Boburnomada Hindiston tabiati tarixi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	163.0KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	10 Dekabr 2024
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Alisher

Ro'yxatga olish sanasi 03 Dekabr 2024

72 Sotish

Boburnomada Hindiston tabiati tarixi

Sotib olish

BOBURNOMADA HINDISTON TABIATI
TARIXI
REJA:
I. KIRISH.
1. ZAHIRIDDIN MUHAMMAD BOBURNING HAYOTI VA SIYOSIY
FAOLIYATI
2. ZAHIRIDDIN MUHAMMAD BOBURNING “ BOBURNOMA”
ASARI MUHIM TARIXIY MANBA.
3. ZAHIRIDDIN MUHAMMAD BOBURNING “ BOBURNOMA”
ASARINING MAZMUN VA MOHIYATI.
4. ZAHIRIDDIN MUHAMMAD BOBURNING “ BOBURNOMA”
ASARIDA HINDISTON TABIATI
II. XULOSA
III. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR VA MANBALAR

KIRISH
Qadimiy Movarounnahr va undagi xalqlar hayoti haqida jonli guvohlik
beruvchi asarlar orasida “ Boburnoma “ alohida ajralib turadi. Ajoyib lirik shoir,
o’zbek adibi Zahiriddin Muhammad Bobur tomonidan yaratilgan bu asar ijtimoiy-
tarixiy, ilmiy, tabiiy va adabiy lingvistik ma’lumotlar xazinasidir unda 1494-yildan
1530-yilgacha O’rta Osiyo, Afg’oniston va Hindistonda kechgan voqealar bayon
etilgan. Bobur tarixiy faktlarni shunchaki qayd etish jangu-jadallar, yurishlar
haqida xronologik axborot berish bilangina kifoyalanmay, voqealarni jonli tilda
qiziqarli hikoya qiladi, manzara chizadi, tabiatni, etnografik holatlarni tasvirlaydi,
davrni, uning xususiyatlarini gavdalantiradi. Shu sababdan asar faqat ilmiy –tarixiy
ahamiyati bilan emas, balki o’zbek badiiy nasrining yorqin namunalaridan biri
sifatida ham biz uchun qimmatlidir. Shoir o’z xotiralarini badiiy naql uslubida
sodda va ravon bayon etadi, o’nlab tarixiy shaxslarning aniq xarakterini yaratadi;
tabiat manzaralarini suratini chizadi, kitobni har xil syujetlar, ishqiy sarguzashtlar,
sheriy parchalar bilan bezaydi. Tilga olingan shaxsning portreti kiyinishini, tashqi
ko’rinishini, fel-atvorini, odatlarini, o’tmishini avlod-ajdodini birma-bir ta’rif
etiladi. Asardagi markaziy obraz Boburning o’zi, albatta. Uning his – tuyg’ulariga
boy qalbi ko’z oldimizda yorqin jonlanadi. Ingliz tarixchisi Elfiniston “
Boburnoma” va uning muallifi haqida “Uning his tuyg’ulari har qanday
mubolag’adan yoki pardalashdan holi, uslubi oddiy mardona, shu bilan birga jonli
va ifodali. O’z zamondoshlari biografiyasini, ularning qiyofalari, urf-odati,
intilishlari, qiziqish va qiliqlarini ko’zguda aks etgandek ravshan tasvirlaydi.
Zahiriddin Muhammad Bobur Hindistonni zabt etilishiga asli zoti
temuriylardan bo’lmish Bobur va uning hamrohlari jasorati tufayli erishildi. Uning
yoshlik yillari ham ana shu irqqa mansub qabilalar orasida o’tganligi uchun
davlatni boshqarish va idora qilish uslubida ham bu cho’l o’g’loni faoliyatida ikki
ulkan qabila mo’g’ullar va o’zbeklarning ta’siri sezilib turadi. 1
Temuriylarning
1
U.Erskin. Bobur Hindistonda.Toshkent. Cho’lpon nashriyoti.1995-yil. 6-bet.
2

ikkinchi poytaxti Hirotning Shayboniyxon tomonidan istilo qilinishi
Boburshohning Hindistonga bo’lgan ishtiyoqi yanada ortgan edi. Shunday
bo’lishiga qaramay, u Hindistonday ulkan mamlakatni 1526-yilda o’z idorasi
ostiga birlashtirishga muvaffaq bo’ldi. Boburshoh 1519-1525-yillarda Hindistonni
egallash uchun hal qiluvchi keng miqyosli beshta jangni amalga oshiradi. Bu ulkan
mamlakatni bo’ysundirish nihoyatda og’ir kechadi. “Boburnoma”da muallif ilgari
Hindistonni fath etgan Sulton Mahmud G’aznaviy va afg’onistonlik Shahobiddin
Muhammad G’uriylarning harbiy qudrati o’zining imkoniyatlaridan nihoyatda
yuqori bo’lganini takidlaydi. Unda qayd, etilishicha Sulton Mahmud G’aznaviy
Hindistonga yurish qilganida, Hurosonday ulkan mamlakat, Xorazm vohasi va
Samarqand unga tobe edi. Son jihatdan nihoyatda katta bo’lgan qo’shini yuz ming
ikki yuz ming kishiga etar edi. Sulton Shahobiddin G’uriy bu mamlakatga hujum
qilganda, uning ukasi Xuroson mamlakatining podshosi edi. U bir yuz yigirma
minglik qo’shin bilan bu o’lkaga kirib keldi. Har ikkala hukmdorga qarshilik
ko’rsatgan Hindiston rojalari bo’lib, bepoyon bu mamlakat yagona boshqaruv
ostida birlashmagan edi. Boburshoh sarson – sargondonchilikning alamli kunlarini
boshidan kechirib, vaqti-vaqti bilan ko’plab talofat ko’rib yurt va saltanat ishtiyoqi
bilan Hindistonga yuzlandi. Uning idorasi ostida bo’lgan Badahshon, Qunduz,
Qobul va Qandahar viloyatlari zo’rg’a o’zini tutib turar, bu viloyatlar yuz ming
kishilik qo’shinga ega bo’lgan shayboniylarga yaqin bo’lganligi uchun ularga
madad kuchlarini yuborib turush zarurati mavjud edi. Boburshoh 1525-yilda
beshinchi marta hal qiluvchi hujum uyushtirganda Hindiston mamlakati Behradan
Bahorgacha Sulton Ibrohim Lo’diy u nomi Afgo’n tasarrufida edi. Boburshohning
o’n ikki ming kishilik lashkariga uning yuz ming kishiga yaqin azamat qo’shinini
va mingta jangovor fili qarshi turar edi.
3

ZAHIRIDDIN MUHAMMAD BOBURNING “ BOBURNOMA” ASARI
MUHIM TARIXIY MANBA.
Zahiriddin Muhammad Boburning hayoti va siyosiy faoliyati
Zahiriddin Muhammad (hijriy 888-yilda muharram oyining oltinchi kuni)
milodiy 1483-yilning 14-fevralida dunyoga keldi. Uning ismi o’sha davrdagi
Movarounnahrning atoqli ulamolaridan bo’lgan Xo’ja Nasriddin Ubaydullaxon
tanlagan edi.
Bobur shajarasi: Ota tomonidan : Bobur Sulton Umarshayx Mirzo o’gli, u
esa Sulton Abdusaid Mirzo o’g’li, u esa Sulton Muhammad Mirzo o’g’li, u esa
Mirzo Miranshoh o’g’li, u esa Amir Temur o’g’li edi. Onasi tomondan :Qutlig’
Nigor Xonim Yunusxon qizi, u esa Vaysxson o’g’li, u esa Sher Alixon o’g’li, u esa
Muhammad Xo’jaxon o’g’li, u esa Xizir Xo’jaxon o’g’li, u esa To’g’liq Temurxon
o’g’li, u esa Eson Bug’axon o’g’li, u esa Dava Chiqon o’g’li, u esa Baroqxon
o’g’li ( uni G’iyosiddin ham deb atashardi ), u esa So’kach o’g’li, u esa Kamg’or
o’g’li, u esa Chig’atoy o’g’li, u esa Chingizxon o’g’li edi.
Aytishlaricha, chig’atoylar arabcha “ Zahiriddin “ so’zini talaffuz etishda
qiynalishgach, ota-onalari uni Bobur deb atadilar va rasmiy hujjatlarda Zahiriddin
Muhammad Bobur deb yuritilardi.
Otasi vafot etganda u endigina o’n bir yoshdan o’tgan edi. Farg’ona davlati
hozir (muallif 1845-yilni nazarda tutmoqda) Qo’qon deb yuritiladi. U paytlarda bu
mamlakat hududdan kichikroq bo’lsa ham Boburning tariflashicha, meva va
g’allaga boy o’lka edi. Bu vodiyning atrofi tog’lar bilan o’ralgan bo’lib, janubiy
g’arbiy tomonigina Xo’jand va Samarqand orasi, Sayhun daryosining chap
qirg’oqlari ochiq edi. Bu daryo Sir deb ham ataladi. U qadimgi Yaksartes daryosi
bo’lib Qashqar tog’laridan boshlanadi va Farg’ona davlatini ikki qismga ajratib
oqadi.
Toshkent va Turkiston vohalarini yalab o’tib, cho’llar orqali Orolgacha yetib
boradi. Farg’ona mamlakati, asosan, yettita dahaga bo’linib, undan ikkitasi
daryoning shimoliy qirg’og’ida, qolgan beshtasi esa janubiy sohilda joylashgan.
4

Janubdagi viloyatlarning eng yirigi Andijon bo’lib, Saltanatning poytahti
hisoblanardi va shu nom bilan ataluvchi asosiy qal’a xizmatini o’tar edi. O’sh
viloyati sharq tomonda joylashgan, Marg’ilon esa g’arbda joylashgandir. Isfara
janubi- g’arbiy qismda tog’lar orasida joylashgan va nihoyat Xo’jand qal’asi
daryoning quyi qismida bo’lib, Samarqand yo’li ana shu yerdan o’tadi. Daryoning
shimoliy qismidagi viloyatlar Axsi va Koson edi. Axsi saltanatdagi ikkinchi
mavqeyni egallaydigan qal’a bo’lib, Umarshayx Mirzo ko’p vaqtini o’sha yerda
o’tkazar edi. Undan shimoliy sharqda Koson kasabasi joylashgan.
O’zi kichkina davlat bo’lsa ham Farg’ona tuprog’i juda unumdor, mo’tadil
iqlimli edi. Yozda issiq va qishda sovuq bo’lsa ham, mo’l g’alla va meva, nok,
anor, bodom va qovunga boy edi. Uning bog’lari va uzumzorlari mashhur edi.
Farg’ona davlatida shahar aholisi tojiklar deb atalib, ular hech qaysi qabilaga
mansub emas edilar. Keyinroq Mo’g’ul va turkiy qabilalarning ko’payishi bilan
shaharliklarning ko’pchiligi turkiylar bo’lib, tili ham sof turkiy bo’lgan. Bu til
davlat boshqaruvchilarning ham so’zlashuv tili bo’lib, o’z ona tili fors tili bo’lgan
shaharliklar uchun ham tushunarli edi. 8
Umarshayx Mirzo Temuriy hukmdorlar orasida toj-taxt kurashlari
keskinlashgan bir davrda Farg’ona viloyatini idora qildi va bu kurashda faol
ishtirok etdi. Pokiza etiqodli, Hazrat Xo’ja Ubaydulloga orodati bor, ravon savodli
bu temuriyzoda Boburning ma’lumotiga bo’lgan qal’a bo’lib, podshoh ko’p vaqtini
o’sha yerda o’tkazar edi. ko’ra: “ Xamsatayn va mansaviy kitoblarni va tarixlarni
o’qib edi. Aksar “ Shohnoma “ o’qir edi. Tab’i nazmi bor edi, vale she’rg’a parvo
qilmas edi.” Tabiatida “Hamisha mulkgirlik dag’dag’asi bor ” bo’lgan Umarshayx
Mirzo yurt talablik davosi bilan Samarqandga bir necha bor yurish qiladi. Farg’ona
viloyatining osmonida urush bulutlari qalqib yurgan damlarda fojiali vafot etadi.
Bu voqea 1494-yilda sodir bo’ldi. Umarshayx Mirzoning ukasi Sulton
Ahmad Mirzo va Toshkent hokimi Mahmudxon o’zaro ittifoq tuzib Farg’ona
viloyatiga yurish boshlaydi. “ Boburnoma” da Sulton Muhammad va Sulton
Ahmadning “ Umarshayx Mirzoning badmaoshlig’idin mutazarrir” ko’rganliklari
5

bunday harakatning sababi sifatida keltiriladi. Axsi qal’asi Umarshayx Mirzo
saltanatida Andijondan keyin ikkinchi mavqega ega
Bobur Mirzoning mamlakatda osoyishtalikni barqaror qilish uchun juda ko’p
ter to’kishiga to’g’ri keldi. U mahalliy hukumdorlarning o’zboshimchalikka yuz
burushlari avjiga chiqqan davrda Farg’ona viloyatini idora qilmoqda edi. Bunday
boshboshdoqchilik taxt sohibi hayoti uchun ham nihoyatda tahlika solardi.
Boburning ukasi Jahongir Mirzoni shoh qilish maqsadida fitna uyushtirgan Husayn
Ya’qub boshchiligidagi beklar unga qarshi suiqasd uyushtirishdi. Bobur va uning
ta’rafdorlari sa’yi harakati bilan fitna o’z vaqtida fosh etildi, qo’lga olingan
isyonchi beklar jazolandi. Yovuz niyati amalga oshmaganidan alamzada bo’lgan
Hasan Ya’qub Samarqand sari yo’l oladi. Biroq qabih maqsadi yana xuruj qilib
Axsi tomon kelganida, Qo’qon yaqinida Vafot etadi. Bobur Mirzo katta va notinch
viloyatni boshqarish uchun Andijon atrofidagi shaharlarda bir necha marotaba
yurishlar qilishga majbur bo’ladi.
1495-yilda Sulton Ahmad o’rnida bir muddat hukmronlik
qilgan
ukasi Sulton
Mahmud vafotidan so’ng, uning o’g’illari Ma’sud, Boysung’ur Mirzo, Sulton Ali
o’rtasida Samarqand taxti uchun o’zaro urushlar boshlanadi. Sulton Ali
Samarqandni egallaganda, bu urush alangalari yanada avjiga chiqa boshlaydi.
Bobur Mirzo ham ulug’ sohibqiron Amir Temur poytaxtini qo’lga kiritish ilinjida
Samarqand tomon lashkar tortadi. Bu payt Sulton Mas’ud Mirzo Shahrisabzni o’z
idorasi ostiga olib, Samarqandga tahdid sola boshlagan edi. Hisor va Qunduzdan
Sulton Husayn Mirzo qo’shinining xavfi ham mavjud edi. Uch-to’rt oy uch
tarafdan Samarqandga qarshi hujum uyushtirgach, Sulton Ali nomidan Xoja Yahyo
kelib, ittifoq va hamjihatlikdan so’z ochadi va Bobur Mirzo bilan o’zaro
kelishuvga erishadi. Biroq oradan ko’p vaqt o’tmay, Samarqand taxtini
Boysung’ur Mirzo qo’lga kiritadi.
1497-yilda Bobur Mirzo mingga yaqin qo’shini bilan Samarqandni qo’lga
kiritish uchun jangga otlanadi. Shahar u yeti oy qamal qilinadi. Boysung’ur Mirzo
Shayboniyxondan madad kutadi, biroq Shayboniy qo’shinlarining yordami
besamar ketadi. Natijada shahar hukmdori Qunduzga Xusravshohdan panoh izlab
6

ketishga majbur bo’ladi. Bobur Mirzoni Samarqand shahri ulug’lari, beklar
mamnuniyat bilan qarshi oladilar. “ Boburnoma “da muallif bu voqeani iftixor
bilan quyidagicha bayon etadi: “ Rabiulavval oyining oxirida (1497-yil noyabr )
kelib arkta Bo’stonsarog’a tushtum. Tangri taoloning inoyati bila Samarqand
shahri va viloyati muyassar va musaxxar bo’ladi” (43-bet). Sharqning eng yirik,
boy va mashhur shaharlaridan biri bo’lgan Samarqandning qo’lga kiritilishi yosh
hukmdorni nihoyatda sevintiradi. U keyinchalik “Boburnoma “da bu azim
shaharning tabiati-yu masjid va madrasalarini, Ulug’bek Mirzo barpo etgan
rasadxona-yu saroy va maqbaralarni ehtiros bilan tasvirlaydi. Afsuski, Bobur
Mirzoning sevinchi uzoqqa cho’zilmaydi. U yetti oy qamal ichida qolgan shahar
nihoyatda xarob holda edi. Ozuqa zahiralari tugagan, dehqonchilik o’zaro urushlar
natijasida izdan chiqqan, shahar aholisi aftoda bo’lib qolgan edi. Yosh hukmdor bu
ahvoldan qutilish choralarini qanchalik izlamasin, biror maqbul tadbirni amalga
oshirish imkondan tashqari edi. Bobur Mirzo qo’shinlari Samarqanddan hech
qanday o’lja qo’lga kirita olmaydi. Avvalo, hukmdorning o’zi xalqni talashga
mone’lik qiladi. Oqibatda oziq-ovqat tanqisligi seziladi, shuningdek, askarlar
uylarini sota boshlaydilar. Bitta-bitta bo’lib qochishga tushadilar. “ Boburnoma”
da ta’kidlanishicha, avval Xonquli Bayonquli, yana Ibrohim Bekchik, keyin esa
mo’g’ullarning barchasi qochadi. Sultan Ahmad Tanbalning qochishi yosh
hukmdorga qarshi yana bir fitnaning uyushtirishiga omil bo’ladi.
Bobur Mirzo Xo’ja Abdullo Mavlono qozini qochoqlarning ba’zilarini
jazolash, ba’zilarini esa qayta Samarqandga yuborish niyatida Uzun Hasanning
oldiga jo’natadi. Biroq Uzun Hasan Bobur Mirzoga qarshi uyushtirilgan fitnaga
boshchilik qilmoqda edi. Bu orada u Ahmad Tanbal bilan til biriktirib, Axsi va
Andijonni Jahongir Mirzoga olib berish payida bo’ladi. Andijon taxti tobora
tahlika ostiga qola boshlagan davrda Boburning onasi Qutlug’ Nigorxonim va
Eson Davlatbegim bilan kengashib,Samarqand hukmdoriga bir necha marta
maktub yuboradilar. Natijada Samarqanddek shahari azimda yuz kun hukmdorlik
qilgan Bobur Mirzo 1498-yilning fevralida Andijonga safar qilishga majbur
bo’ladi. Bu orada bir kishi yosh hukmdor Samarqandni tashlab chiqqan kuni Ali
7

Do’st tog’ayi Andijonni isyonchilarga topshirgani haqidagi xabarni yetkazadi.
Ma’lum bo’lishicha, isyonchilar Andijonni qamal qilganda, Uzun Hasan Bobur
Mirzoning betobligi, uning tili tutilib, og’ziga paxta bilan suv
tomizayotganliklarini Ali Do’st tog’ayiga aytib ont ichadi. Bundan sarosimaga
tushgan tog’asi Ali Do’st isyonchilarga qal’ani ochib beradi.

Andijonni deb Samarqandni qo’ldan ketkazish va taqdirning alamli
hazillariga duchor bo’lib bir yo’la har ikkalasini boy berishdek muvaffaqiyatsizlig-
u yutqazishlar metin iroda sohibi bo’lgan Bobur Mirzo belini bukolmaydi. U ota
meros saltanatni tiklash niyatida tog’asi, Toshkent hokimi Mahmudxondan madad
so’raydi. Birgalikda Andijonni egallash uchun olib borilgan janglar natija
bermaydi. Bobur Mirzo goh Xo’jand, goh O’rtepa, goh Konibodom atrofidagi
qishloqlarda bo’lib, tog’alarining ko’magi bilan ba’zan Andijonga, ba’zan esa
Samarqandga tahdid solib turadi. Nihoyat, Xo’jandga yetib keladi, ammo bu yer
nisbatan kichikroq qo’shinni zo’rg’a saqlab turushi mumkin edi. Shu sababli Bobur
Mirzo O’ratepani idora qilib turgan yana bir tog’asi Muhammad Husayn Ko’ragon
do’g’latdan Yor yayloq kentidagi Pashog’ar qishlog’ida qishlashga ruxsat so’raydi.
Bu yer Xo’ja Abdullo Mavlono qoziga qarashli bo’lib, u Samarqand yo’lida
joylashgani uchun Bobur Mirzoga juda ma’qul manzil edi.
Movarounnahrda shahzodalar o'rtasidagi ziddiyatlar tobora keskinlashib
bormoqda edi. Bunday muxolifat Sulton Ali Mirzo va Muhammad Majid Tarxon
o’tasida ham paydo bo’ladi. Bu shahzodalar hamkorligidan hech ish chiqmasligi
aniq edi. Sulton Ali Mirzo mo’g’ullardan Abdulvahob degan kishini Bobur Mirzo
huzuriga yuborib uni Samarqandga kelishga etdi. Bobur Mirzo Jahongir Mirzoga
kishi yuborib zudlik bilan Samarqandga yurish qilishini xabar qiladi. Axsida
tuzulgan sulx Jahongir Mirzo tomonidan Bobur Mirzo saltanati hududiga dahl
qilish imkoniyatini bermasdi. Biroq Bobur qo’shinlari Quvaga yetib kelganda,
Ahmad Tanbalning ukasi Halil O’shga hujum qilgani ma’lum bo’ldi. Bobur Mirzo
bo’lib o’tgan voqeadan qanchalik ranjimasin, Samarqand tomon yurishni yana
davom ettiraverdi. Yosh hukumdor Ali Do’st va Qambar Ali singari
ulug’beklarning keying harakatlaridan ularga tayanish har doimgidan ham
8

yaxshilikka olib kelmasligini sezib qoladi. Shuningdek, Muhammad Majid Tarxon
boshliq beklar ham Mir Mo’g’ulni yuborib Andijon hukmdorining Samarqandga
kelishiga ko’z tikib turishgandi . Shunday qilib, Bobur Mirzo; “Samarqanddek
poytaxt turg’uncha, ne kiroyi ul qilg’aykim, Andijondek yer uchun kishi avqot
zoye’ qilg’ay’’-degan fikr bilan yo’lda davom etadi.
Bir muddat Shahrizabz – Hisor hududlarida sarson sargardon kezgan
Bobur Mirzo Samarqand xalqining ko’magiga ishonib, ikki yuz qirq kishilik
navkari bilan shaharga hujum qiladi. Yetmish-sakson chog’li Bobur yigitlari
tunda qal’aga Narvon qo’yib, Feruza darvozasini egallaydilar. Tong otishiga
yaqin Bobur Mirzo Samarqandga kirib keladi. Bo’lib o’tgan voqeadan shahar
ahli hali to’la habardor emas edi. Temuriy hukmdorini tanib qolgan dukondorlar
u haqda duo qilishardi. Ko’p o’tmay shahar xalqi voqeadan xabar topadi.
Qo’llariga tosh va tayoq ko’targan kishilar to’rt yuz-besh yuz chamasi
Shayboniy tarafdorlarini o’ldirishadi. Nihoyat, u yetti ming askariy quvvatga
ega bo’lgan tajribali hukmdor Shayboniyxondan juda oz miqdordagi qo’shin
bilan 19 yoshli temuriyzoda Samarqandni tortib oladi. Xalq Bobur Mirzoni
qo’llab quvvatlashda davom etadi. Shovdor, Sug’d va atrofdagi qo’rg’onlar
uning idorasi ostiga o’ta boshlaydi. Shayboniyxon Buxoroga chekinadi. Bu
orada Boqi tarxon Qarshi, G’uzorni, Abulmuhsin Mirzo Qorako’lni qo’lga
kiritadi. Shayboniy qo’shinlari har tarafdan quvilib, Buxoro atrofida toplanishga
majbur bo’lishadi. Bobur Mirzo Andijondan chiqqandan so’ng, uning oila
a’zolari yuz tashvish va mashaqqatlar bilan O’ratepaga yetib kelishgandi.
Samarqand fahtidan nihoyatda shodlangan yosh hukmdor oilasini bu azim
shaharga olib keladi. U amakisi Sulton Ahmad Mirzoning qizi Oyisha
Sultonbegimni o’z nikohiga olgan edi. Ko’p o’tmay Samarqandda To’ng’ich
farzandi Faxruniso dunyoga keladi. Biroq bu shodlik uzoq davom etmaydi.
Faxriniso chillasidan chiqmay vafot etadi.
Bobur Mirzo o’zini buyuk poytaxt taxtida ko’rib qanchalik quvonsa, har
zamon tahdid solish xavfi kuchli bo’lgan Shaybomiyxonning ulkan qo’shinidan
9

ham shunchalik tashvishlanardi. Samarqand mudofaasini mustahkamlash
maqsadida yon atrofdagi temuriylar saltanati hukmdorlariga elchilar yuborib,
ulardan yordam so’raydi.
Shayboniyxon 1501-yilning bahorida yana qo’shin to’play boshlaydi.
Qorko’l, Dabusiyani qayta qo’lga kiritib, Samarqandga tahdid soladi. Shu yili
may oyining boshlarida Shayboniyxon o’z hatti harakatlari bilan raqibini jang
maydoniga jiddiy hozirlik ko’rishga majbur etadi. Boqi Tarxon ming ikki ming
kishilik qo’shini bilan Keshga kirib borgan edi va ikki kun orasida Bobur
Mirzoga kelib qo’shilishi taxmin qilinardi. Toshkent hokimi Sulton Mahmud
tomonidan yuborilgan Said Muhammad Mirzo do’g’lat tomonga yaqin ming bir
yarim ming kishilik lashkari bilan ko’makka kelishi kutilar edi. Munajjimlarning
yanglish ma’lumotlari Bobur Mirzoni madadga chiqqan kuchlar yetib kelmasdan
jangga kirishga undadi. Qo’shin to’rtga ajraladi. Ko’hak daryosi bo’yida raqib
bilan ro’baro bo’linadi. Natijada Bobur Mirzo qo’shini juda katta talofatga
uchradi.
Og’ir kunlar boshlanadi. Keyingi yillarda Samarqand tez-tez yuz berib
turgan o’zaro urush va isyonlar tufayli boyliklari talangan, ancha kuchsizlanib
qolgan edi. Shayboniyxonning besh oylik qamaliga qarshi Bobur Mirzoning
o’ziga yaqin beklar va sarbozlari hamda xalq ommasi jasorat ko’rsatishlariga
qaramay, ochlik, suvsizlik shahar aholisining tinka madorini quritadi. “ Elga
bisyor tanqislik bo’ldi, - deya xotirlaydi “ Boburnoma “ muallifi. – Anga
yettikim, faqir va miskin it etini, eshak etini yiya kirishtilar. Otqa bo’g’uz kam
yoft bo’ldi. Daraxtlarning bargini otqa berurlaredi. Anda tajriba bo’ldikim, bori
yafroqlardin tut yafrog’I va qora yig’och yafrog’I otqa sozvarroq emish. Ba’zi
quruq yig’ochlarni randa qilib, taroshasini suvg’a ivitib otg’a berurlar edi.”
Oziqa zahiralari rugab, atrofdan biror bir madad kutishga umid
qolmagach, sarbozlar bir ikki kishi bo’lib qocha boshlaydi. Bu orada
Shayboniyxon sulh taklif qiladi. Hech qanday umidi qolmagan Bobur Mirzo
10

sulhga rozilik beradi. Parokandalikka yuz Burgan temuriy hukmdorlarining
noahilligi tufayli ulkan g’alabasini mudofaa qila olmagan yosh shahzoda azim
shahar Samarqndning Shayxzoda darvozasidan ichkilari bilan chiqib ketadi.
Biroq Bobur Mirzoning opasi Xonzodabegim vujudga kelgan tang vaziyat
taqozosiga ko’ra Shayboniyxonga turmushga chiqishga majbur bo’ladi. 1501-
1502-yillar Bobur Mirzo hayotida sarson-sargardonlikning achchiq alamlari
bilan qarshilashish davri bo’ladi. O’lim tahlikasidan zo’rg’a qutilgan yosh
shahzoda va uning hamrohlari Jizzaxda ochlik shiddatidan ham bir muncha
xalos bo’ladilar.
Samarqandga mustahkam o’rnashib olgan Shayboniyxon Toshkent
xoniga qarashli Shohruhiya va Beshkentga hujum uyushtirganda, Bobur
Mirzotog’asiga yordamga otlanadi. Sovuqning shiddatidan kunda ikki-uch kishi
halok bo’lardi. Yosh shahzoda suvning tez oqishidan faqat o’rtasi muzdan bir oz
xoli bo’lgan arig’da 16-marta sho’ng’ib atrofdagilarni ko’rsatgan jasorati bilan
katta dushmaniga qarshi kurashga da’vat etadi. Shayboniyxon bahor kelishi
bilan O’ratepani talab ketganida, Bobur Mirzo Maschoda edi. U bu yerda uysiz,
vatansiz tog’lar orasida sarson-sargordon yurishidan naf yo’qligini o’ylab yana
Sulton Muhammadxon oldiga borishga qaror qiladi. Xuddi shu payt Ahmad
Tanbal o’z qo’shinlari bilan xonga qarshi yo’lga chiqqandi. Bu urush Sulton
Muhammadni ancha cho’chitib qo’yadi. Bobur Mirzo Toshkent xoniga kichik
tog’asi Sulton Ahmad Olachaxon bilan birgalikda Shayboniyxonga qarshi
kurashish rejasini aytmoqchi bo’lib turgan paytda, Olachaxon bir yarim mingga
yaqin navkar va Bobur Mirzoga mo’g’ulcha sovg’a-salomlar bilan kirib keladi.
O’zaro elishuvga ko’ra Ahmad Tanbalga qarshi kurashda Bobur Mirzoga omad
kulib boqadi. U osonlik bilan O’shni qo’lga kiritadi. O’zgand aholisi kishi
yuborib shaharni yosh temuriyzoda ixtiyoriga topshirishadi. Marg’ilon xalqi
shahr dorug’asini urib, quvlab yuboradilar. Shunday qilib, Andijonni hisobga
olmaganda, Sirdaryo janubidagi Farg’ona viloyatining katta qismi Bobur
Mirzoni o’z hukmdorlari sifatida tan oladi. Andijon qal’asini zabt etish uchun
11

olib borilgan kurashda Ahmad Tanbalning Andijondagi hukmronligiga chek
qo’yadi. Sulton Mahmudxon Andijon va daryoning quyi qismidagi yerlarni
Sulton Ahmad Olachaxonga berishga qaror qilganini e’lon qiladi. Bobur
Mirzoga esa Axsi beriladi.Shayboniyxonga qarshi kurashda Samarqand qo’lga
kiritilgach, u yosh temuriyzodaga, Axsi esa Olachaxonga topshirilishiga kelishin
olinadi. Shu orada Ahmad Tanbal Shayboniyxonga kishi yuborib, unga itoat
qilishini va birgalikda mo’g’ul xonlariga qarshi kurashish istagini bildiradi.
Shayboniyxonning Farg’ona viloyatiga yurish qilish haqidagi xabaridan
sarosimaga tushgan mo’g’ul xonlari orqaga chekinadilar. Ularning O’sh va
Marg’ilonda qo’ygan ishonchli kishilarini xalq haydab chiqaradi. Bobur Mirzo
bo’lib o’tgan voqealarga qanday baho berishga hayron qoladi. Vaziyatning o’z
foydasiga hal bo’lganiga ko’zi yetgan Ahmad Tanbal bir kuni tongda uch ming
qurolli qo’shini bilan yakkalanib Axsi qo’rg’onida qolgan Bobur Mirzoga qarshi
tasodifan hujum qiladi. Ayovsiz va tengsiz jangda Bobur Mirzo qal’adan zo’rg’a
qochib qutiladi. Axsi yaqinidagi sang degan manzilga yetganlarida, u hamrohlari
bilan 8 kishini tashkil qilardi, xolos. Xuroson mamlakati o’z davrining eng
kuchli hukmdorlaridan bo’lgan Sulton Husayn Boqaro tomonidan idora etilardi.
Bobur Mirzo ikki ukasi, jiyani Mirzoxon va jami ikki yuz-uch yuz kishilik
hamrohlari bilan safarga otlanadi. Hisor vodiysi va Qunduz hukmdori
Xusraxshohga yuborilgan elchi undan “ko’ngulga yoqqudek so’z keltirmadi”.
Bu temuriyzodadan zulm ko’rgan ko’plab srboz va lashkarboshilar Bobur
Mirzoga kelib qo’shila boshlaydi. Qabadiyonga yetib kelganida esa akasi
Xusravshoh bilan arazlashib qolgan Boqi Chag’aniyoniy Bobur Mirzoga kishi
yuborib uni o’z hukmdori sifatida tan oladi. Shayboniyxon Andijonni qo’lga
kiritib, Hisor va Xurosonga hujum qilish xavfi tobora kuchayib borayotgan bir
paytda, unga qarshi mardonavor kurasha oladigan Bobur Mirzoning shuhrati
orta boshlydi. Husayn Boyqaroning Shayboniyxon hujumiga qarshi mudofaani
mustahkamlash haqidagi Bobur Mirzoga yo’llagan xati ko’plab jang-u jadallar
shohidi bo’lgan yosh shahzodani qanoatlantirmayidi. U kuchli g’anim ustiga
birgalikda hujum qilish tarafdori edi. Shayboniy qo’shinlari shitob bilan Qunduz
12

tomon yo’llanganini eshitgan Xusravshoh mudofaani ta’minlay olishiga ko’zi
yetmay, shaharni tashlab chiqadi va Bobur Mirzoga odam yuborib, o’zining
taslim bo’lganini ma’lum qiladi. Xusravshohdan yuz o’girgan askar va qabilalar
hisobiga son jihatdan ancha ko’paygan, shuningdek, undan qolgan qurol, sovut,
ot anjomlari bilan o’zini tiklab olgan Bobur Mirzo uchun o’zaro urushlardan
kuchsizlanib qolgan Kobul taxtini egallash nihoyatda muhimedi. 1504-yilning
oktabrida hududi ancha kichik bo’lgan Farg’ona viloyatini tashlab, sarson-
sargardonlikni boshidan kechirgan.
ZAHIRIDDIN MUHAMMAD BOBURNING “ BOBURNOMA”
ASARINING MAZMUN MOHIYATI.
Zahiriddin Muhammad Bobur o’zining qarama-qarshilikli, murakkab va
qisqa hayotida (1483-1530) anchagina asarlar yozgan bo’lsada, ularning hammasi
bizgacha yetib kelmagan.
Boburdan qolgan ijodiy merosining eng muhim va eng yirigi O’rta Osiyo,
Afg’oniston, Hindiston va Eron xalqlari tarixi geografiyasi, etnografiyasiga oid
nodir va qimmatli ma’lumotlarni o’z ichiga olgan va o’sha davr o’zbek klassik
adabiyotida va adabiy tilining yorqin namunasi bo’lgan “ Boburnoma “ asaridir.
Bu asar mazmunining rang-barangligi, bir jahon ma’teriali o’z ichiga
olganligi, til va uslubining go’zalligi bilan XVIII, ayniqsa XIX asr sharqshunos
olimlarning diqqatini o’ziga totgan va uning turli qo’lyozma nushalari izlana
boshlagan va g’arb tillariga tarjima qilishga kirishilgan edi.
Asarning asli nomi “ Boburiya ” bo’lsa-da, uni “ Voqeanoma “, “
Tuzuki Boburiy “, “ Voqeoti Boburiy “, deb ataladilar, keyinchalik asar “
Boburnoma “ degan nam bilan mashhur bo’lib ketgan.
Bu asarning mavjud to’liq tekisti 1857-yilda turkolog N. I. Ilminskiy
tomonidan Qozonda tipografiya yo’li bilan o’zining to’rt betlik nashr prinsiplarini
ko’rsatgan ruscha so’z boshisi bilan boilgan. Asarni nashrga tayyorlash va
dunyoga chiqarishda rus olimi N. I. Ilminskiyning zo’r faoliyat ko’rsatishini
alohida qayd etish kerak.
13

Bu nashrdan keyin 1905-yilda ingliz orientalistlaridan A. Beverij xonim
“ Boburnoma” ning Haydarobodda topilgan bir qo’lyozmasining faksimilesini
qo’lyozmaning ayni o’zini sinkografiya yo’li bilan nashr etdi. Bu nusxaning
qachon va kim tomonidan ko’chirilgani no’malum. Bu ham to’liq tekst bo’lsa-da,
qozon bosmasiga nisbatan ba’zi tushib qolgan joylari va ayrim nuqsonlari bordir.
Lekin umuman olganda har ikkala nusxa ham ayrim ayrim nusxalardan xoli
emasdir.
London nusxasining afzalligi shundaki, bunda A. Beverij nusxasining
ayni o’zini berib juda yaxshi ish qilgan, shu bilan birga asar oxirida mukammal
kishi ismlari, geografiya va qabila, urug’ nomlari ko’rsatkichi berilgan va ingliz
tilida o’n betlik so’z boshisi ham bor.
Mana shu ikkin mavjud nusxaga asoslanib, 1948-199-yillarda “
Boburnoma “ ning ikki qismidan iborat to’liq tekisti bosib tarqatilgan edi. 2
Bu Nashr yangi o’zbek alifbosida, kishi va geografik nomlar
ko’rsatkichi, to’liq lug’at, ba’zi bir qisqa izoh va tarjimalar ilovasi bilan bosilgan
edi.
Shundan keyin “ Boburnoma “ ning to’liq tekisti 1960-yili qayta nashrga
tayyorlandi va nashr etildi. Bu nashrni tayyorlashda ayrim so’z va terminlar
transkripsiyasini aniqlash masalasida “ Boburnoma “ ning Anqara ( Turkiya) da
turkchaga qilingan tarjimasi va filologiya fanlari kandidati M. Salening ruschaga
qilgan to’liq tarjimasini ham ko’zdan kechira borilgan va shular bilan
moslashtirishga urinilgan edi.
Asar shunday boshlanadi “ Farg’ona viloyati beshinchi iqlimdindur.
Ma’muraning kanorasida voqe bo’lubtur. Sharqi Qoshg’ar, g’arbi Samarqand,
janubi Badaxshonning sarhadi tog’lar, shimolida agarchi burun sharhlar bor
ekandur, misli: Olmaliq va Olmotu va Yangi kim, kutublarda Tarozkent bitirlar,
mo’g’ul va o’zbek jihatdin bu tarixda buzulubtur, aslo ma’mura qolmabdur.
Muxtasar viloyattur, oshliq va mvasi farovon. Girdogirdi tog’ voqe bo’lubtur.
G’arbiy tarafidakim, Samarqand va Xo’jand bo’lg’ay, tog’ yo’qtur. Ushbu jonibtin
2
Z.M.Bobur: “Boburnoma.” I-II qism, T. 1948-1949-yillar nashrga tayyorlovchilar. P. Shamsiyev, S.Mirzayev .
14

o’zga hech jonibtin qish yog’iy kela olmas. Sayxun daryosikim, Xo’jand suyi’a
mashhurdur, sharq va shimoliy tarafidin kelib, bu viloyatning ichi birla o’tub, g’arb
sori oqar, Xo’jandning shimoli Fanokatning janubi
. tarafidinkim, holo
Shohruhiyag’a mashhurdir, o’tub yana shimolg’a mayl qilib, Turkiston sori borur.
Turkistondin xeyli quyiroq bu daryo tamom qumg’a singar, hech daryog’a
qotilmas.” 3
Asarda eng avvalo hududiy jihatdan chegaralarini yoritishdan boshlanadi
va o’zining davlatinig chegaralari yotib berishdan boshlanadi. Undan keyingi
betlarda Boburning avlodlari berilgan va uning avlodlari haqida shunday deyilga: “
Valodat va nasabi: sekkiz yuz oltmishda Samarqandda edi. Sulton Abusaid
mirzoning to’rtinchi o’g’li edi. Sulton Ahmad mirzo, Sulton Muhammad mirzo
Sulton Mahmud mirzodin kichik edi. Sulto Abusaid mirzo Sulton
Muhammadmirzoning o’g’li edi. Sulton Muhammad mirzo Mironshoh mirzoning
o’g’li edi. Mironshoh mirzo Temurbekning uchunchi o’g’li edi. Umarshayx mirzo
bila jahongir mirzodin kichik. Shohruh mirzodin ulug’ edi.” 4
Shuningdek asarda Umarshayx mirzoning farzandlari ham berilgan va
ular haqida shunday yozilgan “ Avlodi: uch o’g’il, besh qiz mirzodin qolib edi.
Bori o’glonlardin uluq men – Zahiriddin Muhammad Bobur edim, mening onam
Qutluq Nigorxonim edi. Yana bir o’g’ul Jahongir mirzo edi, mendin ikki yosh
kichik edi, aningonasi mo’g’ulning tuman beklaridinn edi, Fotima Sulton otliq.
Yana bir o’g’ul Nosir mirzo edi, onasi andijonlik edi, g’unchachi edi, Umid otliq.
Mendin to’rt yosh kichik edi.
Bori qizlaridin ulug’ Xonzodabegim edi, mening bilabir tuqqon erdi,
mendin besh yosh ulug’ erdi. Yana bir qiz Mehrbonubegim erdi, mendin ikki yosh
ulug’ erdi.
Yana bir qiz Shahrbonubegim erdi, bu dag’i Nosir mirzo bila bir tuqg’on
erdi, mendin sekkiz yosh kichik edi.
3
Nuritdinov M. Boburiylar sulolasi. Toshkent. Fan 1994-yil 28-bet
4
L.P.Sharma. Boburiylar saltanati. Toshkent. “Ma’naviyat”. 1998-yil 65-bet.
15

Yana bir qiz Yodgor Sultonbegim edi, onasi Og’a sulton otliq g’unchachi
edi.
“Havotun va saroyi: Qutlug’ Nigorxonim edi, Yunusxonning ikkinchi
qizi, Sulton Mahmudxon, Sulton Ahmadxonning egachisi edi.
Yunusxon Chingizxonning ikkinchi o’g’li Chig’atoyxonning naslidandur.
Yunusxon ibn Vaysxon ibn Sherali O’g’lon ibn Mbn Xizr Xojaxonibn Tug’luq
Temurxon ibn Esan Bug’axon ibn Do’vaxon ibn Baroqxon ibn Esun Tuva ibn
Mutugon ibn Chig’atoyxon ibn Chingizxon.
Chun muncha taqrib bo’ldi, xonlarning ahvolini dag’I ijmol bila zikr qilaling.
Yunusxon va Esan Bug’axon Vaysxonning o’g’lonlari edi. Yunusxon o’g’lonlari
Ofoqxon va Jonboboxon edi. Yunusxonning onasi Turkistonliq qipchoq beklaridan
Temurbek rioyat qilg’on shayx Nuriddinbekning qizi yo nabirasi bo’lur.
Vaysxonning voqeasida mo’g’ul ulusi ikki fariq bo’lur. Bir pora Yunusxon sari
va ko’prog’I Esan Bo’g’axon sari bo’lur. Burunroq Yunusxonning egachisini
Ulug’bek Mirzo Abdulaziz mirzog’a olib edi. Ul munosabat bila Erzan borin
tuman beklaridan edi, xonni uch-to’rt ming uylik mo’g’ul ulusi bila Ulug’bek
Mirzog’a kelturdilarkim, ko’mak olib yana mo’g’ul ulusini olg’aylar, mirzo
muruvvat qilmadi, ba’zisini asir qildi, ba’zilarini birin-sirin viloyatqa pereshon
qildi. Erzan buzug’lig’I mo’g’ul ulusida bir tarix bo’lubtur.
Xonni Iroq sari o’tkazib yo’bordilar. Borib bir yildan ortuqroq Tabrizda bo’ldi.
Ul mahalda Tabriz podshohi Jahonshoh Boroniy Qoraqo’yluq edi. Andin Sheroz
keldi. Sherozda Shohruh mirzoning ikkinchi o’g’li Ibrohim Sulton mirzo edi. Besh
olti oydan so’ng Ibrohim mirzo o’lub, o’g’li Abdullo mirzo aning yerida o’lturdi.
Abdullo mirzoga xon navkar edi, mulozamat qilur edi. O’n yetti, o’n sekkiz yil xon
Sherozda va ul viloyatlarda bo’ldi.
Ulug’bek mirzoning va o’g’ullarining g’avg’osida Esan Bug’axonni yaxshi
bosti. Muning fitnasining daf’ig’a Sulton Abusaid mirzo Yunusxonni bu
munosabat bilakim, Abdulaziz mirzo olg’on egachisi xonimni olib erdi. Iroq va
Xurosondin tilab to’ylar qilib, do’stlar bo’lib, mo’g’il ulusida xon qilib
yiborganda, Sag’richi tuman beklari tamom ul fursatga Eson Bug’axondin
16

yamonlab Mo’g’ulistong’a kelib edilar. Bularning orasig’a keldi. Ul fursatga
Sag’richi beklarning ulugi Sher Hojibek erdi, aning qizi Esan Davlatbegimni bir oq
kigiz ustiga o’lturg’uzib xon ko’tardilar.
Xonning bu Esan Davlatbegimdin uch qizi bo’ldi. Boridin ulug’ Mehr
Nigorxonim edikim, Sulton Abusaid mirzo ulug’ o’g’li Sulton Ahmad mirzig’a
qo’lub edi. Mirzodin hech o’g’ul va qiz bo’lmadi. So’ngra fatarotta
Shayboniyxong’a tushub edi. Men Qobulg’a kelganda, Shohbegim bila
Samarqandtin Xurosong’a kelib, Xurosondin Qobulda keldilar. Shayboniyxon
Qandaxarda Nosir mirzoni qabag’onda, men Lamg’onazimati qildim. Xon mirzo
va Shohbegim va Mehr Nigorbegim Badaxshong’a bordilar. Mirzoxonni
Muborakshoh qal’ai Zafarg’a tilagida Abobakr Koshg’irningchopqunig’a yo’liqib,
Shohbegim va Mehr Nigorxonim va jami elning ahli va ayoli asirliqqa tushub, ul
zolim badkirdorning habsida dunyoyi foniyni vido qildilar.
Ikkinchi qizi mening volidam – Qutlig’ Nigorxonim edi. Aksar
qazoqliklarda va fatarotlarda mening bilan bir edilar. Qobulni olg’ondin besh – olti
oy so’ngra tarix to’qquz yuz o’n birda tengri rahmatig’a bordilar.
Uchununchi qiz Xo’b Nigorxonim edi, Muhammad Husayn Ko’ragon
dug’latqa berib edilar. Bir qizi, bir o’g’li bo’lib edi. Qizni Ubaydxon olib edi. Men
Buxoro va Samarqandni olg’onda chiqmay qolib edi. Sulton Saidxondin amakisi
Sayid Muhammad mirzo Samarqandg’a manga elchilikka kelganda anga
qo’shulub bordi. Sulton Saidxon oldi. O’g’ul Haydar mirzo edi. Otasini o’zbak
o’lturganidin so’ng kelib, mening mulozimatimda uch- to’rt yil turib, so’ngra ijozat
tilab Qoshg’arg’a, xon qoshig’a bordi.” Shuningdek “ Samarqand taxtig’a
ulturg`och, Samarqand beklarini burungudek o`q rioya ba inoyat qildim, Bizing
bila bo`lg`on beklarini ham faroxo`ri xollarig`a yarasha tarbiyat ba shavqat qildim.
Sulton Ahmad Tanbalning borasig`a rioya ko`prak voqiy bo`ldi. Ichki beklar
chargasida edi, ulug` beklar chargasida rioya qildim. Samarqandnikim, yetti oy
muhosara qilib tashvishlar bila olduk, avval kelganda cherik eliga o`lja-mo`jadek
nima tushub edi. Bir Samarqanddin o`ziga jami viloyatlar manga kirib edi, yo
Sulton Ali mirzaog`a bu kirgan viloyatlarni chopib bo`lmas edi. Muncha talon va
17

taroj tortg`on viloyatlardin nima olmoq xud nechuk muyassar bo`lg`ay. Cherik
elining o`ljasi tugagandi.Samarqandni olg`onda Samarqand andoq xarob elikim,
madad, tuxim va taqovig`a ehtiyoj bor edi. Chi joyi ulkim, kishi andin nima ola
olg`ay. Bu jixatlardin cherik eli ko`p tanqislik tortdilar. Biz xam elga nima etkura
olmadik. Uylarini ham sog`indilar. Birar-ikkirar qochmoqg`a yuz qo`ydilar. Avval
kishikim qochti Xonquli Bayonquli edi, yana Ibrohim Bekchik edi. Mug`ullar
tomon qochtilar. So`ghra Sulton Axmad Tanbal ham qochti. Bu fitnaning taskini
uchun Xoja qozini yubordukkim. Uzun Xasan Xojag`a o`zini xeyli muxlis va
mutakid turar edi.Uzun Xasanning ittifoqi bila qochqonlarning bazisig`a sazo
bergaylar, bazisini bizning qoshimizg`a yuborg`aylar. Bu fitnalarni angiz qilg`uchi,
mundin qochib borg`onlarni yomonliqqa tez qilg`uchi xud Uzun Xasan
xaromnamak ekadur. Borchasi Sulton Axmad Tanbal borg`on bila zoxir va oshkora
yomonliq maqomida bo`ldilar. Samarqandni olmoq doyasi bila necha yilkim bajid
cherik tortar eduk, Sulton Maxmudxondin agarchi mutaddun bix madad va ko`mak
bo`lmas edi, vale Samarqand fathidin so`ng Andijonni tama qilur edi. 5
“ Boburnoma” da Samarqand taxtiga o’tirganligi haqida shunday
yozilgan : “ Samarqand taxtig’a o’lturg’och, Samarqand beklarini burungudek o’q
rioyat va inoyat qildim. Bizing bila bo’lg’on beklarni ham faroxo’ri hollarig’a
yarasha tarbiyat va shafkat qildim. Sulton Ahmad Tanbalning borasig’a rioyat
ko’prak voqe bo’ldi. Ichki beklar chargasiga edi, ulug’ beklar chargasida rioyat
qildim. Samarqandnikim, yetti oy muhosara qilib tashvishlar bila olduk, avval
kelganda cherik eliga o’lja – mo’ljadek nima tushub edi. Bir Samarqanddin o’zga
jami viloyatlar mahga kirib edi, yo Sulton Ali mirzog’a bu kirgan viloyatlarni
vhopib bo’lmas edi. Muncha talon va taroj tortg’on viloyatlardin nima olmaq xud
nechuk muyassar bo’lg’ay edi.
Cherik elining o’lchasi tugandi. Samarqandni olg’onda Samarqand
andoq xarob edikim, madad va tuxm vataqovig’a ehtiyoj bor edi. Chi joyi
ulkim, kishi andin nima ola olg’ay. Bu jihatlardin cherik eli ko’p tanqislik tortdilar.
Biz ham elga nima yetkura olmaduk. Uylarini ham sog’indilar. Biror-ikkirar
5
Zahiriddin Muhammad Bobur . Boburnoma. Toshkent. Yulduzcha nashri – 1989-yil 28-31-betlar
18

qochmoqg’a yuz qo’ydilar. Avval kishikim qochdi Xonquli Bayonquli edi, yana
Ibrohim Bekchik edi. Mo’g’ullar tamom qochdilar. So’ngra Sulton Ahmad Tanbal
ham qochdi. Uzun Xasan Xojig’a o’zini xeyli muxlis va mutaqid tutar edi. Uzun
Xasanning ittifoqi bila qochqonlarning ba’zisig’a sazo bergaylar, ba’zisini bizning
qoshimizg’a yiborgaylar.
Bu fitnalarni angiz qig’uvchi, mundin qochib borg’onlarni yomonliqqa
tez qilg’uchi xud Uzun Xasan haramnamak ekandur. Borchasi Sulton Ahmad
Tanbal borg’on bila zohir va oshkora yomonlik maqomida bo’ldilar. Samarqandni
olmoq doiyasi bila necha yilkim bajid cherik tortar eduk, Sulton Mahmudxondin
agarchi fatxidin so’ng Andijonni tama’ qilur edi. Bu fursattakim aksar cherik eli
va mo’g’ullar tamom qochib Andijon , Axsig’a bordilar. Uzun Xasan va Tanbal
ul viloyatlarni Jahongir mirzog’a tama’ qildular. Necha jihatdin mumkin emas
edikim, alarg’a berilgay. Biri ulkim agarchi xong’a bu viloyatlarni vada
qilolmaydur edi, vale xon tilab edi. Xon tilab turub, Jahongir Mirzog’a berilsa, xon
bila tamom yakro’ bo’lmoq kerak edi. Yana bir bukim mundoq mahaldakim, el
qochib ul viloyatqa bordi, tahakkum tariyqi bila tama’ qiladur, agar burunroq bu
so’z orada bo’lsa edi, filjumla vajhi bor erdi, alarning tahakkumini kim tortar
bo’lg’ay? Mo’g’ul va Andijon cherikini va ba’zi beklardin ham Andijong’a borib
edilar. “ 6
Shuningdek “ Boburnoma “ asarida Hindiston haqida ham quyudagicha
ta’rif berganlar: “ Hindiston mamoliki vase va purmardum va purhosil viloyat voqe
bo’lubtur. Sharqi va janubi, balki g’arbi ham Muhit daryosig’a muntahi bo’lur.
Shimoli bir tog’durkim, hindukush va kofiriston va kashmir tog’lari bila
payvasttur. Jami Hindiston viloyatining poytaxti Dehli ermish. Sulton
Shahobiddin G’uriydin so’ng, Sulton Feruzshohning oxir axdig’acha aksar
Hinduston Dehli salotining taxti zabtida ekandur.
Bu tarixdakim, men Hindistonni fatx qildim, besh musulmon podshoh
va ikki kofir Hindistonda saltanat qilurlar edi. Agarchi kichik kirim roy va roja
tog’ va janggalda xeyla bor edilar, vale mu’tabar va mustaqil bular edilar. Bir
6
Zahiriddin Muhammad Bobur. Boburnoma. I-II-qism 1948-1949-yillar nashrga tayyorlovchi P. Shamsiyev. S.
Mirzayev. 56-57-betlar
19

afg’onlar edikim, Dehli poytaxti alarda edi. Behradin bahorg’acha qobiz edilar.
Afg’onlardin burun Junpur Sulton Husayn Sharqiyning qabzida edi. Bu jamoatni
puriy derlar. Bularning otalri, Firuzshohdin so’ng junpur mamlakatig’a musallit
bo’lubturlar.
Dehli Sulton Alouddinning iligida edi. Bu tabaqa sayidtur. Temurbek
Dehlini olg’onda Dehli hukumatini bularning otalarig’a berib, borib edi. Sulton
Bahlul Ludiy Afg’on va o’g’li Sulton Iskandar Dehli poytaxti bila podshohnishin
bo’ldi.
Ikkinchi Gujoratga Sulton Muzaffar edi. Sulton Ibrohim fatxidin bir
necha kun burunroq olamdin naql qildi. Bisyor mutasharre podshoh edi, tolibi
ilmlig’I bor erdi, xadis mutolaa qilur erdi, doim mushaf kitobot qilur edi. Bu
tabaqani tonk derlar. Bularning ham otalari Sulton firuzshoh va ul saloting’a
sharobdor ekandurlar. Firuzshohdin so’ng Gujorat viloyatig’a qobiz bo’lubturlar.
Uchinchi Dakanda Baxmaniylar edi. Vale bu tarixta dakan salotinig’a
ixtiyor va iqtidor qolmaydur edi. Tamom viloyatlarni ulug’ beklar iliklab edi. Bir
nimag’a ehtiyoj bo’lsa, beklardin tilar edi.
To’rtinchi Molva viloyatidakim, Mandov ham derlar, Sulton Mahmud
edi. Bu tabaqani xaljiy derlar. Muni Rono Sango kofir bosib, aksar viloyatig’a
qobiz bo’lib edi, bu ham zaif bo’lib edi. Bularning otalari Feruzshohning
tarbiyatkardalaridin ekandur. Andin so’ngra Molva viloyatig’a qobiz bo’lubturlar.
Beshinchi Bangola viloyatida Nusratshoh edi. Otasi bangolada podshoh
bo’lib edi. Sayid va Sulton Aloudding’a mulaqqab edi. Munga saltanat meros tegib
edi. Ajab rasmedur, bangolada saltanat merosi kamroq bo’lur. Podshohning bir
muayyan taxti bor. Umaro va vuzaro va sipohi va raiyat barcha anga itoat va
inqiyot qilurlar. Burung’i podshohidek podshoh va farmonravo bilurlar. Bangola
elining so’zi budurkim, biz taxti halolxuridurbiz. Har kim taxt ustiga bo’lsa, biz
ang’a mute va mundoqdurbiz. Nechukkim, Nusratshohning otasi Sulton
Alouddindin burun bir haboshiy podshohini o’lturib, taxtqa chiqib, muddate
20

saltanat qildi. Habashiyni Sulton Alouddindin so’ng, irs tariyqi bila holo o’g’li
podshoh bo’lubtur. 7
“Boburnoma” da Xusayn Bayqoroga chizgilar berilar ekan biz
bunga alohida e’tibor qaratdik. Sulton Xusayn Bayqoroning talqini qanday
muhitda yashaganligin, qanday shaxs bo’lgani salbiy va ijobiy tomonlarini,
serqirra ijodlarini, ilm-fan, ma’daniyat va san’at qo’shgan katta hissalari, ayollari
va farzandlari ular o’rtasidagi ziddiyatlar, sohibqiron Amir Temur bilan o’xshash
tomonlarini yoritishni maqsad qilib qo’ydik.
Xusayn Bayqoro hozirgi kunda to’liq mukammal xolisona
o’rganilmagan. Chunki murakkab shaxs, taqdir egasidir. Sulton Xusayn Bayqoroni
o’rganishda birinchi manba bo’lib Zahiriddin Muhammad Mirzo Boburning
jahonga mashhur bo’lgan “ Boburnoma” asaridir. 8

7
Zahiriddin Muhammad Bobur. Boburnoma. Toshkent. Yulduzcha nashriyoti. 1989-yil 248-249-betlar.
8
Fayziyev T.Xusayn Bayqoroning sirli o’limi. Toshkent 1995-yil 44-bet
21

ZAHIRIDDIN MUHAMMAD BOBURNING “ BOBURNOMA “
ASARINING TARIXIY VA ILMIY AHAMIYATI.
Qadimiy Movarounnahr va undagi xalqlar xayoti haqida jonli
guvohlik beruvchi asarlar orasida “ Boburnoma “ alohida ajralib turadi. Ajoyib
lirik shoir, o’zbek adibi Zahiriddin Muhammad Bobur tomonidan yaratilgan bu
asar ijtimoiy – tarixiy, ilmiy – tabiiy va adabiy- lingvistik ma’lumotlar xazinasidir.
Unda 1494-yildan 1530-yilgacha O’rta Osiyo, Afg’oniston va Hindistonda
kechgan voqealar bayon etilgan. Bobur tarixiy faktlarni Shunchaki qayd etish ,
jangu jadallar, yurishlar haqida xronologik axborot berish bilangina
kifoyalanmay, voqealarni jonli tilda qiziqarli hikoya qilad, manzara chizadi,
tabiatni, etnografik xolatlarni tasvirlaydi, davrni, uning xususiyatlarini
gavdalantiradi. Shu sababdan asar faqat ilmiy – tarixiy ahamiyati bilaan emas,
balki o’zbek badiiy nasrining yorqin namunalaridan biri sifatida ham biz uchun
qimmatlidur. Shoir o’z xotiralarini badiiy naql uslubda sodda va ravon bayon
etadi. O’nlab tarixiy shaxslarning aniq xarakterini yaratadi. Tabiat manzaralarini
suratini chizadi, kitobni har xil syujetlar, ishqiy sarguzashtlar, she’riy parchalar
bilan bezaydi. Tilga olingan shaxslarning portreti kiyinishini, tashqi ko’rinishini,
fe’l atvorini, odatlari, o’tmishi, avlod-ajdodi, birma bir ta’rif etiladi. 9
Asardagi markaziy obraz Boburning o’zi, albatta. Uning his
tuyg’ulariga boy qalbi ko’z oldimizda yorqin jonlanadi. Ingliz tarixchisi
Elfiniston “ Boburnoma “ va uning muallifi haqida: “ Uning shaxsiy his –
tuyg’ulari har qanday mubolag’adan yoki pardalashdan xoli, uslubi oddiy na
mardona, shu bilan birga jonli va ifodali. O’z zamondoshlari biografiyasini,
ularning qiyofalari, urf-odati, intilishlari, qiziqish va qiliqlarini ko’zguda aks
etgandek ravshan tasvirlaydi. Bu jihatdan “ Boburnoma “ O’rta O’siyodagi
yagona chinakam tarixiy tasvir namunasidir ” deb yozadi. Bobur O’rta Osiyo,
Xuroson va Hindiston geografiyasi, hayvonot hamda nabodot olami to’g’risida
boy ma’lumot bergan. Xususan, “Boburnoma”da hindlarning etnografiysi, ilmu
fani, san’at va madaniyati haqida va Afrika yozuvchilarining Toshkent
9
Z. M. Bobur. Boburnoma. Toshkent . Yulduz nashriyot 1989-yil. 18-bet.
22

konferensiyasida ( 1958-yil ) qimmatli faktlar bor. Taniqli hind hind shoiri Mulk
Roj Anand Osiyo so’zlagan nutqida: “ Bu kitob siz bilan bizning merosimizdir.
O’zbekistondagi singari bizda ham “ Boburnoma “ g’oyat qadrlanadi.” Degani
bejis emas edi. Davrning juda ko’p xususiyatlarini qamrab olishi, qomusiy
xarakteri va o’zbek adabiy tilining beqiyos boy imkoniyatlarini namoyish etishi
bilan “ Boburnoma “ Alisher Navoiyning “ Xamsa” siga qiyos qilgudek madaniy
obida hisoblanadi. Asarning tez orada shuhrat qozonib, XVI asrning o’zidayoq
bir necha marta fors tiliga tarjima etilishi ham fikrimizning isbotidir. “
Boburnoma “ fors tiliga birinchi marta 1589-yili shoirning nevarasi Shoh Akbar
saroyida xizmatda bo’lgan Abdurahimxon ibn Bayramxon Xoni Xonon
tomonidan tarjima qilindi. Tarjima ko’p nusxada ko’chirilib, “ Voqeati
Boburiy“, “ Tarixi Boburshohiy “ nomlari ostida Sharq mamlakatlariga keng
yoyildi. Abdurahimxon tarjimada Boburning o’ziga xos bayon tarzini bera olgan,
asar fors adabiyoti va tarixchiligida ulkan yangilik sifatida qabul qilingan.
Qamrab olingan tarixiy voqealarning ro’yi-rost ko’rsatilishi, ilmiy faktlarga
boyligi bilangina emas, balki ravon uslubi, sodda va jozibadorligi bilan ham
Bobur asari o’zidan keyin yaratilgan tarixiy memuarlarga kuchli ta’sir ko’rsatadi.
Chunonchi, Gulbadanbegimning “ Humoyunnoma “ va Nizomiddin Hiraviyning
“ Tabaqoti Akbarshoxiy “ kabi kitoblarida buni yaqqol his etish mumkin. Shuni
yatish kerakki, XVI asrdan boshlab o’zbek adabiyotining yana boshqa namunalari
ham fors tiliga tarjima qilindi. Sharqning ilg’or ziyolilari turkiyda ( eski o’zbek
tilida ) yaratilgan adabiyotning katta nufuzga ega ekanligini ko’rib ilm ahlini bu
tilni o’rganishga da’vat eta boshlaydilar. Navoiy va Boburning ajoyib asarlarni
tarjima qilib, forsiydonlarni baxramand etishni muhim vazifa deb biladilar.
Chunonchi, “ Majolis un-nafoyis “ni 1521-yilda Forschaga o’girgan Sulton
Muhammad Faxriy Xirotiy yozadi: “ Ba’zi e’tiborli va xurmatli kishilar turkey
iborasi (tili)dan behabar bo’lganlari sababli bu go’zal so’zlarning mavjidan va bu
san’atlar dengizining duru gavharlaridan bebahradirlar. Bu taassufli axvol edi va
shuning uchun turk go’zali kabi parda ichida qolgan bu dilafro’zning yuzidan
pardani ko’tarishni va mo’jizali xayolot yaratgan bu zebo suratni fazilat va kamol
23

ahliga pardasiz ko’rsatishni niyat etdim.” “ Boburnima “ qo’lyozmalarining
chiroyli rasmlar bilan bezatilishi ham tarjimaning shuhrat qozonishiga sabab
bo’lgan. Uning saroyida 104nafar rassom doimiy ish olib brogan. Tarjimon
Abdurahimxonning o’zi ham rasm chizish bilan shug’ullangan . Akbar saroyida
o’nlab kitoblarga rasmlar chizilgan . “ Boburnoma” ning forsiy nushalariga
ishlangan miniaturalar Sharq rassomlik san’atining ajoyib namunalari
hisoblanadi. Ingliz sharqshunosi L. King bergan ma’lumotiga qaraganda, “
Boburnoma” o’z asarida yana ikki marta Muhammadquli va Zayniddin Xavofiy
tomonidan fors tiliga tarjima qilingan. Biroq bu tarjima qo’lyozmalarining
qqyerda saqlanishini olim aytmaydi. Abdurahimxon tarjimasi Britaniya
muzeyida va Maskvadagi Sharq qo’lyozmalari fondida saqlanadi. Fotonusxasi
Alisher Navoiy nomidagi Adabiyot muzeyimiada ham bor. G’arb olimlari “
Boburnoma “ bilan dastlab ana shu forsiy nusxalar orqali tanishadilar. Yevropa
sharqshunoslari orasida Vitsen birinchi marta “Boburnoma “ bilan qiziqib, undan
ayrim qismlari golland tiliga tarjima qiladi. ( 1705-yil ). 10

XIX asr boshlariga kelib, asar butun Yevropa ilm ahliga ma’lum bo’lgan.
Bobur merosining jahoniy shuxratida, ayniqsa, ingliz sharqshunoslarining xizmati
ulkandir. Ular “ Boburnoma “ ni tarjima qilish va nashr etishdagina emas, balki
tadqiq va targ’ib etish borasida ham birinchilikni egallaydilar. 1816-yilning 12-
aprelida Uilyam Erskin Bo’mbaydan turib, Londindagi nozirlarga yozgan xatida
tugabmas ganjina topib olganlik xursandligini bildiradi va “ Boburnoma “ ni
tarjima qilayotganidan xabar beradi. U. Erskinning J. Layden bilan hamkorlikdagi
tarjimasi 1826-yilda bosilib chiqdi. Tarjimonlar asarning o’zbekcha va forscha
nusxalarini asos qilib oldilar. U. Erskin kitobga kattagina muqaddima yozib berdi.
Bobur va uning asarlarini ingliz kitoblariga tanisgtiradi : “ Biz Osiyodagi
hukmdorlar ichida Bobur singari genial va talantli kishilarni kamdan kam
uchratamiz. Aqlining aktiv faoliyati, xushchaxchaq va sovuqqonligi, bevafo
taqdirining nayranglariga qaramay, ruhining tetikligi, podsholar orasida juda kam
uchraydigan sahiyligi, mardligi, istedodligi, fanga, san’atga muhabbat va ular
10
T. Fayziyev. Temuriylar shajarasi. Toshkent. Yozuvchi-1995-yil.
24

bilan faol shug’ullanishi jihatdan Osiyo podsholari orasida Boburga teng
keladigani yo’q.” J. Layden va U. Erskin tarjimasi 1921-yili Oksford unversiteti
nasgriyoti tomonidan ko’p jildli qilib, ikkinchi marta chop etildi. Bu nashrda
Dublin unversitetining professori L. Kivt so’zboshi yozib, “ Boburnoma “
nashrlari, uning jahon qo’lyozma fondlaridagi nushalari, tarjimalari haqida
ma’lumot beradi, inglizcha variantni qayta taxrirdan chiqaradi. Birinchi jildning
yarmini tashkil etadigan ilmiy ocherkida u Movarounnahr va Xuroson tarixi,
geografiyasi, Bobur tilga olgan Samarqand, Andijon, O’ratepa, Kobul va
boshqa shaharlarning hozirgi ahvolini keng yoritgan. Mazkur nashrning yana bir
fazilati shundaki, tarjimaning ilmiy aniqligini ta’minlash uchun xoshiyalarda
ko’p miqdorda izoh va sharxlar berilgan, kitobdagi she’rlarning kimga taaluqli
ekanligi va qaysi tilda yozilgani ham ko’rsatilgan. Ingliz sharqshunoslaridan A.
Beverij xonim1902-yili “ Boburnoma “ ning Xaydarobotd nusxasini faksimile
xolida chop ettiradi. ( U 1971-yili Londonda qayta nashr etildi.)
Mazkur nashr asarning yana kengroq ommalashuviga sabab bo’ldi.
Asarning M. Sale bajargan ruscha tarjimasi hamda 1960-yili P. Shamsiyev va S.
Mirzayev tayyorlagan o’zbekcha nashri ana shu A. Beverij xonim nashriga
asoslangan. “ Boburnoma “ P. M. Kaldekot tomonidan ingliz tiliga qisqartirib
tarjima qilindi. XX asr oxirlarida F. J. Talbot ham asarni tarjima qilib, suratlar
bilan nashr ettiradi. Shuningdek, Bobur asarlarining Turkiyada tarqalishiga atoqli
olim Rashot Raxmon Oratning xizmati katta. Ingliz tilida Bobur hatyoti va ijodini
o’rganishga talay maxsus monografiyalar yaratildi. Len Poolning “ Bobur “
( Oksford 1899-yil ) va Xarold Lembning “ Bobur yo’lbars “ ( Nyu-York 1961-yil
) nomli kitoblari shular jumlasidandir. Ayniqsa, keying kitob qiziqarli adabiy
tarixiy ocherk uslubida yozilgan. Buni kitobning ichki bo’limlariga qo’yilgan “
Vodiydagi voqealar ‘, “ Samarqanddan quvilish “, “ Qobuldagi saltanat “, “
Hirotda xiyofat “, “ Bobur va uning eli “, “ Hindiston sari yurish “, “ Panipat va
Kanvand “, “ Buyuk mo’g’ullar imperiyasi “, kabi sarlavhalardaan ham bilish
mumkin. X. Lemb Boburning adabiy merosidan ilmiy ma’lumot sifatida keng
foydalangan, ko’proq “ Boburnoma ” ga murojat etib, undan talay parchalar
25

tarjimasini ham keltirgan. Bundan tashqari, u Mirzo Bobur yurgan yo’llarning ot
va tuyada kezib chiqqan. Shu tariqa, bu asar amalda Bobur haqidagi tarixiy
roman ko’rinishini olgan edi. Sharq xalqlari tarixi bilan shug’ullangan yana
boshqa ingliz va amerikalik olimlar Boburning shaxsiy qobiliyati va faoliyatiga
yuqori baho berib, uni qadimgi Rim sarkardasi Yuliy Sezar bilan qiyoslaydilar. “
Boburnoma “ 1828-yili A. Kayzer tomonidan nemis tiliga qisqartirib va 1871-yili
P. Kurtyl tomonidan fransuz tiliga to’la xolda tarjima qilingan. Zamondoshimiz
atoqli sharqshunos olim J. L. Boite Grammon “ Boburnoma ” ning fransuz
tilidagi yangi tarjimasini yaratdi. U bir necha bor yurtimizga kelib, o’zbek
xalqining turmush tarzi, tarixi bilan yaqindan tanishdi. Grammon, shuningdek
Gulbadanbegimning “ Temur tuzuklari “ va “ Xumoyunnoma “ asarlarini ham
fransuz tiliga tarjima qilgan. 1912-yilda Tog’aymurod Qorluq Xatloniy uni yana
bir marta fors tiliga tarjima qildi. Bu tarjima qo’lyozmasi O’zbekiston
Respublikasi Fanlar akademiyasi Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik
instituti qo’lyozmalar fondida saqlanmoqda. 1944-1946-yillarda esa asar usmonli
turk tiliga tarjima qilinib, Anqarada ikki jildda bosilgan. Rossiyada “ Boburnoma
“ ancha ilgari paydo bo’lgan edi. Sharqshunos N. Ilminskiy 1857-yili asarni asl
xolid Qozon shahrida chop etilgan. XIX asr oxirlarida “ Boburnoma “dan ayrim
qismlar I. Pantusov, S. Polyakov, V. Vyatkin tarjimasida rus kitobxonlariga
qisman taqdim etilgan bo’lsada, yaxlit ruscha tarjimasi amalga oshirilmagan edi.
Bu sharafli va xayrli ish mohir tarjimon va olim M. Sale tomonidan bajarildi va
asar 1958-yili Toshkentda bosmadan chiqarildi. M. Sale tarjima ustida o’n yildan
ko’proq vaqt mehnat qildi, asar tilini chuqur o’rgandi. Behad ko’p atamalar, ibora
va nomlar transkripsiyasini berish, shuningdek, Bobur qalamining “mardona
uslubini “ saqlashga muvaffaq bo’ldi. Shunga qaramay, M. Sale tarjimasida
xamon talay noaniqliklar mavjud. “ Boburnoma ”dagi bir qancha nomlar
noto’g’ri berilgan. Chunonchi, Axmad Mirzo sevgilisi Qutluqbegim “ Katak
begim “ bo’lib ketgan, “ bukalamun “, “ mucha “ kabi ba’zi so’z va iboralar
tarjimasiz va izoxsiz keltirilgani sababli rus kitobxoniga tushunarsiz bo’lib
qolgan. She’riy parchalar nasriy tarjimada berilib, ularning qaysi tilda yozilgani
26

ham ko’rsatilmagan. Tarjima va nashlardagi nuqsonlarning aksariyati asarning
ilmiy tanqidiy matniga ehtiyoj borligidan kelib chiqqan. “ boburnoma “ ning
mavjud nashrlari, hatto o’zbekcha nashri ham, asar haqida to’la tasavvur
berolmaydi. Negaki, ruscha nashrda ham, eng so’nggi o’zbekcha nashrda ham
1509-yildan 1518-yilgacha va 1524-yilgacha bo’lgan voqealar bayoni yo’q.
Shunga o’xshash talay noaniqliklarni bartaraf etish uchun “ Boburnoma ”ning eng
e’tiborli qo’lyozma nusxalarini chog’ishtirib, uning ilmiy matnini tayyorlash zarur
edi. Va nihoyat, bu ishni yaponiyalik boburshunos olimlar amalga oshirdilar.
Asarning tanqidiy matni yaratilib, nashr etildi. Ko’rinib turinibdiki, Mirzo
Boburning hayoti va ijodi turli mamlakatlarda o’rganilmoqda va xalqaro ilmiy
hamkorlik vositasiga aylanib, bormoqda. Bu ham o’zbek xalqining ulug’ istedodi,
iftixoridan nishonadir. Har bir xalqning tarixiy, madaniy milliy qiyofasini aniq
belgilovchi ulug’ shohlari, buyuk olimlari, yirik adib va shoirlari bo’ladi.
Insoniyatning adabiyotga mansub ana shunday buyuk farzandlari safida Zahiriddin
Muhammad Bobur ham o’z o’rniga ega. Kishilik tarixida Boburchalik shaxsiy
imkon, iqtidor va fazilatlari beqiyos kishilar juda kam uchraydi. Bobur buyuk
podshoh, mumtoz shoir, nazariyotchi adabiyotshunos, faqih, tilshunos,
san’atshunos, etnograf hayvonot va nabotot olamining bilimdoni sifatida
ko’pqirrali faoliyat va ijod sohibi edi. Birgina “ Boburnoma ” uning yigirmadan
ortiq sohalariga qiziqqanligiga yaqqol misoldir. Shoh Bobur, birinchi navbatda,
shoh, boburiylar sulolasining asoschisi. Balki, boburiylar jahon tarixida eng uzoq
yillar (332 ) hukmronlik qilgan sulola bo’lib chiqar… U podshoh sifatida lasgkar
tortib shohlarga xos mag’lubiyatlarning achchiq alamlariyu zafarlarning ulug’vor
nasgidalarini surishni ko’p marotaba o’z boshidan kechirdi. Otasi singari ulug’
himmatli va oily maqsadli shaxs bo’lganligidan Farg’ona viloyatini kichik joy deb
hisoblab, Samarqandga intilti. U yerda Shayboniyxondan yengilib, Qobulga keldi
va keyin Hindistondek bepayon yirik mamlakat hukmdoriga aylandi. Buyuk shoh
Bobur Hindistonda temuriylarga xos ulug’ bunyodkorlik an’analarini davom
ettirdi: muhtasham qasrlar tiklash, ariq kanallar qazish , bog’- rog’lar bunyod
etish, adabiyot, ilm-fan rivojiga homiylik qilish, elni adolat bilan boshqarish
27

singari fazilatlar keyinchalik Hindistonning buyuk farzandlari tomonidan
chinakam ijobiy baholandi. 11
Hindistonning donishmand farzandi, buyuk davlat arbobi Javoharla’l Neru
o’zining “ Hindistonning ochilishi “ va “ Jahon tarixiga bir nazar “ asarida
Zahiriddin Muhammad Bobur haqida samimiyatga to’liq ushbu fikrlarni izhor
etgan: “ Bobur – dilbar shaxs. Uyg’onish davri hukmdorining haqiqiy namunasidir.
U mard va tadbirkor odam bo’lgan. Bobur o’ta madaniyatli va jozibali insonlar
orasida eng yetuk insonlardan biri edi. U mansabparastlik kabi cheklanishdan va
mutaassiblikdan yiroq edi… Bobur san’at va ayniqsa, adabiyotni sevardi.”
Bugun Hindistonning Panipat shahriga borgan kishi Zahiriddin
Muhammad Boburning Sulton Ibrohim Lo’diy bilan bo’lgan tarixiy muzaffarona
jang manzaralarini shaharning ochiq osmoni ostidagi muzeyda ko’rarkan, ulug’
hind xalqining Boburga nisbatan hurmat-ehtiromi kuchliligiga amin bo’ladi. Yoki
Bangladesh poytaxti Dakka shahrini kezgan kishi “ La’lbog’qal’a “ tarixiy
muzeyga kirib Bobur va Boburiylarga bag’ishlangan xonalarni, kezarkan, Bobur va
uning vorislariga tegishli, kiyimlar uy -ro’zg’or buyumlari, xarbiy qurol-
aslahalari, Usdot Aliquli qo’ygan toshotar to’plar, miltiqlar- tufaklar, sovut, qilich-
qalqonlar, dubulg’a, ot kiyimlarini ( ot va qilich zarbasidan himoya qiluvchi
yopinchiqlar ), usha davr kishilari o’z zamonlari libosida tomosha qilgan kishi
Hindiston va Bangladesh xalqlarining Bobur va Boburiylarga bo’lgan
hurmatlarini yorqin tasavvur eta oladi. Bu moziygohda bo’lgan adib Qamchibek
Kenja “Andijondan Dakkagacha “ nomli safarnomasida hayajonini yashira olmay
yozadi: “ Hindiston va Pokiston shaharlarida ko’p moziygohlarda, jumladan
Haydarabotdagi mashhur Solarjang, Loxurdagi milliy muzeylarda bo’lgan. Lekin
Sharq olimining olis bir chetida faqat va faqat Boburiylar hayoti, ularning
podsholik faoliyatiga oid yagona, maxsus muzeyni ko’ramiz, deb sira o’ylamagan
edik “. Hindiston va Bangladeshda Bobur va Boburiylar saltanati shunchalik
qadrlanishidan Bobur va vorislarining podsholiklari bu yurtlarda hayrli chuqur iz
11
Mamajonov .A.M. O’zbekiston tarixi. Toshkent. 1994-yil 200-bet.
28

qoldirganligi ma’lum bo’ldi. “ Boburnoma “ ning kitobi Boburning ulug’
podshohlarga xos sakkis shaxsiy fazilatini qayd etgan: “ Va maholdurkim, ul
podshohi Qobulning yaxshiliklarini aytgan bilan va bitigan bilan tugangay. Lekin
mujammal bukim sekkiz sifati asl aning zotiga mutassil edi: birisi bukim, najhati
baland edi; ikkimchisi, himmati arjumand edi; uchumchisi, viloyat olmog’;
to’rtimchisi, viloyat saxlamog’; beshumchisi, ma’murlug’; oltimchisi, rafohiyat
niyati tengri taolo bandalarig’a; yettimchisi, cherikni ko’ngli qo’lg’a olmoq;
sekkizimchisi, adolat qilmoq “. ( Matn tabdili: “ U qudratli podshohning
yaxshiliklarini aytgan bilan va yozgan bilan tugatish maholdir. Lekin qisqasi buki,
sakkiz asl sifat uning zotiga xos edi: biri bukim – iqboli baland edi; ikkinchisi-
himmati yuksak edi; uchinchisi- viloyat olmoq ; to’rtinchisi – viloyat saqlamoq;
beshinchisi – ma’murlik; oltinchisi – Olloh bandalariga farovonlik niyati;
yettinchisi – lashkar ko’nglini qo’lga olmoq; sakkizinchisi – adolat qilmoq “. )
Buyuk tarixiy siymo sifatida Bobur shaxsi Yevropa va AQSH sharqshunos –
tarixchi olimlari diqqat e’tiborini o’ziga jalb etgan. Ingliz tarixchisi Eduart
Holden, avvalo, Boburni mashhur yuliyb Sezir bilan qiyoslashni lozim topadi: “
Bobur fel atvoriga ko’ra Sezirga qaraganda sevishga arzigulikdir. Uning
manglayiga yuksak fazilatli inson deb bitib qo’yilgan”. Zahiriddin Muhammad
Boburning bolalik va o’smirlik yillari haqida roman yozgan “ Boburnoma “ ning
ingliz tarjimoni Uilyam Erskin Boburni Osiyo podshohlariga qiyosan shunday
baholaydi: “ Saxovati va mardligi, istedodi, ilm- fan san’atga muhabbati va ular
bilan muvaffaqiyatli shug’ullanishi jihatidan Osiyodagi podsholar orasida Boburga
teng keladigan birorta podshoh topilmaydi”. 12
Havotun va saroyi: Qutlug’ Nigorxonim edi, Yunusxonning ikkinchi qizi,
Sulton Mahmudxon, Sulton Ahmadxonning egachisi edi.
Yunusxon Chingisxonning ikkinchi o’g’li Chig’atoyxonning naslidandur.
Yunusxon ibn Vaysxon ibn Sherali O’g’lon ibn Mbn Xizr Xojaxonibn Tug’luq
Temurxon ibn Esan Bug’axon ibn Do’vaxon ibn Baroqxon ibn Esun Tuva ibn
Mutugon ibn Chig’atoyxon ibn Chingizxon.
12
Z. M. Bobur. Boburnoma. Toshkent . Yulduz nashriyot 1989-yil. 13-bet.
29

Chun muncha taqrib bo’ldi, xonlarning ahvolini dag’I ijmol bila zikr qilaling.
Yunusxon va Esan Bug’axon Vaysxonning o’g’lonlari edi. Yunusxon o’g’lonlari
Ofoqxon va Jonboboxon edi. Yunusxonning onasi Turkistonliq qipchoq beklaridan
Temurbek rioyat qilg’on shayx Nuriddinbekning qizi yo nabirasi bo’lur.
Vaysxonning voqeasida mo’g’ul ulusi ikki fariq bo’lur. Bir pora Yunusxon sari
va ko’prog’I Esan Bo’g’axon sari bo’lur. Burunroq Yunusxonning egachisini
Ulug’bek Mirzo Abdulaziz mirzog’a olib edi. Ul munosabat bila Erzan borin
tuman beklaridan edi, xonni uch-to’rt ming uylik mo’g’ul ulusi bila Ulug’bek
Mirzog’a kelturdilarkim, ko’mak olib yana mo’g’ul ulusini olg’aylar, mirzo
muruvvat qilmadi, ba’zisini asir qildi, ba’zilarini birin-sirin viloyatqa pereshon
qildi. Erzan buzug’lig’I mo’g’ul ulusida bir tarix bo’lubtur.
Xonni Iroq sari o’tkazib yubordilar. Borib bir yildan ortuqroq Tabrizda bo’ldi.
Ul mahalda Tabriz podshohi Jahonshoh Boroniy Qoraqo’yluq edi. Andin Sheroz
keldi. Sherozda Shohruh mirzoning ikkinchi o’g’li Ibrohim Sulton mirzo edi. Besh
olti oydan so’ng Ibrohim mirzo o’lub, o’g’li Abdullo mirzo aning yerida o’lturdi.
Abdullo mirzoga xon navkar edi, mulozamat qilur edi. O’n yetti, o’n sekkiz yil xon
Sherozda va ul viloyatlarda bo’ldi. 13
Ulug’bek mirzoning va o’g’ullarining
g’avg’osida Esan Bug’axonni yaxshi bosti. Muning fitnasining daf’ig’a Sulton
Abusaid mirzo Yunusxonni bu munosabat bilakim, Abdulaziz mirzo olg’on
egachisi xonimni olib erdi. Iroq va Xurosondin tilab to’ylar qilib, do’stlar bo’lib,
mo’g’il ulusida xon qilib yiborganda, Sag’richi tuman beklari tamom ul fursatga
Eson Bug’axondin yamonlab Mo’g’ulistong’a kelib edilar. Bularning orasig’a
keldi. Ul fursatga Sag’richi beklarning ulugi Sher Hojibek erdi, aning qizi Esan
Davlatbegimni bir oq kigiz ustiga o’lturg’uzib xon ko’tardilar.
Xonning bu Esan Davlatbegimdin uch qizi bo’ldi. Boridin ulug’ Mehr
Nigorxonim edikim, Sulton Abusaid mirzo ulug’ o’g’li Sulton Ahmad mirzig’a
qo’lub edi. Mirzodin hech o’g’ul va qiz bo’lmadi. So’gnra fatarotta
Shayboniyxong’a tushub edi. Men Qobulg’a kelganda, Shohbegim bila
13
Vahob Rahmonov “ Ma’rifat “ gazetasi 2008-yil
30

Samarqandtin Xurosong’a kelib, Xurosondin Qobulda keldilar. Shayboniyxon
Qandaxarda Nosir mirzoni qabag’onda, men Lamg’onazimati qildim. Xon mirzo
va Shohbegim va Mehr Nigorbegim Badaxshong’a bordilar. Mirzoxonni
Muborakshoh qal’ai Zafarg’a tilagida Abobakr Koshg’irningchopqunig’a yo’liqib,
Shohbegim va Mehr Nigorxonim va jami elning ahli va ayoli asirliqqa tushub, ul
zolim badkirdorning habsida dunyoyi foniyni vido qildilar.
Ikkinchi qizi mening volidam – Qutlig’ Nigorxonim edi. Aksar
qazoqliklarda va fatarotlarda mening bilan bir edilar. Qobulni olg’ondin besh – olti
oy so’ngra tarix to’qquz yuz o’n birda tengri rahmatig’a bordilar.
Uchununchi qiz Xo’b Nigorxonim edi, Muhammad Husayn Ko’ragon
dug’latqa berib edilar. Bir qizi, bir o’g’li
“ Boburnoma” da tarixiy shaxslar talqini ham to’xtalar ekanmiz shu
o’rinda Zahiriddin Muhammad Boburning shoh va shoirligini mulohazamiz.
Zahiriddin Muhammad Boburning “ Boburnoma “asari tarixiy
adabiy manba sifatida yana shunisi bilan e’tiborliki, asarda ko’plab tarixiy
shaxslar, adabiyot va san’at ahllari, din peshvolari, shox va shaxzodalar, beklar,
amiru umarolar haqida ma’lumotlar uchraydi. “ Boburnoma “ da bir necha yuz
tarixiy shaxslar, ularning faoliyati va sarguzashtlari tasvir etiladi. Bular shoxlar,
viloyat hokimlari, amir-amaldorlar, askar boshliqlar, din va namoyondalari,
askarlar, ilm-fan, san’at va adabiyot ahillari, dehqonlar, hunarmandlar, qullar va
boshqa ijtimoiy guruhdagi lavozim va kasbkordagi kishilardir. Bobur bularning
tasvirlanayotgan voqealardagi roliga qarab birlari haqida keng va batafsil so’zlaydi
, ikkinchi birlaari haqida qisqa ma’lumot beradi, boshqa birlarini biron munosabat
bilan tilga oladi yoki eslab o’tadi. U voqealarning rivojida muhimroq o’rin tutgan
Umarshayx Mirzo , Husayn Bayqoro, Sulton Ahmad Mirzo, Xisravshoh kabi
tarixiy shaxslarning faoliyati va sarguzashtlarini bayon etish bilan birga, ularning
shakl-shamoili, nasl-nasabi, ma’naviy qiyofasi, hislati, xulq - atvori, kishilarga
munosabati, madaniy saviyasi va boshqa jihatlarni ham tasvirlaydi. “Boburnoma “
da ilm-fan, san’at va adabiyot ahillariga katta o’rin berilgan. Bobur Navoiy,
Jomiy, Binoiy, Muhammad Solih, Hiloliy, Sayfi Buxoriy, Mir Xusayn,
31

Muammoniy, Shayxim Suhayli, Yusuf Badeyniy, Ahmad Xojibek, Behzod , Sulton
Ali, Hoji Abdulla Marvoriy, Shoh Muzaffar, G’ulom Shodiy, Husayn Uddiy kabi
bir qator shoirlar va san’atkorlar haqida ma’lumot beradi, ularni maqtaydi,
asarlaridan namunalar keltiradi, ba’zan hayoti, faoliyati yoki shaxsiy sifatlari
haqida qiziqarli fikrlar so’zlaydi. “ Boburnoma “ bu kishilarning hayoti va
faoliyatini o’rganishda ularning madaniy hayotidagi o’rnini belgilashda juda
ahamiyatlidir. Natijada biz Bobur zamonida yashagan va tariximiz,
ma’naviyatimizda muhim voqeaga ega bo’lgan davlat va madaniyat arboblari bilan
ham tanishamiz.
Asarda har bir yil voqealari alohida beriladi. Bu kabi qimmatli
ma’lumotlar va keltirilgan mulohazalarning hammasi tarix uchun muhimdir.
Demak bundan ko’rinib turibdiki, “ Boburnima “ XV asrning so’nggi XVI asrning
birinchi choragida mazkur uch mintaqada kechgan voqealarni o’rganishda muhim
manba hisoblanadi. Asar yuzasidan tadqiqot olib borgan M. Abdullayevaning
ma’lumotiga ko’ra “ Boburnoma “ da hammasi bo’lib 1540 nafar kishi nomlari
tilag olingan bo’lib, shundan 357 nafari Movarounnahrlik tarixiy shaxslarning
nomlaridir. Qolgan qismi esa turli davrda, turli mamlakatlarda yashagan tarixiy
shaxslar nomidir. Asarda Bobur tarixiy voqealarni bayon etish bilangina
cheklanmaydi, balki voqealar sodir bo’layotgan sharoit manzarasini, tarixiy
shaxslarning qiyofasi va xulqini, tabiat lavhalarini batafsil tasvirlaydi, turli
sarguzashtlar, rivoyat va latifalarni jozibador badiiy uslubda hikoya qiladi, asarni
she’riy parchalar, xalq maqollari va hikmatlari bilan orasta qiladi, anvoi badiiy
usullar va til san’atidan foydalanadi. “ Boburnoma “ dan olingan “ Alisher Navoiy
ta’rifi “ “ Andijon tasviri “, “ Samarqand tasviri “ bunga yorqin misol bo’la oladi.
“ Boburnoma “ da bir necha yuzlab tarixiy masalalarga tavsif beriladi, ularning
faoliyati, sarguzashtlari tasvirlanadi. Bular shohlar, hokimlar, amaldorlar,
lashkarboshilar, din shariatlari arboblari, askarlar, olimlar, shoirlar, san’atkorlar,
turli mehnatkash tabaqalarning vakillari va hokazolaridir. Bular jamiyatda tutgan
o’rni, qarash va manfaatlari, siyosiy maslagi, xulq-atvori, hatti-harakati, turlicha
odamlardir. Bobur voqealar ishtirokchilarini tasvirlayotganda mana shu
32

jihatlarning hammasiga e’tibor beradi. Odamlarning takrorlanmas faqat ularning
o’zigagina xos xususiyatlarini tanlab oladi, tarixiy haqiqatga to’la rioya qilgan
holda qalam suradi, g’oyat ishonarli real qiyofalar yaratadi. 14
Bobur tarixiy shaxslarga, hatto o’ziga dushman kishilarga ham
beg’araz munosabatda bo’ladi, ular haqida xolis ma’lumot beradi, faoliyatlari va
fel-atvoridagi kamchiliklarni halol ko’rsatadi. Muhimi shundaki, u tarixiy
shaxslarga mamlakat taraqqiyoti, obodonchilik ishlarida, fan, adabiyot va san’atni
yanada rivojlantirishda ko’rsatgan xizmatlariga qarab baho beradi. 15
“ Boburnoma “ da ilm-fan, san’at, adabiyot ahli xususida keng fikr
yuritilgan. Kitob muallifi Alisher Navoiy, Jomiy, Binoiy, Muhammad Solih,
Hiloliy, Sayfi Buxoriy, Mir Xusayn Muammoiy , Shayhimbek Suxayliy, Ahmad
Hojibek, Begzod, Shoh Muzaffar, G’ulom Shodiy, Husayn Udiy kabi shoirlaru
san’atkorlar haqida ma’lumotlar beradi, asarlaridan namunalar keltiradi. Ularning
hayoti, faoliyati, xulq-atvori haqida diqqatga molik tavsilotlarni hikoya qiladi.
Chunonchi, Bobur ulug’ shoir va donishmand Alisher Navoiy haqida
so’zlaganda uning Benazir shoirligini takidlab, turkey ( o’zbek ) tilda she’rini
hechkim unchalik ko’p va yaxshi yozmaganligini shuningdek ilm-fan, san’at va
adabiyot ahliga hech kim Navoiychalik g’amxur va murabbiy emasligini alohida
qayd etadi. Hisor haqida gapirganda bu yerda yuzaga kelgan adabiy muhit va unga
homiylar nomlari birma bir tilga olib o’tiladi. Ma’lumki muhitni bu adabiy muhit
vakillari erishgan o’lkan muvaffaqiyatlarni Navoiysiz, uning xizmatlarisiz tasavvur
etish mumkin emas. Bobur Navoiyning binokorlik va obodonchilik sohasidagi
faoliyatini, Husayn Bayqoro bilan o’g’illari orasidagi ziddiyatlarni bartaraf
etishdagi tadbirlarni bayon etadi. 16
14
Z. M. Bobur. Boburnoma. Toshkent. Sharq.2002-yil 128-bet.
15
Abdullayev M. Boburnoma va Shajarai turkning qiyosiy poetikasi. 56-58-bet.
16
Zahiriddin Muhammad Bobur. Boburnoma. Toshkent. 1989-yil
33

XULOSA
Tarixning shohidlik berishicha, insoniyat tarixida yuksak iz qoldirgan, k е yingi
avlodlarga o`zining jamiyatdagi mavq е i, ilmiy, badiiy m е rosi bilan ibrat namunasi
bo`la oladigan shaxslar dunyoga juda kam k е ladi. XV- XVI asr uzb е k xalqi,
adabiyoti, ma'naviyati tarixida Alish е r Navoiy va Zahiriddin Muhammad Mirzo
Boburni b е malol ana shunday shaxslar qatoriga kiritish mumkin. Zahiriddin
Muhammad Bobur umrining o`zi avlodlarga ibrat namunasidir. U 47 yoshli qisqa,
ammo ijodiy barakali, barkamol hayotida yuz yil yashab ham uddalab
bo`lmaydigan ishlarni ado etdi. Bobur o`z davrining shoh va shoirligidan tashqari,
ulkan tarixchisi, etnografi, o`lkashunosi, biolog, g е ograf, dinshunos olimi sifatida
ham dovruq topgan. Shariat ahkomlarini mukammal bilgan va bu borada ham
risola yozgan. Arab alifbosining murakkab, o`rganish og’ir bo`lganligi bois, yangi
«Xatti Boburiy» alifbosini yaratgan. Davlatchilikda vaqt m е 'yorlarini qayta ishlab
chiqqan, pochta tizimiga qulay tarzda tartib b е rgan va yana qanchadan-qancha
islohotlarni amalga oshirgan. Borgan y е rida obodonchilik, bog’-rog’ barpo etgan,
Movarounnahr siviliza- siyasini Sharqda tarqatgan buyuk shaxsdir. Bobur buyuk
podshoh, bobosi Amir T е murning munosib vorisi sifatida uning saltanatini barcha
o`ziga t е gishli hududlarda qayta tiklash, yuksak saltanatni dovruqsiz, manmanlikka
b е rilmay barpo etish va davlatchilik ishlarini amalga oshirishni umr maqsadi etdi.
U mohir sarkarda sifatida eng og’ir bo`lgan davrlari: qarindosh-urug`lari, b е k va
safdoshlari chap b е rib, bundan taxtni olishga intilib, nochor qolgan holida ham
maqsad sari intildi. Boburning bu xislati, k е lajakka umid bilan qarashi bugun ham
ibrat namunasi bo`lib xizmat qiladi. Zahiriddin Muhammad Mirzo Boburning
“Boburnoma” asarida Temuriylar sulolasi haqida Amir Temur va Mirzo Ulug`bek
tomonidan barpo etilgan inshootlar, madrasalar, bog`u-rog`lar, masjid xonaqo,
hammomlar shuningdek Samarqand iqlimi, aholisi haqida ma’lumotlar qoldirgan.
Bobur davlatchilik siyosatining bosh kaliti - t е muriyzoda Sulton Husayn
Boyqaro kabi faqat o`z hukmronligiga qarashli joylarda tinch-osoyishta hayotni
saqlash, saltanatini mustahkam qo`rg`onlar, y е tuk askar, zobitlar bilan ta'minlash,
ilm-fan, adabiyot va san'atga yuksak e'tibor b е rishdangina iborat d е b bilmadi.
35

Uning buyuk niyati, bobosi Amir T е mur saltanati tasarrufida bo`lgan yurt va
y е rlarni qayta egallash, muhim, yagona davlatchilik siyosatini yuritish, parokanda
t е muriyzodalarni bu maqsad sari birlashtirishdan iborat edi. U shu yo`lda siyosiy
tanglik, murosasizlik, ayniqsa buyuk T е murdan qolgan hudud, boylik va mansablar
sari olib borilgan kurashlarga barham b е rib, barchasini bir bayroq ostida
birlashtirish uchun intildi. Bunga ko`p jihatdan erishdi ham, l е kin armon bo`lib
qolgan niyatlari ham kam emas. Bobur tomonidan davlat boshqaruvida ko`pgina
xalqparvar amru farmonlar e'lon qilindi. Ularning eng namunalisi «ikki azimush-
sha'n» farmon lar edi. Birinchi farmonda Boburning davlatchilik maromi, podshoq
sifatida е tuklikka erishgani, eng muhimi qo`l ostidagi fuqarolarning kim, qaysi
millat, dinga taalluqli bo`lishidan qat'iy nazar tamg`a soliqidan ozod etdi. Ikkinchi
farmoni vafotidan ikki yil oldin butun saltanatida sharob ichishni qat'iyan man
etilgani bo`ldi. Boburning bu ikki far moni xalqparvarligi, inson manfaati, uning
sog’liq va axloqiy barkamolligi kabi xususiyatlarini shaxs xarakt е rida
mujassamlashishiga qaratilganligi bilan bugungi kunda qam qimmatini yo`qotgani
yo`q. Boburning davlatchilik va yuksak harbiy maqorati Sharq va g`arb olimlari,
tarixchilari tomonidan tan olingan. Bu borada tarixchi Pav е d е Kurt е ylning
qarashlari fikrimizga dalildir: «har qanday sinovga bardosh b е ra oluvchi, iroda va
matonatni o`zida mujassamlashtirgan bu zot o`zida harbiy hiyla va jasoratni
uyg`unlashtira olar, zarur bo`lganda jazolashga ham va afv etishga ham qodir edi:
u ist е 'dodli harbiy arbob va ishning ko`zini biladigan, qo`shinlarni mahorat bilan
boshqara oladigan, ular ning ishonchini qozona olgan sarkarda edi».
«Boburnoma»da muallif eng avvalo shuni ko`rsatadiki, u hali yosh paytidan
boshlab ushbu kasb sirlarini o`rganishga, yo`l qo`ygan xatolarini darrov tan olib,
ochiq bayon etishga, tuzatishga harakat qilgan. Bobur barcha qo`l ostidagi
shaxslar, raqib va dushmanlarining har bir harakatida diplomatik nazokatni
kuzatdi, baholadi. O`zining jamiyat, saltanatdagi mavq е ini aynan t е muriylar
diplomatik qoida-qonunlari zaminida, o`z saltanatidagi yangi tartib va qoidalar
bilan to`ldirib bordi. Unga hamma bo`ysunishini talab qildi va o`zi ham bu
tartibga rioya etdi.
36

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR VA МАNBАLАR RO’YХАТI
1. Каrimоv I.А . Таriхiy хоtirasiz kelajak yo’q . Toshkent. 1998-yil.
2. Abug’oziy. Shajarai turk. Toshkent. “ Cho’lpon ” .1992-yil.
3. Abdullayev M. Boburnoma va Shajarai turning qiyosiy p oetikasi.
4. U. Erskin. Bobur Hindistonda.Toshkent. “Cho’lpon nashriyoti”. 1995-yil.
5. L.P. Sharma. Boburiylar saltanati. Toshkent. “Ma’naviyat” 1998-yil.
6. Hoshimov I. Hindistonda Boburiylar sulolasi saltanati. Toshkent.
O’qituvchi-1994-yil.
7. Nuritdinov M. Boburiylar sulolasi. Toshkent. “Fan”.1994-yil.
8. Hasanov. X. Bobur sayyoh va tabiatshunos. Toshkent. “O’zbekiston”. 1983-
yil
9. Zahiriddin Muhammad Bobur. Boburnoma. Toshkent. “O’qituvchi” – 2008-
yil.
10. Qudratullayev H. Boburning davlatchilik siyosati va diplomatiyasi. Tosh.
“Sharq”. 2011-yil
11. Fayziyev.T. Temuriy malikalari. Toshkent 1994-yil
12. Hasanov. H. Bobur sayyoh va tabiatshunos. Toshkent. “O’zbekiston”.1983-
yil.
13. Rasulov R. Bobur – o’zbek tilining sofligi uchun kurashuvchi. /Ilmiy
to’plam. Samarqand. 2000-yil.
14. Nafasov T. Bobur nomshunos. / Ilmiy to’plam. Samarqand 2000-yil.
15. Mamajonov A.M. O’zbekiston tarixi. Toshkent. 1994-yil.
16. Zahiriddin Muhammad Bobur. Boburnoma. I-II-qism 1948-1949-yillar
nashrga tayyorlovchi P. Shamsiyev. S. Mirzayev.
37

Интернет сайтлари:
Ўзбекистон Республикаси ҳукумати ахбороти.
www.press-service.uz. -Ўзбекистон Республикаси Президенти матбуот
хизмати. Мазкур сайтда Ўзбекистон Республикаси Президенти И.
Каримовнинг асарлари жамланган.
ula.uzsci.net. - «Ўзбекистон фан ва таълими» журнали.
uzbekistan.uzpak.uz.-Буюк ипак йўли давридан мустақиллик даврvа қадар
бўлган Ўзбекистон тарихvа оид сайт.
www.natlib.uz.|turk|- Туркистон тўплами.
history.uzsci.net - Тарих институти «Ўзбекистон тарихи» журнали.
http:||ursu.uzpak| - Ушбу сайтларда Темур ва темурийлар
http:||www.rambler.ru| - тарихvа оид маълумотлар бор.
38

Boburnomada Hindiston tabiati tarixi

Sotib olish