Kirish Roʻyxatdan oʻtish

Docx

  • Referatlar
  • Diplom ishlar
  • Boshqa
    • Slaydlar
    • Referatlar
    • Kurs ishlari
    • Diplom ishlar
    • Dissertatsiyalar
    • Dars ishlanmalar
    • Infografika
    • Kitoblar
    • Testlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi 9000UZS
Hajmi 163.0KB
Xaridlar 5
Yuklab olingan sana 15 Avgust 2023
Kengaytma doc
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Pedagogika

Sotuvchi

Bohodir Jalolov

Bolalar nutqini rivojlantirishda grammatikaning o'rni va ahamiyati

Sotib olish
Bolalar nutqini rivojlantirishda grammatikaning
o rni va ahamiyatiʻ
Reja:
Kirish.
Asosiy qism:
I. BOB  Bolalar nutqini rivojlantirishda grammatikaning o rni va ahamiyati	
ʻ
1.1. Ona tilining maktabgacha ta'limda tutgan o’rni, mohiyati.
1.2. Maktabgacha ta’limda nutq o'stirish nazariyasi va metodikasining maqsadi 
vazifalari.
II. BOB Nutq tushunchasi va uni rivojlantirish vazifalari.
II.1. Maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish qonuniyatlari
II.2. Nutqni tushunishni rivojlantirishning asosiy metodik usullari
Xulosa.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.
1 KIRISH.
Hozirgi  paytda   O’zbekiston  Respublikasi   Prezidenti  Shavkat  Mirziyoyev
yosh avlodni komil inson qilib tarbiyalashga alohida e’tibor bermoqda.
Insonning   eng   muhim   xususiyatlaridan   biri   so’zlash   qobiliyatidir.   Ravon
nutq orqali ifodalangan fikr tushunarli va yoqimlidir. Nutq harakatlari murakkab
a’zolar   tizmi   orqali   amalga   oshiriladiki,   bunda   bosh   miya   faoliyati   asosiy   rol
o’ynaydi, nutq faqat inson uchun xos bo’lgan alohida va yuqori darajadagi aloqa
shaklidir, nutqiy aloqa jarayonida kishilar fikr almashadilar va bir birlariga ta’sir
etadilar.   Nutqiy   aloqa   til   orqali   amalga   oshiriladi;   til-bu   fonetik   leksik   va
grammatik   vositalar   tizimidir   odam   nutqi   tushunarli   va   ma’noli   bo’lishi   uchun
nutq   a’zolarining   xarakatlari   aniq   va   tog’ri   bo’lishi   kerak.   Nutq   talaffuzi
mexanizmi harakatini tushunish uchun nutq apparatining tuzilishini yaxshi bilishi
zarur. Nutq buzilishlari  uzoq yillar davomida o’rganib kelayotgan sohadir. Nutq
normasi   deganda   nutq   faoliyati   jarayonidagi   til   ishlatilishining   umumiy   qabul
qilingan   variantlari   tushuniladi.   Nutqning   normal   faoliyati   holatiga   uning
psixofiziologik   mexanizmlarning   zaiflashuviga   bog’liq   holda   til   normalaridan
chetlashuvi   bilan   belgilanadi.   Kommunikativ   nazariya   nuqtai   nazaridan
qaraganda,   nutq   buzilishlari   bu   aloqa   vositasining   buzilishidir.   Bunda   individ
bilan   jamiyat   orasidagi   nuqtiy   muomalada   ko’zga   tashlanadigan   o’zaro
munosabatlarning buzilgani ma’lum bo’ladi. 1
O`zbekiston   Respublikasi   Ta’lim   to`g`risidagi   qonunning   23   -moddasiga
ko’ra   rivojlanishda   jismoniy   yoki   psixik   kamchiliklarga   ega   bo`lgan   anomal
bolalar   ta’lim   olish   huquqiga   ega.   Bizning   mamlakatimizda   anomal   bolalarga
yordamni   tashkil   etish   –   inson   haqida   g`amxo`rlik   ko`rsatilishining   yorqin
namunalaridan   biridir.   O`zbekistonda   anomal   va   nogiron   bolalarga   yordamni
tashkil etish maxsus maktab internatlar, professional  mehnat kollejlarida maxsus
guruhlar; zaif ko`ruvchi va zaif eshituvchi,o`g`ir nutq nuqlari bor bolalalar uchun
maktabgacha ta’lim muassasalari,maxsus maktab internatlar,o`rta umumiy ta’lim
1
 Babayeva D. R. “Bolalar nutqini o’stirish nazariyasi va metodikasi”. Toshkent “Barkamol fayz media”. 2018
2 maktablari   qoshida   nutqiy   sinflar;   nutqiy   rivojlanishi   sustlashgan   bolalar   uchun
o`rta umumiy ta’lim maktablari qoshida tenglashtirish sinflari,maktab internatlar;
harakat   –   tayanch   a’zolari   jarohatlangan   bolalar   muassasalari,   maktab-internat;
o`rta umumiy ta’lim maktablari qoshida logopedik puktlar ishlab turibdi.
Bolalar   nutqini   rivojlantirishning   metodik   masalalarini   ishonchli   tarzda
psixologolingvistik   asoslash   zamonaviy   pedagogik   tadqiqotlarga   xos   jihatlar
hisoblanadi.   Rus   pedagogika   fanining   eng   yaxshi   an’analari   ruhida   bajarilgan
ushbu tadqiqotlar katta faktik materiallarga ega bo`ladi, bola nutqining obyektiv
qonuniyatlarini   aniqlaydi.   F.A.   Soxin   va   O.S.   Ushakovlarning   tasnifidan
foydalangan holda bolalar nutqini psixologik-pedagogik tadqiq qilishni bir nechta
yo`nalishga   ajratish   mumkin:   tuzilmaviy   (til   tizimining   turli   tuzilmaviy
darajalarini:   fonetik,   leksik,   grammatik   darajalarini   shakllanirish),   funksional
(kommunikativ   faoliyatda   tilni   egallash   ko`nikmalarini   shakllantirish);   kognitiv
(til va nutq hodisalarini oddiy anglashni shakllantirish).
“Bola   nutqini   rivojlantirish”   hodisasining   o`zini   va   uni   boshqarish
jarayonini   tahlil   qilish   maktabgacha   yoshdagi   bolalar   nutqini   rivojlantirish
sohasida ishlash uchun pedagoglar maxsus tayyorgarlikdan o`tishlari zarur, degan
xulosani   keltirib   chiqaradi.   Nutqqa   oid   zamonaviy   tadqiqotlar   tizimli
yondashuvga ega, bu “u yaxlit bir tizim sifatida mavjud bo`lgan ko`plab tashqi va
ichki   munosabatlar”   (B.F.   Lomov)   hodisasini   o`rganishda   namoyon   bo`ladi.
Nutq-til   tizimi   ko`plab   aloqalarga   kirishadi,   jumladan,   ma’noni   so`zga
aylantiradigan   hamda   inson   ongi   va   his-hayajonlari   bilan   uzviy   bog`liq   bo`lgan
semantik   axborot   apparati,   psixofizik   hodisa   (ya’ni,   miya   vazifasi,   jismoniy
tovushlar chiqaruvchi hamda ularni qabul qiluvchi va tabaqalashiruvchi qurilma),
muloqot va ijtimoiy aloqa vositasilari ularning asosiylari hisoblanadilar.
I. BOB  Bolalar nutqini rivojlantirishda grammatikaning o rni va ahamiyatiʻ
1.1. Ona tilining maktabgacha ta'limda tutgan o’rni, mohiyati.
3 Mustaqil   taraqqiyot   yo'lidan   dadil   borayotgan,   huquqiy   demokratik
jamiyat   qurishga   intilayotgan  Respublikamizda  har   bir  insonning   ozod  va  erkin,
farovon   yashashini   ta'minlovchi   jamiyat   barpo   etilmoqda,   yoshlarning   ilm   -
ma'rifatli   bo’lishiga   barcha   imkoniyatlar   yaratilmoqda.   Ayniqsa,   Kadrlar
tayyorlash   milliy   dasturini   hayotga   tadbiq   etish   ta'lim   tizimining   barcha
bosqichida ona tilining asosiy o’quv predmeti ekanligini, fanlarni egallash uchun
avvalo,   ona   tilida   to’g’ri,   ifodali,   tartibli   va   ijodiy   fikrlash   zarurligini   aniq
namoyon etmoqda. Chunki bizning ertangi kunimiz Ozbekiston Respublikasining
Birinchi Prezidenti
A.   Karimov   aytganlaridek:   “Yangicha   fikrlaydigan,   zamonaviy
mutaxassislarni talab etadi”.
Maktabgacha ta'limning asosiy vazifasi bolalarni maktabda ta'lim olishga
tayyorlashdan   iboratdir.   Ya'ni   bolalar   maktabgacha   ta'limda   aniq   bilimlarnigina
emas,   fikrlash   ko’nikmasini   egallashi,   tengdoshlari   va   kattalarning   nutqlarini
tushunishlari,   ular   bilan   erkin   fikr   almashish,   hamkorlik   asosida   faoliyat
Korsatishi   talab   etiladi.   Bolalarning   ona   tilida   obrazli   va   mantiqiy   fikrlashi,
tasavvurlarini   nutq   orqali   to’g’ri   ifodalashi   o’zini   nazorat   qilishi,   boshqarishi,
kuzatish,   eshitish,   eslab   qolish,   umumlashtirish,   solishtirish   kabi   aqliy
tayyorgarlikka ega bo’lishi zarur. Bu vazifani bajarishda, albatta, ona tilida nutq
o’stirish   fanining   o’rni,   ahamiyati   kattadir.   Chunki   til   kishilarning   o’zaro   aloqa
vositasi   bo'lib,   u   barcha   kishilar   uchun   baravar,   teng   xizmat   qiladi,   shu   bois   til
ijtimoiy   hodisa   bo'lib,   jamiyat   taraqqiyotidagi   o’zgarishlar,   yangilanishlar   tilda
o’z aksini topadi.
Til birliklari nutqni hosil qiladi, ya'ni har bir inson o’z fikrini boshqalarga
til   orqali,   til   birliklari   orqali   bayon   qiladi,   boshqalari   fikrini   til   orqali   egallaydi,
tushunadi.   Ya'ni   nutq   tevarak-atrofdagi   voqea-hodisalar   haqidagi   fikr
muloqazalarni boshqalarga yetkazishdir. Shuning uchun til va nutq inson hayotida
muhim   ahamiyat   kasb   etadi.   Maktabgacha   ta'limda   nutq   o’stirish   metodikasi
fanining   o'qitilishi,   nutq   o’stirish   usullarini   bilish,   har   bir   yosh   guruhda   bolalar
4 nutqini o’stirish vazifalarini to’g’ri hal etish imkonini beradi, bolalarni maktabga
tayyorlash   vazifasining   bajarilishini   ta'minlaydi.   Yuqorida   bayon   qilingan
fikrlardan   shunday   xulosa   qilish   mumkinki,   o’zbek   tili   qadimiy   til   sifatida
taraqqiy   etgan,   jamiyat   taraqqiyotining   barcha   bosqichlarida   jamiyat   a'zolari
uchun xizmat qilmoqda. 2
Respublikamiz   mustaqilligi   o’zbek   tili   taraqqiyotiga   ijobiy   ta'sir   etdi,
tilimiz mustaqillikning mohiyatini  ifodalash, ta'lim tizimining barcha bosqichida
ona   tili   ta'limini   takomillashtirishga   xizmat   qilmoqda.   Maktabgacha   ta'limda
bolalar nutqini o’stirish ularga ona tilini amaliy o'rganish demakdir.
Nutq   o’stirish   metodikasi   pedagogik   fan   sifatida   1920   yillargacha
pedagogika fani tarkibida taraqqiy etdi, so’ng mustaqil fan sifatida shakllandi.
Nutq   o’stirish   metodikasi   pedagogik   fan   sifatida   maktabgacha   ta'limda
bolalar   nutqini   o’stirishni   puxta   egallagan   mutaxassis   tayyorlashda   buyurtmachi
sifatida, ilmiy izlanishlar asosida yaratilgan “Ilk qadam” tayanch dasturini o’quv
jarayoniga   joriy   etish,   nutq   o’stirish   metodikasi   bo'yicha   bilim   va   malakalarni
shakllantirishning   nazariy   va   amaliy   jihatdan   mutanosibligini   ta'minlaydi,   nutq
o’stirish usullarini ishlab beradi. Uni takomillashtirish, eng qulay usulni  qo'llash
orqali   bolalarga   ona   tilini   amaliy   o’rgatish,   nutqda   til   birliklaridan   foydalanish,
o’zaro   nutqiy   muloqot   munosabatida   ona   tilida   fikrni   to’g’ri,   ifodalay   olish,
tengdoshlari nutqini tinglab tushunish nutqda til birliklarini ajrata bilish (tovush,
so’z)  nutq meyyorlarini  ishiga mos  holda o'rganib borish,  unga amal  qilish kabi
faoliyatini shakllantiradi.
Demak, nutq o’stirish metodikasi fani maktabgacha ta'limda nutq o’stirish
vazifasini amalga oshiradi, bolalarda ifodali, aniq, lo nda va obrazli so’zlashishni
shakllantirish orqali ona tilini amaliy o’rgatadi, bolalarga ta'lim beradi.
Nutq   o’stirish   metodikasi   fani   maktabgacha   ta'limda   bolalarni   og’zaki
nutqini   o’stirish,   tengdoshlari   va   kattalar   bilan   nutqiy   muomala   malakalarini
2
  Fayzullayeva M, Rahimova Z, Rustamova M. “Maktabgacha yoshdagi bolalarning nutqini o’stirish”. Toshkent-
2010.
5 shakllantirish   orqali   nutqda   so’zdan   to’g’ri   va   o'rinli   foydalanish,   ya'ni   nutq   va
xulq   egasi   bo’lish   kabi   ma'naviy   axloqiy   sifatlarni,   so’zlash   odobini   egallashni
shakllantiradi.
Nutq o’stirish metodikasi pedagogik fan sifatida rivojlantiruvchi vazifani
bajaradi.   Ya'ni   usulika   bolalar   nutqini   o’stirish   orqali   ularning   nutq   a'zolarini
anatomik-gimnastik   mashq   qildirish   orqali   nutqning   ravon   tushunarli   bo’lishini
ta'minlaydi:   bolalar   tafakkuri,   aqliy   faoliyatini   rivojlantiradi,   ularda   nutq   odobi,
ma'naviy barkamollikni shakllantiradi. Chunki yaxshi rivojlangan nutq tushunarli
ta'sirchan bo'ladi, bola o’z nutqini to’zatib boradi.
Nutq   o’stirish   metodikasi   pedagogik   fan   sifatida   bolalar   nutqini
o’stirishning   pedagogik   qonuniyatlari,   pedagogik   faoliyatning   shakllanishi   va
talablarini o'rganadi, nutq o’stirishning eng samarali omillari, vositalarini, usul va
usullarini   hozirgi   zamon   pedagogikasining   yutuqlari,   ilmiy   pedagogik   talablari
asosida ishlab chiqadi, ta'limga, fanga tavsiya etadi. Nutq o’stirish metodikasi ana
shu   pedagogik   vazifadan   kelib   chiqqan   holda   pedagogikaning   quyidagi   asosiy
savollariga javob beradi.
Nimani   o’rgatish   kerak?   Bunda   maktabgacha   ta'lim   ishidagi   bolalarda
qanday   nutqiy   malaka   va   ko’nikmalarni   shakllantirish   lozimligini   nazarda
tutiladi. Bu vazifa O’zbekiston Respublikasining ta'lim mazmunini zaruriy o’zagi
hisoblangan ta'lim  standarti asosida amalga oshiriladi, bunda ta'limning barqaror
darajasini   ta'minlash   sharti   bajariladi.   O’quv   yuklamalari   meyyorga   keltiriladi,
tarbiyachi   bolalarning   o’quv   faoliyati   darajasi,   shaxs   sifatlari   rivojlanishi,   uning
nutqiy faoliyatini nazarda tutgan holda ta'lim jarayonini tashkil etadi.
Qanday   o'qitish   kerak   degan   pedagogik   savolga   javob   beradi.   Buning
uchun   maktabgacha   ta'lim   yoshidagi   bolalarning   nutqini   o’stirish   usul   va
usullarini qo'llash imkoniyati, o’rni, qo'llangan usullar samarasi  nazarda tutiladi,
usul   va   usullarni   takomillashtirishga   zamonaviy   texnologiyani   joriy   etishga
alohida diqqat qilinadi.
6 I.1. Maktabgacha   ta’limda   nutq   o'stirish   nazariyasi   va   metodikasining   maqsadi
vazifalari.
  “Ta'lim to’g’risi” dagi Qonun, Kadrlar tayyorlash milliy dasturini amalga
oshirishda   an'anaviy   usullar   bilan   bir   qatorda   noan'anaviy,   o'yin   usulining
qo'llanishi,   mujassam   mashg’ulotlarni   tashkil   etilishi,   ayniqsa,   hozirgi   zamon
yaxshi pedagogik texnologiyani ta'limda qo'llash kabilar bunga misol bola oladi.
Nima   uchun   aynan   shunday   o'qitish   kerak?   savoliga   usulika   fani   nutq
o’stirishning   nazariy   va   amaliy   asoslangan   omillari,   vositalarini   qo'llash
zarurligini ifoda etadi.
Nutq o’stirish metodikasining asosiy vazifasi tarbiyachilarni maktabgacha
ta'limda   nutq   o’stirishning   ilmiy   pedagogik   asoslangan,   eng   samarali   natija
beradigan   omillari,   vositalari   va   usullarini   ishlab   chiqish,   tarbiyachi,   pedagog,
ota-onalarni   nutq   o’stirish   usullari   haqidagi   bilimlar   bilan   qurollantirish,   eng
qulay   usullardan   foydalanish,   nutq   o’stirish   mashg’ulotlarini   tashkil   etish
samaradorligini oshirishga doir bilimlar bilan qurollantirishdan iboratdir.
Nutq   o’stirish   metodikasining   mazmuni   maktabgacha   ta'limda   bolalar
og’zaki   nutqini   o’stirish,   bolalarda   kattalar,   tengdoshlari   bilan   nutqiy   muloqot,
muomala   qilishni   bilishga   o’rgatishdir.   Maktabgacha   ta'lim   davrida   bolalar   2-3
ming so’z boyligiga ega bo’lish va undan foydalanish, eshitganlarini aytib berish,
ko'rganini gapirib berish, suratlarga qarab mazmun bo'yicha hikoya tuzish va uni
aytib   berish,   asosiy   tayanch   so’zlar   yordamida   hikoya   tuzishga   o’rgatiladi.
Shuningdek,   nutqning   ifodaliligi,   nutq   tovushlarini   to’g’ri,   aniq   talaffuz   etish,
tilning grammatik shakllaridan nutqda to’g’ri foydalanish, badiiy asarni tinglash,
tushunish,   mazmunni   eslab   qolish   va   so’zlab   berish,   asar   qahramonlari   nutqi
xususiyatlarini   ajrata   bilish,   obrazli   bayon   etish   kabi   amaliy   intellektga   ega
bo’lishni rivojlantiradi, maktabga nutqiy jihatdan tayyorlaydi.
Bu   vazifalarni   bajarishda   nutq   o’stirish   metodikasi   o’zining   usulolohik
asosi   bolgan   pedagogika   fani   yutuqlariga,   g’oyaviy-nazariy   asosi   bo'lgan   milliy
7 g’oya   va   milliy   mafko'ramiz   tamoyillariga,   Kadrlar   tayyorlash   milliy   dasturiga
asoslanadi.   Shuningdek,   nutq   o’stirish   metodikasi   maktabgacha   ta'limda   nutq
o’stirishni   tashkil   etishda   ilg’or   pedagoglarning   amaliy   tajribalari,   tajriba-sinov
natijalari,   ilmiy-   usulik   adabiyotlarda   tavsiya   etilgan   fikr-   muloqazalarga
asoslanadi natijada yaxshi vazifalarni, muammolarni va tavsiyalarni chuqur talqin
etadi, eng maqbo'lini ta'limga joriy etadi.
Maktabgacha   ta’limda   Bolalarning   nutqini   o’stirishfanining   vazifalari
quyidagilardan iborat 3
.
Bolalar boglanishli nutqini o’stirish.
Bolalar lug’atini boyitish.
Nutqning   grammatik   tomonini   tarbiyalash,   so’zlarning   gapda   o’zaro
birikishi   va   gap   hosil   qilish   uchun   zarur   bo'lgan   turli   grammatik   shakllar,
qo'shimcgalardan foydalanishni o’rgatish.
Nutqning   tovush   tomonini   tarbiyalash,   maktabgacha   tarbiya   yoshidagi
bolalarda nutq tovushlarini to’g’ri talaffuz qilish, ovoz-oqangni tushunish, nutqiy
nafas olishni to’g’ri bajarishni shakllantirish.
Maktabgacha ta'limda bolalarning nutqni tushunish, tinglash malakalarini
shakllantirish,   kattalarga   nutq   orqali   murojaat   qilish,   diologik   va   monologik
nutqini o’stirish, hikoya tuzishga o’rgatish.
Badiiy   adabiyot   bilan   tanishtirish,   badiiy   asarlar,   ertak,   hikoyalarni
o'rganish,   kitobga   bo'lgan   muhabbatni   shakllantirish,   asar   mazmunini   tushunish,
obrazlar xususiyati, nutqini ajrata bilishga o’rgatish.
Maktabgacha   tarbiya   yoshidagi   bolalarni   rivojlantirish   va   maktabga
tayyorlash.   Maktabgacha ta’limda Bolalarning nutqini o’stirishfanining mazmuni
quyidagilardan iborat.
Nutq   o’stirish   metodikasining   maqsad   vazifalari.   Nutq   o’stirish
metodikasining fan sifatida taraqqiy etishi, pedagogik fan ekanligi.
Maktabgacha ta'limda bog'lanishli nutq o’stirish metodikasi.
3
S. Nabiyeva. Maktabgacha ta'limda nutq o’stirish metodikasi.  O’quv dasturi. Qo'qon 2001-yil.
8 Bolalar so’z boyligini oshirish metodikasi.
Maktabgacha   ta'limda   bolalar   nutqini   grammatik   jihatdan   to’g’ri
shakllantirish metodikasi.
Maktabgacha   ta'lim   ishidagi   bolalarda   nutqning   tovush   tomonini
shakllantirish metodikasi.
Maktabgacha ta'limda badiiy adabiyot bilan tanishtirish metodikasi.
Bolalarni maktabga tayyorlashga doir ishlar metodikasi.
Maktabgacha   ta'limda   nutq   o’stirish   ishlarini   tashkil   etish   va   unga
rahbarlik qilish.
Nutq   o’stirishning   asosiy   vazifalarini   aniqlash,   uning   mazmunini   to'liq
belgilash,   nutq   o’stirish   ishlarini   tashkil   etishni   yengillashtiradi,   bolalar   nutqini
o’stirishning samarali bo’lishini ta'minlaydi, chunki cginakam oqilona ta'lim bola
ongini ham, xulqini ham o’zgartiradi.
Prezidentimiz so’zlari bilan aytganda: “Ta'lim-tarbiya ong mahsuli, ongni,
tafakkurni o’zgartirmasdan turib ozod va obod jamiyatni barpo etib bo'lmaydi”
Chunki   bugungi   xalqaro   hayot,   jamiyat   taraqqiyotida   har   qanday   salbiy
faoliyat   va   muammolarni   bartaraf   etishda   intellektual   saloqiyat,   aql-idrok,   fikr,
ilg’or   texnologiyalar   hal   qiluvchi   ahamiyat   kasb   etadi.   Demak,   “Kuch-bilim   va
tafakkurda” (I.A. Karimov).
Maktabgacha   ta'limda   bolalar   nutqini   o’stirishga   doir   barcha   ishlar   biz
orzu etgan barkamol avlodni, komil insonni shakllantirishga qaratilishi lozim.
III. BOB Nutq tushunchasi va uni rivojlantirish vazifalari.
2.1. Maktabgacha   yoshdagi   bolalar   nutqini   rivojlantirish
qonuniyatlari
Nutq- bu tilni ishga solish jarayonidir. Subyektning nutqiy faoliyati ichki
vositasi va uni amalga oshirish usullari sifatida til va nutqni o’z ichiga oladi. Nutq
bu   psixik   xodisa,   kishilarning   shaxslararo   o’zaro   muayyan   hamkorligi
9 sharaoitlarida   rivojlanadigan,   individual   xususiyatlarga   ega   bo’lgan   shaxs
mulkidir. Utildan farqli ravishda ijtimoiy-tarixiy sharoitlarda rivojlanadigan xalq
ijtimoy mulki hodisasidir.   Ravon nutq - bu kishilarning muloqotini va o’zaro bir
birlarini   tushunishlarini   ta’minlovchi   mazmunan   keng   yoyilgan   fikrdir.   Ravon
nutqni fikrlar dunyosidan ajratib bo`lmaydi: ravon nutq – bu fikrlar ravonligidir,
unda   bolaning   mantiqiy   fikrlash,   o`zi   qabul   qilayotganlarini   mulohaza   qilish   va
ularni   to`g`ri   ifodalash   qobiliyati   aks   etadi.   Ravon   nutqni   shakllantirish,   uning
vazifasini o`zgartirish murakkablashib borayotgan bola faoliyati oqibati bo`lib, u
bolaning atrofdagilar bilan muloqotga kirishish sharoiti, muloqot shakliga bog`liq
bo`ladi. Maktabgacha yoshda u muloqot va ta’lim jarayonida shaklllanadi. Ravon
nutqning   shakllanishi   ilk   yoshdan   boshlab   asta   sekin   ro`y   beradi.   Bolalar
hayotining   dastlabki   yeti   yilida   atrofdagi   kishilar   bilan   muloqot   vositasi   sifatida
nutqning   paydo   bo`lishi   va   uni   rivojlantirish   jarayoniga   alohida   e’tibor   qaratish
zarur.   Har   bir   kishi   hayotida   ravon   nutq   muhim   ahamiyatga   ega   bo`lib,   u   uchta
asosiy vazifani bajaradi: individuallararo, ichki individual va umuminsoniy. 4
Til   millatning   noyob   xazinasi   bo`lib,   doimo   og`zaki   va   yozma   holda,
namoyon  bo`lgan.   Boy,  yorqin,  maroqli   nutq  so`zlayotgan  kim  bo`lishidan  qat’i
nazar, nuri hisoblanadi. Tilning olijanob imkoniyatlar nutq orqali nutq jarayonida
ochiladi.   Nutq   bo`lmas   ekan   tilning   cheksiz   imkoniyatlari   yuzaga   chiqmay
qolaveradi. So`z va g`azal sultoni A. Navoiy til va nutq munosabatlarini shunday
izohlaydi.   “Til   shuncha   sharafi   bilan   nutqning   qurolidir.   Agar   nutq   noma’qul
bo`lib chiqsa tilning manfaatidir”.
Demak,   til   qanchalik   zo`r   bo`lmasin,   u   nutq   uchun   qurol   sifatida   xizmat
qilar   ekan.   Uning   kuch,   qudrati   nutq   jarayonida   namoyon   bo’lar   ekan.   Agar   til
o’q bo’lsa, nutq kamondir. O’qning qudrati, kamonning qudratiga bo’g’liq.
Ma’lumki   til   inson   aqlining,   faoliyatining   eng   oliy   va   asosiy   vositasidir.
Chunki insonni boshqa jonzodlardan ajralib turadigan ham til emasmi?! Shunday
ekan,   inson   aqliy   faoliyatining   eng   oliy   mahsullari   tafakkur   mevalari   til,   nutq
4
 Safarova R. va boshqalar. “Savodga o’rgatish darslari”. Toshkent “Ma’naviyat”. 2003.
10 orqali  ro’yobga chiqadi. Til  tafakkur mahsulining hayotga tatbiq etilishi  vositasi
bo’luvchi qudratli quroldir.
Nutq vazifasi uning ontogenezdagi haqiqiy rivojlanish jarayoni bosqichini
aks ettiradi, ularning har biri o’ziga xos xususiyatlarga egadir:
1-vazifasi-   individuallararo-   kishilar   o’rtasidagi   muloqot   vositasidir.
Ushbu   holatda   nutq   og’zaki   nutq-monolog,   dialog,   bir   nechta   odamlar
suhbatisifatida chiqadi.
2-vazifasi- ichki   individual-bu   yerda   nutq   ko’plab   nutqiy   jarayonlarni
(fikrlash,   diqqat-e’tibor,   xotira,   tasavvur   va   boshqalar)   aniq-tiniq   anglash
darajasiga ko’targani hamda shaxsga ruhiy jarayonlarni tartibga solish va nazorat
qilish imkonini bergani holda ularni amalga oshirish vositasi bo’lib xizmat qiladi.
3-vazifasi -   umuminsoniy-   bu   o’rinda   nutq   alohida   bir   odamga
umuminsoniy   ijtimoiy-tarixiy   tajriba   xazinasidan   axborot   olish   imkonini   beradi.
Ushbu holatda u grafik ramzlari va belgilardan moddiylashtirilgan yozma nutqdir.
Ta’lim   muassasalarida   o’qitish   ikki   shaklda   amalga   oshiriladi:   a)   erkin
nutqiy   muloqotda;   b)   maxsus   mashg’ulotlarda.   Dialog   ko’proq   erkin   nutqiy
muloqotda   paydo   bo’ladi   va   u   bolalar   lug’atini   boyitishning   talaffuzga   oid
grammatik   ko’nikmalarini   tabiiy   ravishda   rivojlantirish   bazasi;   ravon   nutq
ko’nikmalariga   ega   bo’lish   bazasi   hisoblanadi.   Dialog   maxsus   mashg’ulotlarda
o’qitiladi   (oyiga   1-2   ta   mashg’ulot);   Ta’lim   muassasalarida   bo’lib   turgan   vaqti
mobaynida   bola   erkin   muloqotda   pedagog   va   boshqa   bolalar   bilan   muloqotga
kirishadi.   Uyda   esa   kattalar   bola   bilan   turli   mavzularda   dialogga   kirishishlari
lozim.   Dialogik   nutqni   (yoki   o’g’zaki   nutqni)   o’rgatish   odatda   suhbat   shaklida,
ya’ni   kattalar   bilan   bola   o’rtasida   hamda   bolalarning   o’zlari   o’rtasida   fikr
almashish shaklida ro’y beradi.
Dialog ravon  nutqni   rivojlantirishdaga  doir  maxsus   mashg’ulotlar   suhbat
metodi   (suhbat)   va   imitatsiya   metodi   asosida   o’tkaziladi.   Mazkur   metodlar
ko’pincha quyidagi usullar yordamida amalga oshiriladi:
Tayyorgarlik suhbati (so’zlashish) usullari;
11 Teatrlashtirish usullari (imitatsiya, qayta aytib berish).
Tayyorlangan suhbatning quyidagi vazifalari mavjud:
Tog’ridan   to’gri   bolalarni   suhbatlashishga,   ya’ni   suhbatdoshi   so’zlarini
bo’lmasdan tinglash, luqma tashlash uchun qulay paytni kutgani holda o’zini tutib
turish, suhbatdoshi uchun tushunarli qilib so’zlash;
Yo’ldosh-   talaffuz   va   grammatik   ko’nikmalarni   mashq   qilish,   ma’lum
so’zlar   ma’nosini   aniqlashtirish.   Suhbat   jarayonida   tarbiyachi   savollar,
topishmoqlar,   badiiy   so’z   kabi   turli   usullardan   foydalanadi.   Bu   usullarning
barchasi   suhbat   paytida   bilimlarni   o’zlashtirish   jarayonini   yo’naltirish,   nutqiy
muloqotni ta’minlash, bolalar fikrlarini, ularning diqqat-e’tiborlarini, xotiralarini,
emotsiyalarini faollashtirishga yordam beradi. 5
1. Maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish qonuniyatlari .  
  Ma’lumki,   bolaning   nutqi   til   qonuniyatlariga   to’g’ri   amal   qilish,   kattalar
nutqini idrok etish va o’zining ijodiy faolligi natijasida rivojlanadi.
Shunday   qilib,   til   va   nutq   maktabgacha   katta   yoshdagi   bolaning
psixologik   rivojlanishi   hamda   dastavval   xotirasi,   fikrlashi,   idrok   etishi,   hissiyoti
va ehtirosini ta’minlaydigan ikkita muhim vositadir.
Birinchi   qonuniyat:   Ona   tilidagi   nutqni   idrok   etish   qobiliyati   bola   nutq
organlari   muskullarining   mashq   qildirilishiga   bog’liq   (shuning   uchun   ham   so’z,
ibora va gaplarni talaffuz etishni takomillashtirish uchun nutq organlarini mashq
qildirishga yetarli darajada e’tibor bermoq muhimdir).
Ikkinchi   qonuniyat:   Nutq   ma’nosini   tushunish   bola   tomonidan   nutqning
leksik va grammatik qonuniyatlarining o’zlashtirilishiga bog’liq.
Uchinchi   qonuniyat:   Nutq   ifodaliligini   o’zlashtirish   bolada   fonetika,
leksika   va   grammatikaning   ifoda   vositalarini   tushunishga   bo’lgan   moyillikka
bog’liq   (maktabgacha   katta   yoshdagi   bolalarni   nutq   ifodaliligini   tushunishga
o’rgatish   hamda   bu   hissiyotlarning   bola   tomonidan   o’zlashtirilishiga   erishish
lozim).
5
 Shodiyeva Q. “O’rta guruhlarda bolalar nutqini o’stirish”. Toshkent . “ O ’ qituvchi ”,1993.
12 To’rtinchi   qonuniyat:   Nutqni   boyitish,   avvalo,   nutq   ko’nikmalarini
takomillashtirishga   bog’liq   (agar   oldingi   yosh   bosqichida   maktabgacha   katta
yoshdagi bola nutqini shakllantirish muvaffaqiyatli bo’lgan bo’lsa, undan keyingi
nutqni   boyitish   jarayoni   hamda   uni   o’zlashtirish   oson   va   tez   boradi).   Bundan
tashqari,   tadqiqotchilar   tomonidan   nutqni   boyitish   jadalligi   tilni   his   etish,   bilish
imkoniyatlari (sezish, xotira, idrok qilish, fikrlash), iroda kuchining rivojlanishiga
ham bog’liq.
Beshinchi   qonuniyat:   Nutq   meyorlarini   o’zlashtirish   tilni   his   etishning
rivojlanishiga
Ma’lumki, ta’limda biror-bir yutuqqa erishish tarbiyaga bog’liq. Shuning
uchun   ham   maktabgacha   yoshdagi   bolalarning   madaniy   xulq-odatlarini
shakllantirishga   muayyan   darajada   e’tibor   berish   lozim.   Ularda   yaxshilik,
kamtarlik,   adolatlilik,   vijdonlilik   to’g’risidagi   axloqiy   tasavvurlarni   tarkib
toptirish kerak. Nutqni samaraliroq rivojlantirish maqsadida bolalarning tevarak-
atrof obyektlari (kishilarning hayoti va mehnati, hayvonlar, o’simliklar olami, suv
osti   dunyosi)   to’g’risidagi   tasavvurlarini   aniqlash   va   izchil,   rejali   tarzda
kengaytira borish talab etiladi. Nutqni rivojlantirishning samaradorligini oshirish
rejasida nafaqat tevarak- atrof obyektlari ustida oddiy kuzatishlar (mushohadalar)
uchun, balki ularni o’rganish uchun ham sayrlar, sayohatlar o’tkazish muhimdir.
Shu   o’rinda   tevarak-atrof   obyektlarini   o’rganishda   nimalarga   erishish
mumkinligini   aniqlab   olishimiz   lozim   bo’ladi.   Buning   uchun,   avvalo,   nutq
o’stirishga   oid   tevarak-atrof   manbalarining   o’zini   guruhlashtirish   taqozo   etiladi.
Tevarak-atrofni   o’rganishda   (tarbiyachilar   yoki   ota-onalar   tomonidan)   bolalar
shunchaki   kuzatmasliklari,   balki   predmetlarni   ularning   qismlari,   elementlarini
ko’rib,   jarayonlar,   hodisalarni   idrok   eta   borib,   ular   to’g’risida   mulohaza
yuritishlari   ham   lozim.   Bunga   erishish   uchun   tarbiyachi   oldiga   qiyoslash,
taqqoslash,   ajratish,   umumlashtirish,   tahlil   qilish   va   boshqa   shu   kabi   usullardan
foydalanish   vazifasi   qo’yiladi.   Bundan   tashqari,   o’rganish   jarayonida)
maktabgacha   katta   yoshdagi   bolalarni   mehnatning   ular   uchun   qulay   bo’lgan
13 turlari   (ariqchalarni   tozalash,   daraxtlar   tagini   yumshatish,   gullarni   parvarish
qilish)   ga   jalb   qilish   muhimdir.   Bunday   yondashuv   shu   bilan   bog’liqki,   inson
biron   narsani   o’z   qo’li   bilan   bajarsa,   uni   ko’proq   va   to’laroq   esda   saqlaydi.
Mazkur usul bilan maktabgacha katta yoshdagi bolalarning bog’lanishli nutqidagi
kamchiliklar   narsa-predmetlarning   nomlarini   so’zma-so’z   va   eslash   orqali
to’ldiriladi.   Maktabgacha   katta   yoshdagi   bolalar   nutqini   rivojlantirish   ko’p
jihatdan quyidagi narsalarning to’g’ri hal etilishiga bog’liq: 6
-   nutqni   rivojlantirishga   doir   didaktik   materiallar   (tarbiyachi   va   ota-
onalarning   ma’lum   maqsadga   qaratilgan   nutqi,   bolalarga   o’qib   yoki   aytib
beriladigan ertaklar, qo’shiqlar, hikoyalar);
-   ta’limning   didaktik   materiallarni   o’zlashtirish   uchun   foydalaniladigan
metod va usullari;
- ta’limni tashkil etish (tevarak-atrof obyektlarini saralash, shunga bog’liq
nutq o’stirishni rejalashtirish).
-   o’quv   materialining   mazmuni,   uni   o’rganishning   ayrim   usullari   hamda
ularga   tegishli   tamoyillarga   tayanib,   tarbiyachi   nutq   o’stirish   bilan   bog’liq
bo’lgan barcha ishlarni rejalashtirmog’i zarur.
Biz   ayni   muammoga   oid   tadqiqot   ishlari   olib   borish   jarayonida   nutq
o’stirish borasida quyidagi didaktik tamoyillarga tayanib ish ko’rish yaxshi natija
beradi degan xulosaga keldik:
- nutq organlari hamda qo’lni o’rgatish uchun nutq materialini tushunish;
-   nutq   ahamiyatini   tushunish   hamda   leksik   va   grammatik   ko’nikmalarni
rivojlantirish;
-   nutq   ifodaliligini   baholash.   Buning   uchun   maktabgacha   yoshdagi   katta
bolalarda   muayyan   hissiyotni   rivojlantiradigan   didaktik   materiallarni   tanlash
maqsadga muvofiqdir;
6
  Qodirova   F . R ,  Qodirova   R . M . “ Bolalar   nutqini   rivojlantirish   nazariyasi   va   metodikasi .  Toshkent . “ Istiqlol ” 2006
14 -   ona   tiliga   muhabbat   tuyg’usini   rivojlantirish   tamoyili   (bu   o’rinda
bolalarga,   xususan,   nutqda   ona   tili   faktlarini   qo’llash   an’anasini   o’zlashtirish
bo’yicha ta’limni tashkil etish nazarda tutiladi);
- muayyan mavzuga oid yozma nutqni og’zaki nutq bilan qiyoslash;
- nutqning asta-sekin boyib borishi
3.   «Bolajon»   tayanch   dasturida   bolalar   nutqini   rivojlantirishning   ilmiy
asosi. Maktabgacha yoshdagi bolalar
rivojlanishiga qo’yiladigan Davlat talablari 2008 yil 28-sentabrdagi XTV
hay’at   yig’ilishining   10/4   qarori   bilan   tasdiqlangan.   Bu   Davlat   talablarini
amaliyotga   joriy   etish   zarurati   O’zbekiston   Respublikasi   Xalq   ta’limi   vazirligi
Maktabgacha   ta’lim   muassasalari   xodimlarini   qayta   tayyorlash   va   malakasini
oshirish   Respublika   o’quv-metodik   Markazi   4.   «Bolajon»   tayanch   dasturi   yangi
takomillashtirilgan   dasturning   maqsad,   vazifasi   bugungi   Davlat   va   jamiyat
boshqaruvining erkinlashuvi
sharoitida,   fuqarolik   jamiyatining   bo’lg’usi   shaxslarini   barkamol   qilib
kamolga   yetkazishga   bo’lgan   talab   va   ehtiyojini   qondirish,   amaldagi   «Uchinchi
mingyillikning   bolasi»   tayanch   dasturining   samarali   mazmun-mohiyatinisaqlab
qolgan   holda,   maktabgacha   yoshdagi   bolalarni   yangi   Davlat   talablari   asosida
tarbiyalashga qaratilgan.
Dastur   mazmuni   bolalarda   ilk   bora   milliy   o’zlikni   anglash   tuyg’usini
shakllantirish,   milliy   urf-odatlar,   milliy   va   umummilliy   qadriyatlarga   hurmat-
ehtiromni   kuchaytirish  maqsadini  ko’zda  tutadi. Ushbu  dastur  O’zbekiston  Xalq
ta’limi   vazirligi   YUNISEF   xalqaro   tashkiloti   bilan   hamkorlikda   o’tkazgan   uch
bosqichlik   tajriba-validatsiya   sinovlaridan   samarali   o’tgan.   «Bolajon»   tayanch
dasturi bugungi kunda maktabgacha ta’lim sohasining barcha yo’nalishlari ushbu
meyoriy   hujjatlar   bilan   ta’minlanganligi   va   ular   XTVning   elektron   saytlarida
yoritilganligi bois, yangi tayyorlangan takomillashtirilgan nashrga ushbu hujjatlar
kiritilmadi.   «Bolajon»   yangi   tayanch   dasturi   yaxlit   holatda,   to’ldirish   va
qo’shimchalar   bilan   12   bosma   taboqni   tashkil   etadi.   «Bolajon»   yangi
15 taomillashtirilgan tayanch dasturi maktabgacha yoshdagi bolalarga 4 yo’nalish 3
bosqichda ta’lim-tarbiya berish maqsadini ko’zda tutgan:
1. Jismoniy rivojlantirish, o’z-o’ziga xizmat va gigiyena;
2. Ijtimoiy-hissiy rivojlantirish;
3. Nutq, o’qish, savodga tayyorgarlik;
4.   Bilish   jarayoni,   atrof-olam   to’g’risidagi   bilimlarga   ega   bo’lish   va   uni
anglash Misol. Bolaga tavsiya etilgan ertak yoki hikoyani qayta hikoya qilib bera
olishini   aniqlash.   «Zumrad   va   Qimmat»,   «Bo’g’irsoq»,   «Ikki   echki»,   «Ur,
to’qmoq»,   «Yechki   bolalari»,   «Toshbaqa   bilan   chayon»   kabi   ertak   va
hikoyatlardan   uchtasini   taklif   etiladi.   Bola   ertakni   eslay   olmasa,   shu   ertaklarga
ishlangan rasmlar havola qilinadi.
Bolalar hikoyasi quyidagi ko’rsatkichlar asosida tahlil qilinadi:
- hikoyani mustaqil bayon qilish (kattalarning yordamisiz).
- matn mazmunining to’liqligi;
- matnni bayon qilishda izchillik;
- ifoda vositalaridan foydalanish ko’nikmasi;
- nutqning ravonligi.
Tevarak-atrofdagi   narsa-predmetlarga   oid   matnni   qayta   hikoya   qilib
berishda bolalar nutqida quyidagi kamchiliklar uchrashi mumkin.
- bolalar ertakni yordamchi savollar bermasdan turib mustaqil hikoya qila
olmaydi;
- matndagi so’zlarga taqlid qilib so’zlaydi;
- ba’zi muhim voqealarni tushirib qoldiradi;
- bir oz to’xtab-to’xtab hikoya qiladi, nutqda uzilish bo’ladi;
- nutqda ifodalilik yetishmaydi:
- bir xil tezlikda, bir xil tovushda hikoya qiladi;
- o’zicha ba’zi so’zlarni qo’shib, ma’nosiz hikoya qiladi;
- kattalar yordami vositasida hikoya qiladi;
- hikoya qilish jarayonida matn ma’nosini o’zgartirib yuboradi;
16 - mantiqiy izchillikka rioya qilmaydi.
Bolalarga «Mehmonda», «Uycha», «Maktabga yo’l» mavzulari va ularga
ishlangan rasmlar  tavsiya  etiladi. Hikoya qilish jarayonida yo’l  qo’ygan  xatolari
va yutuqlari aniqlanadi.
Mazkur MTMda bolalarning nutqini kuzatganda quyidagilar asosiy mezon
sifatida olinadi:
- tavsiya etilgan matnni hikoya qilishda voqeani kattalarning
yordamisiz, mustaqil bayon eta olishi;
- matn mazmunini to’liq ifodalay olishi;
- matn mazmunini bayon qilishda izchillikka rioya qilishi;
- ifoda vositalaridan foydalana olishi;
- nutqning ravonligi, tezligi;
- jumlalarning grammatik jihatdan to’g’ri tuzilganligi;
- nutq madaniyatiga rioya etishi.
Bolalarning   nutqini   o’rganishning   eng   qulay   usuli,   shubhasiz,   suhbat
metodi   hisoblanadi.   Shuningdek,   bolalarning   tevarak-atrofda   mavjud   bo’lgan
narsalarni   kuzatish   va   ularni   tahlil   etish,   ular   haqida   sayrlarda   uyushtirilgan
savol–javoblar   ham   muhimdir.   Shu   bilan   birga,   bolalarning   bog’lanishli   nutqini
o’rganishda   ularning   tarjimai   holi   yuzasidan   olib   boriladigan   kuzatishlar   ham
muhim ahamiyat kasb etadi.
So’zlarni   tushunishni   o’rgatishda   bolalarga   nafakat   ular   karab   turgan
narsalarning va ularning o’zlari bajarayotgan harakatlarning nomini aytish, balki
bolalarga ushbu  narsalarni   ataylab  ko’rsatish  va  ularni   kiziktirish  zarur. Bu  usul
«ko’rsatib, nomini aytish» usuli deb ataladi.
Ko’pincha   bolani   biron-bir   narsa   nomini   tushunishga   undashda   katta
yoshli odam undan so’raydi: «falon narsa kaerda?», birok biz uni amaliy ish bilan
mustahkamlamasak,   ya’ni   «ko’rsatib,   nomini   aytmasak»,   bola   narsa   bilan   uning
nomi o’rtasidagi bizga zarur bo’lgan shartli alokani o’rnata olmaydi, o’z-o’zidan
u   ushbu   so’z   ma’nosini   tushunmaydi.   «Falon   narsa   kaerda»   degan   savol   bilan
17 bolada   u   tushuna   oladigan   so’zlarni   mustahkamlashda   foydalanish   mumkin.
Masalan, «soat» deganimizda bola ko’zlari bilan  soatni izlay boshlasa, undan soat
kaerdaligini tez-tez so’rab turish lozim. Birok bu o’rinda savol emas, aynan soatni
ko’rib   va   eshitib   kabul   kilish   vaktlarining   bir-biriga   mos   kelishi   birlamchi
ahamiyatga egadir. 7
Ammo katta yoshli odamning fakatgina ushbu usul mohiyatini tushunishi
hali   yetarli   emas.   Uni   turli   hayotiy   vaziyatlarda   bolaga   kizikarli   kilib   ko’llashni
ham   o’rganish   zarur:   bunda   katta   yoshli   odamning   nutki   birmuncha   o’ziga   xos
bo’ladi.   Katta   yoshli   odam   bola   bilan   suhbatlashar   ekan,   u   bolani   tushunishga
undayotgan so’zni hadeb bir xil ohangda kaytaravermasdan iboralarni ham aytishi
lozim.   Ko’rsatilayotgan   narsa   bilan   bog’lanishi   lozim   bo’lgan   so’zni   alohida
ohang,   so’zdan   oldin   va   so’zdan   keyin   kiska,   birok   ahamiyatli   bo’lgan
pauzalardan   foydalanish,   uni   ko’p   marta   talaffuz   kilish   lozim.   Ushbu   usuldan
(«ko’rsatib,   nomini   aytish»)   foydalangan   holda   katta   yoshli   odam   bolaga   ayrim
o’yinchoklar, shaxsiy gigienaga oid narsalar, ovkat yeyish bilan bog’lik buyumlar
nomlarini tushunishni o’rgatishi  darkor. Bolaga ko’rsatilayotgan narsa kanchalik
kizikarli   bo’lsa,   u   narsalar   bilan   shunchalik   keng   va   ko’p   tanishishi   (ko’l
tegizishi,   ushlab   ko’rishi,   ko’lga   olishi,   kimirlatishi,   biron   narsaga   urib  ko’rishi,
agarda taom bo’lsa – ta’mini ko’rishi) mumkin.
Gigienik   jarayonlarda,   kiyinish,   ovkatlanish,   o’ynash   vaktida   bolaga
so’zlarni tushunishni o’rgatish uchun ko’p imkoniyatlar paydo bo’ladi.
Harakatni   anglatuvchi   so’zlarni   («ko’rsat»,   «takkilat»,   «tashla»,   «karsak
chal»   va   boshk.)   tushunishni   o’rgatishda   bu   so’zlarni   ushbu   harakat   bola   yoki
katta   yoshli   odam   tomonidan   amalga   oshirilayotgan   paytda   aytish   lozim.   Zarur
so’zni   aytishda   bolaning   ko’lidan   ushlab,   tegishli   harakatni   bajarib   ko’rish
mumkin.   So’zni   tushunishni   mustahkamlash   uchun   kichkintoyga   «ko’rsat»
deganda katta yoshli odam nomini aytgan narsani barmog’i bilan ko’rsatishni va
«ber»   deganda   katta   yoshli   odam   nomini   aytgan   narsani   olib   berishni   o’rgatish
7
 Sharipova M.B, Nizomova SH.SH. “Bolalar nutqini o’stirish” maruzalar matni. Buxoro. 2019-2020 o’quv yili
18 zarur.   Bu   usullarni   asosan   bolalar   taniydigan   va   nomlarini   tushuna   boshlagan
narsalarga   nisbatan   ko’llash   mumkin.   Aynan   bitta   so’zda   uzok   to’xtalib   kolib
ketmaslik   kerak,   balki   uning   sonini   asta-sekin   kengaytirib   borish,   ayni   paytda
ilgari o’zlashtirilgan so’zlarni ham unutmaslik lozim.
2.Til   tafakkur   quroli   va   muomala   vositasi.   Til   millatning   noyobxazinasi
bo’lib   doimo   og’zaki   va   yozma   holda   namoyon   bo’lgan.   Boy,   yorqin,   maroqli,
nutq   so’zlayotgan   kim   bo’lishidan   qatiy   nazar,   uning   nuri   hisoblanadi.   Tilni
oliyjanob imkoniyatlari nutq orqali, nutq jarayonida ochiladi. Nutq bo’lmas ekan
tilning  cheksiz  imkoniyatlari   yuzaga  chiqmay  qolaveradi.  So’z  va  g’azal  sultoni
A.   Novoiy   til   va   nutq   munosabatlarini   shunday   izoxlaydi.   «Til   shuncha   sharafi
bilan nutqning qurolidir. Agar nutq noma’qul bo’lib chiqsa tilning manfaatidir».
Demak. Til qanchalik zo’r bo’lmasin, u nutq uchuun qurol sifatida xizmat
qilarkan. Uning kuch qudrati nutq jarayonida namoyon bo’lar ekan. Agar til o’q
bo’lsa,   nutq   kamondir.   O’qning   qudrati,   kamonning   qudratiga   ham   bog’liq.
Buyuk   bobomiz   A.   Novoiy   so’zga   shunday   baho   berganlar.   «So’zdirki,   nishon
berur   o’likka   jondin,   So’zdirki,   berur   jonga   xabar   jonondin.   Insonki   so’z   ayladi
judo   hayvondin,   Balki,   guhari   sharifroq   yo’q   ondin».   Qadimgi   sharq
pedagogikasining   ajoyib   asarlaridan   biri   «Qobusnoma»da   ham   til   va   nutqqa
alohida   e’tibor   berilganki,   ular   hozir   ham   o’z   ahamiyatini   yo’qotmaganini
ko’ramiz.   Kaykovus   barcha   hunarlar   ichida   so’z   hunari   –   notiqlikni   a’lo   deb
biladi: «Bilinki hamma xunardan so’z xunari yaxshi». Shuning uchun ham kishi
suxandon   va   notiq   bo’lishni   takidlaydi.   Muallif   notiqlikni   egallashning   yo’lini
tinimsiz mehnat va o’rganish deb uqtiradi.
Hikoyat:   «Shunday   deb   eshitdimki,   bir   kecha   Xorun   ar-Rashid   bir   tush
ko’rdi. YA’ni, og’zidagi hamma tishlari to’kilib tushgan emish. Ertalab turib bir
ta’birchini chaqirib bu tush ta’biri nima ekanini so’radik., Ta’birchi dedi: Ey amir
al mo’min sening huzuringda barcha qarindosh-urug’laring o’ladi, sendan boshqa
hech kishi qolmaydi».
19 Xorun   ar   Rashid   dedi:   «Mening   yuzimga   shunday   dard   anduh   bilan
to’lgan   so’zni   aytasanmi?   Agar   mening   qarindoshlarim   o’lsalar   men   nima   ish
qilaman?   Va   qanday   qilib   kun   kechiraman?   -   deb   ta’birchini   yuz   tayoq   urishga
buyurdi.   So’ngra   boshqa   bir   ta’birchini   chaqirdi   va   tushining   ta’birini   so’radi.
Ta’birchi   dedi:   Ey   amir   al   mo’min,   sening   umring   barcha   qarindoshlaringning
umridan   uzun   bo’ladi.   Xorun   ar   Rashid   dedi:   «Barcha   aqlning   yo’li   birdir   va
ikkovining ta’biri bir yerdan chiqadi, ammo yuqoridagi ta’birchining iborasi bilan
keyingi   ta’birchining   iborasi   orasidagi   farq   kattadir»,   –   dedi   va   Xalifa   keyingi
ta’birchiga yuz tilla berishini buyurdi.
Ey   farzand,   so’zingni   yuzi   va   orqa   tomonini   bilgin,   ularga   rioya   qilgin.
So’zlaganda   ma’noli  gapir,  bu  notiqlikning  alomatidir.  Agar   gapirgan  vaqtingda
so’zing   qanday   ma’noga   ega   ekanligini   bilmasang,   qushga   o’xshaysan,   bunday
qushni   to’ti   deydilar.   To’ti   ham   so’zlaydi,   ammo   so’zining   ma’nosi   bo’lmaydi.
Shunday kishini notiq (suxango’y) deymizki, uning har bir so’zi xalqqa tushunarli
bo’lsin va xalqning har so’zi unga ma’lum bo’lsin. Bunday kishilar oqil (aqlli) lar
qatoriga kiradi.
…Bilgan   so’zingni   o’z   joyila   ishlatgin,   vaqtni   bekor   o’tkazmagin.   Agar
vaqtni   bekor   o’tkazsang,   donishmandlikka   putur   yetkazgan   bo’lasan.   Hamma
vaqt to’g’ri so’z gapir, be’sanilikni da’vo qilguvchi bo’lmagin, bilmagan ilmdan
gapirmagil, shunda  ilmdan non talab qilma. Har  qanday talabing bo’lsa,   билган
илм,   маърифат   ва   хунардан   ҳозир   бўлади.   Билмаган   илм,   маърифат   ва
хунарни   билмаган   деб   даъво   қилсанг   неч   нарса   ҳосил   бўлмайди   ва
беҳудазахмат чекасан.
Maktabgacha   ta’lim   uzluksiz   ta’lim   tizimidagi   boshlang’ich   bo’g’in
hisoblanadi.   O’zbekistondagi   rus   tilida   ta’lim   oluvchi   maktabgacha   ta’lim
muassasalarining   o’ziga   xos   xususiyati   –   undagi   tarbiyalanuvchilarning   ko’p
millatliligi   –   ko’proq   –   turk   millati   vakillari,   eng   avvalo   o’zbek   bolalarining
ko’pligidir. Shundan kelib chiqqan holda ushbu bolalarga ta’lim berishga nisbatan
20 yondashuv   rus   tili   ular   uchun   ona   tili   hisoblangan   kichkintoylardan   farq   qilishi
lozim.
L.S.Vыgotskiy   o’z   asarlarida   ko’p   bor   ta’kidlaganidek,   «tarbiyaning
yo’naltiruvchi ahamiyati hech qaerda bola nutqi va uning intellektual rivojlanishi
taqdiri uchun bolalar aholisining ikki tilliligi yoki ko’p tilliligi holatidagidek hal
qiluvchi   ahamiyat   kasb   etmaydi.   Ta’lim   rivojlanishdagi   yangilik   vujudga
kelishining manbai hisoblanadi va u doimo rivojlanishdan oldinda yurishi zarur» 8
.
Shundan kelib chiqqan holda, maktabgacha yoshdagi bolalarga o’zga tilni
o’qitish   modeli   motiv,   maqsad,   fikr   va   uning   xususiyatlari   –   avtomatizm,
barqarorlik,   moslashuvchanlik,   mustaqillik   kabi   nutqiy   harakat   tamoyillarini
hisobga olgan holda jiddiy psixolingvistik poydevor asosida qurilishi lozim. 
Bola   o’z   ehtiyojlarini,   intilishlarini   ifoda   qilish   uchun   so’zlashishni
boshlashi   zarur.   Zero   bu   ehtiyojlarning   qondirilishi   bola   organizmi,   uning
rivojlanishi   uchun   hayotiy   muhimdir,   lekin   u   bu   ehtiyojlarni   uning   o’zi,
kattalarning yordamisiz, qondira olmaydi. Muayyan til muhiti ushbu muhitga mos
bo’lgan nutq mexanizmlari faoliyatini rag’batlantiradi.
Chet tilda so’zlashni boshlash, ya’ni unda mustaqil fikrlarni tuzish uchun
tildan foydalanishning muayyan qoidalarini o’zlashtirib olish lozim.
Hozirgi   zamon   sharoitida   inson   faoliyati   uchun   zarur   bo’lgan   axborot
hajmining   beqiyos   darajada   ortib   borayotganligi   ta’lim   oldiga   yangi   talablarni
qo’yadi. Gap qandaydir dalillar, bilimlar va hattoki ko’nikmalar to’plami haqida
emas, balki ta’lim natijasida bilimni, malaka, ko’nikmalarni mustaqil egallash va
ularni   ijodiy   ravishda   qo’llay   olish   qobiliyatlarini   hosil   qilish   to’g’risida
bormoqda. O’qishni  o’rgatish – bugungi  kunda ta’lim oldida turgan eng dolzarb
vazifadir.
Tilni   o’rganish   ushbu   til   vositalari   yordamida   o’zi   xohlagan   mazmunni
uzata   olishni   anglatadi.   Tilni   o’rganishni   o’rgatish   ushbu   til   borliqni   aks
ettiradigan   usullarni   izlashni   o’rgatishni   anglatadi,   ya’ni   o’qishda   til   materiali
8
 Выготский Л.С. К вопросу о многоязычии в детском возрасте. //Асарлар тўплами. – М., 1983.  3-жилд. 
329-337-бет
21 bilan   tahliliy   ishlarga   alohida   o’rin   ajratilishi   va   bu   ish   boshqariladigan   bo’lishi
darkor.
O’zga   tilda   so’zlashni   boshlash   uchun   ushbu   tilga   mos   keladigan
qobiliyatni shakllantirish, tegishli qoidalar tizimini o’zlashtirish lozim.
Til   qobiliyati   faqat   nisbatan   keng   faoliyat   doirasidagina,   ya’ni   predmetli
faoliyatda,   muloqotdagina   rivojlanadi.   Bola   so’zlarni   o’zi   hoxlagani   yoki   unga
buni   majbur   qilishayotgani   uchungina   emas,   balki   unda   bunga   keskin   hayotiy
ehtiyoj   mavjud   bo’lgani   uchun   ham   tahlil   qilib,   esda   saqlab   qoladi.   So’zni   esda
saqlab   qolmadimi   –   demak,   xohlagan   narsaning   nomini   ayta   olmaydi,   so’rashni
o’rganmadimi   –   demak,   unga   hech   narsa   berishmaydi,   ko’plik   sonlarni   aytishni
o’rganmadimi   –   demak,   unga   bir   nechta   o’yinchoq   o’rniga   faqat   bittagina
o’yinchoq berishadi.
Begona tilni o’rganib olishning psixologik qonuniy yo’li  – bu «nutqning
anglab etish va maqsad bilan bog’liq oliy, murakkab xususiyatlari rivojlanadigan,
va   faqat   keyingina   begona   nutqdan   ixtiyoriy   ravishda,   erkin   foydalanish   bilan
bog’liq eng oddiy xususiyatlar paydo bo’ladigan» yo’ldir.
Chet   tilini   o’zlashtirish   qonuniyati   o’zga   tilni   egallashning
umumpsixologik   vaziyati   –   ixtiyoriylik,   anglab   etganlik   va   maqsad   bilan
bog’liqdir.   Bu   psixologik   vaziyatni   inkor   etmagan   holda,   bolani   u   ona   tilini
o’zlashtirish uchun borgan yo’ldan olib borish zarur. 9
Yangi   bilimlar   va   harakatlarni   o’zlashtirishni   boshqarish   konsepsiyasi
(P.YA.Galperin,   N.F.Talizina)   asosida   ta’lim   berilayotgan   bolani   (o’quvchini)
harakatlarning   alohida   namunalarini   namoyish   qilish   emas,   balki
umumlashtirilgan   usullari   bilan   tanishtirish   samarali   metod   hisoblanadi.   Bu   eng
avvalo,   shuni   anglatadiki,   o’quvchiga   u   yoki   bu   til   hodisasini   shunchaki
majburlash,   shunchaki   qandaydir   til   mashqlarini   bajarishni   buyurish,   shunchaki
«berilgan   mavzu   asosida   suhbatlashish»ni   taklif   qilish   emas,   balki   bolani
9
 Babayeva D.R. “Nutq o’stirish nazariyasi va metodikasi” o’quv- uslubiy majmua.  Toshkent-2018.
22 (o’quvchini)   tegishli   faoliyatga   jalb   qilgan   holda,   ushbu   faoliyatning   motivini
kafolatlash lozim.
Muloqotga   bo’lgan   ehtiyoj   har   doim   muayyan   vaziyatda   yuzaga   keladi.
Nutqiy   harakat   muayyan   maqsadda   amalga   oshiriladi,   ya’ni   so’zlayotib,   biz
suhbatdoshimizga muayyan darajada ta’sir o’tkazishni ko’zlaymiz.
Nutqiy harakat alohida operatsiyalardan, eng avvalo biz istayotgan fikrni
bera   oladigan   so’zlarni   tanlashdan   iboratdir.   Har   qanday   til   so’zlari   minglab
kombinatsiyalarga   birlashishi   mumkin   va   so’zlovchi   bu   so’zlarni   mazkur   fikrni,
ya’ni fikr konstruksiyasini berish uchun bir-biri bilan bog’lash, gap tuzish uchun
zarur   bo’lgan   grammatik   elementlarni   (qo’shimcha,   old   qo’shimcha,   suffikslar)
tanlash   imkonini   beradigan   usulni   topishi   zarur.   Fikr   bildirish   jarayoni   kerakli
tovushlarni   va   ularning   birikmalarini   talaffuz   qilish,   fikrlarni   kerakli   ohangda
aytish bilan nihoyasiga etadi.
Fikrni   hosil   qilish   jarayonida   ushbu   operatsiyalar   bir   zumda   amalga
oshiriladi.   Ammo   ularni   ham   tahlil   qilish,   ham   o’qitish   maqsadlarida   ajratish
zarur,   chunki   ulardan   birini   amalga   oshirishni   bilmaslik   noto’g’ri   fikr   hosil
qilishga   yoki   uni   umuman   hosil   qila   olmaslikka   olib   keladi.   Nutqiy   faoliyat
motivlari   va   maqsadlari   doimo   nutqdan   tashqarida   yotadi;   biron   narsani   aytish
istagi,   bundan   ko’zlangan   maqsad   odatda,   biron-bir   nutqiy   faoliyat   –   o’yinlar,
ta’lim, mehnat va hokazolar doirasidagi muloqotlarda vujudga keladi.
So’zlar   tartibini,   ularning   fikrdagi   bog’lanishini   tanlashdan   tashqari
«grammatik   mashqlar»ni   ham   bajarish   lozim.   Rus   tilida   iltimosni   (buyruqni)
ifodalash, harakatga undash uchun buyruq mayli f’elining maxsus shakli bo’lmish
–  day  foydalanidadi. Xushmuomalalik talablari mazkur fe’lni ko’plik son shaklida
qo’llashni talab qiladi, buning uchun alohida grammatik element zarur  – day –  te .
Hattoki,   eng   oddiy   fikrni   hosil   qilish   jarayoni   ham   murakkab   va   ko’p
bosqichlidir. Boshqa kishi bildirgan fikrni qabul qilish va tushunish jarayoni ham
shu   tarzda   kechadi.   Tinglash,   tushunish   va   so’zlash   -   aynan   bir   nutqiy
faoliyatning uch turi bo’lib, ular o’xshash ichki psixologik tabiatga ega va aynan
23 bir   xil   sharoitlarni   talab   qiladi.   Fikrni   hosil   qilish   ham   va   uni   qabul   qilish   ham
ichki nutq ishtirokida ro’y beradi. So’zlash va nutqni tushunish til tizimini, ya’ni
mazkur   til   muayyan   til   hodisalarini   va   borliq   munosabatlarini   beradigan   usullar
tizimini o’zlashtirishni talab qiladi.
Nutqiy   ko’nikmalarning   muhim   xususiyati   shundaki,   ular   yangi,   hali
uchramagan  til   birliklariga  oson   ko’chib  o’tadi.   Bu  «Til   sezgisi»   deb   ataladigan
va   nutqda   to’g’rini   noto’g’ridan   ajratib   olish   hamda   nutqiy   ko’nikmalarni
notanish   materialda   qo’llash,   uni   darhol   tahlil   qilish,   yangilikni   til
ko’rinishlarining   ma’lum   bo’lgan   biron-bir   toifasiga   o’tkazish   (masalan,   yangi
so’zning turini, uning sonini, fe’l turlarini aniqlash va boshq.) imkonini beruvchi
hodisadir.
Nutqiy muloqot  til   birliklarini  fikrga  aylantirishni  nazarda  tutadi. Nutqiy
muloqotning doimiy o’zgarib turuvchi vaziyatlari bizni hali uchramagan iboralar
hamda   ularning   kombinatsiyalari,   majmualar,   matnlarni   yaratish   va   qabul   qilish
zaruratini   yuzaga   keltiradi.   Bu   vaziyatning   o’zgarishi   yangi   fikrlarning   paydo
bo’lishi, demak, uni til vositalari orqali ifodalashni talab qilishi  bilan bog’liqdir.
Aynan   muayyan   vaziyatdan   kelib   chiqqan   holda   nutqiy   qarorni   topa   olish
qobiliyatini shakllantirish o’zga tilni o’rgatishdagi eng qiyin va ayni paytda zarur
vazifadir. 
Nutqiy   faoliyatning   yuqorida   aytib   o’tilgan   xususiyatlari   yoshdan   qat’iy
nazar,   chet   tiliga   o’qitishning   asosiy   psixologik,   pedagogik   shart-sharoitlarini
tashkil qiladi. Bu – so’z va harakat birligi, nutqni tushunish va uni hosil qilishdagi
nutqiy   malaka   va   ko’nikmalarning   tabaqalashuvi;   operatsiyalar   va   harakatlarni
bosqichma-bosqich   shakllantirish;   yakka   va   jamoaviy   topshiriqlarni   navbatma-
navbat   berish,   vaziyatlilik   va   ko’rgazmaviylikka   tayanish;   motivlilik;
maktabgacha   yoshdagi   bolalarga   o’zga   tilni   o’qitish   jarayonida   hisobga   olish
zarur   bo’lgan   o’rganuvchining   katta   yoshli   odamga   –   o’rgatayotgan   til   egasiga
bo’lgan ijobiy munosabatidir.
24 Nutqiy   funksiyaning   qayd   etib   o’tilgan   xususiyatlari   bolalikda   bolaning
tilni qanchalik engil va oson o’zlashtirishini belgilab beradi.
Mamlakatimizda va chet el maktabgacha ta’lim muassasalarining o’zga til
sifatida   rus   tilini   o’qitish   borasidagi   tajribalari   (F.R.Qodirova,   1989;
R.M.Qodirova,1990;   G.Jumasheva,   1996;   L.R.Mirjalolova,   2002;
N.SH.Nurmuhamedova,  2004;   A.M.SHaxnorovich,  1993;   E.YU.Protasova,  1996
va   boshq.)   shuni   ko’rsatdiki,   rus   tilining   bironta   ham   konstruksiyasi   darhol   va
to’liq   o’zlashtirilishi   mumkin   emas,   bu   amaliy   malaka   va   ko’nikmalarni
bosqichma-bosqich  egallashning  uzoqqa  cho’ziladigan  va murakkab  jarayonidir:
nutq oqimida konstruksiyani tanib olish va ushbu konstruksiyaga kiruvchi so’zlar
qo’shilgan munosabatlarnigina tushunish; kerakli so’z shakllarini hosil qila olish
qobiliyati; masalan, mustaqil so’zlarni (otlarni) olmoshlar bilan, savol bo’lmagan
so’zlarni   so’roq   so’zlar   bilan   o’rnini   almashtirish   orqali   bu   konstruksiyalarni
o’zgartira olish.
Maktabgacha   yoshdagi   bolalarga   boshqa   tilni   (rus,   o’zbek,   ingliz   va
boshq.)   o’qitish   jarayonini   yosh   xususiyatlarini,   ta’limning   psixologiya,
pedagogikaga   oid   tamoyillarini   hisobga   olgan   holda,   qurish   zarur.   Bu   shuni
anglatadiki, birinchidan,  nutq mazmuni   qiziqarli   va mazmunli   bo’lishi,  bolaning
yosh imkoniyatlari, qiziqishlari va ehtiyojlari doirasiga mos kelishi lozim. Folklor
asarlari,   bolalar   adabiyotning   eng   yaxshi   namunalari   mazmunning   yosh
qiziqishlarini hisobga olgan holda tanlanishiga o’ziga xos misol bo’la oladi.
Nutqiy   faoliyatning   o’ziga   xos   psixologik   xususiyatlarini   tahlil   qilish
maktabgacha   yoshdagi   bolalarga   o’zga   tilni   (rus,   o’zbek   va   boshq.)   o’qitish
metodikasi uchun zarur bo’lgan xulosalarni chiqarish imkonini beradi:
-   Ta’limning   boshidan   boshlab   so’zlash   va   tushunishning   faol   jarayoni
sifatida bolalarning o’rganilayotgan tildagi nutqiy faoliyatini shakllantirish zarur.
Bu talab shuning uchunki, so’zlash va tushunish bitta umumiy psixologik
asosga – til qobiliyatiga ega (qisman bir-biriga mos keluvchi ichki jarayonlar).
25 -   Ta’lim   metodikasi   nutqiy   harakat   tamoyillariga   asoslanmog’i   lozim.
SHuni unutmaslik kerakki, har qanday nutq tovushlarini talaffuz qilish ham nutq
bo’lavermaydi   (garchi   bu   yaxlit   matnlar   bo’lsa   ham).   Bolaning   o’rganilayotgan
tilda   aytayotgan   so’zlari   faqat   bir   qator   shart-sharoitlarga   rioya   qilingan
taqdirdagina   nutqiy   harakat   natijasi   bo’ladi:   o’rganuvchida   ichki   motiv   (nima
uchun u buni aytishi kerak), maqsad (nima uchun buni aytish lozim, buni aytish
natijasida   nima   ro’y   beradi),   fikr   (qaysi   mazmunni   so’z   bilan   aytish   kerak)
bo’lishi lozim.
-   O’quv   jarayonini   shunday   qurish   lozimki,   unda   bola   harakatlari
ta’limning har bir daqiqasida haqiqatdan ham nutqiy bo’lsin.
- Metodik jihatdan to’g’ri o’qitish natijasida bolalarda o’rganilayotgan til
materialida ularsiz har qanday, hattoki eng oddiy fikrni ham tuzishning (so’zlarni
tanlash, ularni o’zgartirish, konstruksiyani tanlash, «grammatik majburiyatlar»ga
rioya   qilish,   ushbu   grammatik   majburiyatlarga   muvofiq   holda   so’zlarni
o’zgartirish   va   boshq.)   imkoni   bo’lmagan   nutqiy   ko’nikmalar   shakllantirilishi
mumkin.
Nutqiy   ko’nikma   faqat   yangi,   bola   hali   uchramagan   so’zlar   va   nutqiy
vaziyatlarga ko’chirilgan taqdirdagina shakllantirilgan, deb hisoblanishi mumkin.
O’zga   tilni   o’qitishning   maktabgacha   davrida   o’rganilayotgan   tilda
muloqot qilishning dastlabki  ko’nikmalari, nutqiy vaziyatda yo’nalish topa olish
ko’nikmasi,   ushbu   vaziyat   asosida   mazmuni   va   nutqiy   ifodalanishi   jihatdan   eng
oddiy fikrni yaratish ko’nikmalari hosil qilinishi darkor. Aks holda, ta’lim tayyor
ibora   va   dialoglarni   qotib   qolgan   va   shuning   uchun   sun’iy   bo’lgan   vaziyatlarda
yod   olishdan   iborat   bo’lib   qoladi   va   bunda   bola   o’rganilayotgan   tilda   real
muloqot qilish sharoitlarida ilojsiz bo’lib qoladi.
F.R.Qodirova tomonidan o’tkazilgan tadqiqotda nutqli vazifalar qo’yilgan
ijodiy o’yinli mashqlar asosida bolalarning o’zga (rus, o’zbek) tilni bilish darajasi
keltirilgan.   5   yoshdan   6   yoshgacha   bo’lgan   bolalar   (katta   guruh)   bilan   uchta
leksik   mavzu,   ya’ni:   «O’yinchoqlar»,   «Hayvonlar»   (uy   va   yovvoyi   hayvonlar),
26 «Gullar»   (jami   7   ta   mashq)   bo’yicha   nutqiy   mashqlar   o’tkazildi.   6   yoshdan   7
yoshgacha   bo’lgan   bolalar   (maktabga   tayyorlash   guruhi)   bilan   quyidagi   uchta
leksik mavzu, ya’ni «Bizning uyimiz», «Bayramlar va dam olish», «Yil fasllari»
mavzulari bo’yicha nutqiy mashqlar o’tkazildi. 
Bolalar   nutqini   tadqiq   etish   chog’ida   maktabgacha   yoshda   so’z   ustida
ishlashni   bolalar   nutqi   tuzilmasini   rivojlantirishning   muhim   sharti,   deb
hisoblaydigan O.S.Ushakova va E.M.Strunina (semantik metod) metodikalaridan
foydalanildi. Mazkur ish ular tomonidan boshqa nutqiy vazifalarni hal etish bilan
o’zaro   bog’liq   holda   ko’rib   chiqiladi.   So’zni   erkin   egallash,   uning   mazmunini
tushunish,   so’zni   qo’llashning   aniqligi   grammatik   tuzumni,   tovushli   nutqni
o’zlashtirishning,   shuningdek,   ravon   fikrni   mustaqil   tuza   olish   qobiliyatini
rivojlantirishning zarur sharti hisoblanadi. 
Bolani   har   tomonlama   rivojlantirish   uning   insoniyat   tajribasi,   bilimlari,
qobiliyati   va   madaniyatining   saqlovchisi   bo’lgan   kattalar   bilan   muloqoti   tufayli
insoniyatning   ko’p   asrlik   tajribasini   o’zlashtirish   asosidagina   amalga   oshiriladi.
Bu tajribani faqat insoniy muloqotning eng muhim vositasi – til orqaligina berish
mumkin. Til – hayotimizning ajralmas qismi bo’lib, biz unga o’z-o’zidan bo’lishi
shart   bo’lgan   narsa   sifatida   qaraymiz.   Tilning   o’zi   nima,   biz   unda   qanday
so’zlayapmiz, biz qanday qilib so’zlashni o’rganishimiz haqida esa unchalik ko’p
o’ylab   ham   o’tirmaymiz.   Bilimni   uyushtiruvchi   boshlang’ich   bosqich   sifatida
chiqadigan nazariya tilda shakllanadi, bu esa bilish jarayonida tilga alohida o’rin
beradi   va   shu   bilan   til   haqidagi   fan   oldida   yangi   ilmiy   ufqlarni   ochadi,   uni
o’zining gumanitar mohiyati haqida orzu-xayollarga berilgan holda doimo tinch-
osuda va jimgina o’tiradigan burchagidan chiqishga majbur qiladi.
Insonning   yana   bir   o’ziga   xos   xususiyati,   o’ziga   xos   insoniy   ehtiyoji
mavjud,   bu   –   boshqa   odamlar   bilan   muloqotga   ehtiyojmandlik,   «emotsional
muloqotga ehtiyojmandlik»dir (K.Obuxovskiy). Aynan shu ehtiyoj tufayli dastlab
til   paydo  bo’lgan.  Muloqotga   ehtiyojmandlik  doimo  tilni  egallashga  olib  keladi.
Bolaning so’zlashni o’rganishining sababi shuki, unga kattalar bilan birgalikdagi
27 faoliyatda ishtirok etishga to’g’ri keladi, buning uchun esa bolaning unga nimalar
deyishayotganliklarini tushunishi va o’zi ham so’zlashi lozim. Bu o’rinda tilning
uch sifati (tajribani jamlash va sintez qilish – fikrga jamlash – muloqotni amalga
oshirish)   haqida   so’z   yuritish   mumkin   (V.A.Zveginsev).   Tilni   tadqiq   qilish
mustaqil, umumilmiy qiziqishdan tashqari ko’plab dolzarb amaliy vazifalarni hal
etishda ulkan ahamiyatga egadir.
Maktabgacha yoshdagi bolalarda og’zaki nutqni rivojlantirish tamoyillari,
unga   qo’yilgan   talablar,   usullari,   shakllari,   nutqni   rivojlantirish   muammolari,
barkamol   avlod   tarbiyasida   nutqni   to’g’ri   shakllantirish   yo’llari   va   ish
samaradorligi.   Zamonaviy   pedagogik   texnologiya.   Ta’lim-tarbiya   jarayonini
ilmiy   asosda   tashkil   etish,   va   uning   tamoyillari,   qonuniyatlari.   Maktabgacha
yoshda   bo’lgan   bolalarda   og’zaki   nutqni   rivojlantirish   ishiga   tayyorlashdan
iboratdir.
Bolalar o’rtasidagi o’zaro munosabatlar tizimi birgalikda uyushtiriladigan
o’yinlarda   yuqori   darajada   shakllanadi.   Ijtimoiy   foydali   mehnat   va   o’qish   kabi
faoliyat   turlari   tobora   ko’proq   rol   o’ynay   boshlaydi.   Shu   bilan   birga,
tengdoshlariga nima bilandir ko’mak berish, ular uchun biron-bir foyda yetkazish
maqsadida   namoyon   bo’ladigan   mehnatning   ijtimoiy   motivlari   yanada
ahamiyatliroq,   ya’ni   sezilarli   bo’lib   qoladi.   Maktabgacha   katta   yoshdagi   bolalar
o’z   xulqlarini   yanada   asosliroq   boshqara   boshlaydilar.   Bolalar   tarbiyachisi
tomonidan ular oldiga qo’yilgan vazifalar ma’nosini aniq biladilar, topshiriqlarni
mustaqil   va   nuqsonsiz   bajarish   uchun   astoydil   intiladilar.   Bularning   barchasi
nutqni rivojlantirishning muhim shart-sharoitlari bo’lib xizmat qiladi.
Tilni   to’g’ri   o’rganish,   uning   grammatik   tuzilishiga   e’tibor   berib
so’zlashish,   bolalarda   erkin   muhokama   yuritish,   savollar   berish,   boshqalardan
eshitgan   fikrlari   yuzasidan   xulosalar   chiqarish,   narsa   va   hodisalar   o’rtasidagi
bog’lanishning   turli   ko’rinishlarini   anglab   yetishga   olib   keladi.   Maktabgacha
tarbiya muassasasida sog’lom, tabiiy muhit yaratish, ularning to’g’ri muomalaga
kirishishi, boshqalar bilan gaplashish ishtiyoqining ortishiga turtki bo’ladi.
28 Til tafakkur quroli va muomala vositasi.
Tabiiyki,   inson   tabiat   va   jamiyat   mahsuli   sifatida   ularning   qurshovida
yashaydi.   Ayni   paytda,   ularning   oliy   mahsuli   ham   sanalib,   ana   shu   qurshovni
narsa   va   predmet   shaklida,   voqea   va   hodisa   tarzida   miyasida   aks   ettiradi,   idrok
qiladi, fikrlaydi. Bu jihatdan tilning ahamiyatini hech narsaga qiyoslab bo`lmaydi.
Shuning  uchun   ham   til   tafakkur   quroli   deb   bejiz   aytilmaydi.  “Til   bilan   tafakkur
bir – birini taqozo etadigan ajralmas hodisadir. Tilsiz tafakkur bo`lmaganidek, til
ham tafakkursiz bo`lmaydi”.
Tilning   inson   uchun   fikrlash   vositasi   bo`lishini,   moddiy   asos   sifatida
xizmat   qilishini   hali   birinchibosqich   deyishimiz   mumkin.   Ikkinchi   bosqichda esa
fikrlash natijasida tafakkur mahsuli reallashmog`i, ya’ni fikrlash markazi bo`lgan
miyadan tashqariga chiqishi  lozim. Bunda esa  tilga bo`lgan ehtiyojning ikkinchi
bosqichi boshlanadi – u kommunikativ vazifani bajarishga kirishadi.
Tabiat   va   jamiyatdagi   narsa   va   hodisalar   turli   tillarda   turlicha
nomlanishidan qat’i nazar, mana shu jarayonda u insonlar faoliyatida fikrlash va
o’zaro   ijtimoiy   munosabat-   muomala   vositasi,   materiali   bo`lib   qolaveradi.   Til
muomala   vositasiga   aylandimi,   uning   imkoniyat   doirasi   ham   tabiiy   ravishda
kengayib   boradi.   Bu   holni   uchinchi   bosqich   deb   atash   mumkin.   Bosqichga   soni
ortib   boravergani   sari   tilning   ijtimoiylik   imkoniyati   ham   tobora   kengayishi
ma’lum   bo’lib   qoladi.   Ya’ni,   inson   nutqiy   faoliyatida   kommunikativ   vazifani
bajarayotgan   til   ko’magida   suhbatdosh   yoki   tinglovchiga   ma’lum   axborot   ham
yetkaziladi. Demak, tilga bo’lgan munosabatda   to`rtinchi bosqich   yuzaga keladi.
Shu   o’rinda   akademik   V.V.   Vinogradovning   muhim   bir   fikrini   eslamaslik   aslo
mumkin emas. U tilning uchta eng muhim vazifasi mavjudligini ta’kidlagan edi:
aloqa, xabar, ta’sir etish
O’zbеk   xalqining   yosh   avlodni   hayotga   tayyorlashda   ko’p   asrlar
davomida qo’llagan usul va vositalari, tadbir shakllari, o’ziga xos urf-odatlari va
an'analari, ta'lim-tarbiya haqidagi g’oyalari va hayotiy tajribasi mavjud. Bu mеros
29 o’tmishda   ko’plab   alloma-yu   donishmandlar   etishib   chiqishiga   asos   bo’lgan.
Hozirgi kunda bu mеrosdan ijodiy foydalanish katta ahamiyatga ega.
  Ajdodlarimiz   bilim   o’rgatuvchi   ustoz   faoliyatiga   katta   ahamiyat
bеrganlar.   Bu   pеdagogik   faoliyatga   bo’lgan   asosiy   talablardan   biri   edi.   Sharq
uyg’onish   davrining   buyuk   mutafakkiri   Abu   Nasr   Forobiy   aqlli,   dono   va   o’tkir
fikrlaydigan   kishilar   to’g’risida   shunday   dеydi:   «Aqlli   dеb   shunday   kishiga
aytiladiki,   ular   fazilatli,   o’tkir   mulohazali,   foydali   ishlarga   bеrilgan,   zarur
narsalarni   kashf   va   ixtiro   etishda   zo’r   istidodga   ega;   yomon   ishlardan   o’zini
chеtda   olib   yuradilar.   Bunday   kishilarni   oqil   d е ydilar».   Uning   fikricha,   «Ta'lim
so’z va o’rgatish bilangina bo’ladi. 
30 XULOSA
Mamlakatimizda fan-texnika yuksak sur’at bilan rivojlanib borayotgan bir
paytda yosh avlod zimmasidagi mas’uliyat ham ortmoqda. Ularga berilishi lozim
bo’lgan bilimlarning hajmi yil sayin oshmoqda.
Bolalarni   bog’chadayoq   maktabga   tayyorlash   maktabda   esa   ularni
o’qitishning   yangi   shakllari   amalga   oshirilmoqda.   Modomiki,   harakat   va   so’z
insonning o’zligini  namoyon etuvchi  asosiy  vosita ekan,  buning uchun bolaning
jismoniy va nutqiy tarbiyasiga ilk davrdan boshlab e’tibor qaratmoq lozim.
Nutq   kamchiliklarining   kelib   chiqishi   sabablarini   oilada   har   bir   ota-ona,
maktabgacha   tarbiya   muassasalarida   tarbiyachi,   maktabda   esa   o’qituvchilar
bilishlari   zarur.   Chunki   nutq   kishilarning   til   vositasi   orqali   aloqa   jarayonining
tarixan   topgan   formasidir.   Shunindek,   nutq   rang-barang   ifodali   tovushlarning
majmuasidan   iborat.   Bu   tovushlar   oliy   nerv   sistemasining   signallari   vositasida
nutq   organlarining   turlicha   shakllanishi   yoki   harakati   natijasida   paydo   bo’ladi.
Shuning   uchun   nutq   tovushlarining   vujudga   keltiruvchi   manbalarini   organlar
fiziologiyasini,   ularning   faoliyatini   o’rganish   talaffuzdagi   nuqsonlarning   kelib
chiqish   sababini   aniqlash,   to’g’ri   va   ravon   talaffuzni   ta’minlovchi   omillardan
biridir. Nutq bolalarda asta-sekin shakllanadi, bola o’sib rivojlanib boradi. Aslida
bola   nutqining   o’sib   borishidagi   hal   qiluvchi   bosqich   bir   yarim   yoshdan   besh
yoshgacha   bo’lgan   davrga   to’g’ri   keladi.   Bu   davrda   bolaning   nutqi   muayyan
sur’atda,   besh   yoshdan   keyin   esa   nutq   intensiv   ravishda   xilma-xil   o’sib   boradi.
Biroq ayrim bolalarning nutqiy rivojlanishida bir qator kamchiliklar uchraydi va
ma’lum   bir   sababga   bo’g’liq   bo’ladi.   Tovushning   notog’ri   talaffuz   etishni   ona
tilidagi   hamma   tovushlarda   uchratish   mumkin.   Shuni   alohida   ta’kidlab   o’tish
joizki, bolalarning ko’pchiligi asosan  artikulyatsion jihatdan talaffuz qilish qiyin
bo’lgan tovushlarni notog’ri talaffuz etadilar.
Bizning bebaho boyligimiz bu minglab avlodlar tomonidan yaratilgan va
doimiy takomillashib  boriladigan  til. Til  qobiliyati, til   bizni  odamga  aylantiradi:
tirik mavjudotlar dunyosida boshqa aloqa tizimlari ishlab chiqilgan, ammo ularni
31 inson   tili   va   undan   foydalanish   mexanizmlari   bilan   taqqoslab   bo’lmaydi.   Nutq
odamlarning   ushbu   boylikni   mukammallashtirishga   bo’lgan   intilishini   tushunish
qiyin   emas:   nafaqat   so’zlarva   ularning   kombinatsiyasining   qoidalarini   bilish,
balki   nutqni   shakllantirishning   eng   murakkab   tizimiga,   boshqa   odamlarning
nutqini idrok etish va uni tushunish, bolaning shovqinidan tortib, erkin oqadigan,
mantiqiy va ma’ruzachining so’zli, ishonarli nutqiga qadar odam uzoq o’rganish
yo’lidan o’tadi.
Bir kishi hayoti davomida nutqini rivojlantiradi. Bolalar bog’chasida bola
turli   xil   texnik   vositalardan   foydalangan   holda   nutqni   rivojlantiradi:
matematikada-mantiqiy muammolarni yechishda, mutqni rivojlantrish darslarida-
so’z   birikmalaridan   foydalanish,   nutq   mashqlari,   matnni   o’qish   va   qayta   o’qish,
rasmlar, buyumlarni tasvirlash, ertaklar o’qish va h.k. O’quv jarayonida nutqning
rivojlanishi   bolalarning   so’z   boyligini   boyitishga,   rus   adabiyot   tili   normalarini
mohirona   o’rganishga   olib   keladi.   Nutqning   rivojlantirish   jarayoni   uzoq   davom
etadi va tarbiya yillari davomida amalga oshiriladi.
32 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI.
1. Babayeva D. R. “Bolalar nutqini o’stirish nazariyasi va metodikasi”. Toshkent
“Barkamol fayz media”. 2018.
2. Fayzullayeva M, Rahimova Z, Rustamova M. “Maktabgacha yoshdagi 
bolalarning nutqini o’stirish”. Toshkent-2010.
3. Safarova R. va boshqalar. “Savodga o’rgatish darslari”. Toshkent 
“Ma’naviyat”. 2003.
4. Shodiyeva Q. “Maktabgacha yoshdagi bolalarni tog’ri talaffuzga o’rgatish”. 
Toshkent. “O’qituvchi”, 1990.
5. Shodiyeva Q. “O’rta guruhlarda bolalar nutqini o’stirish”. Toshkent. 
“O’qituvchi”,1993.
6. Qodirova F.R, Qodirova R.M. “Bolalar nutqini rivojlantirish nazariyasi va 
metodikasi. Toshkent. “Istiqlol” 2006.
7. Sharipova M.B, Nizomova SH.SH. “Bolalar nutqini o’stirish” maruzalar 
matni. Buxoro. 2019-2020 o’quv yili.
8. Babayeva D.R. “Nutq o’stirish nazariyasi va metodikasi” o’quv- uslubiy 
majmua. Toshkent-2018.
9. O’zbekiston Respublikasida maktabgacha ta’lim to’g’risidagi Nizom. 
Maktabgacha tarbiya-Toshkent-2010.
10. Maktabgacha ta’lim Konsepsiyasi, Toshkent-2011.
11. O’zbekiston Respublikasi “Ilk qadam” Maktabgacha ta’lim muassasasining 
Davlat o’quv dasturi. Toshkent -2018.
33

Bolalar nutqini rivojlantirishda grammatikaning o'rni va ahamiyati

Sotib olish
  • O'xshash dokumentlar

  • Guruh jamoasini tashkil etish, tarbiyalash va hamkorlikda ish olib borish metodikasi
  • Boshlang’ich ta’lim fanlarini o‘qitish jarayonida sharq mutafakkirlar merosidan foydalanish
  • Milliy qadriyatlar va an’analar orqali o’quvchilarni tarbiyalash yo’llari
  • Boshlang’ich sinf o’quvchilarida sog’lom turmush tarzini rivojlantirish
  • O’qitishni tashkil qilishda didaktik o’yin asosida boshlang’ich sinflarda foydalanish. O’quvchilar bilimini o’zlashtirishda samarali metodlar

Xaridni tasdiqlang

Ha Yo'q

© Copyright 2019-2025. Created by Foreach.Soft

  • Balansdan chiqarish bo'yicha ko'rsatmalar
  • Biz bilan aloqa
  • Saytdan foydalanish yuriqnomasi
  • Fayl yuklash yuriqnomasi
  • Русский