Bobur asarlarida kesimlik hosil qiluvchi lisoniy vositalar.kurs ishi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	47.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	18 Mart 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

34 Sotish

Bobur asarlarida kesimlik hosil qiluvchi lisoniy vositalar.kurs ishi

Sotib olish

Mavzu: Bobur asarlarida kesimlik hosil qiluvchi lisoniy
vositalar.
Reja:
I. Kirish.
II.Asosiy qism.
1.Lison tushunchasi va lisoniy tasnif.
2.Kesimlik hosil qiluvchi lisoniy vositalar.
3.Boburning "Boburnoma" asarida kesimlik hosil qiluvchi lisoniy vositalar.
III.Xulosa.
IV.Foydalanilgan adabiyotlar.
1

Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi va zarurati. XX asrning oxirgi
choragida davr,maqsad va vazifalar tubdan o zgardi,tilshunoslik , ijtimoiy ehtiyojʻ
natijasi o'laroq,sistem-struktur tahlil usullariga o tdi.O zbek tilida lison va nutqni
ʻ ʻ
izchil farqlash asosida tilimizning lisoniy sistemasi— lisoniy birliklari va
munosabatlarini tahlil qilish— lisoniy imkoniyatlarni ochish ustuvorlashdi. Tilga
tafakkurni shakllantiruvchi va rivojlantiruvchi , nutqiy muloqotda son-sanoqsiz
shakl va ko'rinishlarda voqelanadigan , har bir voqelanish ko'rinishi o ziga xos
ʻ
maqsad va vazifalarga ega bo'lgan imkoniyatlar xazinasi sifatida munosabatda
bo'lish kuchaydi.
Bugungi kunda taraqqiyot o zbek tilshunosligidan aniqlangan lisoniy
ʻ
imkoniyatlarning nutqiy voqelanishni tekshirishni, ona tili imkoniyatlaridan
foydalanish samaradorligiga erishish muammosi bilan shug'ullanishni talab
qilmoqda.Yangi asr fani zimmasiga yuklatilayotgan bu ijtimoiy buyurtma tilni
yangi — substansial - pragmatik ("imkoniyatdan voqelikka") tamoyillar asosida
tadqiq qilish amalga oshiriladi.
Mavzuning o rganilish darajasi.
ʻ Tilshunoslikda Lison va nutqni izchil
farqlab o rganish, avvalo,tilshunoslar Vilhelm fon Humboldt, Boduen de Kurtene
ʻ
va Ferdinand de Sossyur nomi bilan bog liq. XX asr jahon tilshunosligida tub
ʻ
burilish sifatida baholanadi.Chunki u til ilmidagi mavjud qarashlarni tubdan
o zgartirib yubordi.
ʻ
Shuningdek, nafaqat lisoniy vositalar ko pgina tilshunoslarimiz
ʻ
tomonidan ,balki, Boburning asarlari ham lingvistik jihatdan o rganilgan.
ʻ
"Boburnoma" ning jahon adabiyotida A.J.Klaprot ,
A.Longper'e ,M.Longle, A.Pave de Kurteye, F.Grenard ,Barye - Grammon kabi
tadqiqotchi va tarjimonlari Bobur merosining tarixiy-etnografik ,bibliografik
hamda lingvistik jihatdan tavsif qilish bilan Yevropada boburshunoslikning
rivojiga munosib hissa qo'shdilar. Qolaversa,Zahiriddin Muhammad Boburning
ilm-fan , adabiyot va san'atga baxshida boy merosini to plash,nashr etish hamda
ʻ
2

jahon miqyosida munosib baholamoq uchun yuqoridagi manbalarni e'tirof etish
maqsadga muvofiqdir.
Kurs ishining maqsadi. Ushbu kurs ishining asosiy maqsadi – Bobur
asarlarining adabiyotimizdagi tutgan o rnini, tilshunoslar tomonidan o rganilganlikʻ ʻ
darajasini va "Boburnoma "asaridagi kesimlik hosil qiluvchi lisoniy vositalarni
ko'rsatib o tish va chuqur o rganishdir.
ʻ ʻ
Tadqiqotning vazifalari:
– Bobur asarlari bilan tanishish va chuqur o rganish;
ʻ
– kesimlik vositalarini Bobur asarlari ichidan izlash va tahlil qilish;
– lison tushunchasini keng qamrovda o rganish;
ʻ
– "Boburnoma"dagi kesimlikning lisoniy vositalarini aniqlash va tahlil qilish.
Tadqiqotning obyektlarini Boburning "Boburnoma" asari va kesimlikning
lisoniy vositalari tashkil qiladi.
Tadqiqotning predmetini " Boburnoma" asarining tilshunoslikda o rganilish
ʻ
tarixi, asarning adabiy ahamiyati tashkil etadi.
Tadqiqot usullari. Kurs ishi ilmiy sharh,qiyosiy -tarixiy tavsiflash ,sistemali
yondashuv, nazariy va ma'rifiy tahlil usullaridan foydalanildi.
Tadqiqotning ilmiy yangiligi. Bobur asarlarining o rganilishi,asarda
ʻ
badiiylik unsurlarini namoyon qilish va tilshunoslikka doir kesimlik hosil qiluvchi
lisoniy vositalarni aniqlash.
Kurs ishining tuzilishi va hajmi. Kurs ishi kirish, asosiy qism, asosiy qism
uch rejani o z ichiga oladi, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. Ishning
ʻ
umumiy hajmi —27 bet.
3

LISON TUSHUNCHASI VA LISONIY TASNIF
Lison — ma'lum bir til jamiyatning barcha a'zolari uchun ajdodg arʻ
tomonidan tayyor holga keltirib qo'yilgan , umumiy va majburiy ,fikrni
shakllantirish , ifodalash,uzatish va boshqa maqsadlar uchun xizmat qiladigan
vosita (birlik)lar hamda ularning o zaro birikish qonuniyatlarining ongdagi
ʻ
sistemasi .Ajdodlar tomonidan bizga tegishli fonemalar , leksemalar,iboralar,
morfemalar hamda ularning o zaro birikish qoidalari qoldirilgan .Ular bizning
ʻ
ongimizda nutqda qo llanish uchun shay holatda turadi.Lisonga xos birliklar
ʻ
lisoniy birlik deyiladi. Lison va nutq tilshunoslikda sath atamasi bilan
yuritiladi.Demak, til lisoniy va nutqiy saytlardan iborat.
Har qanday lisoniy birlik virtual xususiyatga , ya'ni ongda mavjudlik tabiatiga
ega.Shu bilan birga , ular quyidagi ikki tomonning bir butunligidan iborat:
a) shakliy jihat;
b)mazmuniy jihat;
Lisoniy birlik mazmunan UMIS sifatida mavjud ekan, u moddiylikdan xoli
bo lmog i lozim.Bunda " lisoniy birlikning shakliy jihati" moddiylikka ishora
ʻ ʻ
qilmaydimi, degan savol tug'ilishi tabiiy.To g ri, lisoniy birlik moddiylikdan xoli.
ʻ ʻ
Biroq ular ongda qandaydir ramz sifatida saqlanadi. Masalan, [ a ] fonemasining
talaffuz xususiyati haqida umumlashma tasavvur o zbek tilida so'zlashuvchi barcha
ʻ
jamiyat a'zolari ongida mavjud. Bu [ a ] fonemasining shakli, tashqi tomoni
hisoblanadi, uning ma'no farqlash tomoni ichki, mazmuniy jihati sanaladi.[ a ]
fonemasi ana shu nisbiy shakl hamda mazmunning yaxlitligi sifatida ongda
mavjud.
Har qanday lisoniy birlik (UMIS) ongda ma'lum bir mavjudlik sifatida
yashaydi. Mavjudlik shaklsiz bo'lmaydi.
Har bir fonemaning ma'no farqlash (mazmuniy) va talaffuz (shakliy)
xususiyatlarining ongdagi umumlashmasi o ziga xos, biriniki ikkinchisidan
ʻ
farqlanadi.
Lisoniy birliklarning tashqi va ichki tomonini bir - biridan ajratish mumkin
emas.Ular et bilan tirnoq kabi yaxlit bo'lganligi sababli "dialektik birliklar"
4

deyiladi. Boshqacha aytganda,lisoniy birlikdagi ichki va tashqi jihatlar bir
varaqning ikki tomoniga o xshaydi, ularni ajratish mumkin emas.ʻ
Til murakkab qurilishga molik bo‘lib, dastlab uning ikki holati – lison va
nutq farqlanadi. Lison – kishi miyasidagi til xotirasi qismida mavjud til
birliklaridan va ulardan foydalanish qoidalaridan iborat boylik. Nutq esa ana shu
boylikdan foydalanish jarayoni va shunday jarayonning hosilasi.
Lison kishi miyasidagi til xotirasi qismida mavjud mavhum hodisa bo‘lib, aql
bilan idrok qilinadi; nutq esa ana shu mavhum hodisadan foydalanish jarayoni
natijasida yuzaga keladigan moddiy hodisa bo‘lib, uni talaffuz birliklari sifatida
eshitamiz (yozuvda esa ko‘ramiz). Lisonda mavjud hodisalarga lisoniy birliklar
deyiladi; lisoniy birliklarning nutq jarayoni natijasida moddiy shakl olgan holatiga
nutqiy birliklar deyiladi.
Har bir kishining miyasidagi til xotirasi qismida lisoniy birliklarning va
ulardan foydalanish qoidalarining ramzlari mavjud, har bir kishi ehtiyojga qarab bu
ramzlardan foydalanib nutq hosil qiladi.
Ayrim adabiyotlarda til bilan nutq o‘zaro dixotomiya, oppozitsiya hosil
etuvchi hodisalar deb qaralib, til — nutq tarzida baholanadi. Aslida til bilan nutq
dixotomiyasi haqida, oppozitsiyasi haqida gapirish to‘g‘ri emas (dixotomiya
yunoncha dicha – ikki qismga + tome ajratish; oppozitsiya lotincha oppositio -
qarama-qarshi holatda bo‘lish), chunki til bilan nutq – butun bilan qism
munosabatidagi hodisalar. Nutqqa muqobil holda ajratiladigan hodisa deb til emas,
balki lison ta'kidlanishi lozim.Lisonda bor imkoniyatlar-gina nutqda voqelanadi,
lisonning imkoniyatlari boy bo‘lib, nutqda uning ma'lum bir qismi-gina namoyon
bo‘ladi, deyishdan lison go‘yo azaliy, tug‘ma, mukammal degan fikr tushuniladi.
Vaholanki , hali tili chiqmagan go‘dakning miyasidagi til xotirasi qismida hech
qanday ramz bo‘lmaydi; go‘dak nutqni egallay boshlaganidan keyin-gina miyasida
ramzlar paydo bo‘ladi. Demak, lison azaliy (zot) emas, balki nutq asosida
shakllanadigan, to‘ldiriladigan boylik. Tilning taraqqiyoti nutq yordamida voqe
bo‘ladi. Har qanday yangilik, masalan, yangi leksema yasash, boshqa tildan
5

leksema olish avvalo nutqda voqe bo‘ladi, bu yangilik til taraqqiyoti qonunlariga
zid bo‘lmasa lisonda ramz sifatida muhrlanadi, ana shundan keyin lisondagi bu
ramzdan nusxa olib nutq hosil qilinadi.
Yuqorida aytilgan mulohazalardan xulosa shuki, lisonni mutlaq, azaliy,
birlamchi deb qarash asosli emas.
Tilni o‘rganish, o‘rgatish ham lison asosida emas, nutq asosida amalga
oshiriladi, chunki bevosita kuzatishda berilgan hodisa – nutq. Nutqni kuzatish
orqali til qurilishini, til qurilishining lison deb ataladigan holatini anglashga
harakat qilinadi. Tilshunosning tilni kuzatish, o‘rganish quroli – nutq. Tilga,
lisonga xos hodisalarning mohiyati, bu hodisalar orasidagi munosabatlar nutqni
kuzatish orqali aniqlanadi.
Lison – UMIS tabiatli lisoniy birliklarning serqirra, ko‘p qavatli sathlaridan
tashkil topgan barqaror, tashqi muhit ta’siriga o‘ta sezgir, o‘zgarish, rivojlanish va
moslashish immanent qobiliyatini o‘z ichida mujassamlashtirgan murakkab
qurilishli iyerarxik sistemadir. Lison deyilganda, ma’lum bir jamiyatning barcha
a’zolari uchun avvaldan (oldingi avlodlar tomonidan) tayyor holga keltirib
qo‘yilgan, hamma uchun umumiy va majburiy, fikrni ifodalash va boshqa maqsad
uchun xizmat qiladigan birliklar hamda bu birliklarning o‘zaro birikish
qonuniyatlari yig‘indisi tushuniladi.
Me’yor – lisonning ichki qurilish tizimiga nisbatan tashqi omil bo‘lib, lisoniy
imkoniyat – sinonimik qator, lisoniy birliklarning dublet, allovariant va variantlari,
sohaviy birliklardan har birining voqelanish o‘rni va xususiyatini belgilaydi.
Nutq – lisonning me’yor elagidan o‘tgan muayyan moddiy (yozma, og‘zaki,
tasviriy/imo-ishora, signal, va h.k.) shakllaridan birida voqelanishi.
Demak, lisonda birlik va birikish qonuniyati farqlanadi.
Har qanday lisoniy birlik psixofizik tabiatli bo‘ladi. Shu bilan birga, ular ikki
tomonning bir butunligidan iborat:
a) lisoniy birlikning shakliy, tashqi tomoni;
b) lisoniy birlikning ma’lum bir vazifasi, ma’noviy qiymati.
6

Lisoniy birlik UMIS sifatida mavjud ekan, u moddiylikdan xoli bo‘lmog‘i
lozim. Bunda «lisoniy birlikning tashqi tomoni» ko‘rinishga, moddiylikka ishora
qilmaydimi, degan savol tug‘ilishi tabiiy. To‘g‘ri, lisoniy birlik moddiy qiyofadan
xoli. Biroq ular ongda qandaydir tarh, ramz sifatida saqlanadi. Masalan, a
fonemasining talaffuz xususiyati haqida umumlashma tasavvur o‘zbek tilida
so‘zlashuvchi barcha jamiyat a’zolari tilida birdir. Bu a fonemasining shakli, tashqi
tomoni bo‘lsa, uning ma’no farqlash, chegaralash tomoni ichki jihati sanaladi. a
fonemasi xususiyatlari va ma’no farqlashning o‘ziga xos birligi, yaxlitligi sifatida
ongda mavjud bo‘ladi. Har bir fonemaning ma’no farqlash va talaffuz xususiyatlari
umumlashmasi o‘ziga xos bo‘lib, biriniki ikkinchisinikidan farqlanadi va mustaqil
fonemaga qo‘yilgan talab uning aynan o‘xshash bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaydi.
Lisoniy birliklarning bu tashqi va ichki tomonini bir-biridan ajratish, ulardan
birini mutlaqlashtirish mumkin emas. Ichki va tashqi tomon bir varaqning ikki
betiga o‘xshaydi va ajratish mumkin emas. Nutq esa yuqorida ta’riflangan
so‘zlashish qobiliyati asosida ayrim shaxs tomonidan ma’lum bir xabar berish
maqsadi uchun ishga solinishi yoki qo‘llanishi natijasidir.
Bir-birini shartlovchi, bir-biriga bog‘liq bo‘lgan «lison – nutq qobiliyati –
nutq» zanjirida faqat nutq tashqi (moddiy) shaklda (og‘zaki, yozma) namoyon
bo‘ladi va sezgi a’zolarimizga ta’sir qiladi.
F.de Sossyur lison-nutq munosabatini shatranj o‘yini qoidalari asosida
tushuntirib berishga harakat qilgan.
Shaxmat donalari va har bir donaning yurish qoidasi ongdagi lisoniy birliklar
va ularning birikish imkoniyatiga o‘xshaydi. O‘yinchi bamisoli so‘zlovchi bo‘lib,
shaxmat o‘yinini bilishi esa so‘zlovchining nutq qobiliyatiga o‘xshaydi.
Donalarning harakatlantirilishini nutqqa qiyoslash mumkin. Qiyoslang:
shaxmat – o‘ynash qobiliyati – o‘yin
lison – nutq qobiliyati – nutq
Shaxmat donalari va ularning yurish imkoniyati o‘ynovchining barchasi
uchun umumiy bo‘lganligi kabi lisondan foydalanishda ham shu tilda
so‘zlashuvchilar teng huquqli.
7

Lison va shatranj qurilmalari o‘zaro qiyoslanadigan bo‘lsa, avvalo, ularning
birliklari orasida umumiy o‘xshashliklar borligini ta’kidlash lozim. Har ikkala
qurilma ham birliklar sistemasi (tizimi) va bu birliklarning o‘ziga xos vazifalari
bilan ish ko‘radi. Bunda ma’lum qoida va qonuniyatlarga tayaniladi. Har ikkala
holatning ishtirokchisi inson bo‘lib, ular har ikkala faoliyatda ham ma’lum bir
imkoniyatni ishga soluvchilar. Shu boisdan shaxmat taxtasi, uning donalari, ya’ni
shaxmat o‘yinining tashqi, moddiy tomonini lisoniy birlikning tashqi tomoniga,
shaxmat o‘yini qoidalari – donalarining joylashuvi, harakat qoidalari, ya’ni
shatranj o‘yinining ichki tomoni haqidagi tasavvurlarni lisoniy birliklarning
mazmun mundarijasiga qiyoslash mumkin
.Lison va nutq munosabatiga dialektika kategoriyalari nuqtayi nazaridan
yondashilsa, u haqdagi tasavvur va bilim to‘laqonli bo'ladi.
Lison bilan nutqning o‘zaro munosabatini teran anglamoq uchun, avvalo,
lisonning o‘zini, uning qanday qurilma ekanligini aniq tasavvur etmoq lozim
bo‘ladi.
Lison bo‘linuvchan birliklarning majmui yoki turg‘un xususiy birliklarning
o‘zaro barqaror, doimiy bog‘lanish munosabati asosida tashkil topgan yangi bir
butunlik. Masalan, gap so‘z va qo‘shimchaga, ular esa tovushga bo‘linadi. Shu
nuqtayi nazardan lisoniy birliklarni, avvalo, ikki guruhga ajratish mumkin:
a) tashkil etuvchi eng kichik lisoniy birlik;
b) eng kichik tashkil etuvchilar asosida vujudga kelgan hosila lisoniy birlik.
Tasnif ( arabcha "saralash", "tartibga solish" ) narsa va predmetlarni aniq va
doimiy o ringa ega bo'lgan guruh (sinf)larga bo lishdir.Agar tasnif barqaror asosgaʻ ʻ
ega bo'lsa,u uzoq davr mobaynida amal qiladi.Masalan,kimyoviy elementlar
tasnifi, bugungi kunda garchi ular soni 200 dan oshib ketayotgan bo lsa-da,
ʻ
o zgarmasdan amal qilmoqda.
ʻ
Lisoniy tasnif tasniflanayotgan birliklarning ichki, substansial belgilariga
ko'ra yoki muhim bo'lmagan zohiriy xossasiga asoslangan bo'lishi mumkin.Shu
boisdsn tabiiy yoki yordamchi tasnif farqlanadi.Tabiiy tasnifda lisoniy birlikning
ichki,barqaror birliklariga asoslaniladi.Yordamchi tasnifda birlikning ontologik
8

bo'lmagan xossasini bildiruvchi belgilariga tayaniladi.Masalan, "so zlarningʻ
bo g in sonlariga ko ra tasnifi ( bir bo g inli ,ikki bo g inli va ko p bo g inli
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
so zlar)", "unlilarning tilning gorizontal holatiga ko'ra tasnifi".
ʻ
Tasnif izchilligi — substansial yondashuvning asosiy talablaridan biri.
Borliq hodisalari ,aytilganidek, sistema sifatida, ya'ni o zaro umumiy va
ʻ
farqlovchi belgilari asosida birlashgan holda ongda aks etadi.Bir qarashda ular
tartibsizdek tuyuladi.Lekin inson ongi ulardagi botiniy tartibni idrok etadi va
xotirada saqlash uchun tartibli ravishda qabul qiladi.Hodisalar inson ongida guruh-
guruh bo lib saqlanadi va har bir guruhda ular sistema va element munosabatining
ʻ
qat'iy qonuniyatlariga tayanadi.Ongda borliq hodisalari haqidagi tushunchalar so z
ʻ
va birikmalar ,umuman olganda, til hodisalari bilan nomlanib,tartiblanadi. Bu
borliq hodisalarining lisoniy tasnifi deyiladi. Tasnifda qat'iy mantiqiy qonuniyatlar
amal qiladi.
9

KESIMLIK HOSIL QILUVCHI LISONIY VOSITALAR
a)Kesimning tuslovchili fe'l leksemashakl bilan ifodalanishi.
Bunday leksemashakllarda tuslovchidan oldin bo‘lishli-bo‘lishsizlik, o‘rni
bilan mayl, zamon ko‘rsatkichlari qatnashadi, lekin mustaqil kesimlikni bunday
leksemashakl oxiridagi tugallovchi ko‘rsatkich – tuslovchi ta'minlaydi.
Kesimlik ko‘rsatkichlari (kesimlik kategoriyasi) qatoriga harakatning
voqelanish tarzini ifodalaydigan ko‘makchi fe'llarning kiritilishi noo‘rin: bular
kesimni shakllantiradigan vosita emas.
Analitik grammatik shakl hosil qiladigan edi, ekan, emish affiksoidlarini
alohida ajratish uchun asos yo‘q: grammatik ma'noning (bu yerda zamon
ma'nosining) sintetik va analitik shakllar bilan ifodalanishi bir butun holda
baholanishi to‘g‘ri.
Kesim vazifasidagi fe'l leksemashakl tarkibida bo‘lishli-bo‘lishsizlik
paradigmasining (B) va tuslash paradigmasining (Ts) ko‘rsatkichi albatta
qatnashadi; FL + B + Ts. Demak, boray leksemashakli bor + ay qismlaridan,
bormay leksemashakli bor + ma + y qismlaridan tarkib topgan. Tuslovchilarning
bu subparadigmasi mayl ma'nosini ham ifodalashga xoslangan;
shunga ko‘ra bunday tuslovchini asli Ts/M tarzida yozib ko‘rsatish to‘g‘riroq.
Ko‘rinadiki, tuslovchilarning bu subparadigmasiga mansub ko‘rsatkichlar shaxs-
son ma'nosini mayl ma'nosi bilan birga ifodalaydi, shunga ko‘ra sinkretiklik,
fuziya haqida gapiriladi. Asli bu yerda sinkretiklik, fuziya shaxs-son ma'nosi bilan
mayl ma'nosining birga ifodalanishidan iborat; shaxs va sonma'nolari esa asli
alohida-alohida ko‘rsatkich bilan ifodalanadi; boray - boraylik kabi. Qiyoslash
ko‘rsatadiki, -aylik affiksi tarkibida -ay qismi shaxs ma'nosini, -lik qismi ko‘plik
(son) ma'nosini ifodalaydi; demak, -lik affiksiga zidlab birlikning nol ko‘rsatkichli
morfema bilan ifodalanishi aniqlanadi. Lekin tuslovchi yaxlitligicha bir
paradigmaning (bir grammatik kategoriyaning) ko‘rsatkichi bo‘lgani tufayli bu
yerda birlik uchun ko‘rsatkichi odatda yozilmaydi.
Demak, bunday tuslovchilarda shaxs-son ma'nosining ifodalanishida
sinkretiklik, fuziya yo‘q; sinkretiklik bu yerda shaxs-son ma'nosi bilan mayl
10

ma'nosining birga ifodalanishida mavjud deyish mumkin. Tuslovchi (-y) boray
kabi leksemashakl tarkibida bo‘lishlilik, kelasi zamon ma'nolarini ham ifodalaydi
degan fikr grammatik paradigmalar tarkibidagi nol ko‘rsatkichli morfemalarni
to‘g‘ri hisobga olmaslik oqibatida yuzaga kelgan.
Tuslovchili fe'l leksemashakl tarkibida mayl va zamon ko‘rsatkichlarining
turlicha qatnashuvi "Gapshaklni yuzaga keltiradigan asosiy omillar" sarlavhasi
ostida bayon qilindi.
b)Bo‘lishli−bo‘lishsizlik paradigmasi shakllarining nutqda voqelanishi keskin
farq qiladi: 330 tuslovchili fe'l leksemashakldan faqat 21 misol bo‘lishsiz shaklda,
qolgan 309 misol bo‘lishli shaklda ishlatilgan, nol ko‘rsatkichli morfema bilan
ifodalangan. Bir misolda qat'iy bo‘lishlilik -ma affiksini leksema shakl tarkibida
ikki marta ishlatish bilan ifodalangan: bormasam bo‘lmaydi albatta borishim kerak
kabi.
Mayl turlari ham nutqda juda oz voqelanadi. Kuzatilgan fe'l leksemashakllar
orasida 26 misol buyruq-istak mayli shaklida (asosan II shaxs, qisman I shaxs, juda
oz III shaxs shaklida), -sa istak mayli ikki misolda, -moqchi maqsad mayli ham
ikki misolda ishlatilgan (-sa affiksining shart mayli yasovchisi bo‘lib kelishi
"Qo‘shma gapshakl" bahsida tasvirlanadi).
Qolgan 300 misol zamon paradigmasining turli shakllarida voqelangan:
230dan ortiq misol o‘tgan zamon shakllarida, 50dan ortiq misol -a-y affiksi bilan
yasaladigan kelasi zamon shaklida, 5 misol -yap affiksi bilan yasaladigan hozirgi
zamon shaklida uchradi.
O‘tgan zamon shakllari orasida eng ko‘p – 195 misol -di affiksi bilan
yasalgan; o‘tgan zamonning sintetik shakllari 7 misolda -b affiksi bilan, 6 misolda
-gan affiksi bilan yasalgan; 10 misolda -gan edi, 10 misolda -r edi, 3 misolda -r
ekan, 2 misolda -moqda edi, bir misolda -gan ekan analitik shakl yasalishi uchradi.
Lison nuqtayi nazaridan zamon paradigmasining barcha ko‘rsatkichlari o‘zaro
teng deb qaraladi, lekin ularning nutqda namoyon bo‘lishi keskin farq qiladi:
Tuslovchili fe'l kesim (demak, gapshakl) nutqda asosan -di affiksi bilan
11

yasaladigan aniq yaqin o‘tgan zamon shaklida va -a-y affiksi bilan yasaladigan sof
aniq kelasi zamon shaklida ishlatiladi.
d) Kesimning fe'ldan boshqa leksemashakllar bilan ifodalanishi.
Tahlilga jalb qilingan misollar orasida tuslovchili fe'l leksemashakllardan
tashqari quyidagi turkum leksemashakllari ham kesim vazifasida kelgan (63):
1. Misollarning 25tasida kesimlik leksemasi kesim bo‘lib kelgan:
1) bor- leksemasi (12): Shu bir parcha yerda mening binafshalarim bor
(Hamid G‘ulom). Tol tagida buloq bor (O‘tkir Hoshimov). Tashqarida dadam
bormi? (Oybek). Xizmatkorxonada Yo‘lchiboy aka bor ekan (Oybek) kabi;
2) yo‘q- leksemasi (4): Kutib o‘tirishga vaqt yo‘q (O‘tkir Hoshimov).
Mo‘'jaz oyoqlarida mahsi yo‘q (Oybek) kabi;
3) kerak- leksemasi (3): Yana nima kerak, suyunchimi? (Pirimqul Qodirov).
Kerakmas maktabi, opa! (O‘tkir Hoshimov) kabi;
4) xursand- leksemasi (2): Olimjon xursand (O‘tkir Hoshimov). Jonim,
menga qarang. Xursandmisiz? (Oybek);
5) hayron- leksemasi (1): Avaz hayron: u Davlatbekovdan hech qachon
bunday maqtov eshitmagan (Pirimqul Qodirov);
6) muborak- leksemasi (1): Ha, aytganday, kandidatlik muborak! (Hamid
G‘ulom);
7) tashakkur- leksemasi (1): "Sizga bular, Aziz aka! Mening binafshalarim!.."
- "Tashakkur" (Hamid G‘ulom);
8) ayni muddao- kesimlik birikmasi (1): "Ayni muddao. – Dildor bu
so‘zlariga allaqanday urg‘u berib gapirdi. – Ishga tushguncha ancha narsa o‘qib
olishim kerak" (Hamid G‘ulom).
2. Misollarning 15tasida sifat leksema kesim bo‘lib kelgan:
1) yaxshi- leksemasi (4): Sizam yaxshisiz! (O‘tkir Hoshimov). Akam
yaxshilar-a? (O‘tkir Hoshimov);
2) nozik- leksemasi (2): Yana zamon nozik (Oybek). Didingiz nozik ekan!
(Hamid G‘ulom);
12

3) toza- leksemasi top-toza shaklida (1): Qarang, top−toza! (O‘tkir
Hoshimov);
4) tushunarli- leksemasi (1): Javobingiz tushunarli (Hamid G‘ulom);
5) qahramon- leksemasi (1): Robiya opam ham sizga o‘xshagan qahramonlar
(O‘tkir Hoshimov).
6) Bir necha misolda sifat leksema bo‘l- yordamchisi qo‘shilgan holda
kesim bo‘lib kelgan (3):
a) ho‘l- leksemasi: Daftaring ho‘l bo‘lib qoldi (O‘tkir Hoshimov);
b) qiyin- leksemasi: Har qanday ishning oxiri qiyin bo‘ladi (O‘tkir
Hoshimov);
d) oson- leksemasi: Motorni qaytadan o‘t oldirish oson bo‘lsa ekan (O‘tkir
Hoshimov);
7) mehribon- leksemasi qil- yordamchisi qo‘shilgan holda kesim bo‘lib
kelgan: Kim bu odamni bunchalik mehribon qilib qo‘ydi ekan? (Pirimqul
Qodirov);
8) kambag‘al- leksemasi ekan+lik shaklining ekan affiksoidi ellipslangan
ko‘rinishida kesim bo‘lib kelgan: Uning bitta qusuri – kambag‘alligi (Oybek).
3. Misollarning 7tasida ravish leksema kesim bo‘lib kelgan:
1) ko‘p- leksemasi (2): ..Buqabuloq atroflarida bunaqa antiqa qishloqlar ko‘p
(Hamid G‘ulom). Voy, biram ko‘p! Avaz aka, belbog‘ingizni bering, terib olaylik
(Pirimqul Qodirov);
2) kam- leksemasi (2): Voy, Alixo‘ja boylardan nimamiz kam? (Oybek). Bu
yil suv kamroq (Hamid G‘ulom);
3) boshqacha- leksemasi (1); Erta bahorda tuproq hidi boshqacha bo‘ladi
(O‘tkir Hoshimov);
4) eskicha- leksemasi (1): Biroq bu gal ham javob eskicha bo‘ldi (Hamid
G‘ulom);
5) asta- leksemasi (1): Astaroq... Oyog‘ingiz tagi – binafshalar (Hamid
G‘ulom).
13

4. Misollarning 7tasida ot leksema kesim bo‘lib kelgan. Bunday ot leksema
odatda bosh, o‘rin kelishigi shaklida bo‘ladi; kelishikning sintaktik vazifa
ko‘rsatishi betaraflashadi, chunki sintaktik vazifa ko‘rsatkichi kelishikdan keyin
qo‘shiladi:
1) Bosh kelishik shaklida kelgan (5): Yordamchim – Olimjon (O‘tkir
Hoshimov). Mana, so‘zingiz men uchun qonun (Pirimqul Qodirov). Yana bir yaqin
tomoni - qo‘shni (Hamid G‘ulom). Axir bu jasorat emasmi? (Hamid G‘ulom).
2) O‘rin kelishigi shaklida kelgan (3): Hamma dalada (Hamid G‘ulom).
Ixtiyor otamda! (Hamid G‘ulom). Biroq Nigor opaning o‘ylashicha gap
moldunyoda emas (Hamid G‘ulom).
14

KESIMLIK LEKSEMASHAKLLARI TIZIMI
Kesimlik leksemasiga (KL) bo‘lishli-bo‘lishsizlik (B) zamon (Z), mayl (M),
tuslash (Ts) paradigmalari ko‘rsatkichlarining qo‘shilishi bilan kesimlik
leksemashakli yuzaga keladi.
I. KLlari bo‘lishli-bo‘lishsizlik paradigmasi shakllarida quyidagicha
ishlatiladi:
1. Ko‘pchilik KLlari har ikki shaklda ishlatiladi; bo‘lishsizlik emas affiksoidi
bilan ifodalanadi: KL+B.. : lozim + IV- – lozim emas-, mansub + IV- - mansub
emas- kabi.
2. Ayrim KLlari faqat bo‘lishli shaklda ishlatiladi, bularga
bo‘lishlibo‘lishsizlik paradigmasi mansub emas: KL+Bli : muborak + IV- ,
tashakkur + IV- , g‘animat + IV- kabi. Ayni muddao- kesimlik birikmasi ham
faqat bo‘lishli shaklda ishlatiladi: Ayni muddao + IV- .
3. bo‘l- bog‘lamasi bilan hosil qilinadigan analitik shaklda bo‘lishsizlik -ma
affiksi bilan ifodalanadi: KL+ bo‘l + Bsiz (-ma): lozim bo‘l- + IV- - lozim bo‘lma-
kabi.
II. Mayl ma'nosi ayrim KLlarida bo‘l- bog‘lamasi bilan hosil qilinadigan
analitik shaklda quyidagicha ifodalanadi:
1) Buyruq−istak mayli tuslovchi bilan ifodalanadi: KL + bo‘l + B + Ts:
iborat bo‘lsin, majbur bo‘lmay kabi.
2) Shart-istak mayli -sa affiksi bilan ifodalanadi: KL + bo‘l + B + sа- :
iborat bo‘lsa- , majbur bo‘lmasa- kabi.
III. KLlarining zamon paradigmasi shakllarida ishlatilishi quyidagicha:
1. Hozirgi zamonning sintetik shakli nol ko‘rsatkichli morfema bilan
ifodalanadi:
KL + B + 3h- : lozim + IV- + VIII- , mansub emas + VIII kabi.
2. Zamonning analitik shakllari:
1) edi affiksoidi bilan hosil qilinadi: KL + B + 3 (edi): lozim + IV + edi- ,
lozim + emas + edi- kabi;
15

2) Kesimlik leksemasi ism (keng ma'noda) bo‘lgani sababli avval bo‘l-
yordamida fe'llanib, bo‘lishli-bo‘lishsizlik shakli va undan keyin zamon yasovchisi
qo‘shiladi: KL + bo‘l + B + 3- : lozim bo‘l + ma + di-, lozim bo‘l
+ ma + gan + edi- kabi.
3) Shart-istak maylida o‘tgan zamon -gan bo‘l- analitik shakli bilan
ifodalanadi: lozim bo‘l + gan bo‘l + sa- kabi.
4. Ayrim KLlariga zamon paradigmasi xos emas, faqat hozirgi zamon
shaklida ishlatiladi: KL + B + 3h- : tashakkur + IV- + VIII- kabi.
IV. Tuslash paradigmasining shakli qo‘shilishi bilan KLsi leksemashaklga
aylanadi: KL + B + 3 + Ts. Tuslovchilarning ishlatilishi quyidagicha:
1. Hozirgi zamonning sintetik shaklidan keyin -man affiksi bilan
boshlanadigan subparadigma ko‘rsatkichlari qo‘shiladi: kerakman, kerak emassan
kabi.
2. Zamonning analitik shakllariga tuslovchilarning -m affiksi bilan
boshlanadigan subparadigma ko‘rsatkichlari qo‘shiladi: kerak emas edim, kerak
bo‘lib qolgan eding kabi.
3. Tuslovchilarning qo‘shilishi KLsining atalganligi bilan bog‘liq:
1) Atalganligi umumiy, shuningdek kishiga atalgan bo‘lsa, har uch shaxs-son
tuslovchilari qo‘shiladi: kerak-, durust-, g‘animat- va b.: kerakman, keraksan,
kerak kabi.
2) Narsaga atalgan bo‘lsa, faqat III shaxs tuslovchisi qo‘shiladi: lozim-,
darkor-, joiz-, iborat- va b.: Daftar kerak kabi. Kishiga atalgan ayrim KL lari ham
faqat III shaxsda ishlatiladi: Kuyov muborak kabi.
16

Boburning "Boburnoma" asarida kesimlik hosil qiluvchi lisoniy vositalar
Boburnoma — jahon adabiyoti va manbashunosligidagi muhim va noyob
yodgorlik; o zbek adabiyotida dastlabki nasriy memuar va tarixiy-ilmiy asar.ʻ
Muallifi Zahiriddin Muhammad Bobur. Eski o zbek (chig atoy) tilida yozilgan
ʻ ʻ
(taxminan 1518/19—1530). "Boburiya", "Voqeoti Bobur", "Voqeanoma", "Tuzuki
Boburiy", "Tabaqoti Boburiy", "Tavorixi Boburiy" kabi nomlar bilan ham ma lum.
ʼ
Boburning o zi esa "Vaqoye" va "Tarix" degan nomlarni ishlatgan.
ʻ
"Boburnoma"da 1494—1529 yillarda Markaziy Osiyo, Afg oniston va
ʻ
Hindistonda sodir bo lgan tarixiysiyosiy voqealar yilmayil o ta aniqlik bilan bayon
ʻ ʻ
qilingan bo lib, ular muallif hayoti va siyosiy faoliyati bilan bevosita bog liqdir.
ʻ ʻ
«Boburnoma» tilining muhim xususiyatlaridan biri ifodaning ixchamligi,
soddaligi va ravonligidir. Buning uchun u so zlarni tanlab ishlatishga, oz so z bilan
ʻ ʻ
ko proq fikrni bayon etishga harakat qildi. O zbek tilining so z boyligidan ijodiy
ʻ ʻ ʻ
foyda aniq, undagi sinonim, omonim va antonim so zlarni keng va orinli ishlatdi.
ʻ
«Boburnoma»da fikrlar ko proq sodda gap formasida beriladi. Qo'shma
ʻ
gaplar ham sodda gaplarga o'xshash tuzilishda bolib, osonlik bilan tarkibiy
komponentlarga ajraladi: Tu anda etkunche, mening bilen sekiz kishi kalib edi.
Bobur Andijon va uning atrofidagi shaharlar haqida ma'lumot berar ekan, ular
haqida murakkab bo'lmagan, ixcham jumlalar bilan fikr yuritadi: «Movarounnahr,
Samarqand va Kesh korganidin songra mundin ulugrak korgan yokdur, uch davrasi
bor. Arki janub tarafida vake boluptur. Tokkuz tarnav suv kirer. Bu ajabturkim, bir
erdan ham chikmas».
Bu parchani hozirgi zamon kitobxoni ham lug'atsiz tushuna oladi.
«Boburnoma» asarining tili quyidagi xususiyatlari bilan ham harakterlanadi.
Zahiriddin Muhammad Bobur ozbek tili nasriy janrining asoschilari orasida
katta salobatni egallaydi. Uning «Boburnoma» asari katta ahamiyatga ega bolgan
memuar hisoblanadi. Bobur asarlarining ijobiy tomonlaridan biri- tilning
soddaligidadir. U asarlarini sodda tilda yozadi. Boshqalarni ham shunday yozishga
chaqiradi. Bobur parallellizm, tazod, laf, ozshatish, mubolaga kabi badiiy til
vositalaridan qollaydi. Bobur xalq ogzaki ijodidan aksiyachilik mahoratini organdi.
17

Natijada u omonim va polisemantik sozlardan hamda soz oyinlaridan ustalik bilan
foydalanib, ozbek tilida tuyuqlarning ajoyib namunalarini yaratdi.
Bobur badiiy proza namunasi bolgan «Boburnoma»ni Hindistonda eski ozbek
tilida yaratdi. Bu asar oz davriga nisbatan sodda va obrazli tilda yozilgan.
«Boburnoma» asari juda qimmatli tarixiy-badiiy asar bolib, unda Orta Osiyo,
Afgoniston, Hindiston kabi mamlakatlarning XY asr oxiri, XVI asr boshlaridagi
ahvoli geografiyasi, siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayoti o'z aksini topdi.
Asarning asl nomi «Vaqoenoma» bo'lib, u bazan «Boburiya» deb ham ataladi,
tarjimalarda «Tuzuki Boburiy», «Voqeoti Boburiy» va «Boburnoma» deb atala
boshlangan.
«Boburnoma»ning 14 ga yaqin nusxasi bo'lib, ularning kopi XVII-XVIII
asrlarda turli kishilar tomonidan ko'chirilgan. Bu nusxalar hozir Leningrad,
Kalkutta, Xaydarobod, London, Agra, Machester, edinburg kabi joylarda
saqlangan. «Boburnoma» tilining asosiy xususiyatlaridan biri ixchamligidir.
«Boburnoma» XV asr oxiri XVI asr boshlaridagi tarixiy voqealarni to gri aksʻ
ettirish jihatidangina qimmatli bo lib qolmay, u o sha davrdagi o zbek tili ahvolini
ʻ ʻ ʻ
o rganish uchun ham muhim manba hisoblanadi.
ʻ
«Boburnoma» asari orqali Boburning xalq jonli tilining boyliklari chuqur
o rganilib va egallab olganligi, adabiy tilni xalq jonli tiliga yaqinlashtirish uchun
ʻ
harakat qilganligi yaqqol ko rinadi. Bobur tilni boyitishga va soddalashtirishga,
ʻ
barqaror qo llanilmagan ko p so zlarni ishlatishga harakat qildi va ulardan o rinli
ʻ ʻ ʻ ʻ
foydalandi.
«Boburnoma» asarining mazmuni va tilini boyitish uchun Bobur xalq
maqollari hamda ta'birlariga katta e'tibor berdi. Unda faqat o'zbek maqollarinigina
emas, balki fors-tojik tili maqollarini ham qo'lladi. Bular asar tilining shirali,
ommaga tushunarli bo'lishi uchun xizmat qildi. Masalan, Kapudagini kapmasa,
kariguncha kuydurur. Kozlerini tuz tutti. Dushman ne demas, tushke, ne kirmas.
Dax kujavu daraxtan kujavu. (Qishloq qaydayu, daraxtlar qayda). Uzrash battar az
gunax (Uzri gunoxdan yomonroq). An guzarra ab burd (U kochani suv olib ketdi).
Mard bayaran sur ast (Dostlar bilan birga bolib ulmoq tuydir).
18

«Boburnoma» tilining muhim xususiyatlaridan biri ifodaning ixchamligi,
soddaligi va ravonligidir. Buning uchun u so'zlarni tanlab ishlatishga, oz so'z bilan
ko'proq fikrni bayon etishga harakat qildi. O'zbek tilining so'z boyligidan ijodiy
foyda aniq, undagi sinonim, omonim va antonim sozlarni keng va o'rinli ishlatdi.
«Boburnoma»da fikrlar ko'proq sodda gap formasida beriladi. Qo'shma gaplar
ham sodda gaplarga o'xshash tuzilishda bo'lib, osonlik bilan tarkibiy
komponentlarga ajraladi: Tu anda etkunche, mening bilen sekiz kishi kalib edi.
Bobur Andijon va uning atrofidagi shaharlar haqida ma'lumot berar ekan, ular
haqida murakkab bo'lmagan, ixcham jumlalar bilan fikr yuritadi: «Movarounnahr,
Samarqand va Kesh korganidin songra mundin ulugrak korgan yokdur, uch davrasi
bor. Arki janub tarafida vake boluptur. Tokkuz tarnav suv kirer. Bu ajabturkim, bir
erdan ham chikmas».
Bu parchani hozirgi zamon kitobxoni ham lugatsiz tushuna oladi.
«Boburnoma» asarining tili quyidagi xususiyatlari bilan ham harakterlanadi.
«Boburnoma» tilining turlanish kategoriyasi o'ziga xos xususiyatlari bilan
ajralib turadi. Boshqa yodgorliklardagi kabi unda ham chiqish kelishigi –din,
affiksi orqali yasaladi. Qolgan kelishik qo shimchalari hozirgi ozbek tilidagiʻ
kelishik qo'shimchalariga oxshash. Masalan, Andijon suyi Oshtin kelur, Axsi suyi
Kasandin keler.lekin «Boburnoma»da qaratqich bilan tushum, o'rin-payt bilan
jo nalish va o rin-payt bilan chiqish kelishiklari bir-birining o'rnida qo llana
ʻ ʻ ʻ
beradi: Xojandda kelib edi. Jaxandir Mirazaka Tanbal takasiga kelib edi. Hind
fatxida song Abstrakt egalik ma'nosini ifodalovchi-niki Affiksining vazifasini
qaratqich kelishigining qo'shimchasi –ning qo'shimchasi – ning bajaradi: Har
vilayatkim musaxxar bolsa, chaxar dang mirzaning bolday, du dang aning. hu bilan
birga, bazan bu manoda niki affiksi qollanishi ham uchraydi: Kongulde ud edi kim,
. . . hayx Bayazidni Tanbaldin ayrib bizniki bolday.
«Boburnoma»da nisbiy sifat va abstrakt otlar yasash uchun –lig, - lik affiksi
ishlatiladi: Bu ataluk, ogullik Tambalga arkalanib bunday harakatlar bunyod
qildilar.
19

«Boburnoma» tilida hozirgi o'zbek tiliga xos bo'lgan –ta bilan yasalgan
donalik sonlar.- tadan bilan yasalgan ulush sonlar, - tacha bilan yasalgan chama
sonlar. –lab bilan yasalgan ayruv ulush sonlar uchramaydi.
Ayiruv –ulush sonlar asosan-r (-rer) affiksi bilan, chama sonlar esa sintaktik
yo'l bilan yasalgan: Sipaxi va raiyati naumed bolub birer-ikkirer kargandin tashlab
kacha kirishdiler. Yuz chaglik.
Uchinchi shaxs kelishik olmoshi son va kelishiklar bilan turlanganda qadimgi
formasi namoyon bo'ladi: ul-ano, aning, anga, andin.
Hozirgi o'zbek adabiy tilida so'roq olmoshlaridan tashqari, ne,nechuk, katu
olmoshlari mavjud.
«Boburnoma»da qo llangan so'ng ko'makchilari hozirgi ko'makchisining sayiʻ
varianti, bilen ko'makchisining bile, birle, ile variantlari mavjud. old va yon
ko'makchilari o'rnida ko'proq kash ko'makchisi ishlatiladi: So'ngralar Sulton
Maxmudxon kashiga bardi.
«Boburnoma»da o'timli fe'llarning majhul darajalari formasi tushum
kelishigidagi otlarni boshqarish xususiyatiga ega. Bu forma hozirgi o'zbek tilida
uchramaydi. Urduning va urdu otrusini mazbud va mustahkam kildi.
Hozirgi kelasi zamon feli- adur,-yudur affiksi yordamida hosil boladi:
keledurmen, keledursan kabi.
«Boburnoma»da eski uygur tiliga xos bazi zamon formalari mavjud.ulardan
biri-gu gu affiksli zamon felidir: keldum,kelgung,kelgusi kabi.
«Boburnoma»da – gu-gu affikisida boshqa affikslarning birikishidan hosil
boluvchi ish- harakat oti keng qollangan: bargulik,bargusiz, barguchi kabi.
Buyruq-istak maylining 1 shaxs formasi – aling bilan yasalgan turi keng
tarqalgan: Xan kashiga Tashkentga baraling.
«Boburnoma»da sifatdoshning asosan –gan-gen,-adurgan-edurgan,-r afikslari
bilan hosil boluvchi formalari qollangan:
-borgan,kelgan,boradirgan,keladurgan,barur,kelur kabi.
20

«Boburnoma»da-a)-e affiksi bilan hosil boluvchi ravishdosh formasi kesim va
sostavli kesimning komponenti vazifasida ham qollangan: Dakikaning makdari
takriban alti fatixani bismilla bili okugunchadir.
Navoiyda bolganidek hozirgi-kelasi zamon feli 1-shaxs birligini bolishsiz
formasi –man, -men affeksi bilan ham hosil qilinadi: Bilmen ozlukidan bermedimi
va yukaridan isharat bodimu. Infinitivining bolishsiz formasi –ma, -me affiksi
orqali ifodalanadi: Ish kapuga kelgen maxalda jid va tumamni taksir kilmamak
kerak.
«Boburnoma»dagi bog'lovchilar hozirgi bog'lovchilarga qisman to'gri keladi.
Unda ko'pincha dagi, vale (lekin, ammo) va yoki boglovchilari ko'proq ishlatiladi.
Asarda ergashtiruvchi bog lovchilarning bir qanchasi qo'llanadi. Bularningʻ
ko'pchiligi –ki bog'lovchisi ishtirokida hosil bo'lgan bog'lovchi va
bog'lovchilashgan so'zlardir: -ki, -kim, vaqtiki, -gaxikim, ne uchunkim, -bu
jihatdinkim, negkim: Ani uchunkim, Mir Alisher Navoiyning musannafati
bavujudkim, Xaride nashu pava tanibdur, bu til biledur.
«Boburnoma» leksikasida quyidagi so'zlar uchraydi: yavuk, yaqin, cherik,
askar, qoshin, kabamak, kamamok, filgar, tuz, tekis er, arimak, ketmoq, ilik, kul,
ulus, xalq, kazaklik, darbadarlik, yanmak, kaytmak, kopmoq, turmoq, kasaba,
shaxarcha, vasat, urtalik, vasfir, mol-ko`l kabilar.
Umuman «Boburnoma» va boshqa asarlari bilan til donishmandi bolganligini
va til boyliklaridan, jonli tilning xususiyatlaridan mohirlik bilan foydalanganligini
korsatadi. Ozbek badiiy prozasi etarli tajribaga ega bolmagan bir davrda proza
tilida katta muvaffaqiyatni qolga kiritdi.
Bobur tilidagi soddalik, ravonlik va ixchamlik XVII asrda Abulgozi
Bahodirxon tomonidan yozilgan «shajarai turk» va «shajarai tarokim» asarlarida
davom ettiradi.
Zahiriddin Muhammad Boburning "Boburnoma"asarida keltirilgan kesimlik
shakllari bugungi kundagi kesimlik hosil qiluvchi vositalarga ayrim belgilari bilan
o xshash bo la oladi. Masalan, quyidagi parchani tahlil qilamiz:“Sulton Husayn
ʻ ʻ
mirzo podshoh bo’lg’ondin so’ngra Hiriga keldi. Asru ulug’ rioyat topdi”. Bu
21

jumlaning ma'nosi: Sulton Husayn Mirzo podshoh bo'lgandan keyin Hirotga
keldi.Shundan so ng bu ulug yaxshilik ko rdi,deyiladi. Bu yerda Alisher Navoiyʻ ʻ ʻ
nazarda tutiladi.Turkiy tilda yozilgan bu asarni oddiy kitobxon ham oson sharhlay
oladi.Kesimlik qo'shimchalarni ham aniqlash mumkin. Bu yerda kesimlik shakllari
- di zamon qo'shimchasi yaqqol ko'rsatilgan.
" Ulug xon dodam ham Toshkanddin uch -to rt yig och yo l o tru chiqib
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
keldi. Bir yerda shomiyonalar tikib,ulug xon o lturdi. Kichik xon ro baro din
ʻ ʻ ʻ ʻ
keladur edi.Yovuq yetgach xonning so l qo li bilan keyinin evrulib kelib,xonning
ʻ ʻ
olida tushib keldi". " Shayboniyxon ushbu xotunning va'dasi bila kelib, Bog i
ʻ
Maydonga tushti.T ish vaqtida Sulton Ali Mirzobek begotig a,yigit -
ʻ
yalangiga ,hech kimga xabar qilmay,hech kim bila kengashmay, bir necha
yovug idagi kichik-kirim bila Chorraxa darvozasidin Bog i Maydonga
ʻ ʻ
Shayboniyxon qoshig a bordi". Ushbu jumlalardagi har bir so'zni hozirgi kundagi
ʻ
muqobilini deyarli bilamiz.Kesimlik vositalarini ham ikkilanmay ayta olamiz.
Boburning nafaqat "Boburnoma" balki, boshqa asarlarida ,jumladan,
ruboiylarida ham kesimlik vositalari o rinli qo'llangan.Oddiy kitobxon sifatida
ʻ
shuni aytishim mumkinki, Bobur asarlarining turkiy tilda yozilganligi va
muallifning badiiy mahorati tufayli quyidagi ruboiylarning mohiyatini ham
bemalol anglay olamiz:
Qayg‘ungni cheka-cheka qaribdur Bobur,
Rahm aylaki, o‘zidin boribdur Bobur.
Noranj yubordi sangakim, bilmagaysen,
Ya’niki, bu nav’ sarg‘oribdur Bobur.
* * *
Har kimki vafo qilsa, vafo topqisidur,
Har kimki jafo qilsa, jafo topqisidur,
Yaxshi kishi ko‘rmagay yomonlig‘ hargiz,
Har kimki yomon bo‘lsa, jazo topqisidur.
22

* * *
Yod etmas emish kishini mehnatga kishi,
Shod etmas emish ko‘ngulni g‘urbatga kishi.
Ko‘nglum bu g‘ariblikta shod o‘lmadi hech,
G‘urbatga sevunmas emish, albatta, kishi.
* * *
Hijron aro yod etib meni shod ayla,
Mahjur ko‘ngulni g‘amdin ozod ayla,
Bu xatni aning uchun bitdim munda,
Ko‘rgan Soyi xatimni, meni yod ayla.
* * *
Ul xatki, anda seni men yod etgaymen,
Ko‘z oqida koshki savod etgaymen,
Kifriklardan anga qalam rost qilib,
Ko‘z qarosidin anga midod etgaymen.
* * *
Nomangki tirikligim nishoni erdi,
Har satri hayoti jovidoni erdi,
Har lafzida oshkor yuz xarfi vafo,
Har harfida yuz mehr nihoniy erdi.
* * *
Tuz oh,Zahiriddin Muhammad Bobur,
Yuz oh, Zahiriddin Muhammad Bobur,
Sarrishtai ayshdin ko‘ngulni zinhor
Uz oh, Zahiriddin Muhammad Bobur.
23

Xulosa
Zahiriddin Muhammad Bobur o zining ajoyib va yuksak qobiliyatlari bilanʻ
nafaqat qo'mondon va hukmdor sifatida, balki o’zining boy ijodiy adabiy va ilmiy
meros qoldirgan olim va shoir bo’lib tarixga kirdi. Uning asarlarida, har qanday
buyuk rassomga xos bo'lganidek, avlodlarning diqqatini doimo o'ziga tortadigan
abadiy va o’tgan avlodni tegishli ijobiy fazilatlari mavjud.
Bobur asarlarida insonning axloqi va ma'naviy kamolotiga oid masalalar
ko'tarilgan. O'z asarlarida u insonning eng yaxshi axloqiy fazilatlarini qanday qilib
rivojlantirish kerakligi haqida gapiradi. Uning ko'p qirrali faoliyati bugungi kunda
yosh avlod uchun ma’daniy-ma'rifiy vazifasini o'taydi. Yaxshilik va insonparvarlik
g'oyalari asrlar davomida o'z qadr-qimmatini va ahamiyatini yo'qotmadi.
Boburning eng asosiy asari bu –«Boburnoma» hisoblanib, tarixiy adabiyotda
ushbu janrning birinchi namunasi, davrning zodagonlari, urf-odatlari va urf-
odatlari haqidagi ma'lumotlarni ishiga olgan. Ushbu asar noyob ranglar bilan
tarixiy voqealar panoramasini, o'sha davrdagi taniqli shaxslarning tashqi
ko'rinishini va ichki dunyosini, tabiatning chiroyli va ajoyib suratlarini iste'dodli va
o'ziga xos tarzda tasvirlaydi. Badiiy nasrning yuksak namunasi bo'lgan
«Boburnoma» tarixiy-xotira asari dunyoning 70 dan ortiq mamlakatlari muzeyidan
joy olgan. Bu shoh asar 30 dan ortiq tilga tarbiyalangan.
O'zidan keyin boy bitmas-tuganmas ma'naviy merosni qoldirdi.
Xulosa qilib aytadigan bo'lsak, “Boburnoma” asari Zahiriddin Muhammad
Mirzo Bobur tomonidan yaratilgan ijod namunalari ichida o'ziga xos o'rin
egallaydi. Bu asarni boshqa tarixiy asarlar bilan ilmiy tahlil etish va o'rganish,
ko'plab jiddiy tadqiqotlarni talab qiladi. Shu o'rinda Prezidentimiz I.A.
Karimovning quyidagi fikrlarini eslash kifoya: “…muhim bir fikrni xulosa
tariqasida ta’kidlashni zarur, deb bilaman. Gap shundaki, tariximizda bunday
benazir siymolarning mavjudligi-takroran aytishga to'gri keladi-oziga
xos ,fenomen ,noyob hodisadir”.
24

Bobur asarlarida nafaqat badiiylik, balki,adabiy tilga xos unsurlar va tilga doir
atamalar mavjud.Bularni o rganish jarayonida ham adabiyotga, ham tilga bo lganʻ ʻ
mehr -muhabbatimiz yanada mustahkamlanadi.
Zeroki, "Boburnoma" asrlar qa'ridan omon o ta olgan va buyuk xotiralar
ʻ
jamlangan mukammal asardir.Uni chuqur o rganish va kelajak avlodlarga
ʻ
yetkazish hammamiz uchun ham farz,ham qarzdir.
25

Foydalanilgan adabiyotlar
1. B. Mengliyev.Hozirgi o zbek tili. "Tafakkur bo'stoni"–2018-yil.ʻ
2. H. Jamolxonov.Hozirgi o zbek adabiy tili." Talqin".2005-yil.
ʻ
3. SH.Rahmatullayev.Hozirgi o zbek adabiy tili. "Universitet"–2006-yil.
ʻ
4. R. Sayfullayeva.Hozirgi o zbek adabiy tili.Toshkent.2010-yil.
ʻ
5. Каrimоv I.А. Таriхiy хоtirasiz kelajak yo’q . Toshkent. 1998-yil.
6. Karimov I. A. Biz kelajagimizni o’z qo’limiz bilan quramiz. – Тоshkеnt. -
1999.
7. Karimov I. A. Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch.- Тоshkеnt. “Ma’naviyat”
nashriyoti. 2008.
Internet saytlari:
1. https://uz.m.wikipedia.org.
2. https://uz.denemetr.com.
3. n.ziyouz.com
4. https://hozir.org
5. https://w.w.w.edebi.net.
6. kutubxona.adu .uz
26

Sotib olish