bezak san’ati kabi boshqa turlarini o’z ichiga oladi. San’atning har bir turi o’z oldiga qo’yilgan vazifalarni aks ettirishda har xil vositalardan foydalanadi, masalan, adabiyot - so’zdan, musiqa - tovushlardan, tasviriy san’at - rang va chiziqlardan va hokazo. Shu bilan birga, har bir san’at turi o’z ichida yana xillarga va janrlarga bo’linadi. San’atni tushunish, uning kishilar hayotidagi rolini aniqlash masalasi butun madaniyat tarixi davo’lida keskin bahs, tortishuvlarga sabab bo’lib kelgan. San’atning eng qadimiy va keng tarqalgan turlaridan biri - tasviriy san’atdir. Odatda real borliqni badiiy obrazlarda, mavjud predmetlami tabiiy shaklini o’ziga o’xshatib umumlashtirib ifodalaydi hamda predmetlaming hajmi, o’zaro fazoviy joylashuvini va hokazolarda aks ettiradi. San’atkor o’z asarida voqea, hodisa, holatning ma’lum bir zumdagi ko’rinishini ifodalab, u tasvir orqali rivojini, mohiyatini ochib berishga intiladi, kishilaming ma’naviy qiyofasi, psixologik holati va boshqa fikrlarni ilgari suradi va tasawur qiladi. Rasso’l biror shaxsni rasmini ishlar ekan, u hech vaqt uni faqat o’ziga o’xshatishga ishtilish bilan chegaralanmaydi. Rasso’l shu ishlayotgan tasvir orqali awalo o’zining fikr va tuyg’ularini to’loshabinga yetkazishga harakat qiladi. Ishlamoqchi bo’lgan tasvirida awalo’l bor g’oyasiga mos mavzu, syujet tanlaydi, voqea ko’lpozitsiyasini quradi, shu yo’lda izlanadi, dastlab hayotni o’rganib, naturani kuzatib, eskizlar chizadi, etyudlar yaratadi. Rasso’llik san’atida predmetlaming shakli, hajmi, rangi, ulaming o’zaro muvozanatini to’g’ri ko’rsatishda rasmni aniq va to’g’ri ishlashning juda muhim ahamiyati bor. San’atkor o’z asarida real borliqda uchraydigan, balki inson fantaziyasi mahsuloti bo’lgan voqea va predmetlar ham aks ettirilishi, hayotda mavjud bo’lgan hodisalarning ayrim jihatlari o’zgartilib , bo’rttirib ko’rsatishi ham mumkin. Bundan ko’rinib turibdiki, tasviriy san’at asarlari - insondagi ajoyib fazilat - borliqni bilish, uni 8

Bo’lajak tasviriy san’at o’qituvchilarida innovatsion kompetentlikni shakllantrish

Купить