Bоburiylar davri tarixi tarixshunosligi. - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	12000UZS
Размер	57.1KB
Покупки	0
Дата загрузки	27 Январь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

univer cafe

Дата регистрации 27 Январь 2024

99 Продаж

Bоburiylar davri tarixi tarixshunosligi.

Купить

Bоbu riylar davri tarixi tarixshunosligi.
Mundarija:
Kirish ............................................................................................................................................................ 2
I.Bob.Zahiriddin Muhammad Bobur ijodi .................................................................................................... 4
1.1. Bobur adabiy muhiti va uning manbalari .............................................................................................. 4
1.2.Zahiriddin Muhammad Bobur ijodida hayot bor ................................................................................... 9
II.Bob.Bоburiylar davri tarixi tarixshunosligi. ............................................................................................. 14
2.1.Bobur adabiy muhiti va uning manbalari ............................................................................................. 14
2.2.Boburiylar adabiy muhitida turkiy tilga bo‘lgan munosabat ................................................................ 20
Xulosa ........................................................................................................................................................ 27
Foydalanilgan adabiyotlar .......................................................................................................................... 29
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi: Ma’lumki, adabiy muhit muayyan saroy atrofida
ijod etgan yirik shoir va adiblar ta’sirida yuzaga keladi. Adabiy muhitning vujudga
kelishi, albatta, yirik ijodkorlar faoliyati, ular yaratgan ijodiy maktablar bilan
bog‘liq. O‘zbek adabiyoti tarixida Hirot, Toshkent, Qo‘qon, Buxoro, Samarqand
va Xorazm adabiy muhiti va adabiy davralari mashhurdir.
Adabiy muhit o‘zbek adabiyotining Alisher Navoiydan keyingi yirik vakili
Zahiriddin Muhammad Bobur nomi bilan ham bog‘liq. XVI asrda Zahiriddin
Muhammad Bobur tomonidan Hindistonda o‘rnatilgan “Buyuk Boburiylar
saltanati” qariyib uch asrdan ko‘proq vaqt mobaynida Hindistonda har tomonlama
ravnaq topgan davlat sifatida gullab yashnadi. Bobur nafaqat siyosiy arbob,
shuningdek, ijodkor sifatida o‘zidan katta va qimmatli meros koldirishi bilan
birga, o‘z atrofida ilm-fan, ijod ahlini birlashtirdi. Buning natijasida XV asrning
oxiri XVI asrning birinchi choragidagi siyosiy va ijtimoiy voqealar hamda
iqtisodiy tanglik girdobida bo‘lgan Hindistonga Movarounnahr va Xurosondan
fan, san’at va adabiyot namoyandalaridan iborat yangi bir guruh kirib keldi.
Ma’lumki, 1526 yil 27 apreldan Zahiriddin Muhammad Bobur Hindistonning
Panipat shahri atrofida Dehli saltanati hukmdori Sulton Ibrohimni (1517—1526)
yengib, Shimoliy Hindistonda o‘z hukmronligini o‘rnatgach, Kobulga xat yozib, u
yerda qolgan barcha qarindosh-urug‘lari, din peshvolari va davlat arboblari, olimu
shoirlar hamda butun haram ahlini Hindistonga chaqiradi. Bu tasvir
“Humoyunnoma” asarida shunday ifodalangan: “Tevarak-atrofdagi hamma
viloyatlarga elchilar jo‘natilib, kimda-kim agar bizga kelib mulozimat qilsa, har
tomonlama ra’iyat qilamiz, agar ular ichida ota-bobolarimizga xizmat qilgan
kishilar bo‘lsa, katta mukofotga sazovor bo‘ladilar; Sohibqiron va Chingizxon
avlodidan bo‘lgan har bir kishi bizning dargohimizga qaytib kelsin; Xudo bizga
Hindiston mamlakatini ato qildi, kelsinlar, to bu davlatni birga so‘raylik, degan
qat’iy buyruq yuborildi”. Gulbadanbegimning hikoya qilishicha, Kobuldan
2

Hindistonga tashrif buyurganlar ichida Zahiriddin Bobur xonadoniga mansub 96 ta
ayol ham bo‘lgan. Ularning hammalariga turar joy va ko‘ngillari tilagan in’omlar
tayin qilingan. Xuddi shunday munosabat olimu shoirlar, ijodkorlarga ham loyiq
topilgan.
Kurs ishining maqsadi : Zahiriddin Muhammad Bobur ijodi haqida
Kurs ishining vazifasi :O’quvchilarga Bobur adabiy muhiti va uning
manbalari haqida ma’lumot berish.
Kurs ishining ob'ekti : Bobur adabiy muhiti va uning manbalari haqida
Kurs ishining predmeti : Boburiylar adabiy muhitida turkiy tilga bo‘lgan
munosabat
Kurs ishining tuzilishi : Kurs ishi kiris qismi, 2 ta bob, 4 ta reja, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
3

I.Bob.Zahiriddin Muhammad Bobur ijodi
1.1. Bobur adabiy muhiti va uning manbalari
Temuriylar saltanatining qulashi, O‘zbekxonlarning saltanat tepasiga kelishi,
Xuroson va Movarounnahrda ijtimoiy-siyosiy hayotdagi talato‘plar, adabiy
muhitning ma’lum ma’noda parokandalashuvi kabi voqealar mahalliy aholining,
ayniqsa, fan, san’at ahlining ma’lum bir qismi Hindiston sari azmi qaror
qilishining asosiy sabablaridan biriga aylandi. E’tiborlisi, Bobur o‘z faoliyati
davomida uzluksiz jang-jadallarda yurganda ham adabiy davra suhbatlari,
she’rxonliklar tashkil etishi, fan, san’at, madaniyat, adabiyot vakillariga alohida
e’tibor qaratishi ko‘pchilikka ma’lum edi. Shunday vaziyatda Zahiriddin
Muhammad Boburning yuqoridagi kabi qarori e’tiborsiz qolmadi. Turli soha
vakillari qatorida ijodkorlar ham Bobur saroyiga kelib adabiy muhit vakiliga
aylandi.
Zahiriddin Muhammad Bobur bu kabi siyosiy harakatlaridan tashqari,
o‘zining realistik tasvirga to‘yingan lirik va epik asarlari bilan ham o‘z davri va
o‘zidan keyin bir qancha ijodkorlarga adabiy ta’sir ko‘rsata oldi va Hindistonda
turkiy tildagi adabiyotning vujudga kelishiga tamal toshini qo‘ydi. Bu adabiy
muhitning rivojlanishi, gullab-yashnashi Bobur avlodlaridan Humoyun Mirzo
(1530-40-1556), Akbar (1556-1605), Jahongir (Shahzoda Salim, 1605-1628),
Shoh Jahon (Shahzoda Xurram, 1628-1658), Avrangzeb Olamgir (1658-1707),
Muazzamshoh (Bahodirshoh I, 1707-1712), Jahondorshoh (1712-1713), Farrux
Siyar (1713-1719), Muhammad Shoh (1719-1749), Ahmadshoh (1749-1754),
Olamgir (1754-1759), Ali Gavhar (Shoh A’lam, 1759-1806), Akbarshoh (1806-
1837), Bahodirshoh II (1837-1858) hukmronligi yillariga to‘g‘ri keladi.
Bobur izdoshlari qisman hind, urdu, fors-tojik, arab tillarida yaratgan asarlari
qatorida turkiy tildagi asarlari bilan tarixga muhrlandi. Jumladan, Bayramxon,
Xumoyun Mirzo, Hindol Mirzo, Askariy Mirzo, Komron Mirzo, Abulqosim
4

(Komron Mirzoning o‘g‘li), Azfariy, Forig‘iy, Diyda, Johila, Yusuf Faryobiy,
Saminiy–Fahm, Manzariy Samarqandiy, Mir Mahmud Mahviy, Ulfatiy, Yazdiy,
Tazarviy Abhariy, Sheroziy, Fahmiy Kazviniy, Navidiy, Siyakiy kabi shoirlar
Bobur asos solgan Hindiston turkiyzabon adabiyoti vakillaridir.
Bobur adabiy muhitining shakllanishiga doir fikrlar adabiy-tarixiy manbalar
asosida berildi. Bunda “Boburnoma” (Bobur), “Humoyunnoma” (Gulbadanbegim),
“Tarixi Rashidiy” (Mirzo Haydar), “Muzakkiri ahbob” (Hasanxoja Nisoriy),
“Majolisi Jahongiriy” (Qosim Lohuriy), “Ravzat us-salotin” (Faxriy Hiraviy),
«Nafoisul-maosirot» kabi tarixiy, tazkira asarga tayanildi.
Zahiriddin Muhammad Bobur Hindistonda tashkil etgan adabiy muhit vakillari
haqida ma’lumotlar, ularning adabiy merosi va undan namunalar bir qancha
qo‘lyozmalar, tarixiy va adabiy manbalar orqali yetib kelgan. Jumladan,
Boburning “Boburnoma”, Gulbadanbegimning “Humoyunnoma”, Mirzo
Haydarning “Tarixi Rashidiy”, Abulfazl Allomiyning “Akbarnoma”, “Oyini
Akbariy” (“Akbar tuzuklari”), Ahmad Hirotiyning “Tabaqoti Akbariy”, Jahongir
bin Akbar “Jahongirnoma”, Qosim Lohuriyning “Majolisi Jahongiriy”,
Abdulqodir Badovoniyning “Muntaxab at-tavorix”, Abdulboqi Nihavandiyning
“Maosiri Rahimiy”, Mirzo Olim Mushrufning “Ansob us-salotin” kabi tarixiy
asarlari, Hasanxoja Nisoriyning “Muzakkiri ahbob”, Mutribiy Samarqandiyning
“Nusxai zeboyi Jahongir”, muallifi noma’lum bo‘lgan «Nafoisul-maosirot»,
Faxriy Hiraviyning “Ravzat us-salotin”, Sodiq Kitobdorning “Majma’ul-xavos”,
Po‘lotjon Qayumiyning “Tazkirai Qayumiy” tazkiralari mavzuga doir qimmatli
ma’lumotlar va adabiy matnlarni o‘zida qamraganligi bilan ahamiyatlidir.
Hindistondagi turkiy tildagi adabiyot haqidagi ilk ma’lumotlar Zahiriddin
Muhammad Boburning “Boburnoma”sida uchraydi. Garchi bu asarda yuqorida
tilga olingan ijodkorlarning aksariyati nomlari uchramasa-da, asarning
(“Boburnoma”ning – X.G.) Hindiston tasvirigacha bo‘lgan qismida tilga olingan
Mavlono Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy, Shayxim Suhayliy, Husayn Ali
Tufayliy, Osafiy, Binoiy, Sayfiy Buxoriy, Abdulloyi, Mir Husayn Muammoiy,
Mulla Muhammad Badaxshiy, Yusuf Badiiy, Ohiy, Muhammad Solih, Shoh
5

Husayn Komiy, Hiloliy, Ahliy kabi ijodkorlar va ularning ijodi an’analarining
targ‘iboti ham bu yurtda Xuroson va Movarounnahrdagi turkiy va forsiy tildagi
adabiyot haqida tasavvur beradi. «Boburnoma»ning 1525-1526 yillar voqealari
tafsiloti berilgan qismlari hamda undan keyingi saahifalarida ham tab’i nazmi
bo‘lgan yana bir qator shohu shahzodalar, amaldorlar, turli ijtimoiy tabaqadan
yetishib chiqqan shoirlar nomi eslatiladi, ular faoliyatiga doir ayrim ishoralar
yo‘l-yo‘lakay bo‘lsa-da, o‘rtaga tashlanadi. Xususan, Shayx Abul Vajd, Shayx
Zayn, Mullo Alixon, Turdibek, Xoksor, Bayramxon, Mirzoxon (Bayramxonning
o‘g‘li), Xavofiy, Forig‘iy, Faqiriy, Mavlono Yusufi Tabib, Surx Vadoiy,
«Maxzan ul-asror» vaznida masnaviy aytgan Mullo Baqoiy kabi turkiy va
forsiyda ijod qiluvchi shoir va yozuvchilarning zikr qilishi yoki Boburning Xo‘ja
Kalon bilan turkiy va forsiydagi yozishmalari, shuningdek, o‘g‘illari Humoyun,
Komron, Hindolga o‘zining ba’zi tarjimalari, maktub hamda she’rlarini yuborib
turganligi ayni adabiy muhitning shakllanish kurtaklarini ko‘rsatadi.
Manbalar ichida Hasanxoja Nisoriyning “Muzakkiri ahbob” va Muhammad
Haydar Mirzoning “Tarixi Rashidiy” asarlari Bobur va uning adabiy izdoshlari
tasvirining mufasalligi bilan ajralib turadi. Jumladan, Hasanxoja Nisoriyning
1566 yilda yozilgan “Muzakkiri ahbob” tazkirasida Zahiriddin Muhammad
Bobur, Humoyun Mirzo, Bayramxon, Komron Mirzo, Xoja Kalonbek kabi turkiy
va forsiy tilda ijod etgan shoirlar va ularning hind diyori bilan bog‘liq faoliyati,
ijod namunalaridan parchalar keltirilgan.
Shuningdek, tazkirada Mirzo Askariy, Hindol Mirzo, Mirzo Abdulqosim ibn
Komron, Nizomiddin Abulbaqo Hindiy, Shayx Boyazid Puroniy, Mavlono
Shahobiddin Muammaoiy, Mavlono Fozil Andijoniy, Mavlono Vosifiy, Shayx
Zaynuddin, Alibek, Mahram Ko‘ka, Hamdam Ko‘ka, Xojazodai Kobiliy, Mavlono
Mahramiy, Amir Muzaffar Turkman, Novidiy Nishoburiy, Mavlono Jomiy
Yatimbon, Xoja Yarko, Shayx Muhammad Tohir, Xoja Husayn Marviy, Qosim
Arslon, Sahmiy, Qosim Koxiy, Mavlono Zarifiy kabi Markaziy Osiyoning turli
viloyatlaridan, ayniqsa, Xuroson va Movarounnahrdan Hindistonga, umuman,
boburiylar huzuriga borgan ijodkorlar ham tilga olingan va forsiy tildagi
6

she’riyatidan parchalar berilgan. Lekin asarda bu ijodkorlarning turkiy tilda ijodi
haqida ma’lumot kuzatilmaydi. Shunday bo‘lsa-da, mazkur ijodkorlar Bobur va
boburiylar atrofida birlashganlar hamda shu adabiy muhitning vakillari sifatida
tarixda qolganlar.
Muhammad Haydar Mirzoning “Tarixi Rashidiy” asarida ham Zahiriddin
Muhammad Bobur haqida ishonarli ma’lumotlar berilgan. Muallif Boburning
xarakteri, fazilatlari, maqtovga loyiq jihatlari, ijodkorlik qobiliyati, adabiy merosi,
tarjimonligi haqida gapirar ekan shunday yozadi: «U turli go‘zal fazilatlar,
maqtovga loyiq sifatlarga ega podshoh edi. Barcha sifatlari ichidashijoat va
muruvvatpeshaligi ustun kelardi.Turkiy she’riyatda Mir Alisherdan keyin hech
kim uningchalik ko‘p yozmagan. U turkiyda ajoyib totli devon tartib bergan.
“Mubayyin” nomli she’riy asar yaratgan – juda foydali kitob bo‘lib, odamlar uni
fiqh dasturamali sifatida qabul qilishgan. U “Turkiy aruzni yozganki, bunday
yetuk asarni – turkiy aruzni ungacha hech kim bitmagan. Hazrat Eshon (Xoja
Ubaydulloh)ning “Risolai Volidiya” asarini nazmiy tarjima qilgan.
Uning “Vaqoe’” (“Boburnoma”) nomida turkiy tildagi tarixiy asari borki, u juda
ainq, tushunarli, shirali, sof jonli tilda bitilgan. Undan ayrim parchalar mazkur
“Tarix”da ham keltiriladi. Musiqiy va boshqa san’atlarda uning xonadonida
ungacha bunday iqtidorli kishi bo‘lmagan”. Ushbu parchalardan ma’lum
bo‘ladiki, Bobur shijoatli, muruvvatpesha inson bo‘lgan. Shoir, adabiyotshunos,
tarjimon, fiqh bilimdoni, o‘zbek nasrining noyob va go‘zal namunasi bo‘lgan
“Boburnoma”dek asarning muallifidir. E’tiborlisi shundaki, Muhammad Haydir
Mirzo o‘z asarini yaratishda Boburning “Boburnoma”sidan bevosita o‘rni bilan
foydalangan. Bu esa Muhammad Haydar mirzoning Bobur adabiy merosiga
izdoshlik asosida yondashganligini ko‘rsatadi.
Boburiylar davri madaniyatiga oid qimmatli ma’lumotlarni qamragan yozma
yodgorliklardan biri Abdusattor bin Qosim Lohuriyning 1612 yili Agra shahrida
yozgan “Majolisi Jahongiriy” nomli asari. Asarda Hindistonning o‘sha paytlardagi
Yevropa va Movarounnahr davlatlari bilan siyosiy-diplomatik hamda madaniy
aloqalari borasidagi ma’lumotlar havola etilgani holda, saroy muhitida turkiy
7

(o‘zbek) tiliga alohida e’tibor qaratilganligiga ham urg‘u berilgan. Bu haqda
adabiyotshunos Ismoil Bekjon shunday yozadi: “Chindan ham, o‘z tug‘ilgan
vatani va ona tili mavqeini davlat, madaniy hayot maqomida tutgan Bobur
vafotidan so‘ng Afg‘oniston, Hindiston kabi o‘lkalarda tug‘ilib o‘sgan keyingi
boburiylar avlodida bu xislatlarning paydo bo‘lish jarayonini, bir tomondan,
temuriylar sulolasining tarixiy shuhrati tufayli deb tushunib, ikkinchi jihatdan, bu
holatni “Boburnoma”ning tarbiyaviy ahamiyati bilan bog‘lasak, ayni haqiqatni
aytgan bo‘lamiz”. Olim o‘z fikrlarini davom ettirar ekan, Jahongir bin Akbar
“Jahongirnoma” asarida Kobulga ziyorat uchun borgani xotiralarini bayon etish
asnosida Jahongirning katta bobosi Bobur podshoh tomonidan o‘z xati bilan
ko‘chirilgan “Vaqoe’”sini o‘qib chiqqanini, Hindistonda tug‘ilib-ulg‘ayganiga
qaramasdan, turkiycha so‘zlashish va yozishdan benasib emasligini ta’kidlagan,
saroyda turkiy tilni o‘qituvchi muallimlar haqida ham ma’lumot bergan.
Ko‘rinadiki, Hindiston turkiy adabiyotining saroy atrofida rivoj topishida boburiy
hukmdorlarning xizmati beqiyos bo‘lgan.
Manbalardan yana biri «Nafoisul-maosirot» nomli tazkira. Bu asar biz uchun
yana shu bilan ham qimmatliki, unda Hindistonga safar qilgan hamda u yerda
turg‘un bo‘lib qolgan ko‘pgina mashhur o‘rtaosiyolik shoir va mutafakkirlar,
jumladan, Bazmiy, Manzariy Samarqandiy, Judoiy Termiziy, Sahmiy Buxoriy,
Mavlono Baqoiy Buxoriy, Badi’i Samarqandiy, Mushfiqiy, Nixoniy va boshqalar
haqida ma’lumot va axborot yozib qoldirilgan. «Nafoisul-maosirot» 1904 yili
Xorazmda yetuk olim Mulla Sayyid Abdullo bin Avazxo‘ja Eshon tomonidan
o‘zbek tiliga tarjima qilingan. Asarning tarjimasi Abu Rayhon Beruniy nomidagi
O‘zFAShI xazinasida (inv.№810) saqlanadi.
Yana bir manba Faxriy Hiraviyning “Ravzat us-salotin” asaridir. Yetti
bobdan iborat ushbu tazkiraning “She’rga mayl kursatgan va (she’r) aytgan
Samarkand va Xurosonning Amir Temur Kuragon avlodidan bo‘lgan sultonlari
zikrida” nomli uchinchi bobida Zahiriddin Muhammad Bobur podshoh va uning
avlodlari, yaqinlaridan Muhammad Nosir Mirzo, Muhammad Humoyun podshoh,
Komron Mirzo, Muhammad Askariy Mirzo, Muhammad Hindol Mirzo, Mirzo
8

Haydar kabilar haqida qimmatli ma’lumotlar berilgan. Lekin ushbu ijodkorlardan
Zahiriddin Muhammad Bobur va Komron Mirzoning turkiyda ijod etganligi qayd
etilgan, xolos. Jumladan, Zahiriddin Muhammad Bobur “... turkiy va forsiy
ash’orda va aruz va qofiyada yuksak mahorati bor edi... Forsiyda ham ravon va
aniq ayta olardi. Ammo turkiy she’riyatga moyilroq edi” deya ta’riflanib, ijodidan
bir bayt keltirilsa, Komron Mirzoga “... so‘z iqlimida tab’ va dilpazir nazm
javohirida turk va tojikning xusravidir” deb baho beriladi. Lekin uning turkiy
she’riyatidan namunalar keltirilmagan.
1.2. Zahiriddin Muhammad Bobur ijodida hayot bor
Dunyoning qaysi burchiga bormang, ajdodlarimiz merosiga ro baro kelasiz.ʻ ʻ
Ayniqsa, XIV-XV asrlarda Markaziy Osiyoda vujudga kelgan ijtimoiy-siyosiy
muhit, jahon tamaddunida alohida sahifa bo lib qoldi. Sohibqiron Amir Temur
ʻ
barpo etgan buyuk saltanatda ilm-ma rifat, riyoziyot, astronomiya, adabiy muhit
ʼ
yanada ravnaq topdi. Temuriy shahzodalarning ilm-ma rifatga katta e tibor
ʼ ʼ
qaragani tarixdan ma lum. Astronomiya va falakiyotshunoslikda Mirzo Ulug bek
ʼ ʻ
o zidan katta meros qoldirgan bo lsa, Temuriyzoda Zahiriddin Muhammad Bobur
ʻ ʻ
o zbek mumtoz adabiyoti, jug rofiya, tarix voqeligini muhrlashda katta mavqega
ʻ ʻ
erishdi. Ulug bobomizning sertashvish hayoti va jo shqin faoliyati siyosiy
ʻ ʻ
jihatdan inqirozga uchragan Temuriylar davlatining so nggi davriga to g ri keldi.
ʻ ʻ ʻ
Bobur Mirzo chekiga inqirozning barcha azob-uqubatlarini boshdan kechirish
tushgandi. Uning ruboiy va g azallarida akslantirilgan holatlarda ham ana shu ruh
ʻ
yaqqol bayon etilgan.
Ishqingda ko‘ngil xarobdur men ne qilay ?
Hajrinda ko‘nglim parobdur men ne qilay ?
Jismim aro pech-u tobdur men ne qilay ?
Jonimda ko‘p iztirobdur men ne qilay ?
Yurtimizda Bobur hayoti va ijodini o rganish va uning merosini qayta tiklash
ʻ
bo yicha qator ishlar amalga oshirildi. Jumladan, Xalqaro “Bobur” jamoat
ʻ
9

fondining izlanishlari tahsinga loyiq. Fond mamlakatimiz mustaqillikka erishgan
kunlardan boshlab ulug ajdodimiz merosini tiklashga kirishdi. Aytish mumkinki,ʻ
fond vakillari Temuriylar va Boburiylar o tgan yo llardan yurib katta ilmiy-
ʻ ʻ
madaniy boyliklarimiz bo yicha aniq ma lumotlarni to pladi. Afg oniston, Eron,
ʻ ʼ ʻ ʻ
Hindiston, Iroq, Rossiya, Xitoy mamlakatlari hududlarida mangu qo nim topgan
ʻ
ayrim buyuk ajdodlarimizning maqbaralari qayta tiklanib obod go shaga
ʻ
aylantirildi. Ekspeditsiya a zolari yillar mobaynida amalga oshirilgan izlanishlari
ʼ
natijasida Andijonda “Bobur va jahon madaniyati” muzeyi barpo etildi.
Univeristetimizda Boburning me’rosini o‘ganish va muhokama qilish uchun JIDU
va TDSHU da faxriy doktori hisoblangan PhD SHohid Tasleem bilan vebinar
bo‘lib o‘tti. Unda talabalar o‘larini qiziqtirgan barcha savollarga javob olishdi.
Shohid Tasleem Hindistonning Dehli shahrida Hindiston Milliy muzeyiga alohida
to‘xtalib o‘tdi. Mazkur muzey mamlakatning asosiy tarixiy-badiiy xazinasi
hisoblanib, u qadimgi yodgorliklarning boy kolleksiyasi, o tmishdagi
ʻ
sivilizatsiyalarning arxeologiya boyliklari hamda madaniyat va etnik xilma-xil
eksponatlarni o zida jamlagan. Hozirgi kunda muzeyda 200 mingdan ortiq hind va
ʻ
xorij san ati namunalari saqlanadi. Muzeyda Osiyo buyumlariga bag ishlangan va
ʼ ʻ
mintaqamizning Hindiston bilan bog lovchi ko p asrlik va samarali aloqalari
ʻ ʻ
haqida guvohlik beruvchi maxsus galereya tashkil etilgan. Ular orasida Boburiylar
va ular hukmronlik qilgan davrlarga oid ko plab eksponatlar bor. Ana shulardan
ʻ
biri Zahiriddin Muhammad Boburning 1528 yilda yozilgan “Devoni Bobur”ning
asl qo lyozmasi va 1640 yilda chizilgan “Shahzoda Doro Shukuhning to y
ʻ ʻ
marosimi” miniatyurasining nusxalaridir. Ushbu noyob asarlarni O zbekistonga
ʻ
qaytarish bo yicha Hindiston milliy muzeyiga Tashqi ishlar vazirligi tomonidan
ʻ
taklif bildirilgan edi. Muzey rahbariyati bilan olib borilgan muloqotlardan so ng
ʻ
hind do stlarimiz tarixiy manbalarning nusxalarini berishga rozi bo lishgan.
ʻ ʻ
Mazkur tashrif davomida Hindiston Milliy muzeyi Bosh direktori Budha Rashmi
Mani O zbekiston delegatsiyasiga yuqorida qayd etilgan qo lyozma va miniatyura
ʻ ʻ
nusxalarini rasman topshirganligi beixtiyor insonning ko‘ziga yosh hamda qalbida
ishonch va fahr tuyg‘ularini tug‘dirishi tabiiydir. Tadbir doirasida kutubxona
10

rahbariyati va olimlari bilan mutaxassislar almashish, hujjatli fil'mlar suratga
olish, kitoblar va ilmiy asarlar nashr etish, shu orqali tarixiy merosni o‘rganish va
uni ommalashtirish sohasida O‘zbekiston bilan Hindiston o‘rtasida hamkorlikni
chuqurlashtirishga oid kelishuvga erishildi. Bugungi kunda Boburiylar qoldirgan
merosni o‘rganish va xalqimizga yetkazish borasida Tashqi ishlar vazirligi,
mamlakatimizning Hindiston va Pokistondagi elchixonalari tomonidan izchil
tadbirlar amalga oshirilmoqda. Jumladan, buyuk davlat arbobi, shoh va shoir
Zahiriddin Muhammad Bobur tavallud topgan kun arafasida Hindistondagi
elchixonamiz bilan Rampur Raza kutubxonasi hamkorligida Boburiylar davriga
oid qo‘lyozma hamda miniatyuralar ko‘rgazmasi tashkil etildi. Bobur asarlaridan
parchalar, Amir Temur, Zahiriddin Muhammad Bobur, Shohjahon va Avrangzeb
tasvirlangan miniatyura, kitoblardagi rasm, badiiy asarlar ko‘rgazma
ekspozitsiyasidan joy oldi. Zahiriddin Muhammad Bobur Hindiston tarixida
alohida o‘rin olgan shaxslardan biri, – deydi ijtimoiy fanlar doktori, filolog-
sharqshunos Naki Abbos Kaifi (Hindiston). Shoh va shoir, uning avlodlari
Hindiston ijtimoiy-siyosiy, madaniy-ma'rifiy rivojiga munosib hissa qo‘shgan.
Boburiylar ko‘plab inshootlar bunyod qildi. Hind xalqi ular bilan hamisha
faxrlanib kelgan. Qayd etish joiz, Hindistonda 1774-yilda tashkil etilgan Rampur
Raza kutubxonasida Boburga tegishli ko‘plab qo‘lyozma, nodir eksponatlar
saqlanadi. Muzeyning Boburiylar davri tarixi, adabiyoti va san'ati bilan bog‘liq
bo‘limi ko‘pchilikda alohida qiziqish uyg‘otadi. Mashhur "Devoni Bobur"ning asl
nusxasi ham shu yerda saqlanmoqda. Bobur unda o‘z qo‘li bilan bitgan satrlar
mavjud. Boburiylar Hindiston taraqqiyotiga ulkan hissa qo‘shgan suloladir, deydi
Rampur Raza kutbxonasi mas'ul kotibi Sanam Ali Xon deb bizga ma’lumot berdi
PhD Shohid Tasleem. Bu tarixiy haqiqat. Boburiy podshohlar ilm-fan,
bunyodkorlik sohasida boshqalarga o‘rnak hisoblanadi. Ular homiyligida qurilgan
binolar bugun Hindiston, Pokiston, Bangladesh xalqlarining faxridir. Shuningdek,
boburiylar aql-zakavot, ijodiy ishlarda ko‘pchilikka o‘rnak. Ushbu sulola vakillari
tomonidan qoldirilgan bebaho ma'naviy meros hind va o‘zbek xalqlari boyligi.
Rampur Raza kutubxonasida saqlanayotgan Zahiriddin Muhammad Bobur va
11

boburiylar sulolasiga oid tarixiy ashyolar madaniy ildizlarimiz, tariximiz
o‘xshashligidan dalolatligini ko‘p marta takidladi doktor faxr bilan.
Tarixiy ma lumotlarga ko ra Bobur tiriklik paytida ikkita devon tuzgan. ʼ ʻ
Ularning
birinchisida Movarounnahr va Afg onistonda, ikkinchisiga Hindistonda yozgan
ʻ
she rlarini kiritgan. Bu haqda “Boburnoma”ning 925 hijriy, 1519 milodiy
ʼ
voqealari bayonida shunday deyiladi: “Hofiz Mir kotibning og a-inisi
ʻ
Samarqandtin kelib erdi, bu fursatta Samarqandg a ruxsat berib, Po lod Sultong a
ʻ ʻ ʻ
devonimni yibordim”. Bobur devoni Sharq mumtoz lirik janrlardagi asarlar
majmuasidan iborat to plam. Hozirgacha dunyo qo lyozma fondlari va
ʻ ʻ
kutubxonalarida Bobur devonining 9 ta qo lyozma nusxalari aniqlangan.
ʻ
Hindiston milliy kutubxonasida saqlanyotgan notugal, lekin shoir ijodiy merosini
aniqlashda muhim bo lgan bu qo lyozma chiroyli ta liq xati bilan ko chirilgan.
ʻ ʻ ʼ ʻ
Sahifalarida yuqori darajada bezaklar berilgan. Unda “Risolai Volidiya”, 2 ta
masnaviy, 24 ta ruboiy, 2 ta g azal, 3 ta qit a va “Aruz” risolasidan parcha o rin
ʻ ʼ ʻ
olgan. 20a varaq hoshiyasida podshohning evarasi Shohjahon tomonidan
tasdiqlangan Boburning asl dastxati mavjud. Shunga ko ra manba shoir vafotiga
ʻ
qadar o zi tomonidan tuzdirilgan deb hisoblanadi. Bundan tashqari Al-abd
ʻ
Mumahammad Boqiy tomonidan nasta liq xatida ko chirilgan “Devoni turkiy
ʼ ʻ
Bobur podshoh” Parij Milliy kutubxonasida, kotibi va ko chirilgan sanasi
ʻ
noma lum “Devoni Bobur chig atoyi” Istanbul universiteti kutubxonasida,
ʼ ʻ
“Devoni Sultonul-a zam Bobur Mirzo” Istanbuldagi To pqori saroyidagi Ravon
ʼ ʻ
kutubxonasida, “Devoni Mirzo Bobur” Istanbul shahar kutubxonasida, “Devoni
Bobur podshoh”ning ikkita nusxasi Hindistonning Haydarobod shahrida
joylashgan Salorjang muzeyida 4,18 raqamlari bilan joylashtirilgan. Mazkur
muzeydagi birinchi devonning ko chirilgan sanasi va kotibi noma lum 18-raqam
ʻ ʼ
bilan ro yxatga olingan devon esa 1774 yilda Ali Kotibiy tomonidan ko chirilgan.
ʻ ʻ
Shuningdek, 1776 yilda Boburiylardan Ajit Sing Jayd Bahodur buyrug i bilan
ʻ
Hayotali tomonidan ko paytirilgan “Devoni Bobur podshoh” Londondagi
ʻ
Britaniya muzey kutubxonasida, O zbekiston Fanlar akademiyasining Alisher
ʻ
12

Navoiy nomidagi adabiyot muzeyi fondida “Bobur devoni”ning Toshkent nusxasi
saqlanyapti.
Prezidentimiz Shavkat Mirziyoevning tashabbusi bilan boy tarixiy merosimiz,
ulug ajdodlarimiz hayoti va faoliyatini teran o rganishga e tibor va qiziqishʻ ʻ ʼ
kuchayib borayotgan shu kunlarda ushbu asarning oradan yigirma ikki yil o tib
ʻ
“Ma naviyat” nashriyoti tomonidan ikkinchi nashri amalga oshirilgani alohida
ʼ
e tiborga loyiqdir. Tarix haqiqatini avlodlar ongiga singdirishning eng ta sirchan
ʼ ʼ
usuli uni badiiy asarlar tiliga ko chirmoqdir. Zero, chinakam badiiyat namunasi
ʻ
o tmish voqeligini o quvchining nainki ongiga olib kiradi, balki bir vaqtning
ʻ ʻ
o zida qalbining tub-tubiga joylaydi. Dunyoda bizning xalqimiz darajasida
ʻ
muazzam tarixga, jahon tamadduniga beqiyos hissa qo shgan buyuk
ʻ
mutafakkirlarga boy millatlar ko p emas. Binobarin, shonli tariximizni, benazir
ʻ
ajdodlarimizning ibratga loyiq hayot yo lini badiiy asarlar orqali avlodlar
ʻ
ma naviy mulkiga aylantirish yozuvchi va shoirlarimiz oldida turgan dolzarb
ʼ
vazifalardandir. Taniqli adib Xayriddin Sultonning “Boburiynoma” asari ana shu
maqsadga xizmat qilishi jihatidan muhim ahamiyatga ega. Zahiriddin Bobur
siymosiga bolalikdan mehr qo ygan, “Tole yo qki…” ruboiysini maktabda o qib
ʻ ʻ ʻ
yurgan kezlaridayoq qalbiyu shuuriga joylagan, mashhur “Boburnoma”ni qayta-
qayta mutolaa etishni odatga aylantirib, bundan ko ngli cheksiz lazzat tuygan adib
ʻ
mazkur asarigacha ham badiiy nasrda bu ulug shaxs hayotini yoritish yuzasidan
ʻ
boy ijodiy tajriba to plagani ma lum. “Oy botgan pallada”, “Panoh” hikoyalari,
ʻ ʼ
“Tavba”, “Boburning tushlari” badialari va nihoyat, “Saodat sohili” qissasi
“Boburiynoma” ma rifiy romani yaratilishida adabiy-estetik zamin vazifasini
ʼ
o tagan.
ʻ
13

II.Bob. Bоbu riylar davri tarixi tarixshunosligi.
2.1. Bobur adabiy muhiti va uning manbalari
Ma’lumki, adabiy muhit muayyan saroy atrofida ijod etgan yirik shoir va
adiblar ta’sirida yuzaga keladi. Adabiy muhitning vujudga kelishi, albatta, yirik
ijodkorlar faoliyati, ular yaratgan ijodiy maktablar bilan bog‘liq. O‘zbek adabiyoti
tarixida Hirot, Toshkent, Qo‘qon, Buxoro, Samarqand va Xorazm adabiy muhiti va
adabiy davralari mashhurdir.
Adabiy muhit o‘zbek adabiyotining Alisher Navoiydan keyingi yirik vakili
Zahiriddin Muhammad Bobur nomi bilan ham bog‘liq. XVI asrda Zahiriddin
Muhammad Bobur tomonidan Hindistonda o‘rnatilgan “Buyuk Boburiylar
saltanati” qariyib uch asrdan ko‘proq vaqt mobaynida Hindistonda har tomonlama
ravnaq topgan davlat sifatida gullab yashnadi. Bobur nafaqat siyosiy arbob,
shuningdek, ijodkor sifatida o‘zidan katta va qimmatli meros koldirishi bilan
birga, o‘z atrofida ilm-fan, ijod ahlini birlashtirdi. Buning natijasida XV asrning
oxiri XVI asrning birinchi choragidagi siyosiy va ijtimoiy voqealar hamda
iqtisodiy tanglik girdobida bo‘lgan Hindistonga Movarounnahr va Xurosondan
fan, san’at va adabiyot namoyandalaridan iborat yangi bir guruh kirib keldi.
Ma’lumki, 1526 yil 27 apreldan Zahiriddin Muhammad Bobur Hindistonning
Panipat shahri atrofida Dehli saltanati hukmdori Sulton Ibrohimni (1517—1526)
yengib, Shimoliy Hindistonda o‘z hukmronligini o‘rnatgach, Kobulga xat yozib, u
yerda qolgan barcha qarindosh-urug‘lari, din peshvolari va davlat arboblari, olimu
shoirlar hamda butun haram ahlini Hindistonga chaqiradi. Bu tasvir
“Humoyunnoma” asarida shunday ifodalangan: “Tevarak-atrofdagi hamma
viloyatlarga elchilar jo‘natilib, kimda-kim agar bizga kelib mulozimat qilsa, har
tomonlama ra’iyat qilamiz, agar ular ichida ota-bobolarimizga xizmat qilgan
kishilar bo‘lsa, katta mukofotga sazovor bo‘ladilar; Sohibqiron va Chingizxon
avlodidan bo‘lgan har bir kishi bizning dargohimizga qaytib kelsin; Xudo bizga
14

Hindiston mamlakatini ato qildi, kelsinlar, to bu davlatni birga so‘raylik, degan
qat’iy buyruq yuborildi”. Gulbadanbegimning hikoya qilishicha, Kobuldan
Hindistonga tashrif buyurganlar ichida Zahiriddin Bobur xonadoniga mansub 96 ta
ayol ham bo‘lgan. Ularning hammalariga turar joy va ko‘ngillari tilagan in’omlar
tayin qilingan. Xuddi shunday munosabat olimu shoirlar, ijodkorlarga ham loyiq
topilgan.
Temuriylar saltanatining qulashi, O‘zbekxonlarning saltanat tepasiga kelishi,
Xuroson va Movarounnahrda ijtimoiy-siyosiy hayotdagi talato‘plar, adabiy
muhitning ma’lum ma’noda parokandalashuvi kabi voqealar mahalliy aholining,
ayniqsa, fan, san’at ahlining ma’lum bir qismi Hindiston sari azmi qaror
qilishining asosiy sabablaridan biriga aylandi. E’tiborlisi, Bobur o‘z faoliyati
davomida uzluksiz jang-jadallarda yurganda ham adabiy davra suhbatlari,
she’rxonliklar tashkil etishi, fan, san’at, madaniyat, adabiyot vakillariga alohida
e’tibor qaratishi ko‘pchilikka ma’lum edi. Shunday vaziyatda Zahiriddin
Muhammad Boburning yuqoridagi kabi qarori e’tiborsiz qolmadi. Turli soha
vakillari qatorida ijodkorlar ham Bobur saroyiga kelib adabiy muhit vakiliga
aylandi.
Zahiriddin Muhammad Bobur bu kabi siyosiy harakatlaridan tashqari,
o‘zining realistik tasvirga to‘yingan lirik va epik asarlari bilan ham o‘z davri va
o‘zidan keyin bir qancha ijodkorlarga adabiy ta’sir ko‘rsata oldi va Hindistonda
turkiy tildagi adabiyotning vujudga kelishiga tamal toshini qo‘ydi. Bu adabiy
muhitning rivojlanishi, gullab-yashnashi Bobur avlodlaridan Humoyun Mirzo
(1530-40-1556), Akbar (1556-1605), Jahongir (Shahzoda Salim, 1605-1628),
Shoh Jahon (Shahzoda Xurram, 1628-1658), Avrangzeb Olamgir (1658-1707),
Muazzamshoh (Bahodirshoh I, 1707-1712), Jahondorshoh (1712-1713), Farrux
Siyar (1713-1719), Muhammad Shoh (1719-1749), Ahmadshoh (1749-1754),
Olamgir (1754-1759), Ali Gavhar (Shoh A’lam, 1759-1806), Akbarshoh (1806-
1837), Bahodirshoh II (1837-1858) hukmronligi yillariga to‘g‘ri keladi.
Bobur izdoshlari qisman hind, urdu, fors-tojik, arab tillarida yaratgan asarlari
qatorida turkiy tildagi asarlari bilan tarixga muhrlandi. Jumladan, Bayramxon,
15

Xumoyun Mirzo, Hindol Mirzo, Askariy Mirzo, Komron Mirzo, Abulqosim
(Komron Mirzoning o‘g‘li), Azfariy, Forig‘iy, Diyda, Johila, Yusuf Faryobiy,
Saminiy–Fahm, Manzariy Samarqandiy, Mir Mahmud Mahviy, Ulfatiy, Yazdiy,
Tazarviy Abhariy, Sheroziy, Fahmiy Kazviniy, Navidiy, Siyakiy kabi shoirlar
Bobur asos solgan Hindiston turkiyzabon adabiyoti vakillaridir.
Bobur adabiy muhitining shakllanishiga doir fikrlar adabiy-tarixiy manbalar
asosida berildi. Bunda “Boburnoma” (Bobur), “Humoyunnoma”
(Gulbadanbegim), “Tarixi Rashidiy” (Mirzo Haydar), “Muzakkiri ahbob”
(Hasanxoja Nisoriy),
“Majolisi Jahongiriy” (Qosim Lohuriy), “Ravzat us-salotin” (Faxriy Hiraviy),
«Nafoisul-maosirot» kabi tarixiy, tazkira asarga tayanildi. Zahiriddin
Muhammad Bobur Hindistonda tashkil etgan adabiy muhit vakillari
haqida ma’lumotlar, ularning adabiy merosi va undan namunalar bir qancha
qo‘lyozmalar, tarixiy va adabiy manbalar orqali yetib kelgan. Jumladan,
Boburning “Boburnoma”, Gulbadanbegimning “Humoyunnoma”, Mirzo
Haydarning “Tarixi Rashidiy”, Abulfazl Allomiyning “Akbarnoma”, “Oyini
Akbariy” (“Akbar tuzuklari”), Ahmad Hirotiyning “Tabaqoti Akbariy”, Jahongir
bin Akbar “Jahongirnoma”, Qosim Lohuriyning “Majolisi Jahongiriy”,
Abdulqodir Badovoniyning “Muntaxab at-tavorix”, Abdulboqi Nihavandiyning
“Maosiri Rahimiy”, Mirzo Olim Mushrufning “Ansob us-salotin” kabi tarixiy
asarlari, Hasanxoja Nisoriyning “Muzakkiri ahbob”, Mutribiy Samarqandiyning
“Nusxai zeboyi Jahongir”, muallifi noma’lum bo‘lgan «Nafoisul-maosirot»,
Faxriy Hiraviyning “Ravzat us-salotin”, Sodiq Kitobdorning “Majma’ul-xavos”,
Po‘lotjon Qayumiyning “Tazkirai Qayumiy” tazkiralari mavzuga doir qimmatli
ma’lumotlar va adabiy matnlarni o‘zida qamraganligi bilan ahamiyatlidir.
Hindistondagi turkiy tildagi adabiyot haqidagi ilk ma’lumotlar Zahiriddin
Muhammad Boburning “Boburnoma”sida uchraydi. Garchi bu asarda yuqorida
tilga olingan ijodkorlarning aksariyati nomlari uchramasa-da, asarning
(“Boburnoma”ning – X.G.) Hindiston tasvirigacha bo‘lgan qismida tilga olingan
Mavlono Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy, Shayxim Suhayliy, Husayn Ali
16

Tufayliy, Osafiy, Binoiy, Sayfiy Buxoriy, Abdulloyi, Mir Husayn Muammoiy,
Mulla Muhammad Badaxshiy, Yusuf Badiiy, Ohiy, Muhammad Solih, Shoh
Husayn Komiy, Hiloliy, Ahliy kabi ijodkorlar va ularning ijodi an’analarining
targ‘iboti ham bu yurtda Xuroson va Movarounnahrdagi turkiy va forsiy tildagi
adabiyot haqida tasavvur beradi. «Boburnoma»ning 1525-1526 yillar voqealari
tafsiloti berilgan qismlari hamda undan keyingi saahifalarida ham tab’i nazmi
bo‘lgan yana bir qator shohu shahzodalar, amaldorlar, turli ijtimoiy tabaqadan
yetishib chiqqan shoirlar nomi eslatiladi, ular faoliyatiga doir ayrim ishoralar
yo‘l-yo‘lakay bo‘lsa-da, o‘rtaga tashlanadi. Xususan, Shayx Abul Vajd, Shayx
Zayn, Mullo Alixon, Turdibek, Xoksor, Bayramxon, Mirzoxon (Bayramxonning
o‘g‘li), Xavofiy, Forig‘iy, Faqiriy, Mavlono Yusufi Tabib, Surx Vadoiy,
«Maxzan ul-asror» vaznida masnaviy aytgan Mullo Baqoiy kabi turkiy va
forsiyda ijod qiluvchi shoir va yozuvchilarning zikr qilishi yoki Boburning Xo‘ja
Kalon bilan turkiy va forsiydagi yozishmalari, shuningdek, o‘g‘illari Humoyun,
Komron, Hindolga o‘zining ba’zi tarjimalari, maktub hamda she’rlarini yuborib
turganligi ayni adabiy muhitning shakllanish kurtaklarini ko‘rsatadi.
Manbalar ichida Hasanxoja Nisoriyning “Muzakkiri ahbob” va Muhammad
Haydar Mirzoning “Tarixi Rashidiy” asarlari Bobur va uning adabiy izdoshlari
tasvirining mufasalligi bilan ajralib turadi. Jumladan, Hasanxoja Nisoriyning
1566 yilda yozilgan “Muzakkiri ahbob” tazkirasida Zahiriddin Muhammad
Bobur, Humoyun Mirzo, Bayramxon, Komron Mirzo, Xoja Kalonbek kabi turkiy
va forsiy tilda ijod etgan shoirlar va ularning hind diyori bilan bog‘liq faoliyati,
ijod namunalaridan parchalar keltirilgan.
Shuningdek, tazkirada Mirzo Askariy, Hindol Mirzo, Mirzo Abdulqosim ibn
Komron, Nizomiddin Abulbaqo Hindiy, Shayx Boyazid Puroniy, Mavlono
Shahobiddin Muammaoiy, Mavlono Fozil Andijoniy, Mavlono Vosifiy, Shayx
Zaynuddin, Alibek, Mahram Ko‘ka, Hamdam Ko‘ka, Xojazodai Kobiliy, Mavlono
Mahramiy, Amir Muzaffar Turkman, Novidiy Nishoburiy, Mavlono Jomiy
Yatimbon, Xoja Yarko, Shayx Muhammad Tohir, Xoja Husayn Marviy, Qosim
Arslon, Sahmiy, Qosim Koxiy, Mavlono Zarifiy kabi Markaziy Osiyoning turli
17

viloyatlaridan, ayniqsa, Xuroson va Movarounnahrdan Hindistonga, umuman,
boburiylar huzuriga borgan ijodkorlar ham tilga olingan va forsiy tildagi
she’riyatidan parchalar berilgan. Lekin asarda bu ijodkorlarning turkiy tilda ijodi
haqida ma’lumot kuzatilmaydi. Shunday bo‘lsa-da, mazkur ijodkorlar Bobur va
boburiylar atrofida birlashganlar hamda shu adabiy muhitning vakillari sifatida
tarixda qolganlar.
Muhammad Haydar Mirzoning “Tarixi Rashidiy” asarida ham Zahiriddin
Muhammad Bobur haqida ishonarli ma’lumotlar berilgan. Muallif Boburning
xarakteri, fazilatlari, maqtovga loyiq jihatlari, ijodkorlik qobiliyati, adabiy merosi,
tarjimonligi haqida gapirar ekan shunday yozadi: «U turli go‘zal fazilatlar,
maqtovga loyiq sifatlarga ega podshoh edi. Barcha sifatlari ichidashijoat va
muruvvatpeshaligi ustun kelardi.Turkiy she’riyatda Mir Alisherdan keyin hech
kim uningchalik ko‘p yozmagan. U turkiyda ajoyib totli devon tartib bergan.
“Mubayyin” nomli she’riy asar yaratgan – juda foydali kitob bo‘lib, odamlar uni
fiqh dasturamali sifatida qabul qilishgan. U “Turkiy aruzni yozganki, bunday
yetuk asarni – turkiy aruzni ungacha hech kim bitmagan. Hazrat Eshon (Xoja
Ubaydulloh)ning “Risolai Volidiya” asarini nazmiy tarjima qilgan.
Uning “Vaqoe’” (“Boburnoma”) nomida turkiy tildagi tarixiy asari borki, u juda
ainq, tushunarli, shirali, sof jonli tilda bitilgan. Undan ayrim parchalar mazkur
“Tarix”da ham keltiriladi. Musiqiy va boshqa san’atlarda uning xonadonida
ungacha bunday iqtidorli kishi bo‘lmagan”. Ushbu parchalardan ma’lum
bo‘ladiki, Bobur shijoatli, muruvvatpesha inson bo‘lgan. Shoir, adabiyotshunos,
tarjimon, fiqh bilimdoni, o‘zbek nasrining noyob va go‘zal namunasi bo‘lgan
“Boburnoma”dek asarning muallifidir. E’tiborlisi shundaki, Muhammad Haydir
Mirzo o‘z asarini yaratishda Boburning “Boburnoma”sidan bevosita o‘rni bilan
foydalangan. Bu esa Muhammad Haydar mirzoning Bobur adabiy merosiga
izdoshlik asosida yondashganligini ko‘rsatadi.
Boburiylar davri madaniyatiga oid qimmatli ma’lumotlarni qamragan yozma
yodgorliklardan biri Abdusattor bin Qosim Lohuriyning 1612 yili Agra shahrida
yozgan “Majolisi Jahongiriy” nomli asari. Asarda Hindistonning o‘sha paytlardagi
18

Yevropa va Movarounnahr davlatlari bilan siyosiy-diplomatik hamda madaniy
aloqalari borasidagi ma’lumotlar havola etilgani holda, saroy muhitida turkiy
(o‘zbek) tiliga alohida e’tibor qaratilganligiga ham urg‘u berilgan. Bu haqda
adabiyotshunos Ismoil Bekjon shunday yozadi: “Chindan ham, o‘z tug‘ilgan
vatani va ona tili mavqeini davlat, madaniy hayot maqomida tutgan Bobur
vafotidan so‘ng Afg‘oniston, Hindiston kabi o‘lkalarda tug‘ilib o‘sgan keyingi
boburiylar avlodida bu xislatlarning paydo bo‘lish jarayonini, bir tomondan,
temuriylar sulolasining tarixiy shuhrati tufayli deb tushunib, ikkinchi jihatdan, bu
holatni “Boburnoma”ning tarbiyaviy ahamiyati bilan bog‘lasak, ayni haqiqatni
aytgan bo‘lamiz”. Olim o‘z fikrlarini davom ettirar ekan, Jahongir bin Akbar
“Jahongirnoma” asarida Kobulga ziyorat uchun borgani xotiralarini bayon etish
asnosida Jahongirning katta bobosi Bobur podshoh tomonidan o‘z xati bilan
ko‘chirilgan “Vaqoe’”sini o‘qib chiqqanini, Hindistonda tug‘ilib-ulg‘ayganiga
qaramasdan, turkiycha so‘zlashish va yozishdan benasib emasligini ta’kidlagan,
saroyda turkiy tilni o‘qituvchi muallimlar haqida ham ma’lumot bergan.
Ko‘rinadiki, Hindiston turkiy adabiyotining saroy atrofida rivoj topishida boburiy
hukmdorlarning xizmati beqiyos bo‘lgan.
Manbalardan yana biri «Nafoisul-maosirot» nomli tazkira. Bu asar biz uchun
yana shu bilan ham qimmatliki, unda Hindistonga safar qilgan hamda u yerda
turg‘un bo‘lib qolgan ko‘pgina mashhur o‘rtaosiyolik shoir va mutafakkirlar,
jumladan, Bazmiy, Manzariy Samarqandiy, Judoiy Termiziy, Sahmiy Buxoriy,
Mavlono Baqoiy Buxoriy, Badi’i Samarqandiy, Mushfiqiy, Nixoniy va boshqalar
haqida ma’lumot va axborot yozib qoldirilgan. «Nafoisul-maosirot» 1904 yili
Xorazmda yetuk olim Mulla Sayyid Abdullo bin Avazxo‘ja Eshon tomonidan
o‘zbek tiliga tarjima qilingan. Asarning tarjimasi Abu Rayhon Beruniy nomidagi
O‘zFAShI xazinasida (inv.№810) saqlanadi.
Yana bir manba Faxriy Hiraviyning “Ravzat us-salotin” asaridir. Yetti
bobdan iborat ushbu tazkiraning “She’rga mayl kursatgan va (she’r) aytgan
Samarkand va Xurosonning Amir Temur Kuragon avlodidan bo‘lgan sultonlari
zikrida” nomli uchinchi bobida Zahiriddin Muhammad Bobur podshoh va uning
19

avlodlari, yaqinlaridan Muhammad Nosir Mirzo, Muhammad Humoyun podshoh,
Komron Mirzo, Muhammad Askariy Mirzo, Muhammad Hindol Mirzo, Mirzo
Haydar kabilar haqida qimmatli ma’lumotlar berilgan. Lekin ushbu ijodkorlardan
Zahiriddin Muhammad Bobur va Komron Mirzoning turkiyda ijod etganligi qayd
etilgan, xolos. Jumladan, Zahiriddin Muhammad Bobur “... turkiy va forsiy
ash’orda va aruz va qofiyada yuksak mahorati bor edi... Forsiyda ham ravon va
aniq ayta olardi. Ammo turkiy she’riyatga moyilroq edi” deya ta’riflanib, ijodidan
bir bayt keltirilsa, Komron Mirzoga “... so‘z iqlimida tab’ va dilpazir nazm
javohirida turk va tojikning xusravidir” deb baho beriladi. Lekin uning turkiy
she’riyatidan namunalar keltirilmagan.
Boburning serqirra ijodi va uning davridagi saroy adabiy muhiti ko‘pgina
safdosh va yosh qalamkashlarni ilhomlantirib, Hindiston turkiyzabon
adabiyotining ravnaqi uchun mustahkam asos yaratdi. Boburning ijodiy va siyosiy
faoliyatining eng muhim jihati shundaki, shoh Bobur umrining so‘nggi yillaridagi
orzusi – butun Hindistonni yagona kuch ostida birlashtirishga ulgurmagan bo‘lsa
ham, ammo shoir Bobur o‘z xalqi adabiyotini osmono‘par Himolay tog‘laridan
olib o‘tib, uning badiiyatini Hindistonda kengaytirish sharafiga muyassar
bo‘ldi.Turkiygo‘y shoirlarning aksariyati o‘z tillari qatori ayni vaqtda forsiyda
ham qalam surganlar.
2.2. Boburiylar adabiy muhitida turkiy tilga bo‘lgan munosabat
Zahiriddin Muhammad Bobur va boburiylar hukmronligi davri (1526-1858)
Hindiston adabiy muhitida forsiy, hindiy, urdu tillari bilan birgalikda turkiy til
(eski o‘zbek tili, chig‘atoy turkiysi) ham o‘z mavqiega ega edi. Turkiy tilning
Bobur saroyida muloqot tili sifatida amal qilishi, hukmdor hamda ijodkor
Boburning, asosan, turkiy tilda qalam tebratishi va adabiy merosini o‘z
davridayoq ko‘plab kitobxonlar tomonidan sevib o‘qilishi adabiy muhitga ham o‘z
ta’sirini ko‘rsatmay qolmadi. Turkiy tildagi adabiyot boshqa tillardagi adabiyot
bilan yonma-yon holatda rivojlandi, forsiy-turkiy tillarga asoslangan
20

zullisonaynlik an’anasining shakllanishiga imkon yaratildi. Natijada Hind adabiy
muhitidagi forsiy-hindiy, forsiy-urdu tillariga asoslangan zullisonaynlik safi
forsiy-turkiy tillardagi ikkitillilik bilan boyidi, rang-baranglashdi.
Bobur va boburiylar davri adabiy muhitida turkiy tilning mavqei va o‘rni,
turkiyzabon ijodkorlar adabiy merosi bir qancha olimlar tomonidan o‘rganilgan
bo‘lsa-da, ishimizda mazkur masalaga muxtasar o‘z fikr-mulohazalarimiz bilan
yondashish, adabiy manbalar, ilmiy tadqiqotlar asosida ma’lumotlarni
umumlashtirish asnosida yangi ma’lumotlarni qo‘shishni joiz topdik.
Bobur adabiy muhitining shakllanishiga doir fikrlar adabiy-tarixiy manbalar
asosida berildi. Bunda Seydi Ali Raisning “Mir’otul mamolik”, Hasanxoja
Nisoriyning “Muzakkiri ahbob”, Abdusattor bin Qosim Lohuriyning “Majolisi
Jahongiriy”, Jahongir bin Akbarning “Jahongirnoma” kabi tarixiy, tazkira
asarlarga tayanildi.
XVI-XVIII asrlarda yaratilgan tarixiy, adabiy manbalar, qo‘lyozma
asarlardagi
ma’lumotlarga tayanib aytish mumkinki, turkiy til asosan Bobur, Humoyun
hukmronligi davrida ularning va ular atrofidagi Bayramxon, Komron Mirzo,
Shayx Zayn, Xo‘ja Kalon, Turdibek Xoksor, Forig‘iy kabi turkiygo‘y
ijodkorlarning sa’y-harakatlari bilan adabiy muhitda yetakchi tillardan biriga
aylandi, lekin davlat tili darajasiga ko‘tarila olmadi. Boburning qisqa muddatli
hukmronligi davrida Hindiston adabiy muhitiga kirib kelgan turkiy til, Humoyun
hukmronligi davrida ham adabiy muhitning yetakchi tillaridan bo‘ldi. U turkiy
tilga alohida e’tiborda bo‘lib, saroy adabiy muhitida bu tilda ijod etishni qo‘llab-
quvvatladi, hatto o‘zi ham shu tilda ijod etdi. Uning turkiy tilga bo‘lgan rag‘bati
hamda bu tildagi she’riyati haqida munozarali fikrlar ham bor. Hindistonlik olim
M.G‘anining ma’lumotiga ko‘ra, “Humoyun turkiyni nazar-pisand qilmaganligi
uchun bu til tez orada hind adabiy davralarida o‘z o‘rnini yo‘qota boshlagan”.
Olim ushbu fikrlarni qanday ilmiy asosga tayanib bildirmoqda, bu – bizga
noma’lum. Holbuki, bir necha tarixiy manbalardagi ma’lumotlar M.G‘anining
fikrlarini rad etadi. Holbuki, Humoyun Mirzo turkiy tilga va shu tildagi
21

adabiyotga ham bee’tibor bo‘lmagan, aksincha, o‘z ajdodlari tilini qo‘llab-
quvvatlagan, shu tilda ijod etishga sharoit yaratgan. Bu haqda tarixshunos olima,
akademik S.Azimjonova turk admirali Seydi Ali Raisning “Mir’otul mamolik”
(“Mamlakatlar ko‘zgusi”) asaridagi ma’lumotlarga tayangan holda shunday e’tirof
etadi: “Seydi Ali Rais Humoyun va uning saroyidagi kishilarning fan va
madaniyat arboblariga bo‘lgan katta hurmatlari masalasiga to‘xtab, Humoyun
podshohning adabiyotga munosabati haqida ayrim fikrlar bayon qiladi. Uning bu
ma’lumoticha, Dehlida, Humoyun saroyida buyuk Alisher Navoiy tili, o‘sha
zamon termini bilan aytganda, chig‘atoy turkisi, ya’ni o‘zbek tilida she’r yozish,
mushoira etishga ko‘p o‘rin berilgan. Humoyun saroyida uning har xil
lavozimdagi yaqinlari o‘zbek tilida she’r yozganlar va saroydagi bo‘ladigan
mushoiralarda o‘z she’rlari bilan ishtirok etganlar”.
Darhaqiqat, “Mir’otul mamolik” asarida ushbu fikrlarni tasdiqlovchi bir
necha voqealar, tarixiy shaxslar bilan bog‘liq tasvirlar uchraydi. Jumladan,
Humoyun podshohning safdoshi, uning o‘qlarini qo‘riqlovchi vazifasini bajargan
Xushxolbek hamda saroyda oftabachi lavozimida bo‘lgan, podshohning ishonchli
kishilaridan biri Mirzo Abdurahmon, podshohning eng yaqin kishisi, sirdoshi va
muhrdori Shohinbek kabilar ana shu mushoiralarda faol qatnashgan turkiygo‘y
shoirlardan bo‘lgan. Hatto Seydi Ali Raisning o‘zi ham ular bilan mushoiraga
kirishib, turkiy tilda ularga bag‘ishlab yoki ularning taklifiga ko‘ra she’rlar
yozgan, ularga maqtovli misralar tuhfa etgan. Bu haqda asarda shunday yoziladi:
“Podshohning yaqin mirzolaridan Xushholbek ismli bir yigit bilan tanishdim. U
podshohning o‘q-yoyini qo‘riqlar, saroydagi mushoiralarga qatnashib turar edi.
Bir kun suhbat vaqtida bir munosabat bilan u menga ikki g‘azal yozishimni taklif
etdi; qofiya va radifni ham tayin qildi. Ertasi kun g‘azallarni yozib keltirib,
podshohning oliy majlisida o‘qidim...
Shu g‘azallarim Hind viloyatida shuhrat topdi; hamma yod olib o‘qiy boshladi.
Men mirzolardan podshohning oftabachisi Abdurahmon bilan tanishdim. U ham
podshohning yaqin do‘stlaridan bo‘lib, uning (podshoh Humoyunning – X.G.)
ishonchiga sazovor bo‘lganlardan biri edi. Ko‘pincha, u podshohning xos
22

suhbatlarida o‘tirar, adabiy bahslarga qatnashardi. U bilan ham bir necha marta
mushoira etdim va bir munosabat bilan ikki g‘azal yozib, unga taqdim qildim.
Shunday qilib, ular bilan kecha-kunduz tinmay bahslashardim”.
Hatto Seydi Ali Rais o‘zining Hindiston fathiga bag‘ishlab turkiy va forsiy tilda
aralash yozilgan bir tarix she’rini hamda turkiy tildagi ikki g‘azalini Humoyun
podshohga tuhfa qilganligini e’tirof etadi. Muallifning yozishicha, podshoh
mazkur g‘azallardan ancha zavqlangan, lekin unga o‘z yurti Rumga ketishga
ruxsat bermagan. Qachonki, zij va taqvim vositasi bilan quyosh tutilishi (kusuf),
oy tutilishi (xusuf) vaqtini bilishni, usturlabdan foydalanishni, umuman,
astronomiyani o‘rgatsa, ruxsat berilishini bildirgan. Shu sabab bir muddat
Humoyun saroyida bo‘lgan Seydi Ali Rais adabiy muhit ishtirokchisiga aylangan.
Shuningdek, Humoyun Mirzoning o‘zi ham forsiy til qatori turkiy tilda ham
ijod etgan. Bu haqda bir necha manbalar ma’lumot beradi. Jumladan, Hasanxoja
Nisoriy “Muzakkiri ahbob” asarida shunday yozadi: “Va bu turkiy matla’ ham
podshohning oliy maqolotidandir. Matla’:
Menki bulbuldek gulidin kuymisham ohang ila,
O‘t solibtur jonima ruxsorai gulrang ila”.
Sodiq Kitobdorning “Majma’ul- havos” asarida esa uning turkiy tilda
yozilgan
quyidagi ikki bayti o‘z davrida nihoyatda keng tarqalgan va mashhur bo‘lganligi
ta’kidlangan:
G‘ariblig‘ g‘amidin mehnatu malolim bor,
Bu g‘amdin o‘lmakka yetdim g‘arib holim bor,
Visoli davlatidin ayrilibmen mahzun,
Tirikmenu bu tiriklikdin infiolim bor..
Yana bir manba muallifi Som Mirzoning yozishicha, “Humoyun turkiyda ham
juda nozik did bilan ash’or yozgan”. Shunday ekan Humoyunning turkiy tilga
bee’tiborligi, qo‘llab-quvvatlamaganligi va shu tilda ijod etmaganligi haqidagi
fikrlar asossizdir.
Boburiyzoda hukmdorlardan Akbar davrida O‘rta Osiyodan ilm-fan,
23

madaniyat, adabiyotning eng ko‘p sonli vakillari kirib kelgan bo‘lsa-da, turkiy
tilga bo‘lgan e’tibor ancha pasaygan, forsiy til davlat tili darajasiga ko‘tarilgan,
adabiy muhitda ham bu tilga e’tibor kuchaygan. Bu haqda akademik
S.Azimjonova shunday yozadi: “Boburning o‘g‘illari Humoyun, Komron va
ularning atrofidagilar saroyda fors va urdu tillari bilan bir qatorda eski o‘zbek
tilini ham saqlab qolishga intilishgan bo‘lsa, Akbar bu oqimni qo‘llab-
quvvatlashdan to‘xtaydi. U sanskrit tilidan ham, eski o‘zbek tilidan ham muhim
tarixiy asarlarni fors tiliga tarjima qilishda katta mehnat qiladi.
Shunday qilib, Akbarshoh davrida “Boburnoma” birinchi marta Abdurahimxon
tomonidan fors tiliga tarjima qilingan. “Boburnoma”ni fors tiliga tarjima qilish
zarurati, albatta, mamlakat ijtimoiy hayoti taqozo etgan katta talablar bilan bog‘liq
holda yuzaga kelgan. Hindistonga Bobur tomonidan olib kelingan va Humoyun,
Komron, Bayramxonlar tomonidan qo‘llab-quvvatlangan eski o‘zbek tili ma’lum
rol o‘ynagan bo‘lsa-da, mamlakat madaniy hayotida yetakchi o‘rin egallagan
davlat tiliga aylana olmadi. Akbarshoh davrida bunday til forsiy til edi. O‘rta
asrlarda Hindistonda fors tilining o‘rni katta edi, chunki bu til Hindistonda
yashovchi turli xalqlar o‘rtasida vositachi bo‘lib xizmat qilgan”. Bunga sabab
Akbar podshohning ijtimoiy-siyosiy sohalarda olib borgan islohatlari edi. Chunki
u musulmon va hindularning madaniy uyg‘unligiga ko‘proq urg‘u berdi. Buning
natijasida uning hukmronligi davrida “... mo‘g‘ullar davlati asta-sekin o‘z
qiyofasini o‘zgartirib, yangi kelgan unsurlar, begonalar holatidan umumhind
davlatiga aylandi. Bu jarayon ikki yo‘l bilan amalga oshirildi: hindularni
mamlakat boshqaruviga jalb qilish va mo‘g‘ul hokimiyati (boburiylar davlati –
X.G.) vakillarini mahalliy sharoit va talablarga moslashtirish»”. Akbar davridagi
turkiy tilga bo‘lgan passiv munosabat uning vorislari Jahongir va Shohjahonlar
davrida ham saqlanib qolgan bo‘lsa-da, lekin turkiy til butunlay iste’moldan
chiqib ketmadi. Chunki rasmiy doira vakillari hamda saroy ahllari orasida turkiy
tilni biladiganlar bo‘lgan. Birgina misol. Akbarshoh davrida “Boburnoma”ni
birinchi marta Abdurahimxon tomonidan forsiy tilga tarjima qilinishining o‘ziyoq
har ikki til (turkiy va forsiy)ning yetuk mutaxasislari mavjudligini ko‘rsatadi.
24

Abdusattor bin Qosim Lohuriyning 1612 yili Agra shahrida yaratgan “Majolisi
Jahongiriy” nomli asarida yozilishicha, Akbarshohning o‘g‘li Jahongir (Shahzoda
Salim, 1605-1628) bobolarining vatani Movarounnahrga bo‘lakcha muhabbat
qo‘ygan, uning tarixiga qiziqqan, hatto turkiy tilni yaxshi bilgan. “Majolisi
Jahongiriy”ning ko‘plab o‘rinlarida ham Jahongirning saroydagi asli balxlik va
movarounnahrlik amaldorlar, Samarqand, Buxorodan kelgan davlat elchilari va
sayyohlar bilan faqat turkiy tilda gaplashgani alohida qayd etilgan. Shunga
muvofiq ma’lumot Jahongir bin Akbarning “Jahongirnoma” asarida ham
uchraydi. Asarda yozilishicha, Totorxon laqabli Tatarbek bin Ali Muhammad
Akbar podshohning saltanati oxirlarida (1605) Shohjahon bin Jahongir (Shahzoda
Xurram, 1628-1658)ga turkiy til o‘rgatuvchi muallim qilib tayinlangan. Jahongir
bin Akbar davrida ham u saroyda turk tilidan muallimlik qilish bilan birga
“bakovulbegi” kabi boshqa katta mansab va mukofotlar bilan taqdirlangan.
Demak, Jahongir ham, uning o‘g‘li Shohjahon ham turkiy tildan bebahra
bo‘lmagan. Aksincha, saroyda shahzodalarning turkiy tilda tahsil olishlari uchun
muallimlar tayinlangan. Shu o‘rinda bir savol tug‘iladi. Akbar va uning vorislari
Jahongir, Shohjahonlar davrida turkiy tilga bo‘lgan e’tibor birmuncha pasaygan
bo‘lsa, nega bu tilda tahsil olish an’anasi saqlab qolingan? Bunga sabab XVI-
XVIII asrlarda Hindiston va O‘rta Osiyo davlatlari orasida har tomonlama
o‘rnatilgan diplomatik munosabatlar edi. Yana bir sabab Hind zaminidagi
boburiyzodalarning o‘qimishli kishilar sifatida ota-bobolarining vatani
Movarounnahrga, tiliga, madaniyatiga bo‘lgan qiziqishlaridir. Jumladan,
“Jahongirnoma” asarida Jahongir bin Akbarning Kobulga ziyorat uchun borgani
xotiralarini bayonida shunday ma’lumotlar bor: “Kobul ta’rifi borasida hazrat
firdavsmakon Bobur podshohning “Voqeot” kitobi ko‘zdan kechirildi. Bu
qo‘lyozma nusxa butunligicha alarning muborak xati bilan bitilgan edi. Faqat
uning Kobul ta’rifidagi to‘rt juzvini qo‘shimcha ravishda o‘z xatim bilan bitib,
mazkur juzvlar oxiriga ham bu to‘rt juzvning mening xatim bilan yozilganini
ko‘rsatib turishi uchun turkiycha tilda iboralar yozib qo‘ydim. Hindistonda
tug‘ilib-ulg‘ayganimga qaramasdan, turkiycha so‘zlashish va yozishdan quruq
25

qolgan emasman”. Boburiyzodalarning bu qiziqishu intilishlarning natijasida
Hindiston va O‘rta Osiyo madaniy, adabiy aloqalari boshqa sohalar singari
yanada rivoj topdi.
Boburiyzoda hukmdorlardan Avrangzeb Olamgir (1658-1707) davrida turkiy
tilning mavqei nisbatan biroz yuqorilaydi. Bu davrda yaratilgan lug‘atlar, mazkur
tilda yaratilgan asarlar, shu tildagi yozishmalar fikrimiz dalilidir. Muhammad
Yaqub Changiy Avrangzebning ko‘rsatmasi bilan “Kelurnoma” yoki “Chig‘atoy-
forscha lug‘at” nomli asarni turkiy tildagi yaratgan. Muhammad Yoqub Changiy
o‘z kitobiga qisqacha so‘zboshi berib, unda eski o‘zbek tilining grammatik
tuzilishiga bag‘ishlangan kitob yaratish g‘oyasini unga Avrangzebning o‘zi
berganligini ta’kidladi. Bu muqaddimada aytilishicha, “Kelurnoma” muallifi
Avrangzebning saroy olimi va uning ilm-fan, madaniyat va adabiyot sohasidagi
ichki faoliyatining ilhomlantiruvchisi bo‘lgan. Changiy o‘z homiysi haqida
o‘zgacha iliqlik bilan gapirib, kitob so‘zboshiga unga bag‘ishlangan she’riy qasida
qo‘yadi. Bu qasida eski o‘zbek tilida, kitobning so‘zboshi esa fors tilida yozilgan.
Bularning barchasi Avrengzebning o‘zi ham turkiy tilini yaxshi bilganidan dalolat
beradi. Boburiylar davri adabiy muhitida turkiy tilning forsiy, hindiy, urdu tillari
bilan yonma-yon holatda mavjud bo‘lishi Zahiriddin Muhammad Boburning sa’y-
harakatlariga bevosita bog‘liq edi. Boburiylarning keyingi avlodlari davri adabiy
muhitida turkiy tilning mavqei Bobur, Humoyun, Avrangzeb davridagidek yuqori
bo‘lmagan bo‘lsa-da, butunlay iste’moldan chiqib ketmadi. Saroyda turkiy tilga
bo‘lgan e’tibor butunlay yo‘qolib ketmadi. Bunga sabab boburiy hukmdorlarining
ota yurti - Movarounnahr, umuman, O‘rta Osiyo bilan aloqalarining yaqinligi, bu
o‘lkaga bo‘lgan qiziqishi, e’tiborida edi. Boburiylar davrida turkiy til bir tekis
rivojlanish bosqichida bo‘lmasa-da, adabiy muhitda shu tildagi adabiyotning
vujudga kelishiga to‘sqinlik qilmadi. Natijada XVI asrda turkiy tildagi adabiyot
teritoriya jihatdan kengayib, Hindistonda ham yangi bir qatlamni tashkil etdi.
26

Xulosa
Boburning serqirra ijodi va uning davridagi saroy adabiy muhiti ko‘pgina
safdosh va yosh qalamkashlarni ilhomlantirib, Hindiston turkiyzabon
adabiyotining ravnaqi uchun mustahkam asos yaratdi. Boburning ijodiy va siyosiy
faoliyatining eng muhim jihati shundaki, shoh Bobur umrining so‘nggi yillaridagi
orzusi – butun Hindistonni yagona kuch ostida birlashtirishga ulgurmagan bo‘lsa
ham, ammo shoir Bobur o‘z xalqi adabiyotini osmono‘par Himolay tog‘laridan
olib o‘tib, uning badiiyatini Hindistonda kengaytirish sharafiga muyassar
bo‘ldi.Turkiygo‘y shoirlarning aksariyati o‘z tillari qatori ayni vaqtda forsiyda
ham qalam surganlar.
Darhaqiqat, Bobur va uning ajdodlari bilan bog liq hali ochilmay qolayotganʻ
masalalar, ularga tegishli tarixiy dalillar oz emas. Boburiylarning moddiy merosi
sanalgan “Bobur devonining” esa qaytarilgani xalqimiz uchun ajoyib sovg a
ʻ
bo ldi. Boburning avlodlariga qoldirgan boy va bebaho merosi Markaziy Osiyo,
ʻ
hind, afg on xalqlari o rtasidagi uzviy halqa bo lib keldi va bundan keyin ham
ʻ ʻ ʻ
shunday bo lib qoladi. Xalqlar o‘rtasidagi ma'naviy-ma'rifiy, ilm-fan sohasidagi
ʻ
yaqinlik buyuk ajdodlar qurdirgan imoratlarda ham o‘z aksini topgan. Xususan,
Dehlidagi Humoyun maqbarasi, “Qizil qal'a”, “Ko‘hna qal'a”, Agradagi “Toj
Mahal” va Akbarshoh maqbarasi kabi majmualar Hindiston va O‘zbekiston
umumiy tarixi, madaniy an'analari haqida so‘zlaydi. Qayd etish darkor, zamonaviy
Pokiston hududida ham Boburiylar tomonidan qurilgan 10 dan ortiq mashhur
inshoot saqlanib qolgan. Jumladan, Shohjahon davrida qurilgan Akbar saroyi,
Avrangzeb hukmronligi davrida Lahorda qad ko‘targan Badshoxi Masjidi
boburiylar salohiyatidan darak beradi. Xususan, 1673 yilda qurilgan Badshoxi
masjidi kattaligi jihatidan dunyoda 1986 yilga qadar birinchi o‘rinda turgan edi.
Boburiylar sulolasining buyuk namoyandalaridan Akbarshoh davri obidalardan
biri– Lahor qal'asidir. U 1566-yilda barpo etilgan. Jahongir humronligi davrida
qurilgan “Xiron-minor”, Jahongir maqbarasi, Shohjahon hukmronlik yillari barpo
etilgan Shohjahon masjidi va Shalimar bog‘lari jahon me'morchiligining nodir
27

durdonalari hisoblanadi. Shalimar bog‘lari 1981 yili YuNESKO ro‘yxatiga
kirilgan. Bunday misollarni ko‘plab keltirish mumkin. Shu o‘rinda ta'kidlash joiz,
Pokiston hududida Boburiylar tomonidan bunyod etilgan inshootlarning katta
qismi Lahor shahrida joylashgan. Bundan ko‘rinib turibdiki, ushbu shahar o‘z
davrida boburiylarning yirik ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy-ma'rifiy markazlaridan
hisoblangan. Yurtimizda Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev rahbarligida
tariximizni, buyuk ajdodlarimiz merosini o‘rganish va ularni yoshlar o‘rtasida
keng targ‘ib qilishga alohida e'tibor qaratilmoqda. Bu yoshlarni buyuk ajdodlar
qoldirgan meros va milliy qadriyatlarga hurmat ruhida tarbiyalashga xizmat
qilyapti. Zahiriddin Muhammad Bobur va uning avlodlari tomonidan qoldirilgan
bebaho ilmiy va ma'naviy-madaniy meros esa buyuk bobokalonlarimiz bilan
faxrlanish, yurtni, Vatanni sevish tuyg‘ularini yanada jo‘sh urdiradi.
28

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Азимджанова С. Индийский диван Бабура. – Т.: «Фан», 1966.
2. Бекжон И. Бобурийлар маданиятига оид манба.//«Ўзбекистон адабиёти ва
санъати» газетаси, 2013 йил 23-сон.
3. Воҳидов Р. Биз билган ва билмаган Бобур. Адабий ўйлар. –Т.:
“Маънавият”, 2008. – Б.120.
4. Гулбаданбегим Заҳириддин Бобур қизи. Ҳумоюннома. //Форс тилидан
С.Азимжонова тарж.- Т.: “Маънавият”, 1998. – Б.104.
5. Заҳириддин Муҳаммад Бобур. Бобурнома. “Шарқ”, -Т.: 2002. – Б.336.
6. Иномхожиев Р. XVI аср Ҳиндистон адабий ҳаётида туркий-форсий икки
тиллилик. –T.: Фан, 1993. – Б.208.
7. Муҳаммад Ҳайдар мирзо. Тарихи Рашидий. – Т.: “Sharq”, 2010. – Б.720.
8. Низомиддинов И. Маданий ҳамкорлигимиз саҳифаларидан. -Т.: «Фан»,
1987.-Б.54.
9. Низомиддинов Н. Буюк Бобурийлар тарихи (XVI-XIX аср).–Т.:“Fan va
texnologiya”, 2012, - Б.516.
10. Sulaymonov I.I. Description of Victorious and Vanquished Man psychology
in «Boburnoma» // International Journal of Science and Research (IJSR). – India,
2018. Volume 7. Issue 1. – P. 1220-1223 (Index Copernicus Value 79.57 / Impact
Factor: 6.391).
11. Sulaymonov I.I. An artistic interpretation of Babur's personality in world
literature. Journal of critical reviews. Received: 24 April 2020 Revised and
Accepted: 04 July 2020. – P. 6218-6223
12. Фахрий Ҳиравий. Равзат ус-салотин. Жавоҳир ул-ажойиб. –Т.: «Mumtoz
so’z»,2014. – Б.192.
13. Ходжаева Т.А.Ўзбекистон ва Ҳиндистон адабий алоқалари тарихидан. –
Т.: Тошкент давлат шарқшунослик институти, 2011. – Б.128.
14. Ҳасанов С. Азфарийнинг илмий-адабий мероси. - Т.: «Адабий мерос»,
1977. 9-сон.
15. Ҳасанов С. Мирзо Комрон девони. – Т.:«Адабий мерос», 1986, 3-4 сонлар.
16. Ҳасанхожа Нисорий. Музаккири аҳбоб. Тазкира.-Т.: А.Қодирий номидаги
халқ мероси нашриёти, 1993. – Б.344.
29

Bоburiylar davri tarixi tarixshunosligi.

Купить