• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 39000UZS
Размер 2.1MB
Покупки 0
Дата загрузки 29 Октябрь 2024
Расширение docx
Категория Педагогика

Продавец

Shavkat

Дата регистрации 04 Апрель 2024

85 Продаж

Bog‘chada psixologik muhitni ta’minlash

4589 90 o‘z rolini yaxshi bajarishga intilishi bilan birga o‘yinning umumiy mazmunidan ham chetga chiqib ketmaslikka tirishadi. Bu esa, har bir boladan o‘zining butun qobiliyatini ishga solishni talab etadi. Mazmunli-rolli o‘yinlar va ularning ahamiyati. Cheksiz muhabbatini va undagi narsa hamda hodisalarni bilishga bo‘lgan intilishini o‘zining xilma-xil o‘yin faoliyatlarida ifoda etadi. Shuning uchun bola o‘zining turli variantdagi o‘yinlarida xayoliy muhit yaratib, voqelikni mumkin qadar to‘la va to‘g‘ri aks ettirishga intiladi. Chet el psixologlaridan J.Piaje va Koffkaning fikricha, bolalar go‘yoki bir-biridan ajratilgan ikki xil dunyoda, ya’ni xayollar, afsonalar dunyosida va (real) voqeiy dunyoda yashaydilar. Bolalar o‘zlarining faoliyatlarida qanchalik xayolga berilib ketmasinlar, har doim voqeiy dunyoga, undagi real narsalarga nazar tashlab turadilar. Buning haqiqatdan ham shunday ekanligini ularning o‘yin jarayonida o‘z xatti-harakatlariga «bunday bo‘ladi», «bunday bo‘lmaydi» deb baho berib turishlaridan ko‘rish mumkin .Ular qanchalik o‘yinga berilmasinlar, voqeiy dunyoni hech qachon unutmaydilar va unga go‘yoki andaza tariqasida zimdan qarab turadilar. Psixolog A.N.Leontevning fikricha, bolalarning o‘yin faoliyatlarida real voqelikdan chetga Bolalar bog‘chada asosan mazmunli va rollarga bo‘linib o‘ynaladigan o‘yinlarni o‘ynaydilar. Ular o‘zlarining turli o‘yinlarida kattalarning oilaviy hayot sharoitlariga doir hodisalarni, mehnat faoliyatlarini, bayramlarni, muhim sanalar kabi hodisalarni qayta tiklaydilar. Ko‘pincha bolalar aks ettirayotgan tashqi muhit hodisalari ular o‘yin faoliyatining mazmunini tashkil etadi. Bolalar aks ettirayotgan muhit qanchalik keng va xilma-xil bo‘lsa,bolalar o‘yinining mazmuni ham shunchalik keng va xilmaxil bo‘ladi. Ana shuning uchun kichik bog‘cha yoshidagi bolalar o‘yinlarining mazmuni nihoyatda tor bo‘ladi. Bolalar o‘sib ulg‘aygan sari ular o‘yinining sujeti tobora boyib, xilma-xillashib boradi. O‘yin turining ko‘payishi bilan birga o‘yinga sarf qilinadigan vaqt ham ortib boradi. Masalan, uch yoshli bolalar 10–15 daqiqa mobaynida o‘ynaydigan bo‘lsalar, 4–5 yoshli bolalar esa 40– 32831 832 833 834 835 836 837 838 839 840 841 842 843 844 845 846 847 848 849 850 851 852 853 854 855 856 857 63 64 o‘yinchoqlarsiz ham o‘yinlar tashkil qila oladilar.Umuman maktabgacha yoshdagi bolalar hayotida ularning taraqqiyotlari uchun g‘oyat katta ahamiyatga ega bo‘lgan o‘yinchoqlar masalasiga tarbiyachilar ham, ota-onalar ham jiddiy e’tibor bilan qarashlari kerak. XULOSA Bolalar bog‘chasida psixologning roli juda katta. Uning qo‘lida, ruhiy salomatlik va farzandlarimizning uyg‘un rivojlanishi, chunki ular o‘z vaqtlarini bolalar bog‘chasida o‘tkazadilar. Shuning uchun, ehtimol siz ota-onangizga qanday mutaxassisni o‘z farzandingizdagi o‘qituvchi-psixolog, qanday o‘qituvchi va uning 411054 1055 1056 1057 1058 1059 1060 1061 1062 1063 1064 1065 1066 1067 1068 1069 1070 1071 1072 1073 1074 1075 1076 1077 1078 1079 81 82 Bolaga maktabgacha yosh Agar u sog‘lom bo‘lsa, ichki psixologik muammolarga, ehtimol o‘z-o‘zidan, agar u yoqimli kattalar va bolalarni o‘z ichiga olgan bo‘lsa, bu juda yoqimli kattalar va bolalarni o‘ziga jalb qilsa, bu juda yoqimli kattalar va bolalarni o‘ziga tortadigan bo‘lsa, bu juda yoqimli kattalar va bolalarni jalb qilsa, bu juda yoqimli kattalar va bolalarni jalb qilsa, bu juda yoqimli, agar u juda qiziqarli bo‘lsa, bu juda yoqimli. Pedagogik aloqa uslublari guruhdagi psixologik qulaylikning qulay omili sifatida.Ta'lim va hissiy funktsiyalar bolaga o‘qituvchilar o‘rtasidagi munosabatlarga bog‘liq. munosabatlar uslubi ajralib turadi: sevishni rad etishdan, uni boshqarishning yo‘qligi. Demokratik uslub. Bu o‘quvchilar bilan keng aloqa bilan ajralib turadi, ularga hurmat ko‘rsatish, o‘qituvchilar bola bilan hissiy aloqani o‘rnatishga intiladi, qat'iy va jazoni bostirmaydi; Ijobiy hisob-kitoblar bolalar bilan aloqada hukmronlik qiladi. Bunday o‘qituvchi bolalarning fikr-mulohazalariga ehtiyoj bor, ular qanday qilib qo‘shma faoliyatning muayyan shakllari bilan tanishishlari; Qilingan xatolarni tan olishga qodir. O‘z ishida bunday o‘qituvchi aqliy faoliyat va kognitiv faoliyatda erishishga motivatsiyani rag‘batlantiradi. O‘qituvchilar guruhlarida, demokratik tendentsiyalar, bolalar munosabatlarini shakllantirish, guruhning ijobiy hissiyotlarini shakllantirish uchun eng maqbul sharoitlar yaratilgan. Sovuq munosabatlar. Buyurtma bering va ular aniq amalga oshishini kutmoqdalar. Bolalar bilan doimiy aloqa uchun yopiq; qat'iy talablar va qoidalarni o‘rnatgan holda, ularning munozaralariga yo‘l qo‘ymang; Bolalarga faqat ulardan mustaqil bo‘lishiga ruxsat bering. Bola «Ichki», o‘qituvchi bolani bostiradi, uning butun hayotini boshqaradi. Bundan tashqari, o‘qituvchilar eng yaxshi niyatlardan avtoritar usullarga murojaat qilishadi: ular bolalarni sindirish va bu erda maksimal 24618 619 620 621 622 623 624 625 626 627 628 629 630 631 632 633 634 635 636 637 638 639 640 641 642 643 47 48 bilan bog‘liq bo‘lgan harakatlarida ilgari o‘zlashtirgan turli bilimlarini yangi sharoitlarga tatbiq qilishga o‘rganadilar. 1.2.Bolalarning psixologik holatini o‘rganish va psixologiyaning tarbiyada o‘rni. Bola hayotining mazmuni bilan uning shakli (muhiti) o‘rtasida maydonga keladigan qarama-qarshilik. Odatda hayotning mazmuni uning shaklidan biroz oldinda boradi. Masalan,bola maktabgacha ta’lim muassasasiga qatnay boshlashidan oldin oiladagi hayot sharoitiga odatlangan bo‘ladi. Maktabgacha ta’lim muassasasiga kelganidan keyin esa u o‘zi uchun tamomila yangicha bo‘lgan guruh hayotining talab va qoidalariga duch keladi. Bolalar guruhiga yangi kelgan bola darhol bu hayotga ko‘nika olmaydi. Bolaning oiladagi xulq-atvori, tuyg‘u va hissiyotlari maktabgacha ta’lim muassasasidagi guruh hayotiga to‘g‘ri kelmaydi. Natijada bolaning oiladagi hayot mazmuni bilan maktabgacha ta’lim muassasasidagi yangicha hayot mazmuni o‘rtasida qarama-qarshilik yuzaga keladi. Bola yangicha hayot mazmunini o‘zlashtirish jarayonida bu qarama-qarshilikni yengib, psixik jihatdan yanada taraqqiy etadi va uning shaxsiy tajribasi ortadi.Yuqoridagi fikrlardan ko‘rinib turibdiki, bolaning psixik taraqqiyoti juda murakkab jarayondir. Bolaning psixik taraqqiyoti qanday shakllanishidan qat’i nazar, u muayyan qonuniyatlarga bo‘ysunadi. Bu qonuniyatlarning o‘ziga xos xususiyatlari hayot sharoitiga, faoliyatiga va tarbiyaga bog‘liqdir. 14348 349 350 351 352 353 354 355 356 357 358 359 360 361 362 363 364 365 366 367 368 369 370 371 372 373 374 27 28 ko‘rishdagi nuqsonlar qisman, eshitish analizatorining o‘tkir darajada rivojlanishi bilan kompensatsiya qilinadi. Tarbiyachi va o‘qituvchilar bolaga ta’lim-tarbiya berish jarayonida psixik taraqqiyotning qonunlariga amal qilishlari va bolaning taraqqiyot xususiyatlarini bilishlari maqsadga muvofiqdir. Bola psixik taraqqiyotida biologik va ijtimoiy omillar bolalar psixologiyasi fanining asosiy maqsadi bola psixik taraqqiyotini o‘rganishdan iborat ekan, bu masalani hal qilishda,uni tushuntirib berishda turli xil qarashlarni o‘rganish muhimdir. Inson shaxsining tarkib topishini tushuntirishga intiluvchi biogenetik va sotsiogenetik oqim XIX asrning ikkinchi yarmida maydonga kelgan. Bola psixik xususiyatlarining tug‘ma tabiati haqidagi ta’limot shu vaqtga qadar aksariyat psixologiya maktablarining asosini tashkil etib kelmoqda. Biogenetik konsepsiyada inson psixikasining barcha umumiy va individual xususiyat lari tabiat tomonidan belgilangan, uning biologik tuzilishiga tenglashtirilgandir. Psixik rivojlanish esa nasliy yo‘l bilan azaldan belgilanib, inson organizmiga joylashtirilgan shu xususiyatlarning maromiga yetilish jarayonidan iborat deb ta’kidlaydi.Ma’lumki, nasliy xususiyatlar tug‘ma yo‘l bilan nasldan-naslga tayyor holda beriladi, biroq shunday bo‘lishiga qaramay bu oqim namoyandalari inson shaxsi va uning barcha xususiyatlari «ichki qonunlar» asosida, ya’ni nasliy xususiyatlar negizida maydonga keladigan narsa, biologik omillarga bog‘liqdir, deb ta’kidlaydilar. Biogenetik ta’limotda inson qobiliyatlarining rivojlanish darajasi taqdir tomonidan belgilanib qo‘yilganligini, bola imkoniyatlari va qobiliyatlarini maxsus testlar yordamida aniqlab, undan so‘ng ta’lim jarayonini uning irsiyat tomonidan belgilangan taraqqiyot darajasiga moslashtirish, ularning asliy iste’dod darajalariga qarab turli mavqedagi maktablarda tahsil olishi zarur deb ta’kidlanadi. 16402 403 404 405 406 407 408 409 410 411 412 413 414 415 416 417 418 419 420 421 422 423 424 425 426 427 428 31 32 xayollar, afsonalar dunyosida va (real) voqeiy dunyoda yashaydilar. Bolalar o‘zlarining faoliyatlarida qanchalik xayolga berilib ketmasinlar, har doim voqeiy dunyoga, undagi real narsalarga nazar tashlab turadilar. Buning haqiqatdan ham shunday ekanligini ularning o‘yin jarayonida o‘z xatti-harakatlariga «bunday bo‘ladi», «bunday bo‘lmaydi» deb baho berib turishlaridan ko‘rish mumkin .Ular qanchalik o‘yinga berilmasinlar, voqeiy dunyoni hech qachon unutmaydilar va unga go‘yoki andaza tariqasida zimdan qarab turadilar. Psixolog A.N.Leontevning fikricha, bolalarning o‘yin faoliyatlarida real voqelikdan chetga chiqib ketish darajasidagi afsonaviylik yo‘q. Bolalar o‘yinlaridagi turli-tuman harakatlar va narsalar voqelikda haqiqatdan bor bo‘lgan real harakat hamda real narsalarning real obrazlaridir. Bola o‘zi yashab turgan real voqelik bilan bog‘liq bo‘lmagan xayoliy, afsonaviy o‘yinlar yaratishning hali uddasidan chiqa olmaydi. Chunki bola hali o‘zi bilmagan, ko‘rmagan, eshitmagan narsalarini o‘z o‘yin faoliyatida aks ettira olmaydi. U yoki bu o‘yinni o‘ynash uchun bolalar albatta elementar ravishda bo‘lsa ham hayotiy hodisalar hamda mehnatning bir qancha turlari bilan tanish bo‘lishlari kerak. Demak, bolaning hayoti qanchalik mazmundor va yashash doirasi qanchalik keng bo‘lsa, uning o‘yinlari ham shunchalik xilma-xil bo‘ladi. Natijada bola zerikib, toliqib qolmaydi. Bolalar hayotini mazmundor qilish ko‘p jihatdan tarbiyachilar hamda ota-onalarga bog‘liq. Ota-onalar va tarbiyachilar bolalarni vaqti-vaqti bilan sayohatga olib chiqib turishlari maqsadga muvofiqdir. Shunday qilib, o‘yin bolalar xayoli tomonidan yaratilgan narsa emas, aksincha bolalar xayolining o‘zi o‘yin jarayonida yuzaga kelib, rivojlanadi. Bolalar o‘yin faoliyatlarida turli xayoliy va afsonaviy obrazlarni yaratadilar. Odamning tashqi muhitdagi narsa va hodisalarni aks ettirish jarayonlari passiv jarayon emas, balki aktiv hamda ijodiy yaratuvchan, o‘zgartiruvchan jarayondir.Bolalar o‘yin faoliyatining yana bir xususiyati, o‘yinning 30778 779 780 781 782 783 784 785 786 787 788 789 790 791 792 793 794 795 796 797 798 799 800 801 802 803 59 60 faoliyatini qanday amalga oshirayotganini so‘rashning ortiqcha ekanligini tushuntirishingiz shart emas. Bolalar bog‘chasi ma'muriyatining talablari va sozlashlariga qarab, psixolog turli rollarni bajarishi mumkin: talab bo‘yicha maslahatchi, alohida idorani egallaydi va zarurat tug‘ilsa, bolalar va ota-onalarga bolalarni tarbiyalashga yordam beradi; bolalarni tashxislaydigan guruhlarga tashrif buyuradigan kuzatuvchiga va muayyan bolalar bilan ishlash bo‘yicha maslahatchilarga maslahat berish; o‘quv jarayonida faol ishtirok etuvchi, o‘qituvchilar bilan dasturlarni ishlab chiqish, bolalar uchun mashg‘ulotlar o‘tkazish; o‘quv jarayonini tashkil etish bo‘yicha yetakchi maslahatchi, o‘qituvchilar ishini takomillashtirish, professor-o‘qituvchilar uchun seminarlar o‘tkazish va hk .; Umuman, butun ta'lim jarayonini kuzatuvchi tadqiqotchi. Ushbu rollardan qaysi biri bolalar bog‘chasida psixolog uchun tanlangan bo‘lsa, uning asosiy mas'uliyati va vazifalari unga bog‘liq. Ular mumkin turli bolalar bog‘chalarida turli xil bo‘lishi mumkin, ammo umuman, ular bir nechta elementlarga tushirilishi mumkin: axborot funktsiyasi - maxsus axborotni taqdim etish; diagnostika - bolalar rivojlanishining umumiy va individual xususiyatlari, ularning maktabga tayyorligi va boshqalar profilaktika - bolalarni barkamol rivojlantirish, ularning ruhiy salomatligini muhofaza qilish uchun sharoit yaratish; axloq tuzatish - bolalarda mavjud bo‘lgan psixologik muammolarni hal qilishda yordam berish; propedeutik - pedagogik kadrlar tayyorlash, uning ishini yaxshilash.Bolalar bog‘chasidagi psixolog oldida quyidagi vazifalar mavjud: Bolalar bog‘chasi o‘qituvchilari bilan bolalarni o‘qitishning psixologik jihatlari bilan tanishtirish; ular bilan rivojlanish dasturlarini ishlab chiqish; o‘yin 421080 1081 1082 1083 1084 1085 1086 1087 1088 1089 1090 1091 1092 1093 1094 1095 1096 1097 1098 1099 1100 1101 1102 1103 1104 1105 1106 83 84 ziddiyat yuzaga keladi. Bola ana shu ziddiyatni, ana shu qarama-qarshilikni hal etish jarayonida psixik jihatdan taraqqiy etadi. Masalan, ilk yoshdagi bolaning tili endi chiqayotgan bo‘ladi. Uning so‘z zaxirasi deyarli bo‘lmaydi. Bundan tashqarim ular so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz eta olmaydilar. Shu sababli bu yoshdagi bolalarning tilini hamma ham bemalol tushuna olmaydi. Lekin bolaning mustaqil yura olishi, o‘zgalarning nutqiga tushunishi unda boshqalar bilan faol munosabatda bo‘lish ehtiyojini yuzaga keltiradi. Biroq, bolaning hozirgi taraqqiyotdarajasi, imkoniyatlari, ya’ni so‘z zaxirasining nihoyatda ozligi, talaffuzda qiynalishi atrofdagilar bilan faolroq munosabatda bo‘lish ehtiyojini qondira olmaydi. Bolaning faol munosabatga intilishi bilan imkoniyati yo‘qligi o‘rtasidagi qarama- qarshilik nutqni tez o‘zlashtirish jarayonida hal etiladi. Buning natijasida bola psixik jihatdan ma’lum taraqqiyotga erishadi. Bolaning imkoniyatlari ana shu tariqa oshib borgan sari ehtiyojlari yanada ko‘payib boraveradi. Bolaning eski xulq-atvor formalari bilan yangi xattiharakatlari, yangi tashabbuslari o‘rtasidagi qarama-qarshilik.Masalan, bolaning kichik davridagi asosiy faoliyati kattalarga taqlid qilishdan iborat bo‘ladi. Taqlidiy harakatlarda mustaqillik, tashabbuskorlik deyarli bo‘lmaydi. Bola o‘sib ulg‘aygan sari uning o‘z shaxsiy tajribasi, mustaqilligi, tashabbusi ortib boradi. Bola mustaqil harakatda, ya’ni har bir narsani o‘zi bilganicha qilishga (tashabbus ko‘rsatishga) intila boshlaydi. Bunda bolaning ko‘pdan beri o‘rganib qolgan taqlidiy (bir qolipdagi) harakatlari bilan mustaqil va tashabbuskorona harakatlari o‘rtasida qarama-qarshilik yuzaga keladi. Bu qarama- qarshilikni hal qilish jarayonida, ya’ni odatlanib qolgan taqlidiy harakatlarini yengib, mustaqil harakat formalariga o‘tish jarayonida bola psixik jihatdan taraqqiy etadi.Quruq taqlid bilan bog‘liq bo‘lmagan mustaqil va erkin harakatlar bolalarga bir qator yangi malaka va odatlarni o‘zlashtirish hamda o‘z shaxsiy hayot tajribalarini kengaytirish imkonini beradi. Bolalar mustaqil tashabbus ko‘rsatish 13322 323 324 325 326 327 328 329 330 331 332 333 334 335 336 337 338 339 340 341 342 343 344 345 346 347 25 26 mudira kabilarning qanday ishlar bilan mashg‘ul bo‘layotganliklari ko‘proq qiziqtiradi. Binobarin, ular o‘zlarining o‘yinlarida hattoki, o‘yinchoqlar bilan o‘ynaydigan o‘yinlarida ham kattalarning turli faoliyatlarini taqlidan takrorlaydilar. Shuning uchun bu yoshdagi bolalarga mazmunli-rolli o‘yinlarga, uy-ro‘zg‘or ishlariga, mehnat qurollariga doir o‘yinchoqlarni berish maqsadga muvofiqdir. Bu yoshda xayol taraqqiy eta boradi. Qalam – sehrli cho‘pga, burglar – pulga, qog‘ozga chizilgan naqsh – qo‘g‘irchoqlar gilamiga aylanadi. Masalan, 4 yoshli bolalar o‘yini kuzatilganda Habiba legolarni bir idishga solib qoshiq bilan aralashtirib bo‘tqa tayyorlab, qog‘ozga chizib singlisini ovqatlantirgan. Shuning uchun bu yoshdagi bolalar o‘yinchoq talab qilavermaydilar, balki o‘z qo‘llari bilan o‘yinchoq yaratishni xohlaydilar. 5 yoshli bolalar katta hajmdagi o‘yinchoqlarni o‘ynamay qo‘yadilar. Hayvonlar to‘plami, oila qo‘g‘irchoqlari, soldatchalar bilan turli ko‘rinishgadi o‘yinlarni o‘ylab topadilar. Bunday o‘yinlar boladagi xayol, idrokning rivojlanayotganini, konkret tafakkurdan ijodiy fikrlashga o‘tayotganini ko‘rsatadi, bolaning emotsional hayotini boyitadi. Tayyorlov guruhi bolalari qurish-yasash, mayda bo‘laklardan turli samolyot, kemalar, mashinalar hosil qilishni, turli stol o‘yinlarini, yig‘iladigan robotlarni, ovozli, yig‘laydigan chaqaloq qo‘g‘irchoqlarni, tikish va to‘qish asboblarini talab qiladilar. O‘z qo‘llari bilan birorta narsa yasab kimgadir sovg‘a qilishni istaydilar. Shuning uchun bolaning narsa yasashga bo‘lgan har qanday istagini qondirish, ehtiyoji va qiziqishini quvvatlash lozim.Bu yoshda o‘yinchoqlar magazini ikkinchi darajali bo‘lib qoladi. Bolalar endi ko‘proq o‘quv qurollariga qiziqadilar. Demak,bu vaqtda avvalgi o‘yinchoqlar bolaga kerak bo‘lmay qoladi. Lekin hech qachon bola o‘ynamay qo‘ygan o‘yinchoqlarni bolaning ko‘z o‘ngida axlatga tashlab yuborish kerak emas. Chunki, har bir o‘yinchoq bolaning xotirasi, his-tuyg‘ulari, tashvish- uquvonchlari bilan bog‘liq. Yaxshisi uni kimgadir yoki maktabgacha ta’lim muassasasiga berib yuborish mumkin. Maktab yoshiga kelib bolalar 401027 1028 1029 1030 1031 1032 1033 1034 1035 1036 1037 1038 1039 1040 1041 1042 1043 1044 1045 1046 1047 1048 1049 1050 1051 1052 1053 79 80 ta’lim faoliyatiga tayyorlaydi. Odam birdaniga ijtimoiy tajribani o‘zlashtirishga kirisha olmaydi. Ijtimoiy tajribalarni egallash uchun odam avvalo yetarli darajada nutqni egalla-300 gan, ma’lum malaka, ko‘nikma hamda elementar tushunchalarga ega bo‘lishi kerak. Bularga esa bola faqat o‘yin faoliyati tufayligina erishadi.O‘yin bolalar hayotida shunday ko‘p qirrali faoliyatki, unda bolalarga mansub bo‘lgan mehnat ham, narsalar haqida fikr yuritish ham, san’at, xayol qilish, dam olish va xushchaqchaqlik manbalari ham mujassamlangandir. Mana shu jarayonlarning barchasi o‘yin faoliyatida namoyon bo‘ladi hamda bolalar talab qilayotgan darajadagi to‘laqonli hayotni ta’min eta oladi. O‘yinning bolalarni maftun etuvchi tomoni ana shunda. O‘yin faqat tashqi muhitdagi, narsa va hodisalarni bilish vositasi bo‘libgina qolmay, balki qudratli tarbiya vositasi hamdir. Ijodiy va mazmunli o‘yinlarda bolalarning barcha psixik jarayonlari bilan birlikda ularning individual fazilatlari ham shakllanadi. Mana shu nuqtayi nazardan o‘yin maktabgacha ta’lim-tarbiya ishlari orasida eng asosiysi hisoblanib, markaziy o‘rinda turadi. Demak, maktabgacha yoshdagi ta’lim-tarbiya ishlarining muvaffaqiyati ko‘p jihatdan bolalarning o‘yin faoliyatlarini maqsadga muvofiq ravishda tashkil qila bilishga bog‘liqdir. Bolaning haddan tashqari o‘yinga berilib ketishini (xayoliy tarzda cho‘pdan yasalgan otni, stulchalardan qilingan paroxodni berilib haydashni) real voqelikdan chetga chiqib ketishdeb qaramaslik kerak. Bola voqelikni, ya’ni o‘zi yashab turgan muhitni va undagi turli-tuman narsa hamda hodisalarni juda sevadi. Bola o‘zining voqelikka bo‘lgan cheksiz muhabbatini va undagi narsa hamda hodisalarni bilishga bo‘lgan intilishini o‘zining xilma-xil o‘yin faoliyatlarida ifoda etadi. Shuning uchun bola o‘zining turli variantdagi o‘yinlarida xayoliy muhit yaratib, voqelikni mumkin qadar to‘la va to‘g‘ri aks ettirishga intiladi. Chet el psixologlaridan J.Piaje va Koffkaning fikricha, bolalar go‘yoki bir-biridan ajratilgan ikki xil dunyoda, ya’ni 29751 752 753 754 755 756 757 758 759 760 761 762 763 764 765 766 767 768 769 770 771 772 773 774 775 776 777 57 58 Bolalar istalgan vaqtda toza ichimlik suvi va hojatxonadan erkin foydalanishlari kerak. 2.2.Bola tarbiyasi psixologik usullar ,bolalar bilan ishlash usullari O‘yinning bolalar psixik taraqqiyotidagi g‘oyat katta ahamiyatini nazarda tutib, mashhur pedagoglar va mutafakkir yozuvchilar o‘zlarining bu masalaga doir qimmatbaho fikrlarini yozib qoldirganlar. A.S.Makarenkoning fikricha, bolalarning o‘yin faoliyatlari ularni jismoniy va psixik jihatdan garmonik ravishda rivojlanishlari uchun birdan-bir vositadir.Katta odamlar uchun mehnat faoliyati qanchalik ahamiyatli bo‘lsa, bolalar uchun o‘yin shunchalik ahamiyatga ega. «Yaxshi o‘yin faoliyati, – deydi A.S. Makarenko, – yaxshi bajarilayotgan mehnatga o‘xshaydi. Mana shuning uchun bolalar o‘yin faoliyatida o‘zlarini qanday namoyon etsalar, katta bo‘lganlaridan so‘ng mehnat faoliyatlarida ham ko‘p jihatdan o‘zlarini shunday namoyon etadilar». A.S.Makarenkoning bu fikri bolalarning o‘yin faoliyatlari orqali ularda yuksak insoniy sifatlarni tarbiyalash imkoniyati naqadar katta ekanligiga ahamiyat bilan qarashni taqozo etadi. O‘yin faoliyati bolalarni insoniyatning ijtimoiy tajribasini egallashning shakliga, ya’ni 28724 725 726 727 728 729 730 731 732 733 734 735 736 737 738 739 740 741 742 743 744 745 746 747 748 749 750 55 56 o‘qituvchilar nafaqat o‘quv jarayonini to‘g‘ri tartibga solishga imkon beradi, balki ruhiyatning bir nechta og‘riqli xususiyatlarini tuzatishga yordam beradi Xatti- harakatlarning noto‘g‘ri o‘rnatilishi va shakllari va ota-onalarga o‘z savollariga malakali javoblarni berish imkoniyatini beradi. Ayni paytda pedagogika va psixologiya sohasidagi olimlar, o‘qituvchilar ta'limni insonlarga ta'lim berish va o‘qitish jarayonida bolalarga individual yondashuv, bolalarga individual yondashuv haqida yozadilar, bolalar bog‘chasida, bolalarga individual yondashuv haqida yozadilar, bolalar bog‘chasida . «Psixologik qulaylik» nima? Ozegov lug‘atida «qulaylik» so‘zi uy sharoitida, psixiatrik shartlari lug‘ati bilan belgilanadi. V.M. Blaikher, I.V. CROUK tashqi va ichki muhitning shartlari, shu jumladan psixologik omillar uchun iloji boricha murakkablik bilan belgilaydi. Ya'ni, bolalar bog‘chasida bola uchun psixologik qulaylik rivojlanayotgan makonning qulayligi va ijobiy hissiy fonning qulayligi, tananing ruhiy va fiziologik funktsiyalarining keskinliklari yo‘qligi bilan belgilanadi. Umumiy atmosfera va guruhning kayfiyati bolalarning ayrim xususiyatlariga, kattalar uchun aniqlanadi. Kuzatilgan guruhlarda psixologik qulaylik yaratishni ta'minlash uchun mezonlarni ajratish mumkin. Oilada hissiyotlarning xotirjam ovqatlanish Oilada bolada hissiy barqarorlik va boladagi bolada psixologik stressning yo‘qligi bolalar bog‘chali guruhlarida psixologik qulaylik yaratishga katta ta'sir ko‘rsatadi. Sevgi, yaqinlarini sevishga, hurmat va tushunishga bo‘lgan ishonch bolalar bog‘chasida o‘qituvchilar va tengdoshlar bilan do‘stona va do‘stona munosabatlarni ochish, do‘stona munosabatlarni ochish va do‘stona munosabatlarni ochish. O‘qituvchining vazifasi so‘rov, monitoring orqali oiladagi psixologik vaziyatni o‘rganish; va har bir oilaning individik xususiyatlarini hisobga olish. 26671 672 673 674 675 676 677 678 679 680 681 682 683 684 685 686 687 688 689 690 691 692 693 694 695 696 697 51 52 – bilish jarayonini rivojlantirish; – badiiy adabiyotlar bilan tanishtirish va badiiy estetik rivojlantirish. Ijtimoiy-kommunikativ rivojlantirish sohasi quyidagi yo‘nalishlarga bo‘linadi: – ijtimoiylashuv, muloqot va odob-axloq qoidalarini shakllantirish; – bolaning oila va jamiyatda o‘zini tutishi; – bolada mehnat tarbiyasini shakllantirish; – xavfsizlik asoslarini shakllantirish. U maktabgacha ta’lim tizimining mohiyatini belgilaydi va maktabgacha ta’lim muassasalarini mulkchilik shaklidan qat’i nazar, barcha bolalarning tengligi va bolalir qadriyatini saqlagan holda har bir bolaning individual rivojlanishini ta’minlashga yonaltiradi.Bolalar psixologiyasining fanlararo bog‘liqligi bolalar psixologiyasi o‘z predmetini o‘rganishda umumiy psixologiyaning inson psixikasi haqida qo‘lga kiritilgan yutuqlariga asoslanadi. Masalan, umumiy psixologiyaning psixik jarayonlar, psixik holatlar, xususiyatlar, inson shaxsi va uning faoliyati haqidagi ta’limotlaridan to‘g‘ridan to‘g‘ri foydalanadi.O‘z navbatida umumiy psixologiya ham bolalar psixologiyasining yutuqlariga asoslanadi. Umumiy psixologiya normal taraqqiy etgan katta yoshdagi odamlarning psixik jarayonlari va individual-psixologik xususiyatlarini o‘rganar ekan, bu psixik jarayonlar va individual-psixologik xususiyatlarning paydo bo‘lishini bilish kerak bo‘ladi. Psixik jarayonlar va shaxsiy psixologik xususiyatlarning turli yoshdagi bolalarda paydo bo‘lishi masalasi bilan yosh davrlari psixologiyasi shug‘ullanadi. Demak, bolalar psixologiyasi bilan umumiy psixologiya hamda yosh davrlari psixologiyasi fani o‘zaro uzviy bog‘liq fandir. Bolalar psixologiyasi anatomiya va fiziologiya fanlari tomonidan qo‘lga kiritilgan yutuqlardan ham keng foydalanadi. Bunda bolalar psixologiyasi xususan bolalar nerv sistemasi va oliy nerv faoliyatining ma’lumotlaridan foydalanmay ish ko‘ra olmaydi. Bolalar nerv sistemasining sog‘lom rivojlanishi va me’yoriy 10241 242 243 244 245 246 247 248 249 250 251 252 253 254 255 256 257 258 259 260 261 262 263 264 265 266 267 19 20 MUNDARIJA KIRISH.....................................................................................................................3 1-BOB. BOLALARNING PSIXOLOGIYASI VA BOLALIK DAVRI MOBAYNIDA PSIXOLOGIK TA’SIRLARNING O‘RNI………………...…..5 1.1.Bolalar psixologiyasi haqida tushuncha...........................................................10 1.2.Bolalarning psixologik holatini o‘rganish va psixologiyaning tarbiyada o‘rni..12 2-BOB. BOG‘CHADA PSIXOLOGIK MUHITNING O‘RNI VA BOLALARGA TA’SIRI………………………………………………………… 15 2.1.Bog‘chada bolalar bilan psixologik usullar bilan ishlash……………………..22 2.2.Bola tarbiyasi psixologik usullar, bolalar bilan ishlash usullari……………….26 XULOSA.................................................................................................................39 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ...............................................................41 226 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 3 4 4691 92 davlatlariga individual yondoshishni anglatadi. Bolalarning barchasi eng ko‘p muhtoj ekanligi va kattalarga samimiy mehr-muhabbatga minnatdorchilik bildiradigan bunday beparvolik bilan bog‘liq. Shunday qilib, bolaning hissiy farovonligi o‘zaro ishonch va hurmat, ochiq va ehtiyotkorlik bilan tavsiflangan muhitni yaratish orqali erishiladi. Farzandlarda salis hissiy hissiy namoyandalarni engishga qaratilgan asosiy e'tibor (qo‘rquv, yig‘lash, istehzo va boshqalar) va nizolardagi vaziyatlarning hal qilinishi.Psixologik qulaylik har bir bola bilan ishonchli shaxsiy aloqa o‘rnatishni, unga bo‘lgan ishonchni saqlab qolish, mustaqillik va aloqa jarayonida tashabbuskorlik bilan. Bu bolalarni birlashtirishga yordam beradi, bolalar jamoasida shaxslararo munosabatlar an'analariga ega.Ushbu ta'lim tizimida oilaga katta rol beriladi. Oila - kelajakdagi odamning poydevori qo‘yilgan birinchi institut. Ota-onalar va pedagogik jamoa shtatida bolalik, xabardor va talab qilinadigan talablarni amalga oshirishi kerak. Shunday qilib, ota-onalarga bolalar bog‘chasining rejimiga yaqin kunning uyiga to‘g‘ri keladi.Bola hissi va psixologik qulaylikni yaratish, uning individual rivojlanish dasturini amalga oshirishga hissa qo‘shadigan quyidagi shartlarni ta'minlash uchun quyidagi shartlar: Bolaga o‘zingiz bo‘lish imkoniyatini bering; Namozni moslang salbiy his-tuyg‘ular va shaxsiy tuzilish xususiyatlarini buzmasdan, bu shaxsiy tuzilish xususiyatlarini buzmasdan, Bolaning o‘zi uchun qulay va qiziqarli; Bolaning sevgi, hurmat, o‘yin, motor etishtirishda bolaning ehtiyojlarini qondirish imkoniyatini beradi; Bolani o‘z his-tuyg‘ularingizni va his-tuyg‘ularingizni va boshqa odamlarga tushunish va olish uchun o‘rgating; «Bola - bola» tizimlarida konstruktiv aloqa uchun kattalar va tengdoshlar bilan aloqa o‘rnatish usullari bilan tanishish «Bola kattalar». 23591 592 593 594 595 596 597 598 599 600 601 602 603 604 605 606 607 608 609 610 611 612 613 614 615 616 617 45 46 « BOG‘CHADA PSIXOLOGIK MUHITNI TA’MINLASH « MAVZUSIDAGI KURS ISHI 11 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 1 2 KIRISH Mazkur O‘zbekiston Respublikasining ilk va maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishiga qo‘yiladigan davlat talablari (keyingi o‘rinlarda — davlat talablari) ilk va maktabgacha yoshdagi bolalarni (keyingi o‘rinlarda — bolalar) har tomonlama rivojlantirish, ta’lim-tarbiya berish, maktab ta’limiga tayyorlash bo‘yicha davlat talablarini belgilaydi. Davlat talablari O‘zbekiston Respublikasi hududida tashkiliy-huquqiy shaklidan qat’i nazar, quyidagi ta’lim tashkilotlariga nisbatan qo‘llaniladi: Ta’lim-tarbiya ishlarini takomillashtirish, uni jahon andazalari darajasiga ko‘tarish, fan sohasidagi yangiliklarni amaliy hayotga tatbiq etish muhim masalalardan biri bo‘lib qolmoqda. Ayniqsa yosh avlodga ta’lim-tarbiya berish, ularda fan asoslariga nisbatan bilim, ko‘nikma, malakalarni shakllantirish davlat siyosatining ustuvor vazifalaridan hisoblanadi. Psixologiya fanini o‘qitishning asosiy maqsadi o‘quvchilarni psixologiya fanining asoslari, tarixiy taraqqiyoti, hozirgi zamon psixologlarining ilmiy yondashishlari bilan, shuningdek,turli yoshdagi insonlarda o‘qish jarayonida shaxs fazilatlarini shakllantirish qonuniyatlari va kasbiy malakalarni egallash xususiyatlari bilan tanishtirishdir. Hozirgi zamon tarbiyachisi ijtimoiy-kasbiy vazifalarini bajarish uchun yuksak ma’naviy xislatlarga ega bo‘lishi, umumiy va kasb madaniyati, ziyoliligi, axloqiy pokligi, faolligi, shaxsiy hissiyotlarga berilmasligi, ijodiy tasavvur egasi, psixik jihatdan sog‘lom, davlatimiz fuqarosi sifatida mas’uliyatni his eta bilishi lozim. 353 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 5 6 50 daqiqa davomida o‘yin faoliyati bilan shug‘ullanadilar. Katta yoshdagi bog‘cha bolalarida o‘yin faoliyati bir necha soat va hatto bir kundan ortiq vaqt mobaynida davom etishi mumkin. Bir xil mazmundagi o‘yinlar kichik yoshdagi bog‘cha bolalarida ham, katta yoshdagi bog‘cha bolalarida ham uchraydi (masalan, «Ona-bola» o‘yini «Bog‘cha» o‘yini kabi). Turli yoshdagi bog‘cha bolalari o‘yinlarining nomi bir xil bo‘lsaham, 33858 859 860 861 862 863 864 865 65 66 xulq-atvorini, psixikasining tashqi ko‘rinishlarini kuzatadi va xulosa chiqaradi. Ilmiy kuzatishlar jarayonida tadqiqotchi kuzatadigan obyektlarni nihoyatda diqqat bilan aniq o‘rganishi, pala-partishliklarga yo‘l qo‘ymasligi lozim. Binobarin, bolalar holatini bilmoqchi bo‘lsangiz, yolg‘iz ko‘z yugurtirib turishning o‘zi kifoya qilmaydi, balki ularning qanchalik qunt bilan ishlayotganliklarini aniqlash maqsadida boshqa usullardan (mas. savollar tashlash) ham foydalanish mumkin. Bunda kuzatish metodining subyektiv (o‘z-o‘zini kuzatish), obyektiv (tashqaridan kuzatish) usullaridan keng foydalaniladi. Subyektiv kuzatish, ya’ni o‘z-o‘zini kuzatish metodidan keng foydalanib kelingan bo‘lishiga qaramay, bu metodni ilmiy metod deb bo‘lmaydi. Psixologiya fanida obyektiv kuzatish, ya’ni tashqi kuzatish metodidan ham keng foydalaniladi. Obyektiv kuzatish metodi har doim ma’lum maqsadga qaratilgan bo‘lib, uning yordamida kishilarning turli psixik jarayonlari (sezgilari, idroklari, xotira va tafakkurlari) hamda shaxsiy psixologik xususiyatlari (qobiliyatlari, layoqatlari, temperamenti, xarakteri) o‘rganiladi. Obyektiv kuzatish metodi quyidagi qoidalarga asoslanib tashkil qilinishi kerak: 1. Kuzatishning aniq maqsadi va rejasi bo‘lishi kerak. Masalan: bolalar diqqatining barqarorligini yoki tafakkur bilan bog‘liq bo‘lgan analiz qila olish qobiliyatini kuzatish. 2. Bola shaxsining yaxlitligi prinsipiga asoslanib, ya’ni analitik-sintetik nuqtayi nazardan kuzatish. 3. Bolani jamoada va jamoa a’zosi sifatida o‘rganish. 4. Kuzatish tabiiy sharoitda olib borilar ekan, bolalar o‘zlarining kuzatilayotganini mutlaqo bilmasliklari kerak. 5. Kuzatishlardan yaxshi natijalar olish uchun, ularni turli sharoitlarda, shaxs xislatlarining turli xil namoyon bo‘lishini nazarda tutib, izchil tarzda, kun sayin o‘rganish kerak. 5107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 9 10 mazmuni har xil bo‘ladi. Chunki, kichik yoshdagi bolalar voqelikning ayrim tomonlarini aks ettirsalar, katta yoshdagi bolalar o‘z o‘yinlarida voqelikning boshqa tomonlarini aks ettiradilar.Katta yoshdagi bog‘cha bolalari mazmunli o‘yinlardan tashqari rollarga bo‘linib o‘ynaladigan o‘yinlarni ham juda mohirlik bilan o‘ynaydilar. Rollarga bo‘linib o‘ynaladigan o‘yinlarda bolalar tevarak- atrofdagi narsalarni aks ettiradilar.Bunday o‘yinlar amalga oshirilishi jihatidan birmuncha murakkabdir. Bunday o‘yinlarda oldin rollar taqsimlab olinadi.O‘yinda ishtirok etuvchi har bir bola rolini ustalik bilan bajarishi kerak bo‘ladi. Hamma bolalar ham bunday vazifaning uddasidan chiqavermaydilar. Kichik yoshdagi ayrim bolalar tasavvur doiralari keng bo‘lmaganligi sababli o‘z rollarini hali yaxshi bajara olmaydilar. Shuning uchun rollarga bo‘linib o‘ynaladigan o‘yinlar asosan katta yoshdagi bog‘cha bolalariga taalluqlidir.Bog‘cha yoshidagi bolalarning mazmunli va rollarga bo‘linib o‘ynaladigan o‘yinlari deyarli hamma vaqt jamoa holida amalga oshiriladi. Mazmunli va rollarga bo‘linib o‘ynaladigan o‘yinlar bolalarning ko‘pgina psixik jarayonlari va shaxsiy psixologik sifatlarini rivojlantirishga yordam beradi. O‘yin sharoitining o‘ziyoq bolalar diqqatini atrofdagi narsa va hodisalarga faol yo‘naltirishni talab qiladi. Bu esa, o‘yin faoliyati davomidabolalarni nihoyatda faollashtiradi, ya’ni ular kuzatuvchan, tez esda olib qoladigan, har bir narsani atroflicha va chuqur analiz qiladigan bo‘ladilar.O‘yinlar jarayonida bolalarning bir-birlari bilan faol munosabatda bo‘lishlariga imkon yaratiladi. Bu esa, bolalar nutqining tez rivojlanishiga olib keladi. Ma’lumki, mazmunli va rollarga bo‘linib o‘ynaladigan o‘yinlarning o‘z qonun-qoidalari mavjud. Bu qonun-qoidalarga rioya qilishda bolalar o‘z iroda kuchlarini ishga soladilar. Binobarin, o‘yin faoliyati davomidabolalarning irodaviy sifatlari ham jadal rivojlanadi. Demak, bog‘cha yoshidagi bolalar o‘yinlari quyidagicha psixologik xususiyatlarga ega: 1) o‘yin mavzusining haddan tashqari sermazmunligi va boyligi; 34866 867 868 869 870 871 872 873 874 875 876 877 878 879 880 881 882 883 884 885 886 887 888 889 890 891 892 67 68 umumiylik xarakteriga ega bo‘lishidir. Bola o‘zining lgan cheksiz muhabbatini va undagi narsa hamda hodisalarni bilishga bo‘lgan intilishini o‘zining xilma-xil o‘yin faoliyatlarida ifoda etadi. Shuning uchun bola o‘zining turli variantdagi o‘yinlarida xayoliy muhit yaratib, voqelikni mumkin qadar to‘la va to‘g‘ri aks ettirishga intiladi. Chet el psixologlaridan J.Piaje va Koffkaning fikricha, bolalar go‘yoki bir- biridan ajratilgan ikki xil dunyoda, ya’ni xayollar, afsonalar dunyosida va (real) voqeiy dunyoda yashaydilar. Bolalar o‘zlarining faoliyatlarida qanchalik xayolga berilib ketmasinlar, har doim voqeiy dunyoga, undagi real narsalarga nazar tashlab turadilar. Buning haqiqatdan ham shunday ekanligini ularning o‘yin jarayonida o‘z xatti-harakatlariga «bunday bo‘ladi», «bunday bo‘lmaydi» deb baho berib turishlaridan ko‘rish mumkin .Ular qanchalik o‘yinga berilmasinlar, voqeiy dunyoni hech qachon unutmaydilar va unga go‘yoki andaza tariqasida zimdan qarab turadilar. Psixolog A.N.Leontevning fikricha, bolalarning o‘yin faoliyatlarida real voqelikdan chetga turli-tuman o‘yinlarida faqat o‘ziga tanish bo‘lgan yolg‘iz bir kasb egasining emas umuman haydovchilarning, militsionerlarning, tarbiyachilarning, uchuvchilarning xatti-harakatlarini aks ettiradi. Albatta, turmush tajribasi va faoliyat doirasi juda cheklangan kichik yoshdagi bolalar (ba’zan kichik guruh bolalari ham) o‘zlarining o‘yinlarida konkret odamlarni (onasini, otasini va boshqalarni) va ularning xatti-harakatlarini aks ettiradilar. O‘rta va katta maktabgacha yoshdagi bolalarning o‘yinlarida esa bunday obrazlar umumiylik xarakteriga ega bo‘la boshlaydi. O‘yin faoliyati bolalarni individual ravishda o‘rganish imkonini beradi. Bolalarning individual xususiyatlarini xususan ularning guruhiy o‘yinlari orqali kuzatish qulaydir.Guruhiy o‘yinda bolalar bir guruh odamlarning murakkab hayotiy faoliyatlarini aks ettiradilar. Masalan, «Sotuvchi– xaridor» o‘yinida bolalar sotuvchi, kassir, ishchi, xaridorlar rollariga bo‘linib o‘ynaydilar. Bolalarning mana shu kabi guruhiy o‘yinlari artistlarning faoliyatiga o‘xshaydi. Chunki, guruhiy o‘yinda har bir bola 31804 805 806 807 808 809 810 811 812 813 814 815 816 817 818 819 820 821 822 823 824 825 826 827 828 829 830 61 62 I BOB. BOLALARNING PSIXOLOGIYASI VA BOLALIK DAVRI MOBAYNIDA PSIXOLOGIK TA’SIRLARNING O‘RNI . 1.1.Bolalar psixologiyasi haqida tushuncha Bolalar psixologiyasi muhim fanlardan biri bo‘lib, u XIX asrning ikkinchi yarmida umumiy psixologiyadan mustaqil fan sifatida ajralib chiqqan. Bolalar psixologiyasi bolalarni o‘rganuvchi fandir. Biroq bolalarni faqat bolalar psixologiyasi emas, balki boshqa fanlar ham o‘rganadi. Bolalar psixologiyasi bolalarni maxsus tarzda psixologik jihatdan o‘rganadi.Bolalar psixologiyasi – bolaning tug‘ilgan vaqtidan boshlab to maktab yoshiga yetgunga qadar psixik jihatdan taraqqiy etish qonuniyatlarini va shaxsiy psixologik xususiyatlarining tarkib topishini o‘rganadigan fan. Bola odam sifatida tashqi jihatdan katta yoshli odamlarga o‘xshasa ham o‘zining psixik jarayonlari va shaxsiy psixologik xususiyatlarining mazmuni jihatidan katta yoshli odamlardan keskin farq qiladi. Bolalarda hali turmush tajribasi deyarli yo‘qligi sababli ularning sezgi va idroklari, tafakkur va xayollari, hissiyot va irodalari katta yoshli odamlardagidek bo‘lmaydi. Bolalar psixologiyasi har bir taraqqiyot bosqichidagi (ya’ni go‘daklik, ilk yosh va maktabgacha yoshdagi) psixik jarayonlarning rivojlanib borishini o‘rganadi.Bolalar psixologiyasi predmetining muhim tomonlaridan biri turli yoshdagi bolalarga sezish, idrok, diqqat, xotira, nutq, tafakkur, xayol, hissiyot va iroda kabi psixik jarayonlari va holatlarining namoyon bo‘lishi, taraqqiy etishi 7160 161 162 163 164 165 166 167 168 169 170 171 172 173 174 175 176 177 178 179 180 181 182 183 184 185 186 13 14 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. «Ta’lim to‘grisida»gi qonun, «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi». Barkamol avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. –T.: Sharq HMK – 1997. 2. I.A. Karimov. Barkamol avlod orzusi. – T.: «O‘zbekiston» – 2000. 3. I.A. Karimov. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – T.: Ma’naviyat. – 2008. 4. M. Vohidov. Bolalar psixologiyasi. – Toshkent. «O‘qituvchi»– 1882. 5. A.V. Petrovskiy va boshqalar. Umumiy psixologiya. – T.:»O‘qituvchi». – 1992. 6. P.I. Ivanov. Umumiy psixologiya. – Toshkent. – 2007. 7. E. G‘oziyev. Psixologiya. Darslik. «O‘qituvchi» nashriyotmatbaa ijodiy uyi. – Toshkent. – 2008. 8. “ Maktabgacha yoshdagi bolalar psixologiyasi” «Faylasuflar» nashriyoti Toshkent –2017 4487 88 g‘azab, agressiyani chiqarib tashlovchi vositadir» – deb hisoblaydi.Bolaning rivojlanishini o‘yinchoqsiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Aynan o‘yinchoq bolaga o‘z his-tuyg‘ularini namoyon qilishga, atrof-hayotni o‘rganishga, ijtimoiy munosabatlarga kirishishga, o‘z-o‘zini anglashga o‘rgatadi. Har bir bolaning sevimli o‘yinchog‘i bo‘ladi. Kattalar chin ko‘ngildan sovg‘a qilgan o‘yinchoqqa nisbatan bola o‘zi tanlab olgan o‘yinchoq unga sevimli, yoqimli, emotsional yaqinroq hisoblanadi. Kattalarga do‘st, ishdagi hamkasb qanchalik zarur bo‘lsa, bolaga ham o‘yinchoq shunchalik zarurdir. Har bir bolada shunday o‘yinchoq bo‘lishi kerak-ki, u bolaning do‘stiga aylanib, unga arz qila olishi, jazolay olishi, rahmdillik qilishi, avaylab asrashi lozim. Ayni shu o‘yinchoq uchun qo‘rquv hissini yengib o‘tishi mumkin. Masalan qorong‘ilikdan qo‘rqadigan bolalarga kuchuk ayiq o‘yinchoq bilan qorong‘i xonaga kirib chiqishni taklif qilish mumkin. Bola o‘yinchog‘ini xuddi kattalar uni jazolagani kabi jazolashi, urishishi, burchakka otishi, keyin yana olib dumi va qulog‘ini tikib qo‘yishi mumkin. Bolalar bunday munosabatni robot-transformer, Dendi, mashina, legolarga nisbatan qila olmaydilar. Kichik yoshdagi o‘g‘il va qiz bolalar «do‘st»likka Barbi, yumshoq ayiqcha, mushukcha, quyoncha, odamga yaqin bo‘lgan o‘yinchoqlarni tanlaydilar. Bolada u tomonidan hissiy idrok qila oladigan, tafakkuri, dunyoqarashini kengaytiradigan, kattalar va ertak qahramonlariga taqlid qila oladigan o‘yinchoqlar to‘plami bo‘lishi zarur. G.L.Lendret o‘zining «O‘yin terapiyasi muomala san’atidir» nomli kitobida o‘yinchoq tanlashda nimalarga e’tibor berish kerakligini aytib: «O‘yinchoq bola intellektini har tomonlama rivojlantirishga his-tuyg‘ularini, o‘z-o‘zini anglashga, xulq-atvorini nazorat qilishga, o‘zaro munosabatlarga kirisha olishiga yordam beradi. Lekin hamma o‘yinchoqlar ham magazindan sotib olinadi.Ota-onalar o‘z qo‘llari bilan yasab, tikib bergan o‘yinchoqlari bolaga yanada yaqin va qimmatlidir», – deb ta’kidlaydi. 36920 921 922 923 924 925 926 927 928 929 930 931 932 933 934 935 936 937 938 939 940 941 942 943 944 945 71 72 muhitini shakllantirishda yordam berish; ularning ishini baholash va uni takomillashtirishga ko‘maklashish va boshqalar.Bolalar bog‘chasining ota-onalari bilan bog‘laning: bolalarni o‘qitish masalalari bo‘yicha maslahat berish; xususiy rivojlanish muammolarini hal qilishda yordam berish; aqliy rivojlanish va bolalarning individual qobiliyatlarini aniqlash uchun; rivojlanayotgan nogiron bolalari bo‘lgan oilalarni qo‘llab-quvvatlash va boshqalar.Bolalarni emotsional rivojlanish darajasini, psixologik salomatligini aniqlash uchun bevosita bolalar bilan ishlash; muhtoj bo‘lgan bolalarga alohida e'tibor berish (iqtidorli bolalar va rivojlanish imkoniyati cheklangan bolalar); tayyorgarlik guruhlarining farzandlarini maktabga tayyorlash. Psixolog bolalar bog‘chasi, guruh va individual bolalar bilan maxsus rivojlanish tadbirlarini o‘tkazishi mumkin. 431107 1108 1109 1110 1111 1112 1113 1114 1115 1116 1117 85 86 natijalarni tugatishga ishonishadi va endi kerakli maqsadlarga erishishingiz mumkin. Liberal uslub Qarorlar va harakatlar, qarorlar, harakatlar, qiyin vaziyatlarda qat'iyatsizlikning mustaqilligi, beparvolik, nomuvofiqlik xarakterli. Bunday o‘qituvchi oldingi talablar to‘g‘risida «unutadi» va ma'lum bir vaqtdan keyin u mutlaqo aksincha taqdim etishga qodir. U Samonekga ish olib borishga moyil bo‘lib, bolalarning imkoniyatlarini baholasa. Befarq uslub Bolalar uchun hech qanday cheklovlarni o‘rnatmang; ularga befarq. Yopiq muloqot qilish; O‘QISh tufayli uning muammolari bolalarni o‘qitish uchun o‘z muammolari saqlanib qolmoqda; Bolaning hayotiga befarqlik ko‘rsating. Hayotda «Sof» shaklda pedagogik aloqaning har biri kam uchraydi. Amalda, ko‘pincha o‘qituvchi bolalar bilan o‘zaro munosabatlarning «aralash» o‘zaro ta'sir uslubini namoyon etishadi. Aralash uslubi har qanday uslubning ustunligi: avtoritar va demokratik yoki demokratik yoki liberal. Kamdan-kam hollarda bir-birlari bilan avtoritar va liberal uslublarning xususiyatlari bilan birlashadi. Bolaga bo‘lgan bolalarning nafaqat insonning shakllanishiga, balki bolalarning psixologik salomatligiga ham ta'sir qilishi juda muhimligini yodda tutish va anglash juda muhimdir. Bola o‘sib, pedagogik ekologiya printsipiga doimiy muvofiqlik sharoitida olib borilishi kerak. Ota-onalar va o‘qituvchilarning maktabgacha kamerasiga, bolalarning qabul qilinishi, pedagogik nekbinlik va ishonchga, hamdardlik, shaxsiyatni hurmat qilishda qurilishi kerak. Bolaning shaxsiyatini shakllantirish qonunlari haqida ma'lumot, balki zaiflashtirilgan psixik bolalarning aqliy xususiyatlari haqida ma'lumot, 25644 645 646 647 648 649 650 651 652 653 654 655 656 657 658 659 660 661 662 663 664 665 666 667 668 669 670 49 50 Psixik taraqqiyot qonuniyatlariga: – notekislik qonuni; – psixika integratsiyasi qonuni; – plastiklik va kompensatsiya qonuni kiradi. Psixik rivojlanishning notekisligi shundan iboratki, har qanday sharoitda, hatto ta’lim tarbiyaning eng qulay sharoitlarida ham shaxsning turli psixik belgilari, psixik funksiyalari va psixik xususiyatlari rivojlanishining bitta darajasida to‘xtab turmaydi. Bolalarga bir xil tarbiya berilsa ham bolalar uni turlicha qabul qiladilar. Chunki, ularning o‘ziga xos individual xususiyatlari mavjud, nerv tizimining xususiyatlari, tiplari turlicha, yashash sharoiti, tarbiyaviy ta’sirlari turlicha bo‘lgani uchun ham psixik taraqqiyot tezlashib yoki sekinlashib, ba’zan to‘xtab yoki tutilib qolishi mumkin. Shu sababli psixik taraqqiyot notekis rivojlanishi mumkin deb e’tirof etiladi. Integratsiya qonuni inson psixikasini o‘z taraqqiyoti davomida tobora ko‘proq yaxlitlik, birlik, mustaqillik va doimiylik xususiyatlarini kasb eta borishidir. Bunda yoshlikda hosil bo‘lgan psixik xususiyatlar taraqqiyot davomida bora-bora kishining asosiy xususiyatiga yoki xarakter xislatiga aylanadi va bu xislat shu kishining hayotida yaqqol ko‘zga tashlanadigan bo‘lib qoladi. Bu qonunga binoan psixik rivojlanish psixik holatlarning asta-sekin o‘sib, shaxs xislatlariga aylanishidan iborat bo‘lgan qonundir.Plastiklik va kompensatsiya imkoniyati qonuni. Bu qonun asab tizimining plastiklik xususiyati bilan bog‘liqdir. Yosh bola ijtimoiy munosabatlarga kirishar ekan u albatta ularni o‘ziga o‘zlashtiradi, taqlid qiladi. Natijada u aqliy tomondan shakllanadi. Ta’lim-tarbiya sharoitida bolani, maktab o‘quvchisining psixikasini maqsadga muvofiq o‘zlashtirishning boy imkoniyati asab tizimining ana shu plastikligiga asoslanadi. Plastiklik kompensatsiya (to‘ldiruvchanlik, tovon, badal) uchun ham yo‘l ochib beradi. Ba’zi psixik funksiyaning rivojlanishi zaif yoki nuqsonli bo‘lsa, uning faoliyatini zo‘r uyushganligi va aniqligi bilan kompensatsiya qilish mumkin; 15375 376 377 378 379 380 381 382 383 384 385 386 387 388 389 390 391 392 393 394 395 396 397 398 399 400 401 29 30 4) O‘qituvchilar va ota-onalar o‘rtasidagi munosabatlar. Guruhda yaxshi muhit uning barcha a'zolari erkin his qilishganda, o‘zlari qolishadi, ammo shu bilan birga boshqalarning huquqi ham hurmatga sazovor. O‘qituvchi guruh iqlim sifatiga juda sezilarli ta'sir ko‘rsatadi. Aslida, aynan malakagi o‘qituvchilar (bolalar emas) guruhdagi ma'lum bir iqlimni yaratadi. Guruhda ijobiy muhit yaratishga qiziqqan birinchi qadam, guruhdagi vaziyatni yaratish va tahlil qilishdir. Bolalar bog‘chasida bolaning psixologik qulay sharoitining sharoitlarini yaratish: Har bir bolani shunday qilib oling. Esingizda bo‘lsin: yomon maktabgacha tarbiyachilar yo‘q. Kasbiy faoliyatda bolalarning ixtiyoriy yordamiga tayanish ularni xona va saytni parvarish qilish uchun tashkiliy lahzalarda qo‘shing.Bolalar o‘yinlari va o‘yin-kulgilarning qamoqqa olinishi va ishtirokchisi bo‘lish.Farzandning azob- uqubatida, uning yoshi va individual xususiyatlariga e'tibor qaratish uchun vaziyatlar: har doim ular bilan bo‘lish va buning o‘rniga biror narsa qilmaslik.Ota- onalarni o‘quv jarayoniga jalb qilish va nostandart vaziyatlarda yordam berish uchun ularga murojaat qiling.Esingizda bo‘lsin: bola bizga qodir emas. Bu biz mustaqil ravishda javobgarlikka yordam berishga yordam berishimiz kerak.O‘zining qoidalari va bolalarning irodasiga nisbatan talablari, hatto niyatlaringiz xushbo‘y bo‘lsa ham, zo‘ravonlikdir.Xayrli talablar va qat'iy talablar ko‘p bo‘lmasligi kerak. Bu o‘quvchilarda passivlikka va past o‘zini o‘zi qadrlashga olib keladi.Jim, uyatchan bola, shuningdek, tajovuzkor kabi professional yordamingizga muhtoj.Bolalarning rivojlanishi uchun juda yaxshi, o‘qituvchi turli dalillar yordamida o‘qituvchida bu yoki bu harakatning afzalliklariga ega bo‘lgan bola tomonidan ishonadi. Shu bilan birga, bolaning orqasida tanlov qoldi. Ushbu turdagi munosabatlar o‘ziga xos xususiyatlarga va hozirgi bolalarning ayrim 22564 565 566 567 568 569 570 571 572 573 574 575 576 577 578 579 580 581 582 583 584 585 586 587 588 589 590 43 44 Eksperiment metodi psixologiyada keng qo‘llaniladi. Bunda sinaluvchi shaxsda o‘rganish lozim bo‘lgan psixik jarayon oldindan maqsad qilib olinadi. Masalan, matnni tushunish va o‘zlashtirish uchun uni qanday tezlikda o‘qish samarali bo‘lishi aniqlangan. Eksperiment metodida bizni qiziqtiruvchi jarayon qachon paydo bo‘lishi kutib o‘tirilmaydi. Maxsus apparatlardan foydalangan holda o‘tkaziladigan eksperiment laboratoriya eksperimenti deb ataladi. Tabiiy eksperimentda bunday nuqsonlarga yo‘l qo‘yilmaydi. Mashg‘ulot paytida bola o‘zini erkin his etadi, uni tekshirishayotganini (yashirin kamera, magnitofon orqali) sezmaydi. Pedagogik-psixologik eksperiment (shakllantiruvchi – tarkib toptiruvchi eksperiment deb ham yuritiladi) ham ta’limtarbiya sharoitida o‘tkaziladi. Pedagogik-psixologik eksperiment (shakllantiruvchi – tarkib toptiruvchi eksperiment deb ham yuritiladi) ham ta’limtarbiya sharoitida o‘tkaziladi. So‘rov metodi ham psixologiyaning barcha tarmoqlarida birlamchi ma’lumotlar to‘plashning an’anaviy usullaridan hisoblanadi. Unda tekshiriluvchi tomonidan qo‘yilgan qator savollarga javob qaytarish kerak bo‘ladi. So‘roq metodining og‘zaki, yozma (anketa), erkin (suhbat), usullari mavjud. Og‘zaki so‘roq yoki oddiygina qilib suhbat metodini o‘tkazadigan shaxs unga ma’lum darajada tayyorgarlik ko‘rishi kerak. Agar professional mahorati yoki tajribasi yetarli bo‘lmasa so‘rov natija bermasligi mumkin .⁸ Kurs ishining vazifasi: – Bog‘chalarda bolalar psixologiyasi muhiti haqida bilimimni rivojlantirish. – Bog‘chalarda bolalardagi psixologik kamchiliklarni bartaraf etish. - Bog‘chalarda bolalarda psixologik treninglar o‘tkazish va ularga metodlar qo‘llagan holda ularning psixikasini bilish Kurs ishi tuzilishi: kirish, ikki bob, xulosa foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat bo‘lib, jami ____ sahifani tashkil etadi. 6133 134 135 136 137 138 139 140 141 142 143 144 145 146 147 148 149 150 151 152 153 154 155 156 157 158 159 11 12 bolalarga psixologik va pedagogik yordam ko‘rsatishga imkon beradi. Birinchi guruhning bolalari bilan faqat eng yaqin rivojlanishning “zonasi” ni taqdim etish, faqat rivojlanayotgan ishlarni bajarish kifoya. Ikkinchi guruhning bolalari guruh ishlaridan foydalangan holda zarur bo‘lgan, maqsadli, psixoprofilaktik yordamga muhtoj edi. Uchinchi guruhga kiradigan bolalar jiddiy individual ravishda tuzatish yordamiga ega. Psixologik sog‘liqni saqlash bo‘yicha aniq ishlar bo‘yicha biz yaxlitlik, tizimli tashkil etilgan faoliyatni nazarda tutamiz, unda bola ichki dunyosining muvaffaqiyatli rivojlanishi uchun ijtimoiy-psixologik va pedagogik sharoitlar yaratilmoqda.Bolaning ruhiy salomatligini saqlab qolish va mustahkamlash uchun biz uning xususiyatlarini bilishimiz kerak. Uning rivojlanish darajasi, tegishli va potentsial imkoniyatlari, ehtiyojlari to‘g‘risida aniq tasavvurga ega bo‘lish kerak. Buning uchun, muntazam ravishda kuzatilgan psixologik va pedagogik Bolaligi va aqliy rivojlanish dinamikasi.Ikkinchidan, har bir bolaning aqliy rivojlanishi uchun, uning ichki dunyosining aqliy rivojlanishi uchun qulay muhitni qurish va o‘zgartirish kerak. Biz o‘quv muassasasimizga kirgan bolalarning psixologik xususiyatlariga qarab, o‘z vaqtida tuzatish, o‘zgarishlar va o‘zgarishlar uchun o‘quv jarayonini quramiz.Uchinchidan, har bir ma'lum bir bolaga o‘zi atrofdagi atrof-muhit bilan munosabatda bo‘lgan muammolarni hal qilishda yordam berish kerak. Bolalar bog‘chasida psixologik salomatlikni saqlash va bolaning shaxsiyatining rivojlanishini saqlash va mustahkamlash uchun psixologik qulaylik yaratish.Farzandlarimiz to‘la-to‘kis sog‘lom sog‘lom bo‘lib, biz ularga g‘amxo‘rlik qilishimiz mumkin bo‘lgan bir necha shartlar, bir necha shartlar bo‘lishimiz uchun. Bu: to‘g‘ri ovqatlanish, kun rejimi, tashqi ko‘rinishi, avtoturargoh, qattiqlashtirish protseduralari va psixologik qulaylik.Oxirgi omilni ko‘rib chiqing - bu bola salomatligi uchun psixologik qulaylikning ahamiyati.Ko‘pgina psixologlarning fikriga ko‘ra, psixologik kasalligi yoki nosog‘lom bola bolalar bog‘chasidagi guruhdagi ruhiy muhit yoki oilaviy iqlim va 20510 511 512 513 514 515 516 517 518 519 520 521 522 523 524 525 526 527 528 529 530 531 532 533 534 535 536 39 40 ishlashi bola psixikasi rivojlanishining muhim shartlaridandir. Shuning uchun bolalar psixologiyasi mutaxassislari bola nerv sistemasining taraqqiyot masalalari bilan bevosita tanish bo‘lishlari lozim.Bolalar psixologiyasi pedagogika fani bilan ham yaqindan aloqadadir. Pedagogika fani yoshlarga ta’lim-tarbiya berish va ularni har tomonlama rivojlantirish haqidagi fandir. Bolalar psixologiyasi ta’lim- tarbiyaning maqsadi, yo‘l-yo‘riqlari va vazifalariga doir fikrlarni pedagogika fanidan oladi hamda unga yaqindan yordam beradi. Bolaning aqliy taraqqiyoti qonunlaridan xabardor bo‘lish turli yoshdagi bolalar bilan ta’lim-tarbiya ishlarini to‘g‘ri tashkil qilish imkoniyatini beradi.Ta’lim-tarbiya berishga yo‘naltirilgan maxsus fanlar bolalar psixologiyasi negizida ish ko‘radi. Bolalarda hosil qilinishi lozim bo‘lgan bilim, ko‘nikma, malaka va odatlarni shakllantirishda ularning psixik taraqqiyotini hisobga oladi va yondashadi.Bu fanlar bolalar psixologiyasi namoyandalariga bolalar psixik taraqqiyotining normal borayotganini chuqurroq bilish va normal taraqqiyotdan burilish sabablarini aniqlash imkonini beradi.Bolalar psixologiyasi esa, o‘z navbatida, bolalarning normal psixik taraqqiyotini aniqlab berishi bilan birga shifokorlarning bola psixologiyasini yanada yaxshiroq tushunib olishlariga yordam beradi. Psixik taraqqiyotdan kechikayotgan va rivojlanishida nuqsoni bor bo‘lgan bolalar psixikasini maxsus psixologiya fani o‘rganadi. Logopediya nutq faoliyati buzilishining sabablari, mexanizmlari, belgilari, yo‘nalishlarini o‘rganadi. Defektologiya fani ko‘rinishida, eshitishida nuqsoni bo‘lgan, psixik rivojlanishi orqada qolgan, aqli zaif, nutq nuqsoniga ega bo‘lgan, tayanch apparatida nuqsoni bor bolalar, serebral falaj (markaziy nerv sistemasining shikastlanishi), autizm sindromiga chalingan bolalarni o‘rganadi va korreksion ishlar olib boradi.Bolalar psixologiyasi bola shaxsi va shaxsiy psixologik xususiyatlarining tarkib topishini o‘rganishda bolalar adabiyotidan,xususan, avtobiografik asarlardan keng foydalanadi. Har bir bola ertak eshitib ulg‘ayadi. Xalq og‘zaki ijodi, ertaklar, hikoyalar,afsonalar, matallar, 11268 269 270 271 272 273 274 275 276 277 278 279 280 281 282 283 284 285 286 287 288 289 290 291 292 293 294 21 22 Tarbiyachilik kasbiga xos psixik holatlar va xarakter maktabgacha yoshdagi bolalar psixikasining o‘ziga xos xususiyatlarini tarbiyalashning psixik asoslari va qonuniyatlari haqida bilim, ko‘nikma va malakalar berishdan va ularni kasbiy faoliyatga tatbiq etishdan iborat. Pedagogika yo‘nalishidagi kasb-hunar kollejlarida psixologiya fanining asosiy vazifasi o‘quvchilarni barcha psixik jarayonlar va hodisalarning mohiyatini hamda maktabgacha yoshda shaxsning shakllanishi bilan bog‘liq holda shu jarayon va hodisalarning rivojlanishini ilmiy jihatdan to‘g‘ri tushuntirib berishga o‘rgatishdir. O‘quvchilar psixologiyani o‘rganish natijasida bolalarning psixik xususiyatlarini tushuntirib bera oladigan tarbiyachi bo‘libgina qolmay, balki shaxsning voyaga yetishida mas’ul o‘rin egallaydilar. Aynan shuning uchun ham davlatimizda boshlang‘ich talimga alohida urg‘u berilmoqda. Mavzumizning dolzarbligi shundaki, ekspertlar fikriga ko‘ra bolalarga yoshlikdan psixologiyasi bilan chuqur shug‘ullanish zarur va ulardagi muammolarni bartaraf qilish zarur. Aks holda ulardagi muammolar butun umri davomida hamrohi bo‘lishi mumkin.Bizning yo‘nalishimiz ham aynan bolalar psixologiyasiga bog‘liq, shuning uchun ham bog‘chalarda psixologik muhitni o‘rganish hozirgi kundagi dolzarb mavzulardan biri bo‘lib kelmoqda. Kurs ishining maqsadi va predmeti – Mеn o‘z kurs ishimda bog‘chadagi psixologik muhitning yaratilishi haqida umumiy tushuncha bеrishni va kerakli ma’lumotlar orqali bolalar psixologiyasini kengroq yoritib berishni o‘z oldimga maqasad qilib qo‘yaman. Xususan, kurs ishimga quyidagi ya’ni bolalar psixologiyasida ilmiy tadqiqot metodlarini kiritib otdim. Quyida psixologiyada eng ko‘p qo‘llaniladigan tadqiqot metodlarining empirik metodlar guruhini tahliliy ko‘rib chiqamiz: Kuzatish metodi. Psixologiyada keng qo‘llaniladigan bu metodning mohiyati shundaki, tadqiqotchi mutaxassis boshqa odamning xatti-harakatlarini, 480 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 7 8 iqlim va iqlimi va iqlim va iqlimi bilan uzviy bog‘liqdir va kattalar bilan munosabatlarning mohiyatiga bog‘liq.Guruh ichidagi psixologik iqlimni bola bilan muloqot qilishning natijasidir.Guruhdagi psixologik muhit o‘zgarib ketgan, bu vaqt va abadiy. Bu har bir guruh a'zolari tomonidan yaratilgan va bu uning qanday qilib qulay yoki noqulay bo‘lishiga bog‘liq. Bolaning normal ruhiy-ijtimoiy rivojlanishining asosiy sharti - bu bolaning hissiy ehtiyojlari bilan bog‘liq, u bilan suhbatlashish, intizomni qo‘llab-quvvatlash, intizomni qo‘llab-quvvatlash, kuzatuvni amalga oshiradigan ota-onalarning doimiy mavjudligi bilan yaratilgan tinch va mehribon muhitdir. Farzandlarning hissiy (aqliy, psixologik) sog‘lig‘ini saqlash juda muhim, nega shunchalik muhim? Psixologik qulaylik va ruhiy salomatlik haqidagi savollar asosan o‘qituvchilar uchun murojaat qilinishi kerak, chunki ko‘p vaqt bolalar bolalar bog‘chasida. Ammo ko‘pchilikning ta'kidlashicha, bolalar bog‘chasi guruhida psixologik qulaylik yaratish mumkin emasligi haqida bahslashish mumkin: Guruhlarning ko‘payishi; Guruhga yuklash; Bolani noqulay oilaviy vaziyat; Maxsus ta'lim ehtiyojlari bo‘lgan bolalar. Ha, haqiqat quyidagicha. Ammo biz o‘zimiz bo‘lmasa, farzandlarimizga kim yordam beradi? Ma'lumki, faqat guruhning chegarasi muzlatish yoki yopiq kontsentratsiya yoki xavotirlanish yoki xavotirli kuchlanish yoki xavotirlanib, guruhda bo‘lgan samimiy o‘yin-kulgi yoki kartave hushyorligidan hayron bo‘lishi mumkin. Bolalar bog‘chasida atmosfera quyidagilar bilan belgilanadi: 1) o‘qituvchilar va bolalar o‘rtasidagi munosabatlar; 2) bolalar o‘rtasidagi munosabatlar; 3) o‘qituvchilar o‘rtasidagi munosabatlar; 21537 538 539 540 541 542 543 544 545 546 547 548 549 550 551 552 553 554 555 556 557 558 559 560 561 562 563 41 42 hamda takomillashuvining qonuniyatlarini o‘rganishdan iboratdir.Bolalar psixologiyasi bola shaxsiy psixologik xususiyatlarining tarkib topishi va bolalar shaxsining tarkib topishiga faol ta’sir qiluvchi omillarni chuqur analiz qiladi.Ma’lumki, bola shaxsi va uning shaxsiy psixologik xususiyatlari qandaydir tasodifiy omillarning tartibsiz ta’sir etishi natijasida emas, balki muayyan konkret omillarning qonuniy ta’sir etishi natijasida tarkib topadi. Ana shu muhim qonuniy tarzda ta’sir qiladigan omillarni ochish va isbotlash bilan bolalar psixologiyasi shug‘ullanadi. Bolalar psixologiyasi bolalar shaxsi va shaxsiy psixologik xususiyatlarining tarkib topishi kabi muhim ilmiy tushuncha va natijalarni o‘rganib, har tomonlama rivojlanishga yo‘naltirilgan barkamol shaxsni tarbiyalab yetishtirish qonuniyatlarini ochib beradi.Bolalar psixologiyasi o‘zining murakkab predmetini tatbiq qilishda psixik taraqqiyotning asosiy qonuniyatlariga asoslanadi hamda bola ongining ijtimoiy-hissiy, psixofiziologik jihatdan hayotga bog‘liqligini isbotlab beradi. Tabiat va jamiyat taraqqiyotining umumiy qonuniyatlaridan xabardor bo‘lish bolalar psixologiyasida, bolalar psixik taraqqiyotini o‘rganishda va «tabiiy zot» bo‘lib tug‘ilgan bolaning inson ijtimoiy tajribasini egallab, shaxs bo‘lib yetishishi davomida to‘g‘ri yo‘l topishga yordam beradi.Bolalar tarbiyasi va ta’lim olishlari, ularning qonuniy huquqlari va manfaatlari himoyasi borasida ota- onalarning o‘rni va javobgarligi muhim hisoblanadi. Shunga muvofiq so‘nggi yillarda «Maktabgacha ta’limga qo‘yiladigan Davlat talablari» (2017-yil, 9-iyun, 5-mh son) maktabgacha ta’lim tayanch dasturi, «Bola shaxsiga yo‘naltirilgan ta’lim», «Bola huquqlari to‘g‘risidagi Konvensiya» kabi hujjatlarga asoslanish bola shaxsini shakllantirishning muhim omili hisoblanadi.»Maktabgacha ta’limga qo‘yiladigan davlat talablari» maktabgacha yoshdagi bolalarni maktabgacha ta’lim muassasalarida har tomonlama rivojlantirish, ta’lim-tarbiya berish, ko‘nikma va malakalarini shakllantirish hamda maktab ta’limiga tayyorlash bo‘yicha davlat talablarini belgilaydi. 8187 188 189 190 191 192 193 194 195 196 197 198 199 200 201 202 203 204 205 206 207 208 209 210 211 212 213 15 16 2) bolalar o‘yin faoliyatlarida milliy tuyg‘uning aks etishi; 3) o‘yin jarayonida vatanparvarlik tuyg‘ularining namoyon bo‘lishidadir. O‘rta va katta bog‘cha yoshidagi bolalar o‘yinlari, o‘yinchoqlari, yasagan buyumlari milliy urf-odatlar an’analarga asoslanganligi; 4) bolalar o‘yini jarayonida psixik jarayonlarining diqqati,sezgi va idroki, xotirasi, tafakkur va nutqi, xayoli, his-tuyg‘u,irodasi, xarakteri va qobiliyatining namoyon bo‘lishidir.Bog‘cha yoshidagi bolalarning turli-tuman o‘yin faoliyatlari sekin-astalik bilan ularni o‘qish faoliyatiga tayyorlaydi. Bolalarning o‘yin faoliyatlariga tarbiyachilar ta’lim elementlarini kiritadilar. Natijada bolalar o‘yin orqali juda ko‘p narsalarni bilib oladilar, ularning bilishga bo‘lgan qiziqishlari orta boradi.Demak, o‘yin faoliyati bolalarning har tomonlama rivojlanishlarida qudratli vositadir. Bolalarning psixik rivojlanishiga o‘yinchoqlarning ta’siri O‘yinchoqning bola psixik taraqqiyotiga ta’sirini o‘rganish ishlariga XIX asrga kelib jiddiy e’tibor berila boshlandi. Bu yo‘nalishdagi birinchi tadqiqot ishlari nemis pedagogi Frebel tomonidan ilmiy ravishda o‘rganildi. Frebel o‘z tadqiqotlarida bolaning dunyoga kelgan birinchi kunlaridanoq bilish jarayonlarini rivojlantirish zarurligini, bolaning birinchi o‘yinchoqlari yumshoq o‘yinchoqlar bo‘lishi kerakligini aytadi. Bola qo‘lida ushlab tura oladigan yorqin, turli rangdagi yumshoq koptokchalar bolaning psixikasiga ijobiy ta’sirini aytib o‘tadi. Bolaning o‘z qo‘li bilan loydan yasalgan turli shakllari haqida: «Loydan narsalar yasab o‘ynash davomida ular o‘rtasidagi o‘zaro aloqalarni tushunadilar… bu mashg‘ulotlar nafaqat bolaning fikrlash qobiliyatiga balki uning ruhiy dunyosiga ham ta’sir ko‘rsatadi…» deydi. XIX asrning oxiriga kelib rus pedagogi M.Manaseinovaning fikricha onaning bolasi bilan o‘ynaydigan ilk o‘yinchog‘i matolar qirqimi,yorqin rangdagi predmetlar bo‘lishi kerakligini ta’kidlaydi. Oradan taxminan 100 yil o‘tgach amerikalik psixolog G.L.Lendret loyni bolaning shaxs xususiyatlariga ijobiy ta’siri haqida aytib: «o‘zidagi jahl, 35893 894 895 896 897 898 899 900 901 902 903 904 905 906 907 908 909 910 911 912 913 914 915 916 917 918 919 69 70 2-BOB. BOG‘CHADA PSIXOLOGIK MUHITNING O‘RNI VA BOLALARGA TA’SIRI 2.1.Bog‘chada bolalar bilan psixologik usullar bilan ishlash Bolalarning salomatligi ta'limning asosiy qadriyatlaridan biri deb nomlanadi. Bugungi kunda psixologik xizmatning asosiy maqsadi maktabgacha va maktab yoshidagi bolalarning psixologik salomatligi sharoitlarini ta'minlash.Yaqinda o‘qituvchilar tobora ko‘proq maktabgacha tarbiyachilarining juda buzib turuvchi xatti-harakatlariga duch kelmoqdalar. Bir tomondan, g‘ayrioddiy qattiqlik, nutqni rivojlantirilmasligi. Boshqa tomondan, kuchli tajovuzkorlik va ba'zi turdagi yovvoyi, qazish namoyishi. Bunday bola oddiy savolga javob bera olmaydi, ammo shu bilan birga, boshqa odamlarning kattalarida jingalak bo‘lishdan, stol ostida emaklashdan qo‘rqmaydi. Qisqasi, u mutlaqo nazoratsiz harakat qiladi. Yomon xatti-harakatlar modellari magnit kabi tortadi.Maktabgacha ta'lim kontseptsiyasida bolalar salomatligini muhofaza qilish va takomillashtirish bilan bog‘liq muammolarni hal qilish, etakchi o‘rinni egallaydi. Ammo, shuningdek, «agar tashvishlansa jismoniy sog‘liq Bola bir shaklda yoki boshqa shaklda, parvarish qiluvchi ishini tartibga soluvchi barcha hujjatlarda o‘z aksini topadi, «bolaning psixologik farovonligi» degani ma'nosiz ibora kabi tovushlar.Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti tomonidan berilgan sog‘liqni aniqlash quyidagicha: 17429 430 431 432 433 434 435 436 437 438 439 440 441 442 443 444 445 446 447 448 449 450 451 452 453 454 455 33 34 Salomatlik - bu nafaqat kasalliklar yoki jismoniy kamchiliklarning yo‘qligi emas, balki to‘liq jismoniy, aqliy va ijtimoiy farovonlik.Psixologik sog‘liq tashqi va ichki rag‘batlantirishga etarli darajada munosabat bildirish imkoniyatini o‘z ichiga oladi; Umumiy aqliy qulaylik, etarli xatti-harakatlar, hissiy holatlarni boshqarish qobiliyati, stressni engish, bu o‘zlarini bilish, o‘zini rivojlantirish zarurligi.Jiddiy psixologik kamchilik bilan ajralib turadigan psixoksiya kerak bo‘lgan ko‘plab bolalar psixotoksiya kerak.Bolaga sog‘lom va to‘laqonli hayot sharoitlari, kattalar kerak. Bu bugungi kunda dalillarni talab qilmaydigan aksioma. Aytish mumkinki, «inson odamda» har doim boshqa odam. Kattalar (odatda!) Bolaga insoniyat prezumptsiyasini ta'minlaydi - inson rivojlanish yo‘lida turish huquqi va imkoniyatidir.Biroq, ba'zi bolalarda soyada «zarar» tug‘ilish bilan pasayadi. Biz «Taraqqiyot xususiyatlari bo‘lgan bolalar» haqida gapirayapmiz. Bolamni «uyg‘onish» uchun unga to‘liq yashagan inson hayotining ruhini topishga yordam bering.Mutaxassislar keng qo‘llanilgan, ammo odatda juda nochor ta'rif - «katta kattalar». Bizning fikrimiz mantig‘ida uni ma'lum bir psixologik tarkib bilan to‘ldirish kerak. Voyaga etgan katta yoshdagi ona va / yoki bola rivojlanish sharoitlariga va turmush tarziga ta'sir qiladigan, ota-ona, vasiy, o‘qituvchi, ustoz Shu sababli, bolalar bilan amaliy psixologik ish, bu bolaning ruhiy salomatligi va uning aqliy salomatligi va uning aqliy salomatligi va uning aqliy salomatligi - bu holat, bu sog‘liqni saqlash vositasi.»Psixologik sog‘liq» atamasi noaniq, birinchi navbatda, avvalo ikkita fan va amaliyotning ikkita yo‘nalishi - tibbiy va psixologik. Bu har qanday somatik qoidabuzarlik - bu ruhiy holatdagi o‘zgarishlar bilan bog‘liq bo‘lgan boshqa yo‘l bilan bog‘liqligini tushunishga asoslanadi.Kichiklik kimligi, ruhiy sog‘liqni saqlash muammolari boshqa yosh davrlariga qaraganda atrof muhit bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri aloqada ekanligi haqida alohida e'tibor qaratmoqda.»Ruhiy salomatlik» va «psixologik salomatlik» atamalarining farqlanishi.Agar «ruhiy salomatlik» atamasi, birinchi navbatda 18456 457 458 459 460 461 462 463 464 465 466 467 468 469 470 471 472 473 474 475 476 477 478 479 480 481 482 35 36 olish kerak.Cheksiz muhabbatini va undagi narsa hamda hodisalarni bilishga bo‘lgan intilishini o‘zining xilma-xil o‘yin faoliyatlarida ifoda etadi. Shuning uchun bola o‘zining turli variantdagi o‘yinlarida xayoliy muhit yaratib, voqelikni mumkin qadar to‘la va to‘g‘ri aks ettirishga intiladi. Chet el psixologlaridan J.Piaje va Koffkaning fikricha, bolalar go‘yoki bir-biridan ajratilgan ikki xil dunyoda, ya’ni xayollar, afsonalar dunyosida va (real) voqeiy dunyoda yashaydilar. Bolalar o‘zlarining faoliyatlarida qanchalik xayolga berilib ketmasinlar, har doim voqeiy dunyoga, undagi real narsalarga nazar tashlab turadilar. Buning haqiqatdan ham shunday ekanligini ularning o‘yin jarayonida o‘z xatti-harakatlariga «bunday bo‘ladi», «bunday bo‘lmaydi» deb baho berib turishlaridan ko‘rish mumkin .Ular qanchalik o‘yinga berilmasinlar, voqeiy dunyoni hech qachon unutmaydilar va unga go‘yoki andaza tariqasida zimdan qarab turadilar. Psixolog A.N.Leontevning fikricha, bolalarning o‘yin faoliyatlarida real voqelikdan chetga Bir yoshli bolalarning asosiy ehtiyojlari ona va uning mehri bo‘lgani sababli ularga beriladigan o‘yinchoqlar ham yoqimli va yumshoq bo‘lishi lozim. Bu yoshda eng yaxshi o‘yinchoq bola tishlay oladigan o‘yinchoqdir. O‘yinchoqlar asosan plastmassadan, yorqin rangda ovozli bo‘lishi bolaning sensor taraqqiyotiga yordam beradi. 1 yoshli bolaga 3–4 halqali piramidalar, turli kattalikdagi tarelkalar bir- birining ichiga kiradigan rangli kubiklar berish foydalidir. Bunday o‘yinchoqlar bilan harakat qilish bola intellektini o‘stiribgina qolmay unda quvonch va qoniqish hissini hosil qiladi. Bola o‘yinchoqni xuddi kattalardek taxlay olganidan quvonadi. Bu yoshda tik turadigan qo‘g‘irchoq ham berish kerak.Ikki yoshli bolaga katta rangli koptok, 7–8 tali piramida, yumshoq o‘yinchoqlar berish kerak. Bola ularni o‘g‘ziga sololmaydi, lekin ular bilan osongina birga uxlaydi. Katta plastmassa mashina yoki quticha bola o‘ynab bo‘lgach o‘z o‘yinchoqlarini solishi uchungina emas, bolada tartiblilik, mustaqillik odatlarini hosil qilish uchun muhimdir. Bu yoshda bolaning shaxsiy o‘ynash joyi, o‘yinchoqlar saqlanadigan joyi bo‘lishi 38973 974 975 976 977 978 979 980 981 982 983 984 985 986 987 988 989 990 991 992 993 994 995 996 997 998 999 75 76 O‘yinchoqlar bir necha turga bo‘linadi: Hayotiy o‘yinchoqlar – qo‘g‘irchoqlar, hayvonlar oilasi, qo‘g‘irchoqlar uyi, mebellar, idish-tovoqlar, mashinalar, qayiqlar, kassa, tarozi, telefon, tibbiyot va sartaroshlik asboblari,soat, kir yuvish mashinasi, gaz plita, televizor, doska, bo‘r,musiqa asboblari, temiryo‘l va boshqalar. Boladagi agressiya (g‘azab)ni chiqarib yuborishga yordam beruvchi o‘yinchoqlar – askarlar to‘plami, miltiq, pistolet, qilich, «yostiq»lar, yovvoyi hayvonlar, rezina o‘yinchoqlar, arqon, bolg‘acha va boshqa asboblar.. Ijodiy fikrlashga, fantaziyani rivojlantirishga qaratilgan o‘yinchoqlar – kubiklar, matryoshka, piramida, loto, lego, mozaika, stol o‘yinlari, qirqma rasmlar, qo‘l ishi, tikuvchilik to‘plami, mato parchalari, rangli qog‘ozlar va h.k.. O‘yinchoq bolaning birgalashib o‘ynovchi hamrohiga aylanadi. Bola atrofdagi hamma narsalardan o‘ziga eng yaqin va qiziqarli hisoblangan o‘yinchoqni yaxshi ko‘radi. Bu ajablanarli narsa emas. Agar biz bolaning o‘yinchoq bilan o‘ynashiga nazar solsak, bola o‘yin vaqtida har qanday o‘yinchoqni (qo‘g‘irchoqmi, otmi, ayiqmi baribir) xayoliy tarzda tiriltirib, uning bilan gaplashib, birga o‘ynaydi. Mabodo o‘yinchoq bo‘lmasa, bola oddiy bir cho‘pni ham biron narsaga otga yoki qo‘g‘irchoqqa aylantirib, zo‘r ishtiyoq bilan bemalol o‘ynayveradi. Har qanday o‘yinchoq bolaning hissiyotlarini qitiqlab, ehtiyojlarini qondirib, ijodiy kuchlarini ishga soladi va,binobarin, yangi hissiyotlarini yangi qiziqish va talablarini yuzaga keltiradi. Bu jihatdan o‘yinchoqning bola shaxsiy xislatlarini tarbiyalashdagi o‘rni kattadir.Bolalar o‘yinchog‘i katta yoshdagi kishilarning qanday o‘yinchoqni yoqtirish- yoqtirmasligiga qarab hal qilinmaydi, balki bolaga qanday o‘yinchoq yoqishi va zarurligi nuqtayi nazaridan hal qilinishi zarur. Muhimi – qaysi yoshdagi bolaga qanday o‘yinchoq kerakligini bilishdir. Bolalarga hamma narsadan ko‘ra o‘yinchoq zarur. Bolalarga o‘yinchoq berishda ularning yosh xususiyatlarini, taraqqiyot darajalarini, layoqatini va ayni vaqtda, ularni ko‘proq nimalar qiziqtirishini hisobga 37946 947 948 949 950 951 952 953 954 955 956 957 958 959 960 961 962 963 964 965 966 967 968 969 970 971 972 73 74 masallar va boshqa janrlar bolani o‘zining sehrli olamiga yetaklaydi. Bola unda katta hayotni ko‘radi, olam bilan tanishadi, jonli va jonsiz dunyoni ko‘radi. Ertaklar bolalarda ijobiy xulq-atvorni mustahkamlaydi, kelajak hayotga hozirlaydi.Shunday qilib, bolalar psixologiyasi bolalarning murakkab psixik jarayonlari va shaxsiy psixologik xususiyatlarini o‘rganishda bir qator fanlarning qo‘lga kiritgan yutuqlaridan foydalanadi hamda bu fanlarga ham o‘z predmetlarini chuqurroq o‘rganishlarida yaqindan yordam beradi. Bola psixikasining taraqqiyoti haqida gapirishdan oldin taraqqiyotning tub mohiyatini tushunib olish kerak. Rivojlanish haqida fikr yuritilganda odatda «o‘sish» va «taraqqiy etish» so‘zlaridan foydalaniladi. Masalan, bolaning jismoniy jihatdan o‘sishi va psixik jihatdan taraqqiy etishi degan tushunchalar qo‘llaniladi. O‘sish bilan taraqqiyot tushunchalari aynan bir ma’noni anglatuvchi tushunchalar emas. O‘sish deganda miqdoriy jihatdan ortish, ulg‘ayish tushuniladi. Taraqqiyot deganda esa, faqat miqdoriy jihatdangina emas, balki sifat jihatidan ham o‘zgarish tushuniladi. Shuning uchun o‘sish jarayoniga qaraganda taraqqiyot jarayoni ancha murakkab jarayondir. Taraqqiyot oddiy miqdoriy ortishdan tashqari bir shakldan ikkinchi shaklga o‘tish bilan ham bog‘liqdir. Ana shuning uchun taraqqiyotning tub mohiyatidan yaxshi xabardor bo‘lish kerak,aks holda bu murakkab jarayonni tushunish qiyin bo‘ladi.Bolaning psixik taraqqiyoti qarama-qarshiliklar kurashi asosida yuz beradi. Bu o‘rinda qanday qarama-qarshiliklar bolaning psixik jihatdan taraqqiy etishiga sabab bo‘ladi, degan savol tug‘iladi. Bolaning psixik taraqqiyotini yuzaga keltiruvchi qarama-qarshiliklar asosan quyidagilardan iborat: Bolaning shu choqqacha erishgan imkoniyatlari darajasi bilan yangi ehtiyojlari o‘rtasida tug‘iladigan qarama-qarshilik.Ya’ni, bolaning ehtiyojlari tez ortib boradi, lekin bu ehtiyojlarni qondirish imkoniyatlari juda sekin yuzaga keladi. Natijada bolaning xilma-xil ehtiyojlari bilan tor imkoniyatlari o‘rtasidajiddiy 12295 296 297 298 299 300 301 302 303 304 305 306 307 308 309 310 311 312 313 314 315 316 317 318 319 320 321 23 24 Kun tartibi Maktabgacha tarbiyachi uchun hayot kechirish barqarorligi juda muhimdir. Muayyan buyurtma uchun ishlatiladigan bola yanada muvozanatli. U o‘zini sinflar ketma-ketligini, kun davomida faoliyatni o‘zgartirishni namoyish etadi va ular uchun oldindan sozlangan. Sekin hayotning holati, shoshilishning etishmasligi, kattalar rejalarining oqilona muvozanati - bu oddiy hayot va bolalarning rivojlanishi uchun zarur shart-sharoitlar. Kun davomida hech bir o‘qituvchi va bolalarga vaqtingiz yo‘qligi va shoshilinch ravishda shoshilmasdan kuchlanishni his qilishlari kerak. FGT rejimining asosiy tarkibiy qismlari - bu ovqat, tush va kamida 2 soat yurish, qolgan lahzalar yoshi va dasturiy ta'minot vazifalariga qarab farq qilishi mumkin. Kichik bola uchun oziq-ovqat muhim kasbdir. Hech qachon, hech narsa yo‘qki, kattalar bolalarga ularni ularni majburlashiga majburlashiga majburlashmaydi. Bolalar o‘zlarining didlari va ovqatlanish imtiyozlariga ega, uning identifikatori har bir bolaning individual xususiyatlarini aniqlash uchun oila bilan ishlashni o‘z ichiga oladi. Bola hozirda ular yoqtirmasligi yoki xohlamaslikni xohlamasligi kerak. Faqatgina shart, ota-onalar bilan ba'zi idishlarni chiqarib tashlash imkoniyati to‘g‘risida kelishuvdir. Ko‘pgina kattalar yaxshi eslaydilar, chunki bolaligi ko‘pikli yoki tovuq tovuqini yeyish kerak. Axir kattalar bo‘lish, odamlar saqlanib qolishadi va o‘zlariga oziq-ovqatda ko‘plab imtiyozlarga ega bo‘lishlariga imkon berishadi va buning uchun hech kim ularni ayblamaydi. Uyquni joylashtirishda, bolalar uchun g‘amxo‘rlik, e'tibor va g‘amxo‘rlik kerak. Uyg‘onish qulay muhitda, shoshilmasdan paydo bo‘lishi kerak. Majburiy - bu uyqu paytida o‘qituvchi yoki yordamchini topish. Bolalar - bu bolalar salomatligi uchun asosiy shart. Xonada yurish vaqtini kamaytirib, yo‘lni qisqartirmaydi. Yurish FGT talablariga muvofiq amalga oshirilishi va o‘qituvchining barcha qismlari va faoliyatini saqlab qolish kerak. 27698 699 700 701 702 703 704 705 706 707 708 709 710 711 712 713 714 715 716 717 718 719 720 721 722 723 53 54 lozim. Uch yoshli bolaning o‘yinchoqlari qatoriga qurish, yasash o‘yinchoqlari, «Kinder-syurpriz» kabilarni berish mumkin. Bola kattalar bilan birga yasab, ulardan turli shakllar hosil qilar ekan bolada analiz-sintez kabi tafakkur operatsiyalari shakllanadi. Bu yoshdagi bolalar katta ayiq, katta qo‘g‘irchoqni talab qiladilar. Yana hayotiy o‘yinchoqlar asliga o‘xshash bo‘lishini talab qiladilar. Masalan, limuzin mashinasi albatta qora bo‘lishi kerak.Kichik guruh bolalari hali hayot tajribalari kam bo‘lganligi uchun tashqi muhit bilan yaxshi tanish bo‘lmaydilar. Ularga hali narsalarning rangini, hajmini ajrata olishga o‘rgatuvchi o‘yinchoqlar zarur. Shuning uchun ularga qo‘g‘irchoq, yumshoq o‘yinchoq bilan birga har xil rangli matolar ham berishi kerak. O‘z qo‘girchoqlarini har xil rangli matolarga o‘rab,o‘ynaydilar. Bolalarga beriladigan qo‘g‘irchoq chiroyli va sinmaydigan bo‘lishi juda muhimdir (ularga ko‘proq plastmassadan yoki rezinadan qilingan qo‘g‘irchoq berish kerak. Ular qo‘g‘irchoqni kiyintiradilar, yechintiradilar, cho‘miltiradilar va hokazo). Kichik guruh bolalari qo‘g‘irchoqlarni yuvintirayotganlarida uning qanday materialdan qilinganiga ahamiyat bermaydilar. Shuning uchun ularga pishiq yasalgan, tezda buzil-maydigan qo‘g‘irchoqlarni berish kerak. Nozik qo‘g‘irchoqlarnikatta guruh bolalariga berish mumkin. O‘g‘il bolalarga esa har xil rangdagi bir-birining ichiga sig‘adigan quticha, piramida kabi o‘yinchoqlarni berish foydalidir. Kichik guruh bolalariga o‘ynash uchun fil, yo‘lbars, bo‘ri,jirafa kabi o‘yinchoq-hayvonlarni berish yaramaydi. Chunki bu yoshdagi bolalar hali bunday yovvoyi va yirtqich hayvonlar bilan tanish emaslar. Ularga yaxshisi o‘zlari kundalik hayotlarida kuzatgan va kuzatishlari mumkin bo‘lgan tanish hayvonlarning obrazlarini ifodalovchi o‘yinchoqlarni berish maqsadga muvofiqdir. Masalan, ot, qo‘y, it, sigir, echki, mushuk kabi.O‘rta va katta yoshdagi bog‘cha bolalari o‘yinchoqlar bilan o‘ynaganlarida ham guruh bo‘lib o‘ynashni yoqtiradilar. Chunki ularni kichik guruh bolalari kabi ayrim narsalar emas, balki atroflaridagi eng yaqin odamlarning onasi, otasi, tarbiyachisi, 391000 1001 1002 1003 1004 1005 1006 1007 1008 1009 1010 1011 1012 1013 1014 1015 1016 1017 1018 1019 1020 1021 1022 1023 1024 1025 1026 77 78 individual aqliy jarayon va mexanizmlarga bo‘lgan munosabatlar bo‘lsa, unda «psixologik sog‘liq» atamasi - umuman shaxsni anglatadi.Agar norma patologiya bo‘lmasa, jamiyatda inson moslashuvining oldini oladigan alomatlar, unda psixologik salomatlik me'yorini aniqlash, shaxsiy xususiyatlarning mavjudligi muhim ahamiyatga ega. Va agar tashvishlansa tibbiyot xodimlari Ko‘pincha patologik omillarni ixtiyor qilish - bu o‘qituvchilar harakatlarining yo‘nalishi, muvaffaqiyatli moslashuviga yordam beradigan foydali xususiyatlarga ega bo‘lgan bolalarni sotib olishga yordam berish yo‘nalishi. Psixologik sog‘liqni saqlash bolaning shaxsiyati va atrof-muhiti o‘rtasidagi dinamik muvozanat mavjudligini nazarda tutadi, asosiy mezon bolani jamiyatga moslashtirishga aylanadi. Bolaning psixologik salomatligi ularning amaliyotida bir necha darajani ajratamiz, ular etarlicha shartli, ammo biz bolalar bilan amaliy ishlarni tashkil etishimiz kerak. Birinchi daraja psixologik yordamga muhtoj bo‘lmagan bolalarni o‘z ichiga oladi. Ular barqaror ravishda har qanday muhitga moslashadilar, stressli vaziyatlarni engib o‘tish uchun zaxira va voqelikka faol munosabatlarni rivojlantirish uchun zaxiralashmoqda. Bolaning ushbu ideal qiyofasi kamdan-kam hollarda MDUning ishi amaliyotida juda ko‘p psixologik salomatlikning eng yaxshi darajasini ifodalaydi. Ikkinchi moslashuvchan darajasiga biz jamiyatga mos keladigan «farovon» bolalarning aksariyat qismini, balki butunlay tashvishlanishning individual belgilarining samaradorligi ta'sirida. Bunday bolalar etarli psixologik salomatlikning etarli darajada saqlanmaydi va profilaktik jihatdan rivojlanayotgan yo‘nalish bo‘yicha guruh darslari kerak. Ushbu nisbiy xavf-xatarlar guruhi juda ko‘p, va o‘rtacha psixologik sog‘liqning o‘rtacha darajasini anglatadi. Psixologik salomatlik, bolalar yoki uyg‘un munosabatlar bilan uyg‘un bo‘lmagan yoki uyg‘unlik bilan aloqada bo‘lmaslik yoki tashqi ta'sir omillariga, o‘zlarini vositalarning shikastlanishidan ajratish. Chorshanba qaramligi: ular o‘rta va atrof-muhit ularni boshqaradi. Tanlangan daraja bizga 19483 484 485 486 487 488 489 490 491 492 493 494 495 496 497 498 499 500 501 502 503 504 505 506 507 508 509 37 38 Davlat talablari: – davlat maktabgacha ta’lim muassasalari; – nodavlat maktabgacha ta’lim muassasalari; – qisqa muddatli guruhlar; – 7 yoshgacha bolalar mavjud bo‘lgan mehribonlik uylari va bolalar shaharchalariga nisbatan tatbiq etiladi. Davlat talablarining vazifalari: – bolalarni maktabda o‘qishga tayyorlash; – bolalarning sog‘lom va har tomonlama kamol topib shakllanishini ta’minlash hamda unda o‘qishga intilish hissini uyg‘otish; – bolalarning har tomonlama rivojlanishi uchun integral ta’limni tashkil etish; – shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim-tarbiyani amalga oshirish; – bolalarni xalqimizning boy madaniy-tarixiy merosi va umumbashariy qadriyatlar asosida ma’naviy-axloqiy jihatdan tarbiyalash uchun shart-sharoitlar yaratish; – bolalarni maktabda o‘qishga tayyorlashda ularning ota-onalari bilan o‘zaro hamkorlik qilish hamda ota-onalarga amaliy jihatdan ko‘maklashish; – bolalarda ijtimoiy-kommunikativ, axloqiy, estetik, intellektual, jismoniy sifat va salohiyatlarni uyg‘otish hamda rivojlantirish; – bolalarni sog‘lom turmush tarzi bilan tanishtirish; – bolalarda mustaqillik, mas’uliyatlilik, tashabbuskorlik xislatlarini shakllantirish; – bolalarga dunyo haqida tushunchalar berish va tasavvurlarini kengaytirish; – bolalarning yoshi, individual, psixologik va jismoniy xususiyatlari hamda qobiliyatini inobatga olgan holda ta’limtarbiya jarayonini tashkil qilish. Davlat talablari quyidagi sohalar bo‘yicha belgilanadi: – jismoniy rivojlantirish va madaniy-gigiyenik ko‘nikmalarni shakllantirish; – ijtimoiy-kommunikativ rivojlantirish; – nutq, savod, o‘qish va chet tillarini o‘rgatilishiga tayyorlash; 9214 215 216 217 218 219 220 221 222 223 224 225 226 227 228 229 230 231 232 233 234 235 236 237 238 239 240 17 18

Bog‘chada psixologik muhitni ta’minlash

Купить