Bolalar nutqini rivojlantirishda grammatikaning o'rni va ahamiyati - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	163.0KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	15 Avgust 2023
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Bolalar nutqini rivojlantirishda grammatikaning o'rni va ahamiyati

Bolalar nutqini rivojlantirishda grammatikaning
o rni va ahamiyatiʻ
Reja:
Kirish.
Asosiy qism:
I. BOB Bolalar nutqini rivojlantirishda grammatikaning o rni va ahamiyati
ʻ
1.1. Ona tilining maktabgacha ta'limda tutgan o’rni, mohiyati.
1.2. Maktabgacha ta’limda nutq o'stirish nazariyasi va metodikasining maqsadi
vazifalari.
II. BOB Nutq tushunchasi va uni rivojlantirish vazifalari.
II.1. Maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish qonuniyatlari
II.2. Nutqni tushunishni rivojlantirishning asosiy metodik usullari
Xulosa.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.
1

KIRISH.
Hozirgi paytda O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev
yosh avlodni komil inson qilib tarbiyalashga alohida e’tibor bermoqda.
Insonning eng muhim xususiyatlaridan biri so’zlash qobiliyatidir. Ravon
nutq orqali ifodalangan fikr tushunarli va yoqimlidir. Nutq harakatlari murakkab
a’zolar tizmi orqali amalga oshiriladiki, bunda bosh miya faoliyati asosiy rol
o’ynaydi, nutq faqat inson uchun xos bo’lgan alohida va yuqori darajadagi aloqa
shaklidir, nutqiy aloqa jarayonida kishilar fikr almashadilar va bir birlariga ta’sir
etadilar. Nutqiy aloqa til orqali amalga oshiriladi; til-bu fonetik leksik va
grammatik vositalar tizimidir odam nutqi tushunarli va ma’noli bo’lishi uchun
nutq a’zolarining xarakatlari aniq va tog’ri bo’lishi kerak. Nutq talaffuzi
mexanizmi harakatini tushunish uchun nutq apparatining tuzilishini yaxshi bilishi
zarur. Nutq buzilishlari uzoq yillar davomida o’rganib kelayotgan sohadir. Nutq
normasi deganda nutq faoliyati jarayonidagi til ishlatilishining umumiy qabul
qilingan variantlari tushuniladi. Nutqning normal faoliyati holatiga uning
psixofiziologik mexanizmlarning zaiflashuviga bog’liq holda til normalaridan
chetlashuvi bilan belgilanadi. Kommunikativ nazariya nuqtai nazaridan
qaraganda, nutq buzilishlari bu aloqa vositasining buzilishidir. Bunda individ
bilan jamiyat orasidagi nuqtiy muomalada ko’zga tashlanadigan o’zaro
munosabatlarning buzilgani ma’lum bo’ladi. 1
O`zbekiston Respublikasi Ta’lim to`g`risidagi qonunning 23 -moddasiga
ko’ra rivojlanishda jismoniy yoki psixik kamchiliklarga ega bo`lgan anomal
bolalar ta’lim olish huquqiga ega. Bizning mamlakatimizda anomal bolalarga
yordamni tashkil etish – inson haqida g`amxo`rlik ko`rsatilishining yorqin
namunalaridan biridir. O`zbekistonda anomal va nogiron bolalarga yordamni
tashkil etish maxsus maktab internatlar, professional mehnat kollejlarida maxsus
guruhlar; zaif ko`ruvchi va zaif eshituvchi,o`g`ir nutq nuqlari bor bolalalar uchun
maktabgacha ta’lim muassasalari,maxsus maktab internatlar,o`rta umumiy ta’lim
1
Babayeva D. R. “Bolalar nutqini o’stirish nazariyasi va metodikasi”. Toshkent “Barkamol fayz media”. 2018
2

maktablari qoshida nutqiy sinflar; nutqiy rivojlanishi sustlashgan bolalar uchun
o`rta umumiy ta’lim maktablari qoshida tenglashtirish sinflari,maktab internatlar;
harakat – tayanch a’zolari jarohatlangan bolalar muassasalari, maktab-internat;
o`rta umumiy ta’lim maktablari qoshida logopedik puktlar ishlab turibdi.
Bolalar nutqini rivojlantirishning metodik masalalarini ishonchli tarzda
psixologolingvistik asoslash zamonaviy pedagogik tadqiqotlarga xos jihatlar
hisoblanadi. Rus pedagogika fanining eng yaxshi an’analari ruhida bajarilgan
ushbu tadqiqotlar katta faktik materiallarga ega bo`ladi, bola nutqining obyektiv
qonuniyatlarini aniqlaydi. F.A. Soxin va O.S. Ushakovlarning tasnifidan
foydalangan holda bolalar nutqini psixologik-pedagogik tadqiq qilishni bir nechta
yo`nalishga ajratish mumkin: tuzilmaviy (til tizimining turli tuzilmaviy
darajalarini: fonetik, leksik, grammatik darajalarini shakllanirish), funksional
(kommunikativ faoliyatda tilni egallash ko`nikmalarini shakllantirish); kognitiv
(til va nutq hodisalarini oddiy anglashni shakllantirish).
“Bola nutqini rivojlantirish” hodisasining o`zini va uni boshqarish
jarayonini tahlil qilish maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish
sohasida ishlash uchun pedagoglar maxsus tayyorgarlikdan o`tishlari zarur, degan
xulosani keltirib chiqaradi. Nutqqa oid zamonaviy tadqiqotlar tizimli
yondashuvga ega, bu “u yaxlit bir tizim sifatida mavjud bo`lgan ko`plab tashqi va
ichki munosabatlar” (B.F. Lomov) hodisasini o`rganishda namoyon bo`ladi.
Nutq-til tizimi ko`plab aloqalarga kirishadi, jumladan, ma’noni so`zga
aylantiradigan hamda inson ongi va his-hayajonlari bilan uzviy bog`liq bo`lgan
semantik axborot apparati, psixofizik hodisa (ya’ni, miya vazifasi, jismoniy
tovushlar chiqaruvchi hamda ularni qabul qiluvchi va tabaqalashiruvchi qurilma),
muloqot va ijtimoiy aloqa vositasilari ularning asosiylari hisoblanadilar.
I. BOB Bolalar nutqini rivojlantirishda grammatikaning o rni va ahamiyatiʻ
1.1. Ona tilining maktabgacha ta'limda tutgan o’rni, mohiyati.
3

Mustaqil taraqqiyot yo'lidan dadil borayotgan, huquqiy demokratik
jamiyat qurishga intilayotgan Respublikamizda har bir insonning ozod va erkin,
farovon yashashini ta'minlovchi jamiyat barpo etilmoqda, yoshlarning ilm -
ma'rifatli bo’lishiga barcha imkoniyatlar yaratilmoqda. Ayniqsa, Kadrlar
tayyorlash milliy dasturini hayotga tadbiq etish ta'lim tizimining barcha
bosqichida ona tilining asosiy o’quv predmeti ekanligini, fanlarni egallash uchun
avvalo, ona tilida to’g’ri, ifodali, tartibli va ijodiy fikrlash zarurligini aniq
namoyon etmoqda. Chunki bizning ertangi kunimiz Ozbekiston Respublikasining
Birinchi Prezidenti
A. Karimov aytganlaridek: “Yangicha fikrlaydigan, zamonaviy
mutaxassislarni talab etadi”.
Maktabgacha ta'limning asosiy vazifasi bolalarni maktabda ta'lim olishga
tayyorlashdan iboratdir. Ya'ni bolalar maktabgacha ta'limda aniq bilimlarnigina
emas, fikrlash ko’nikmasini egallashi, tengdoshlari va kattalarning nutqlarini
tushunishlari, ular bilan erkin fikr almashish, hamkorlik asosida faoliyat
Korsatishi talab etiladi. Bolalarning ona tilida obrazli va mantiqiy fikrlashi,
tasavvurlarini nutq orqali to’g’ri ifodalashi o’zini nazorat qilishi, boshqarishi,
kuzatish, eshitish, eslab qolish, umumlashtirish, solishtirish kabi aqliy
tayyorgarlikka ega bo’lishi zarur. Bu vazifani bajarishda, albatta, ona tilida nutq
o’stirish fanining o’rni, ahamiyati kattadir. Chunki til kishilarning o’zaro aloqa
vositasi bo'lib, u barcha kishilar uchun baravar, teng xizmat qiladi, shu bois til
ijtimoiy hodisa bo'lib, jamiyat taraqqiyotidagi o’zgarishlar, yangilanishlar tilda
o’z aksini topadi.
Til birliklari nutqni hosil qiladi, ya'ni har bir inson o’z fikrini boshqalarga
til orqali, til birliklari orqali bayon qiladi, boshqalari fikrini til orqali egallaydi,
tushunadi. Ya'ni nutq tevarak-atrofdagi voqea-hodisalar haqidagi fikr
muloqazalarni boshqalarga yetkazishdir. Shuning uchun til va nutq inson hayotida
muhim ahamiyat kasb etadi. Maktabgacha ta'limda nutq o’stirish metodikasi
fanining o'qitilishi, nutq o’stirish usullarini bilish, har bir yosh guruhda bolalar
4

nutqini o’stirish vazifalarini to’g’ri hal etish imkonini beradi, bolalarni maktabga
tayyorlash vazifasining bajarilishini ta'minlaydi. Yuqorida bayon qilingan
fikrlardan shunday xulosa qilish mumkinki, o’zbek tili qadimiy til sifatida
taraqqiy etgan, jamiyat taraqqiyotining barcha bosqichlarida jamiyat a'zolari
uchun xizmat qilmoqda. 2
Respublikamiz mustaqilligi o’zbek tili taraqqiyotiga ijobiy ta'sir etdi,
tilimiz mustaqillikning mohiyatini ifodalash, ta'lim tizimining barcha bosqichida
ona tili ta'limini takomillashtirishga xizmat qilmoqda. Maktabgacha ta'limda
bolalar nutqini o’stirish ularga ona tilini amaliy o'rganish demakdir.
Nutq o’stirish metodikasi pedagogik fan sifatida 1920 yillargacha
pedagogika fani tarkibida taraqqiy etdi, so’ng mustaqil fan sifatida shakllandi.
Nutq o’stirish metodikasi pedagogik fan sifatida maktabgacha ta'limda
bolalar nutqini o’stirishni puxta egallagan mutaxassis tayyorlashda buyurtmachi
sifatida, ilmiy izlanishlar asosida yaratilgan “Ilk qadam” tayanch dasturini o’quv
jarayoniga joriy etish, nutq o’stirish metodikasi bo'yicha bilim va malakalarni
shakllantirishning nazariy va amaliy jihatdan mutanosibligini ta'minlaydi, nutq
o’stirish usullarini ishlab beradi. Uni takomillashtirish, eng qulay usulni qo'llash
orqali bolalarga ona tilini amaliy o’rgatish, nutqda til birliklaridan foydalanish,
o’zaro nutqiy muloqot munosabatida ona tilida fikrni to’g’ri, ifodalay olish,
tengdoshlari nutqini tinglab tushunish nutqda til birliklarini ajrata bilish (tovush,
so’z) nutq meyyorlarini ishiga mos holda o'rganib borish, unga amal qilish kabi
faoliyatini shakllantiradi.
Demak, nutq o’stirish metodikasi fani maktabgacha ta'limda nutq o’stirish
vazifasini amalga oshiradi, bolalarda ifodali, aniq, lo nda va obrazli so’zlashishni
shakllantirish orqali ona tilini amaliy o’rgatadi, bolalarga ta'lim beradi.
Nutq o’stirish metodikasi fani maktabgacha ta'limda bolalarni og’zaki
nutqini o’stirish, tengdoshlari va kattalar bilan nutqiy muomala malakalarini
2
Fayzullayeva M, Rahimova Z, Rustamova M. “Maktabgacha yoshdagi bolalarning nutqini o’stirish”. Toshkent-
2010.
5

shakllantirish orqali nutqda so’zdan to’g’ri va o'rinli foydalanish, ya'ni nutq va
xulq egasi bo’lish kabi ma'naviy axloqiy sifatlarni, so’zlash odobini egallashni
shakllantiradi.
Nutq o’stirish metodikasi pedagogik fan sifatida rivojlantiruvchi vazifani
bajaradi. Ya'ni usulika bolalar nutqini o’stirish orqali ularning nutq a'zolarini
anatomik-gimnastik mashq qildirish orqali nutqning ravon tushunarli bo’lishini
ta'minlaydi: bolalar tafakkuri, aqliy faoliyatini rivojlantiradi, ularda nutq odobi,
ma'naviy barkamollikni shakllantiradi. Chunki yaxshi rivojlangan nutq tushunarli
ta'sirchan bo'ladi, bola o’z nutqini to’zatib boradi.
Nutq o’stirish metodikasi pedagogik fan sifatida bolalar nutqini
o’stirishning pedagogik qonuniyatlari, pedagogik faoliyatning shakllanishi va
talablarini o'rganadi, nutq o’stirishning eng samarali omillari, vositalarini, usul va
usullarini hozirgi zamon pedagogikasining yutuqlari, ilmiy pedagogik talablari
asosida ishlab chiqadi, ta'limga, fanga tavsiya etadi. Nutq o’stirish metodikasi ana
shu pedagogik vazifadan kelib chiqqan holda pedagogikaning quyidagi asosiy
savollariga javob beradi.
Nimani o’rgatish kerak? Bunda maktabgacha ta'lim ishidagi bolalarda
qanday nutqiy malaka va ko’nikmalarni shakllantirish lozimligini nazarda
tutiladi. Bu vazifa O’zbekiston Respublikasining ta'lim mazmunini zaruriy o’zagi
hisoblangan ta'lim standarti asosida amalga oshiriladi, bunda ta'limning barqaror
darajasini ta'minlash sharti bajariladi. O’quv yuklamalari meyyorga keltiriladi,
tarbiyachi bolalarning o’quv faoliyati darajasi, shaxs sifatlari rivojlanishi, uning
nutqiy faoliyatini nazarda tutgan holda ta'lim jarayonini tashkil etadi.
Qanday o'qitish kerak degan pedagogik savolga javob beradi. Buning
uchun maktabgacha ta'lim yoshidagi bolalarning nutqini o’stirish usul va
usullarini qo'llash imkoniyati, o’rni, qo'llangan usullar samarasi nazarda tutiladi,
usul va usullarni takomillashtirishga zamonaviy texnologiyani joriy etishga
alohida diqqat qilinadi.
6

I.1. Maktabgacha ta’limda nutq o'stirish nazariyasi va metodikasining maqsadi
vazifalari.
“Ta'lim to’g’risi” dagi Qonun, Kadrlar tayyorlash milliy dasturini amalga
oshirishda an'anaviy usullar bilan bir qatorda noan'anaviy, o'yin usulining
qo'llanishi, mujassam mashg’ulotlarni tashkil etilishi, ayniqsa, hozirgi zamon
yaxshi pedagogik texnologiyani ta'limda qo'llash kabilar bunga misol bola oladi.
Nima uchun aynan shunday o'qitish kerak? savoliga usulika fani nutq
o’stirishning nazariy va amaliy asoslangan omillari, vositalarini qo'llash
zarurligini ifoda etadi.
Nutq o’stirish metodikasining asosiy vazifasi tarbiyachilarni maktabgacha
ta'limda nutq o’stirishning ilmiy pedagogik asoslangan, eng samarali natija
beradigan omillari, vositalari va usullarini ishlab chiqish, tarbiyachi, pedagog,
ota-onalarni nutq o’stirish usullari haqidagi bilimlar bilan qurollantirish, eng
qulay usullardan foydalanish, nutq o’stirish mashg’ulotlarini tashkil etish
samaradorligini oshirishga doir bilimlar bilan qurollantirishdan iboratdir.
Nutq o’stirish metodikasining mazmuni maktabgacha ta'limda bolalar
og’zaki nutqini o’stirish, bolalarda kattalar, tengdoshlari bilan nutqiy muloqot,
muomala qilishni bilishga o’rgatishdir. Maktabgacha ta'lim davrida bolalar 2-3
ming so’z boyligiga ega bo’lish va undan foydalanish, eshitganlarini aytib berish,
ko'rganini gapirib berish, suratlarga qarab mazmun bo'yicha hikoya tuzish va uni
aytib berish, asosiy tayanch so’zlar yordamida hikoya tuzishga o’rgatiladi.
Shuningdek, nutqning ifodaliligi, nutq tovushlarini to’g’ri, aniq talaffuz etish,
tilning grammatik shakllaridan nutqda to’g’ri foydalanish, badiiy asarni tinglash,
tushunish, mazmunni eslab qolish va so’zlab berish, asar qahramonlari nutqi
xususiyatlarini ajrata bilish, obrazli bayon etish kabi amaliy intellektga ega
bo’lishni rivojlantiradi, maktabga nutqiy jihatdan tayyorlaydi.
Bu vazifalarni bajarishda nutq o’stirish metodikasi o’zining usulolohik
asosi bolgan pedagogika fani yutuqlariga, g’oyaviy-nazariy asosi bo'lgan milliy
7

g’oya va milliy mafko'ramiz tamoyillariga, Kadrlar tayyorlash milliy dasturiga
asoslanadi. Shuningdek, nutq o’stirish metodikasi maktabgacha ta'limda nutq
o’stirishni tashkil etishda ilg’or pedagoglarning amaliy tajribalari, tajriba-sinov
natijalari, ilmiy- usulik adabiyotlarda tavsiya etilgan fikr- muloqazalarga
asoslanadi natijada yaxshi vazifalarni, muammolarni va tavsiyalarni chuqur talqin
etadi, eng maqbo'lini ta'limga joriy etadi.
Maktabgacha ta’limda Bolalarning nutqini o’stirishfanining vazifalari
quyidagilardan iborat 3
.
Bolalar boglanishli nutqini o’stirish.
Bolalar lug’atini boyitish.
Nutqning grammatik tomonini tarbiyalash, so’zlarning gapda o’zaro
birikishi va gap hosil qilish uchun zarur bo'lgan turli grammatik shakllar,
qo'shimcgalardan foydalanishni o’rgatish.
Nutqning tovush tomonini tarbiyalash, maktabgacha tarbiya yoshidagi
bolalarda nutq tovushlarini to’g’ri talaffuz qilish, ovoz-oqangni tushunish, nutqiy
nafas olishni to’g’ri bajarishni shakllantirish.
Maktabgacha ta'limda bolalarning nutqni tushunish, tinglash malakalarini
shakllantirish, kattalarga nutq orqali murojaat qilish, diologik va monologik
nutqini o’stirish, hikoya tuzishga o’rgatish.
Badiiy adabiyot bilan tanishtirish, badiiy asarlar, ertak, hikoyalarni
o'rganish, kitobga bo'lgan muhabbatni shakllantirish, asar mazmunini tushunish,
obrazlar xususiyati, nutqini ajrata bilishga o’rgatish.
Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni rivojlantirish va maktabga
tayyorlash. Maktabgacha ta’limda Bolalarning nutqini o’stirishfanining mazmuni
quyidagilardan iborat.
Nutq o’stirish metodikasining maqsad vazifalari. Nutq o’stirish
metodikasining fan sifatida taraqqiy etishi, pedagogik fan ekanligi.
Maktabgacha ta'limda bog'lanishli nutq o’stirish metodikasi.
3
S. Nabiyeva. Maktabgacha ta'limda nutq o’stirish metodikasi. O’quv dasturi. Qo'qon 2001-yil.
8

Bolalar so’z boyligini oshirish metodikasi.
Maktabgacha ta'limda bolalar nutqini grammatik jihatdan to’g’ri
shakllantirish metodikasi.
Maktabgacha ta'lim ishidagi bolalarda nutqning tovush tomonini
shakllantirish metodikasi.
Maktabgacha ta'limda badiiy adabiyot bilan tanishtirish metodikasi.
Bolalarni maktabga tayyorlashga doir ishlar metodikasi.
Maktabgacha ta'limda nutq o’stirish ishlarini tashkil etish va unga
rahbarlik qilish.
Nutq o’stirishning asosiy vazifalarini aniqlash, uning mazmunini to'liq
belgilash, nutq o’stirish ishlarini tashkil etishni yengillashtiradi, bolalar nutqini
o’stirishning samarali bo’lishini ta'minlaydi, chunki cginakam oqilona ta'lim bola
ongini ham, xulqini ham o’zgartiradi.
Prezidentimiz so’zlari bilan aytganda: “Ta'lim-tarbiya ong mahsuli, ongni,
tafakkurni o’zgartirmasdan turib ozod va obod jamiyatni barpo etib bo'lmaydi”
Chunki bugungi xalqaro hayot, jamiyat taraqqiyotida har qanday salbiy
faoliyat va muammolarni bartaraf etishda intellektual saloqiyat, aql-idrok, fikr,
ilg’or texnologiyalar hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Demak, “Kuch-bilim va
tafakkurda” (I.A. Karimov).
Maktabgacha ta'limda bolalar nutqini o’stirishga doir barcha ishlar biz
orzu etgan barkamol avlodni, komil insonni shakllantirishga qaratilishi lozim.
III. BOB Nutq tushunchasi va uni rivojlantirish vazifalari.
2.1. Maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish
qonuniyatlari
Nutq- bu tilni ishga solish jarayonidir. Subyektning nutqiy faoliyati ichki
vositasi va uni amalga oshirish usullari sifatida til va nutqni o’z ichiga oladi. Nutq
bu psixik xodisa, kishilarning shaxslararo o’zaro muayyan hamkorligi
9

sharaoitlarida rivojlanadigan, individual xususiyatlarga ega bo’lgan shaxs
mulkidir. Utildan farqli ravishda ijtimoiy-tarixiy sharoitlarda rivojlanadigan xalq
ijtimoy mulki hodisasidir. Ravon nutq - bu kishilarning muloqotini va o’zaro bir
birlarini tushunishlarini ta’minlovchi mazmunan keng yoyilgan fikrdir. Ravon
nutqni fikrlar dunyosidan ajratib bo`lmaydi: ravon nutq – bu fikrlar ravonligidir,
unda bolaning mantiqiy fikrlash, o`zi qabul qilayotganlarini mulohaza qilish va
ularni to`g`ri ifodalash qobiliyati aks etadi. Ravon nutqni shakllantirish, uning
vazifasini o`zgartirish murakkablashib borayotgan bola faoliyati oqibati bo`lib, u
bolaning atrofdagilar bilan muloqotga kirishish sharoiti, muloqot shakliga bog`liq
bo`ladi. Maktabgacha yoshda u muloqot va ta’lim jarayonida shaklllanadi. Ravon
nutqning shakllanishi ilk yoshdan boshlab asta sekin ro`y beradi. Bolalar
hayotining dastlabki yeti yilida atrofdagi kishilar bilan muloqot vositasi sifatida
nutqning paydo bo`lishi va uni rivojlantirish jarayoniga alohida e’tibor qaratish
zarur. Har bir kishi hayotida ravon nutq muhim ahamiyatga ega bo`lib, u uchta
asosiy vazifani bajaradi: individuallararo, ichki individual va umuminsoniy. 4
Til millatning noyob xazinasi bo`lib, doimo og`zaki va yozma holda,
namoyon bo`lgan. Boy, yorqin, maroqli nutq so`zlayotgan kim bo`lishidan qat’i
nazar, nuri hisoblanadi. Tilning olijanob imkoniyatlar nutq orqali nutq jarayonida
ochiladi. Nutq bo`lmas ekan tilning cheksiz imkoniyatlari yuzaga chiqmay
qolaveradi. So`z va g`azal sultoni A. Navoiy til va nutq munosabatlarini shunday
izohlaydi. “Til shuncha sharafi bilan nutqning qurolidir. Agar nutq noma’qul
bo`lib chiqsa tilning manfaatidir”.
Demak, til qanchalik zo`r bo`lmasin, u nutq uchun qurol sifatida xizmat
qilar ekan. Uning kuch, qudrati nutq jarayonida namoyon bo’lar ekan. Agar til
o’q bo’lsa, nutq kamondir. O’qning qudrati, kamonning qudratiga bo’g’liq.
Ma’lumki til inson aqlining, faoliyatining eng oliy va asosiy vositasidir.
Chunki insonni boshqa jonzodlardan ajralib turadigan ham til emasmi?! Shunday
ekan, inson aqliy faoliyatining eng oliy mahsullari tafakkur mevalari til, nutq
4
Safarova R. va boshqalar. “Savodga o’rgatish darslari”. Toshkent “Ma’naviyat”. 2003.
10

orqali ro’yobga chiqadi. Til tafakkur mahsulining hayotga tatbiq etilishi vositasi
bo’luvchi qudratli quroldir.
Nutq vazifasi uning ontogenezdagi haqiqiy rivojlanish jarayoni bosqichini
aks ettiradi, ularning har biri o’ziga xos xususiyatlarga egadir:
1-vazifasi- individuallararo- kishilar o’rtasidagi muloqot vositasidir.
Ushbu holatda nutq og’zaki nutq-monolog, dialog, bir nechta odamlar
suhbatisifatida chiqadi.
2-vazifasi- ichki individual-bu yerda nutq ko’plab nutqiy jarayonlarni
(fikrlash, diqqat-e’tibor, xotira, tasavvur va boshqalar) aniq-tiniq anglash
darajasiga ko’targani hamda shaxsga ruhiy jarayonlarni tartibga solish va nazorat
qilish imkonini bergani holda ularni amalga oshirish vositasi bo’lib xizmat qiladi.
3-vazifasi - umuminsoniy- bu o’rinda nutq alohida bir odamga
umuminsoniy ijtimoiy-tarixiy tajriba xazinasidan axborot olish imkonini beradi.
Ushbu holatda u grafik ramzlari va belgilardan moddiylashtirilgan yozma nutqdir.
Ta’lim muassasalarida o’qitish ikki shaklda amalga oshiriladi: a) erkin
nutqiy muloqotda; b) maxsus mashg’ulotlarda. Dialog ko’proq erkin nutqiy
muloqotda paydo bo’ladi va u bolalar lug’atini boyitishning talaffuzga oid
grammatik ko’nikmalarini tabiiy ravishda rivojlantirish bazasi; ravon nutq
ko’nikmalariga ega bo’lish bazasi hisoblanadi. Dialog maxsus mashg’ulotlarda
o’qitiladi (oyiga 1-2 ta mashg’ulot); Ta’lim muassasalarida bo’lib turgan vaqti
mobaynida bola erkin muloqotda pedagog va boshqa bolalar bilan muloqotga
kirishadi. Uyda esa kattalar bola bilan turli mavzularda dialogga kirishishlari
lozim. Dialogik nutqni (yoki o’g’zaki nutqni) o’rgatish odatda suhbat shaklida,
ya’ni kattalar bilan bola o’rtasida hamda bolalarning o’zlari o’rtasida fikr
almashish shaklida ro’y beradi.
Dialog ravon nutqni rivojlantirishdaga doir maxsus mashg’ulotlar suhbat
metodi (suhbat) va imitatsiya metodi asosida o’tkaziladi. Mazkur metodlar
ko’pincha quyidagi usullar yordamida amalga oshiriladi:
Tayyorgarlik suhbati (so’zlashish) usullari;
11

Teatrlashtirish usullari (imitatsiya, qayta aytib berish).
Tayyorlangan suhbatning quyidagi vazifalari mavjud:
Tog’ridan to’gri bolalarni suhbatlashishga, ya’ni suhbatdoshi so’zlarini
bo’lmasdan tinglash, luqma tashlash uchun qulay paytni kutgani holda o’zini tutib
turish, suhbatdoshi uchun tushunarli qilib so’zlash;
Yo’ldosh- talaffuz va grammatik ko’nikmalarni mashq qilish, ma’lum
so’zlar ma’nosini aniqlashtirish. Suhbat jarayonida tarbiyachi savollar,
topishmoqlar, badiiy so’z kabi turli usullardan foydalanadi. Bu usullarning
barchasi suhbat paytida bilimlarni o’zlashtirish jarayonini yo’naltirish, nutqiy
muloqotni ta’minlash, bolalar fikrlarini, ularning diqqat-e’tiborlarini, xotiralarini,
emotsiyalarini faollashtirishga yordam beradi. 5
1. Maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish qonuniyatlari .
Ma’lumki, bolaning nutqi til qonuniyatlariga to’g’ri amal qilish, kattalar
nutqini idrok etish va o’zining ijodiy faolligi natijasida rivojlanadi.
Shunday qilib, til va nutq maktabgacha katta yoshdagi bolaning
psixologik rivojlanishi hamda dastavval xotirasi, fikrlashi, idrok etishi, hissiyoti
va ehtirosini ta’minlaydigan ikkita muhim vositadir.
Birinchi qonuniyat: Ona tilidagi nutqni idrok etish qobiliyati bola nutq
organlari muskullarining mashq qildirilishiga bog’liq (shuning uchun ham so’z,
ibora va gaplarni talaffuz etishni takomillashtirish uchun nutq organlarini mashq
qildirishga yetarli darajada e’tibor bermoq muhimdir).
Ikkinchi qonuniyat: Nutq ma’nosini tushunish bola tomonidan nutqning
leksik va grammatik qonuniyatlarining o’zlashtirilishiga bog’liq.
Uchinchi qonuniyat: Nutq ifodaliligini o’zlashtirish bolada fonetika,
leksika va grammatikaning ifoda vositalarini tushunishga bo’lgan moyillikka
bog’liq (maktabgacha katta yoshdagi bolalarni nutq ifodaliligini tushunishga
o’rgatish hamda bu hissiyotlarning bola tomonidan o’zlashtirilishiga erishish
lozim).
5
Shodiyeva Q. “O’rta guruhlarda bolalar nutqini o’stirish”. Toshkent . “ O ’ qituvchi ”,1993.
12

To’rtinchi qonuniyat: Nutqni boyitish, avvalo, nutq ko’nikmalarini
takomillashtirishga bog’liq (agar oldingi yosh bosqichida maktabgacha katta
yoshdagi bola nutqini shakllantirish muvaffaqiyatli bo’lgan bo’lsa, undan keyingi
nutqni boyitish jarayoni hamda uni o’zlashtirish oson va tez boradi). Bundan
tashqari, tadqiqotchilar tomonidan nutqni boyitish jadalligi tilni his etish, bilish
imkoniyatlari (sezish, xotira, idrok qilish, fikrlash), iroda kuchining rivojlanishiga
ham bog’liq.
Beshinchi qonuniyat: Nutq meyorlarini o’zlashtirish tilni his etishning
rivojlanishiga
Ma’lumki, ta’limda biror-bir yutuqqa erishish tarbiyaga bog’liq. Shuning
uchun ham maktabgacha yoshdagi bolalarning madaniy xulq-odatlarini
shakllantirishga muayyan darajada e’tibor berish lozim. Ularda yaxshilik,
kamtarlik, adolatlilik, vijdonlilik to’g’risidagi axloqiy tasavvurlarni tarkib
toptirish kerak. Nutqni samaraliroq rivojlantirish maqsadida bolalarning tevarak-
atrof obyektlari (kishilarning hayoti va mehnati, hayvonlar, o’simliklar olami, suv
osti dunyosi) to’g’risidagi tasavvurlarini aniqlash va izchil, rejali tarzda
kengaytira borish talab etiladi. Nutqni rivojlantirishning samaradorligini oshirish
rejasida nafaqat tevarak- atrof obyektlari ustida oddiy kuzatishlar (mushohadalar)
uchun, balki ularni o’rganish uchun ham sayrlar, sayohatlar o’tkazish muhimdir.
Shu o’rinda tevarak-atrof obyektlarini o’rganishda nimalarga erishish
mumkinligini aniqlab olishimiz lozim bo’ladi. Buning uchun, avvalo, nutq
o’stirishga oid tevarak-atrof manbalarining o’zini guruhlashtirish taqozo etiladi.
Tevarak-atrofni o’rganishda (tarbiyachilar yoki ota-onalar tomonidan) bolalar
shunchaki kuzatmasliklari, balki predmetlarni ularning qismlari, elementlarini
ko’rib, jarayonlar, hodisalarni idrok eta borib, ular to’g’risida mulohaza
yuritishlari ham lozim. Bunga erishish uchun tarbiyachi oldiga qiyoslash,
taqqoslash, ajratish, umumlashtirish, tahlil qilish va boshqa shu kabi usullardan
foydalanish vazifasi qo’yiladi. Bundan tashqari, o’rganish jarayonida)
maktabgacha katta yoshdagi bolalarni mehnatning ular uchun qulay bo’lgan
13

turlari (ariqchalarni tozalash, daraxtlar tagini yumshatish, gullarni parvarish
qilish) ga jalb qilish muhimdir. Bunday yondashuv shu bilan bog’liqki, inson
biron narsani o’z qo’li bilan bajarsa, uni ko’proq va to’laroq esda saqlaydi.
Mazkur usul bilan maktabgacha katta yoshdagi bolalarning bog’lanishli nutqidagi
kamchiliklar narsa-predmetlarning nomlarini so’zma-so’z va eslash orqali
to’ldiriladi. Maktabgacha katta yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish ko’p
jihatdan quyidagi narsalarning to’g’ri hal etilishiga bog’liq: 6
- nutqni rivojlantirishga doir didaktik materiallar (tarbiyachi va ota-
onalarning ma’lum maqsadga qaratilgan nutqi, bolalarga o’qib yoki aytib
beriladigan ertaklar, qo’shiqlar, hikoyalar);
- ta’limning didaktik materiallarni o’zlashtirish uchun foydalaniladigan
metod va usullari;
- ta’limni tashkil etish (tevarak-atrof obyektlarini saralash, shunga bog’liq
nutq o’stirishni rejalashtirish).
- o’quv materialining mazmuni, uni o’rganishning ayrim usullari hamda
ularga tegishli tamoyillarga tayanib, tarbiyachi nutq o’stirish bilan bog’liq
bo’lgan barcha ishlarni rejalashtirmog’i zarur.
Biz ayni muammoga oid tadqiqot ishlari olib borish jarayonida nutq
o’stirish borasida quyidagi didaktik tamoyillarga tayanib ish ko’rish yaxshi natija
beradi degan xulosaga keldik:
- nutq organlari hamda qo’lni o’rgatish uchun nutq materialini tushunish;
- nutq ahamiyatini tushunish hamda leksik va grammatik ko’nikmalarni
rivojlantirish;
- nutq ifodaliligini baholash. Buning uchun maktabgacha yoshdagi katta
bolalarda muayyan hissiyotni rivojlantiradigan didaktik materiallarni tanlash
maqsadga muvofiqdir;
6
Qodirova F . R , Qodirova R . M . “ Bolalar nutqini rivojlantirish nazariyasi va metodikasi . Toshkent . “ Istiqlol ” 2006
14

- ona tiliga muhabbat tuyg’usini rivojlantirish tamoyili (bu o’rinda
bolalarga, xususan, nutqda ona tili faktlarini qo’llash an’anasini o’zlashtirish
bo’yicha ta’limni tashkil etish nazarda tutiladi);
- muayyan mavzuga oid yozma nutqni og’zaki nutq bilan qiyoslash;
- nutqning asta-sekin boyib borishi
3. «Bolajon» tayanch dasturida bolalar nutqini rivojlantirishning ilmiy
asosi. Maktabgacha yoshdagi bolalar
rivojlanishiga qo’yiladigan Davlat talablari 2008 yil 28-sentabrdagi XTV
hay’at yig’ilishining 10/4 qarori bilan tasdiqlangan. Bu Davlat talablarini
amaliyotga joriy etish zarurati O’zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi
Maktabgacha ta’lim muassasalari xodimlarini qayta tayyorlash va malakasini
oshirish Respublika o’quv-metodik Markazi 4. «Bolajon» tayanch dasturi yangi
takomillashtirilgan dasturning maqsad, vazifasi bugungi Davlat va jamiyat
boshqaruvining erkinlashuvi
sharoitida, fuqarolik jamiyatining bo’lg’usi shaxslarini barkamol qilib
kamolga yetkazishga bo’lgan talab va ehtiyojini qondirish, amaldagi «Uchinchi
mingyillikning bolasi» tayanch dasturining samarali mazmun-mohiyatinisaqlab
qolgan holda, maktabgacha yoshdagi bolalarni yangi Davlat talablari asosida
tarbiyalashga qaratilgan.
Dastur mazmuni bolalarda ilk bora milliy o’zlikni anglash tuyg’usini
shakllantirish, milliy urf-odatlar, milliy va umummilliy qadriyatlarga hurmat-
ehtiromni kuchaytirish maqsadini ko’zda tutadi. Ushbu dastur O’zbekiston Xalq
ta’limi vazirligi YUNISEF xalqaro tashkiloti bilan hamkorlikda o’tkazgan uch
bosqichlik tajriba-validatsiya sinovlaridan samarali o’tgan. «Bolajon» tayanch
dasturi bugungi kunda maktabgacha ta’lim sohasining barcha yo’nalishlari ushbu
meyoriy hujjatlar bilan ta’minlanganligi va ular XTVning elektron saytlarida
yoritilganligi bois, yangi tayyorlangan takomillashtirilgan nashrga ushbu hujjatlar
kiritilmadi. «Bolajon» yangi tayanch dasturi yaxlit holatda, to’ldirish va
qo’shimchalar bilan 12 bosma taboqni tashkil etadi. «Bolajon» yangi
15

taomillashtirilgan tayanch dasturi maktabgacha yoshdagi bolalarga 4 yo’nalish 3
bosqichda ta’lim-tarbiya berish maqsadini ko’zda tutgan:
1. Jismoniy rivojlantirish, o’z-o’ziga xizmat va gigiyena;
2. Ijtimoiy-hissiy rivojlantirish;
3. Nutq, o’qish, savodga tayyorgarlik;
4. Bilish jarayoni, atrof-olam to’g’risidagi bilimlarga ega bo’lish va uni
anglash Misol. Bolaga tavsiya etilgan ertak yoki hikoyani qayta hikoya qilib bera
olishini aniqlash. «Zumrad va Qimmat», «Bo’g’irsoq», «Ikki echki», «Ur,
to’qmoq», «Yechki bolalari», «Toshbaqa bilan chayon» kabi ertak va
hikoyatlardan uchtasini taklif etiladi. Bola ertakni eslay olmasa, shu ertaklarga
ishlangan rasmlar havola qilinadi.
Bolalar hikoyasi quyidagi ko’rsatkichlar asosida tahlil qilinadi:
- hikoyani mustaqil bayon qilish (kattalarning yordamisiz).
- matn mazmunining to’liqligi;
- matnni bayon qilishda izchillik;
- ifoda vositalaridan foydalanish ko’nikmasi;
- nutqning ravonligi.
Tevarak-atrofdagi narsa-predmetlarga oid matnni qayta hikoya qilib
berishda bolalar nutqida quyidagi kamchiliklar uchrashi mumkin.
- bolalar ertakni yordamchi savollar bermasdan turib mustaqil hikoya qila
olmaydi;
- matndagi so’zlarga taqlid qilib so’zlaydi;
- ba’zi muhim voqealarni tushirib qoldiradi;
- bir oz to’xtab-to’xtab hikoya qiladi, nutqda uzilish bo’ladi;
- nutqda ifodalilik yetishmaydi:
- bir xil tezlikda, bir xil tovushda hikoya qiladi;
- o’zicha ba’zi so’zlarni qo’shib, ma’nosiz hikoya qiladi;
- kattalar yordami vositasida hikoya qiladi;
- hikoya qilish jarayonida matn ma’nosini o’zgartirib yuboradi;
16

- mantiqiy izchillikka rioya qilmaydi.
Bolalarga «Mehmonda», «Uycha», «Maktabga yo’l» mavzulari va ularga
ishlangan rasmlar tavsiya etiladi. Hikoya qilish jarayonida yo’l qo’ygan xatolari
va yutuqlari aniqlanadi.
Mazkur MTMda bolalarning nutqini kuzatganda quyidagilar asosiy mezon
sifatida olinadi:
- tavsiya etilgan matnni hikoya qilishda voqeani kattalarning
yordamisiz, mustaqil bayon eta olishi;
- matn mazmunini to’liq ifodalay olishi;
- matn mazmunini bayon qilishda izchillikka rioya qilishi;
- ifoda vositalaridan foydalana olishi;
- nutqning ravonligi, tezligi;
- jumlalarning grammatik jihatdan to’g’ri tuzilganligi;
- nutq madaniyatiga rioya etishi.
Bolalarning nutqini o’rganishning eng qulay usuli, shubhasiz, suhbat
metodi hisoblanadi. Shuningdek, bolalarning tevarak-atrofda mavjud bo’lgan
narsalarni kuzatish va ularni tahlil etish, ular haqida sayrlarda uyushtirilgan
savol–javoblar ham muhimdir. Shu bilan birga, bolalarning bog’lanishli nutqini
o’rganishda ularning tarjimai holi yuzasidan olib boriladigan kuzatishlar ham
muhim ahamiyat kasb etadi.
So’zlarni tushunishni o’rgatishda bolalarga nafakat ular karab turgan
narsalarning va ularning o’zlari bajarayotgan harakatlarning nomini aytish, balki
bolalarga ushbu narsalarni ataylab ko’rsatish va ularni kiziktirish zarur. Bu usul
«ko’rsatib, nomini aytish» usuli deb ataladi.
Ko’pincha bolani biron-bir narsa nomini tushunishga undashda katta
yoshli odam undan so’raydi: «falon narsa kaerda?», birok biz uni amaliy ish bilan
mustahkamlamasak, ya’ni «ko’rsatib, nomini aytmasak», bola narsa bilan uning
nomi o’rtasidagi bizga zarur bo’lgan shartli alokani o’rnata olmaydi, o’z-o’zidan
u ushbu so’z ma’nosini tushunmaydi. «Falon narsa kaerda» degan savol bilan
17

bolada u tushuna oladigan so’zlarni mustahkamlashda foydalanish mumkin.
Masalan, «soat» deganimizda bola ko’zlari bilan soatni izlay boshlasa, undan soat
kaerdaligini tez-tez so’rab turish lozim. Birok bu o’rinda savol emas, aynan soatni
ko’rib va eshitib kabul kilish vaktlarining bir-biriga mos kelishi birlamchi
ahamiyatga egadir. 7
Ammo katta yoshli odamning fakatgina ushbu usul mohiyatini tushunishi
hali yetarli emas. Uni turli hayotiy vaziyatlarda bolaga kizikarli kilib ko’llashni
ham o’rganish zarur: bunda katta yoshli odamning nutki birmuncha o’ziga xos
bo’ladi. Katta yoshli odam bola bilan suhbatlashar ekan, u bolani tushunishga
undayotgan so’zni hadeb bir xil ohangda kaytaravermasdan iboralarni ham aytishi
lozim. Ko’rsatilayotgan narsa bilan bog’lanishi lozim bo’lgan so’zni alohida
ohang, so’zdan oldin va so’zdan keyin kiska, birok ahamiyatli bo’lgan
pauzalardan foydalanish, uni ko’p marta talaffuz kilish lozim. Ushbu usuldan
(«ko’rsatib, nomini aytish») foydalangan holda katta yoshli odam bolaga ayrim
o’yinchoklar, shaxsiy gigienaga oid narsalar, ovkat yeyish bilan bog’lik buyumlar
nomlarini tushunishni o’rgatishi darkor. Bolaga ko’rsatilayotgan narsa kanchalik
kizikarli bo’lsa, u narsalar bilan shunchalik keng va ko’p tanishishi (ko’l
tegizishi, ushlab ko’rishi, ko’lga olishi, kimirlatishi, biron narsaga urib ko’rishi,
agarda taom bo’lsa – ta’mini ko’rishi) mumkin.
Gigienik jarayonlarda, kiyinish, ovkatlanish, o’ynash vaktida bolaga
so’zlarni tushunishni o’rgatish uchun ko’p imkoniyatlar paydo bo’ladi.
Harakatni anglatuvchi so’zlarni («ko’rsat», «takkilat», «tashla», «karsak
chal» va boshk.) tushunishni o’rgatishda bu so’zlarni ushbu harakat bola yoki
katta yoshli odam tomonidan amalga oshirilayotgan paytda aytish lozim. Zarur
so’zni aytishda bolaning ko’lidan ushlab, tegishli harakatni bajarib ko’rish
mumkin. So’zni tushunishni mustahkamlash uchun kichkintoyga «ko’rsat»
deganda katta yoshli odam nomini aytgan narsani barmog’i bilan ko’rsatishni va
«ber» deganda katta yoshli odam nomini aytgan narsani olib berishni o’rgatish
7
Sharipova M.B, Nizomova SH.SH. “Bolalar nutqini o’stirish” maruzalar matni. Buxoro. 2019-2020 o’quv yili
18

zarur. Bu usullarni asosan bolalar taniydigan va nomlarini tushuna boshlagan
narsalarga nisbatan ko’llash mumkin. Aynan bitta so’zda uzok to’xtalib kolib
ketmaslik kerak, balki uning sonini asta-sekin kengaytirib borish, ayni paytda
ilgari o’zlashtirilgan so’zlarni ham unutmaslik lozim.
2.Til tafakkur quroli va muomala vositasi. Til millatning noyobxazinasi
bo’lib doimo og’zaki va yozma holda namoyon bo’lgan. Boy, yorqin, maroqli,
nutq so’zlayotgan kim bo’lishidan qatiy nazar, uning nuri hisoblanadi. Tilni
oliyjanob imkoniyatlari nutq orqali, nutq jarayonida ochiladi. Nutq bo’lmas ekan
tilning cheksiz imkoniyatlari yuzaga chiqmay qolaveradi. So’z va g’azal sultoni
A. Novoiy til va nutq munosabatlarini shunday izoxlaydi. «Til shuncha sharafi
bilan nutqning qurolidir. Agar nutq noma’qul bo’lib chiqsa tilning manfaatidir».
Demak. Til qanchalik zo’r bo’lmasin, u nutq uchuun qurol sifatida xizmat
qilarkan. Uning kuch qudrati nutq jarayonida namoyon bo’lar ekan. Agar til o’q
bo’lsa, nutq kamondir. O’qning qudrati, kamonning qudratiga ham bog’liq.
Buyuk bobomiz A. Novoiy so’zga shunday baho berganlar. «So’zdirki, nishon
berur o’likka jondin, So’zdirki, berur jonga xabar jonondin. Insonki so’z ayladi
judo hayvondin, Balki, guhari sharifroq yo’q ondin». Qadimgi sharq
pedagogikasining ajoyib asarlaridan biri «Qobusnoma»da ham til va nutqqa
alohida e’tibor berilganki, ular hozir ham o’z ahamiyatini yo’qotmaganini
ko’ramiz. Kaykovus barcha hunarlar ichida so’z hunari – notiqlikni a’lo deb
biladi: «Bilinki hamma xunardan so’z xunari yaxshi». Shuning uchun ham kishi
suxandon va notiq bo’lishni takidlaydi. Muallif notiqlikni egallashning yo’lini
tinimsiz mehnat va o’rganish deb uqtiradi.
Hikoyat: «Shunday deb eshitdimki, bir kecha Xorun ar-Rashid bir tush
ko’rdi. YA’ni, og’zidagi hamma tishlari to’kilib tushgan emish. Ertalab turib bir
ta’birchini chaqirib bu tush ta’biri nima ekanini so’radik., Ta’birchi dedi: Ey amir
al mo’min sening huzuringda barcha qarindosh-urug’laring o’ladi, sendan boshqa
hech kishi qolmaydi».
19

Xorun ar Rashid dedi: «Mening yuzimga shunday dard anduh bilan
to’lgan so’zni aytasanmi? Agar mening qarindoshlarim o’lsalar men nima ish
qilaman? Va qanday qilib kun kechiraman? - deb ta’birchini yuz tayoq urishga
buyurdi. So’ngra boshqa bir ta’birchini chaqirdi va tushining ta’birini so’radi.
Ta’birchi dedi: Ey amir al mo’min, sening umring barcha qarindoshlaringning
umridan uzun bo’ladi. Xorun ar Rashid dedi: «Barcha aqlning yo’li birdir va
ikkovining ta’biri bir yerdan chiqadi, ammo yuqoridagi ta’birchining iborasi bilan
keyingi ta’birchining iborasi orasidagi farq kattadir», – dedi va Xalifa keyingi
ta’birchiga yuz tilla berishini buyurdi.
Ey farzand, so’zingni yuzi va orqa tomonini bilgin, ularga rioya qilgin.
So’zlaganda ma’noli gapir, bu notiqlikning alomatidir. Agar gapirgan vaqtingda
so’zing qanday ma’noga ega ekanligini bilmasang, qushga o’xshaysan, bunday
qushni to’ti deydilar. To’ti ham so’zlaydi, ammo so’zining ma’nosi bo’lmaydi.
Shunday kishini notiq (suxango’y) deymizki, uning har bir so’zi xalqqa tushunarli
bo’lsin va xalqning har so’zi unga ma’lum bo’lsin. Bunday kishilar oqil (aqlli) lar
qatoriga kiradi.
…Bilgan so’zingni o’z joyila ishlatgin, vaqtni bekor o’tkazmagin. Agar
vaqtni bekor o’tkazsang, donishmandlikka putur yetkazgan bo’lasan. Hamma
vaqt to’g’ri so’z gapir, be’sanilikni da’vo qilguvchi bo’lmagin, bilmagan ilmdan
gapirmagil, shunda ilmdan non talab qilma. Har qanday talabing bo’lsa, билган
илм, маърифат ва хунардан ҳозир бўлади. Билмаган илм, маърифат ва
хунарни билмаган деб даъво қилсанг неч нарса ҳосил бўлмайди ва
беҳудазахмат чекасан.
Maktabgacha ta’lim uzluksiz ta’lim tizimidagi boshlang’ich bo’g’in
hisoblanadi. O’zbekistondagi rus tilida ta’lim oluvchi maktabgacha ta’lim
muassasalarining o’ziga xos xususiyati – undagi tarbiyalanuvchilarning ko’p
millatliligi – ko’proq – turk millati vakillari, eng avvalo o’zbek bolalarining
ko’pligidir. Shundan kelib chiqqan holda ushbu bolalarga ta’lim berishga nisbatan
20

yondashuv rus tili ular uchun ona tili hisoblangan kichkintoylardan farq qilishi
lozim.
L.S.Vыgotskiy o’z asarlarida ko’p bor ta’kidlaganidek, «tarbiyaning
yo’naltiruvchi ahamiyati hech qaerda bola nutqi va uning intellektual rivojlanishi
taqdiri uchun bolalar aholisining ikki tilliligi yoki ko’p tilliligi holatidagidek hal
qiluvchi ahamiyat kasb etmaydi. Ta’lim rivojlanishdagi yangilik vujudga
kelishining manbai hisoblanadi va u doimo rivojlanishdan oldinda yurishi zarur» 8
.
Shundan kelib chiqqan holda, maktabgacha yoshdagi bolalarga o’zga tilni
o’qitish modeli motiv, maqsad, fikr va uning xususiyatlari – avtomatizm,
barqarorlik, moslashuvchanlik, mustaqillik kabi nutqiy harakat tamoyillarini
hisobga olgan holda jiddiy psixolingvistik poydevor asosida qurilishi lozim.
Bola o’z ehtiyojlarini, intilishlarini ifoda qilish uchun so’zlashishni
boshlashi zarur. Zero bu ehtiyojlarning qondirilishi bola organizmi, uning
rivojlanishi uchun hayotiy muhimdir, lekin u bu ehtiyojlarni uning o’zi,
kattalarning yordamisiz, qondira olmaydi. Muayyan til muhiti ushbu muhitga mos
bo’lgan nutq mexanizmlari faoliyatini rag’batlantiradi.
Chet tilda so’zlashni boshlash, ya’ni unda mustaqil fikrlarni tuzish uchun
tildan foydalanishning muayyan qoidalarini o’zlashtirib olish lozim.
Hozirgi zamon sharoitida inson faoliyati uchun zarur bo’lgan axborot
hajmining beqiyos darajada ortib borayotganligi ta’lim oldiga yangi talablarni
qo’yadi. Gap qandaydir dalillar, bilimlar va hattoki ko’nikmalar to’plami haqida
emas, balki ta’lim natijasida bilimni, malaka, ko’nikmalarni mustaqil egallash va
ularni ijodiy ravishda qo’llay olish qobiliyatlarini hosil qilish to’g’risida
bormoqda. O’qishni o’rgatish – bugungi kunda ta’lim oldida turgan eng dolzarb
vazifadir.
Tilni o’rganish ushbu til vositalari yordamida o’zi xohlagan mazmunni
uzata olishni anglatadi. Tilni o’rganishni o’rgatish ushbu til borliqni aks
ettiradigan usullarni izlashni o’rgatishni anglatadi, ya’ni o’qishda til materiali
8
Выготский Л.С. К вопросу о многоязычии в детском возрасте. //Асарлар тўплами. – М., 1983. 3-жилд.
329-337-бет
21

bilan tahliliy ishlarga alohida o’rin ajratilishi va bu ish boshqariladigan bo’lishi
darkor.
O’zga tilda so’zlashni boshlash uchun ushbu tilga mos keladigan
qobiliyatni shakllantirish, tegishli qoidalar tizimini o’zlashtirish lozim.
Til qobiliyati faqat nisbatan keng faoliyat doirasidagina, ya’ni predmetli
faoliyatda, muloqotdagina rivojlanadi. Bola so’zlarni o’zi hoxlagani yoki unga
buni majbur qilishayotgani uchungina emas, balki unda bunga keskin hayotiy
ehtiyoj mavjud bo’lgani uchun ham tahlil qilib, esda saqlab qoladi. So’zni esda
saqlab qolmadimi – demak, xohlagan narsaning nomini ayta olmaydi, so’rashni
o’rganmadimi – demak, unga hech narsa berishmaydi, ko’plik sonlarni aytishni
o’rganmadimi – demak, unga bir nechta o’yinchoq o’rniga faqat bittagina
o’yinchoq berishadi.
Begona tilni o’rganib olishning psixologik qonuniy yo’li – bu «nutqning
anglab etish va maqsad bilan bog’liq oliy, murakkab xususiyatlari rivojlanadigan,
va faqat keyingina begona nutqdan ixtiyoriy ravishda, erkin foydalanish bilan
bog’liq eng oddiy xususiyatlar paydo bo’ladigan» yo’ldir.
Chet tilini o’zlashtirish qonuniyati o’zga tilni egallashning
umumpsixologik vaziyati – ixtiyoriylik, anglab etganlik va maqsad bilan
bog’liqdir. Bu psixologik vaziyatni inkor etmagan holda, bolani u ona tilini
o’zlashtirish uchun borgan yo’ldan olib borish zarur. 9
Yangi bilimlar va harakatlarni o’zlashtirishni boshqarish konsepsiyasi
(P.YA.Galperin, N.F.Talizina) asosida ta’lim berilayotgan bolani (o’quvchini)
harakatlarning alohida namunalarini namoyish qilish emas, balki
umumlashtirilgan usullari bilan tanishtirish samarali metod hisoblanadi. Bu eng
avvalo, shuni anglatadiki, o’quvchiga u yoki bu til hodisasini shunchaki
majburlash, shunchaki qandaydir til mashqlarini bajarishni buyurish, shunchaki
«berilgan mavzu asosida suhbatlashish»ni taklif qilish emas, balki bolani
9
Babayeva D.R. “Nutq o’stirish nazariyasi va metodikasi” o’quv- uslubiy majmua. Toshkent-2018.
22

(o’quvchini) tegishli faoliyatga jalb qilgan holda, ushbu faoliyatning motivini
kafolatlash lozim.
Muloqotga bo’lgan ehtiyoj har doim muayyan vaziyatda yuzaga keladi.
Nutqiy harakat muayyan maqsadda amalga oshiriladi, ya’ni so’zlayotib, biz
suhbatdoshimizga muayyan darajada ta’sir o’tkazishni ko’zlaymiz.
Nutqiy harakat alohida operatsiyalardan, eng avvalo biz istayotgan fikrni
bera oladigan so’zlarni tanlashdan iboratdir. Har qanday til so’zlari minglab
kombinatsiyalarga birlashishi mumkin va so’zlovchi bu so’zlarni mazkur fikrni,
ya’ni fikr konstruksiyasini berish uchun bir-biri bilan bog’lash, gap tuzish uchun
zarur bo’lgan grammatik elementlarni (qo’shimcha, old qo’shimcha, suffikslar)
tanlash imkonini beradigan usulni topishi zarur. Fikr bildirish jarayoni kerakli
tovushlarni va ularning birikmalarini talaffuz qilish, fikrlarni kerakli ohangda
aytish bilan nihoyasiga etadi.
Fikrni hosil qilish jarayonida ushbu operatsiyalar bir zumda amalga
oshiriladi. Ammo ularni ham tahlil qilish, ham o’qitish maqsadlarida ajratish
zarur, chunki ulardan birini amalga oshirishni bilmaslik noto’g’ri fikr hosil
qilishga yoki uni umuman hosil qila olmaslikka olib keladi. Nutqiy faoliyat
motivlari va maqsadlari doimo nutqdan tashqarida yotadi; biron narsani aytish
istagi, bundan ko’zlangan maqsad odatda, biron-bir nutqiy faoliyat – o’yinlar,
ta’lim, mehnat va hokazolar doirasidagi muloqotlarda vujudga keladi.
So’zlar tartibini, ularning fikrdagi bog’lanishini tanlashdan tashqari
«grammatik mashqlar»ni ham bajarish lozim. Rus tilida iltimosni (buyruqni)
ifodalash, harakatga undash uchun buyruq mayli f’elining maxsus shakli bo’lmish
– day foydalanidadi. Xushmuomalalik talablari mazkur fe’lni ko’plik son shaklida
qo’llashni talab qiladi, buning uchun alohida grammatik element zarur – day – te .
Hattoki, eng oddiy fikrni hosil qilish jarayoni ham murakkab va ko’p
bosqichlidir. Boshqa kishi bildirgan fikrni qabul qilish va tushunish jarayoni ham
shu tarzda kechadi. Tinglash, tushunish va so’zlash - aynan bir nutqiy
faoliyatning uch turi bo’lib, ular o’xshash ichki psixologik tabiatga ega va aynan
23

bir xil sharoitlarni talab qiladi. Fikrni hosil qilish ham va uni qabul qilish ham
ichki nutq ishtirokida ro’y beradi. So’zlash va nutqni tushunish til tizimini, ya’ni
mazkur til muayyan til hodisalarini va borliq munosabatlarini beradigan usullar
tizimini o’zlashtirishni talab qiladi.
Nutqiy ko’nikmalarning muhim xususiyati shundaki, ular yangi, hali
uchramagan til birliklariga oson ko’chib o’tadi. Bu «Til sezgisi» deb ataladigan
va nutqda to’g’rini noto’g’ridan ajratib olish hamda nutqiy ko’nikmalarni
notanish materialda qo’llash, uni darhol tahlil qilish, yangilikni til
ko’rinishlarining ma’lum bo’lgan biron-bir toifasiga o’tkazish (masalan, yangi
so’zning turini, uning sonini, fe’l turlarini aniqlash va boshq.) imkonini beruvchi
hodisadir.
Nutqiy muloqot til birliklarini fikrga aylantirishni nazarda tutadi. Nutqiy
muloqotning doimiy o’zgarib turuvchi vaziyatlari bizni hali uchramagan iboralar
hamda ularning kombinatsiyalari, majmualar, matnlarni yaratish va qabul qilish
zaruratini yuzaga keltiradi. Bu vaziyatning o’zgarishi yangi fikrlarning paydo
bo’lishi, demak, uni til vositalari orqali ifodalashni talab qilishi bilan bog’liqdir.
Aynan muayyan vaziyatdan kelib chiqqan holda nutqiy qarorni topa olish
qobiliyatini shakllantirish o’zga tilni o’rgatishdagi eng qiyin va ayni paytda zarur
vazifadir.
Nutqiy faoliyatning yuqorida aytib o’tilgan xususiyatlari yoshdan qat’iy
nazar, chet tiliga o’qitishning asosiy psixologik, pedagogik shart-sharoitlarini
tashkil qiladi. Bu – so’z va harakat birligi, nutqni tushunish va uni hosil qilishdagi
nutqiy malaka va ko’nikmalarning tabaqalashuvi; operatsiyalar va harakatlarni
bosqichma-bosqich shakllantirish; yakka va jamoaviy topshiriqlarni navbatma-
navbat berish, vaziyatlilik va ko’rgazmaviylikka tayanish; motivlilik;
maktabgacha yoshdagi bolalarga o’zga tilni o’qitish jarayonida hisobga olish
zarur bo’lgan o’rganuvchining katta yoshli odamga – o’rgatayotgan til egasiga
bo’lgan ijobiy munosabatidir.
24

Nutqiy funksiyaning qayd etib o’tilgan xususiyatlari bolalikda bolaning
tilni qanchalik engil va oson o’zlashtirishini belgilab beradi.
Mamlakatimizda va chet el maktabgacha ta’lim muassasalarining o’zga til
sifatida rus tilini o’qitish borasidagi tajribalari (F.R.Qodirova, 1989;
R.M.Qodirova,1990; G.Jumasheva, 1996; L.R.Mirjalolova, 2002;
N.SH.Nurmuhamedova, 2004; A.M.SHaxnorovich, 1993; E.YU.Protasova, 1996
va boshq.) shuni ko’rsatdiki, rus tilining bironta ham konstruksiyasi darhol va
to’liq o’zlashtirilishi mumkin emas, bu amaliy malaka va ko’nikmalarni
bosqichma-bosqich egallashning uzoqqa cho’ziladigan va murakkab jarayonidir:
nutq oqimida konstruksiyani tanib olish va ushbu konstruksiyaga kiruvchi so’zlar
qo’shilgan munosabatlarnigina tushunish; kerakli so’z shakllarini hosil qila olish
qobiliyati; masalan, mustaqil so’zlarni (otlarni) olmoshlar bilan, savol bo’lmagan
so’zlarni so’roq so’zlar bilan o’rnini almashtirish orqali bu konstruksiyalarni
o’zgartira olish.
Maktabgacha yoshdagi bolalarga boshqa tilni (rus, o’zbek, ingliz va
boshq.) o’qitish jarayonini yosh xususiyatlarini, ta’limning psixologiya,
pedagogikaga oid tamoyillarini hisobga olgan holda, qurish zarur. Bu shuni
anglatadiki, birinchidan, nutq mazmuni qiziqarli va mazmunli bo’lishi, bolaning
yosh imkoniyatlari, qiziqishlari va ehtiyojlari doirasiga mos kelishi lozim. Folklor
asarlari, bolalar adabiyotning eng yaxshi namunalari mazmunning yosh
qiziqishlarini hisobga olgan holda tanlanishiga o’ziga xos misol bo’la oladi.
Nutqiy faoliyatning o’ziga xos psixologik xususiyatlarini tahlil qilish
maktabgacha yoshdagi bolalarga o’zga tilni (rus, o’zbek va boshq.) o’qitish
metodikasi uchun zarur bo’lgan xulosalarni chiqarish imkonini beradi:
- Ta’limning boshidan boshlab so’zlash va tushunishning faol jarayoni
sifatida bolalarning o’rganilayotgan tildagi nutqiy faoliyatini shakllantirish zarur.
Bu talab shuning uchunki, so’zlash va tushunish bitta umumiy psixologik
asosga – til qobiliyatiga ega (qisman bir-biriga mos keluvchi ichki jarayonlar).
25

- Ta’lim metodikasi nutqiy harakat tamoyillariga asoslanmog’i lozim.
SHuni unutmaslik kerakki, har qanday nutq tovushlarini talaffuz qilish ham nutq
bo’lavermaydi (garchi bu yaxlit matnlar bo’lsa ham). Bolaning o’rganilayotgan
tilda aytayotgan so’zlari faqat bir qator shart-sharoitlarga rioya qilingan
taqdirdagina nutqiy harakat natijasi bo’ladi: o’rganuvchida ichki motiv (nima
uchun u buni aytishi kerak), maqsad (nima uchun buni aytish lozim, buni aytish
natijasida nima ro’y beradi), fikr (qaysi mazmunni so’z bilan aytish kerak)
bo’lishi lozim.
- O’quv jarayonini shunday qurish lozimki, unda bola harakatlari
ta’limning har bir daqiqasida haqiqatdan ham nutqiy bo’lsin.
- Metodik jihatdan to’g’ri o’qitish natijasida bolalarda o’rganilayotgan til
materialida ularsiz har qanday, hattoki eng oddiy fikrni ham tuzishning (so’zlarni
tanlash, ularni o’zgartirish, konstruksiyani tanlash, «grammatik majburiyatlar»ga
rioya qilish, ushbu grammatik majburiyatlarga muvofiq holda so’zlarni
o’zgartirish va boshq.) imkoni bo’lmagan nutqiy ko’nikmalar shakllantirilishi
mumkin.
Nutqiy ko’nikma faqat yangi, bola hali uchramagan so’zlar va nutqiy
vaziyatlarga ko’chirilgan taqdirdagina shakllantirilgan, deb hisoblanishi mumkin.
O’zga tilni o’qitishning maktabgacha davrida o’rganilayotgan tilda
muloqot qilishning dastlabki ko’nikmalari, nutqiy vaziyatda yo’nalish topa olish
ko’nikmasi, ushbu vaziyat asosida mazmuni va nutqiy ifodalanishi jihatdan eng
oddiy fikrni yaratish ko’nikmalari hosil qilinishi darkor. Aks holda, ta’lim tayyor
ibora va dialoglarni qotib qolgan va shuning uchun sun’iy bo’lgan vaziyatlarda
yod olishdan iborat bo’lib qoladi va bunda bola o’rganilayotgan tilda real
muloqot qilish sharoitlarida ilojsiz bo’lib qoladi.
F.R.Qodirova tomonidan o’tkazilgan tadqiqotda nutqli vazifalar qo’yilgan
ijodiy o’yinli mashqlar asosida bolalarning o’zga (rus, o’zbek) tilni bilish darajasi
keltirilgan. 5 yoshdan 6 yoshgacha bo’lgan bolalar (katta guruh) bilan uchta
leksik mavzu, ya’ni: «O’yinchoqlar», «Hayvonlar» (uy va yovvoyi hayvonlar),
26

«Gullar» (jami 7 ta mashq) bo’yicha nutqiy mashqlar o’tkazildi. 6 yoshdan 7
yoshgacha bo’lgan bolalar (maktabga tayyorlash guruhi) bilan quyidagi uchta
leksik mavzu, ya’ni «Bizning uyimiz», «Bayramlar va dam olish», «Yil fasllari»
mavzulari bo’yicha nutqiy mashqlar o’tkazildi.
Bolalar nutqini tadqiq etish chog’ida maktabgacha yoshda so’z ustida
ishlashni bolalar nutqi tuzilmasini rivojlantirishning muhim sharti, deb
hisoblaydigan O.S.Ushakova va E.M.Strunina (semantik metod) metodikalaridan
foydalanildi. Mazkur ish ular tomonidan boshqa nutqiy vazifalarni hal etish bilan
o’zaro bog’liq holda ko’rib chiqiladi. So’zni erkin egallash, uning mazmunini
tushunish, so’zni qo’llashning aniqligi grammatik tuzumni, tovushli nutqni
o’zlashtirishning, shuningdek, ravon fikrni mustaqil tuza olish qobiliyatini
rivojlantirishning zarur sharti hisoblanadi.
Bolani har tomonlama rivojlantirish uning insoniyat tajribasi, bilimlari,
qobiliyati va madaniyatining saqlovchisi bo’lgan kattalar bilan muloqoti tufayli
insoniyatning ko’p asrlik tajribasini o’zlashtirish asosidagina amalga oshiriladi.
Bu tajribani faqat insoniy muloqotning eng muhim vositasi – til orqaligina berish
mumkin. Til – hayotimizning ajralmas qismi bo’lib, biz unga o’z-o’zidan bo’lishi
shart bo’lgan narsa sifatida qaraymiz. Tilning o’zi nima, biz unda qanday
so’zlayapmiz, biz qanday qilib so’zlashni o’rganishimiz haqida esa unchalik ko’p
o’ylab ham o’tirmaymiz. Bilimni uyushtiruvchi boshlang’ich bosqich sifatida
chiqadigan nazariya tilda shakllanadi, bu esa bilish jarayonida tilga alohida o’rin
beradi va shu bilan til haqidagi fan oldida yangi ilmiy ufqlarni ochadi, uni
o’zining gumanitar mohiyati haqida orzu-xayollarga berilgan holda doimo tinch-
osuda va jimgina o’tiradigan burchagidan chiqishga majbur qiladi.
Insonning yana bir o’ziga xos xususiyati, o’ziga xos insoniy ehtiyoji
mavjud, bu – boshqa odamlar bilan muloqotga ehtiyojmandlik, «emotsional
muloqotga ehtiyojmandlik»dir (K.Obuxovskiy). Aynan shu ehtiyoj tufayli dastlab
til paydo bo’lgan. Muloqotga ehtiyojmandlik doimo tilni egallashga olib keladi.
Bolaning so’zlashni o’rganishining sababi shuki, unga kattalar bilan birgalikdagi
27

faoliyatda ishtirok etishga to’g’ri keladi, buning uchun esa bolaning unga nimalar
deyishayotganliklarini tushunishi va o’zi ham so’zlashi lozim. Bu o’rinda tilning
uch sifati (tajribani jamlash va sintez qilish – fikrga jamlash – muloqotni amalga
oshirish) haqida so’z yuritish mumkin (V.A.Zveginsev). Tilni tadqiq qilish
mustaqil, umumilmiy qiziqishdan tashqari ko’plab dolzarb amaliy vazifalarni hal
etishda ulkan ahamiyatga egadir.
Maktabgacha yoshdagi bolalarda og’zaki nutqni rivojlantirish tamoyillari,
unga qo’yilgan talablar, usullari, shakllari, nutqni rivojlantirish muammolari,
barkamol avlod tarbiyasida nutqni to’g’ri shakllantirish yo’llari va ish
samaradorligi. Zamonaviy pedagogik texnologiya. Ta’lim-tarbiya jarayonini
ilmiy asosda tashkil etish, va uning tamoyillari, qonuniyatlari. Maktabgacha
yoshda bo’lgan bolalarda og’zaki nutqni rivojlantirish ishiga tayyorlashdan
iboratdir.
Bolalar o’rtasidagi o’zaro munosabatlar tizimi birgalikda uyushtiriladigan
o’yinlarda yuqori darajada shakllanadi. Ijtimoiy foydali mehnat va o’qish kabi
faoliyat turlari tobora ko’proq rol o’ynay boshlaydi. Shu bilan birga,
tengdoshlariga nima bilandir ko’mak berish, ular uchun biron-bir foyda yetkazish
maqsadida namoyon bo’ladigan mehnatning ijtimoiy motivlari yanada
ahamiyatliroq, ya’ni sezilarli bo’lib qoladi. Maktabgacha katta yoshdagi bolalar
o’z xulqlarini yanada asosliroq boshqara boshlaydilar. Bolalar tarbiyachisi
tomonidan ular oldiga qo’yilgan vazifalar ma’nosini aniq biladilar, topshiriqlarni
mustaqil va nuqsonsiz bajarish uchun astoydil intiladilar. Bularning barchasi
nutqni rivojlantirishning muhim shart-sharoitlari bo’lib xizmat qiladi.
Tilni to’g’ri o’rganish, uning grammatik tuzilishiga e’tibor berib
so’zlashish, bolalarda erkin muhokama yuritish, savollar berish, boshqalardan
eshitgan fikrlari yuzasidan xulosalar chiqarish, narsa va hodisalar o’rtasidagi
bog’lanishning turli ko’rinishlarini anglab yetishga olib keladi. Maktabgacha
tarbiya muassasasida sog’lom, tabiiy muhit yaratish, ularning to’g’ri muomalaga
kirishishi, boshqalar bilan gaplashish ishtiyoqining ortishiga turtki bo’ladi.
28

Til tafakkur quroli va muomala vositasi.
Tabiiyki, inson tabiat va jamiyat mahsuli sifatida ularning qurshovida
yashaydi. Ayni paytda, ularning oliy mahsuli ham sanalib, ana shu qurshovni
narsa va predmet shaklida, voqea va hodisa tarzida miyasida aks ettiradi, idrok
qiladi, fikrlaydi. Bu jihatdan tilning ahamiyatini hech narsaga qiyoslab bo`lmaydi.
Shuning uchun ham til tafakkur quroli deb bejiz aytilmaydi. “Til bilan tafakkur
bir – birini taqozo etadigan ajralmas hodisadir. Tilsiz tafakkur bo`lmaganidek, til
ham tafakkursiz bo`lmaydi”.
Tilning inson uchun fikrlash vositasi bo`lishini, moddiy asos sifatida
xizmat qilishini hali birinchibosqich deyishimiz mumkin. Ikkinchi bosqichda esa
fikrlash natijasida tafakkur mahsuli reallashmog`i, ya’ni fikrlash markazi bo`lgan
miyadan tashqariga chiqishi lozim. Bunda esa tilga bo`lgan ehtiyojning ikkinchi
bosqichi boshlanadi – u kommunikativ vazifani bajarishga kirishadi.
Tabiat va jamiyatdagi narsa va hodisalar turli tillarda turlicha
nomlanishidan qat’i nazar, mana shu jarayonda u insonlar faoliyatida fikrlash va
o’zaro ijtimoiy munosabat- muomala vositasi, materiali bo`lib qolaveradi. Til
muomala vositasiga aylandimi, uning imkoniyat doirasi ham tabiiy ravishda
kengayib boradi. Bu holni uchinchi bosqich deb atash mumkin. Bosqichga soni
ortib boravergani sari tilning ijtimoiylik imkoniyati ham tobora kengayishi
ma’lum bo’lib qoladi. Ya’ni, inson nutqiy faoliyatida kommunikativ vazifani
bajarayotgan til ko’magida suhbatdosh yoki tinglovchiga ma’lum axborot ham
yetkaziladi. Demak, tilga bo’lgan munosabatda to`rtinchi bosqich yuzaga keladi.
Shu o’rinda akademik V.V. Vinogradovning muhim bir fikrini eslamaslik aslo
mumkin emas. U tilning uchta eng muhim vazifasi mavjudligini ta’kidlagan edi:
aloqa, xabar, ta’sir etish
O’zbеk xalqining yosh avlodni hayotga tayyorlashda ko’p asrlar
davomida qo’llagan usul va vositalari, tadbir shakllari, o’ziga xos urf-odatlari va
an'analari, ta'lim-tarbiya haqidagi g’oyalari va hayotiy tajribasi mavjud. Bu mеros
29

o’tmishda ko’plab alloma-yu donishmandlar etishib chiqishiga asos bo’lgan.
Hozirgi kunda bu mеrosdan ijodiy foydalanish katta ahamiyatga ega.
Ajdodlarimiz bilim o’rgatuvchi ustoz faoliyatiga katta ahamiyat
bеrganlar. Bu pеdagogik faoliyatga bo’lgan asosiy talablardan biri edi. Sharq
uyg’onish davrining buyuk mutafakkiri Abu Nasr Forobiy aqlli, dono va o’tkir
fikrlaydigan kishilar to’g’risida shunday dеydi: «Aqlli dеb shunday kishiga
aytiladiki, ular fazilatli, o’tkir mulohazali, foydali ishlarga bеrilgan, zarur
narsalarni kashf va ixtiro etishda zo’r istidodga ega; yomon ishlardan o’zini
chеtda olib yuradilar. Bunday kishilarni oqil d е ydilar». Uning fikricha, «Ta'lim
so’z va o’rgatish bilangina bo’ladi.
30

XULOSA
Mamlakatimizda fan-texnika yuksak sur’at bilan rivojlanib borayotgan bir
paytda yosh avlod zimmasidagi mas’uliyat ham ortmoqda. Ularga berilishi lozim
bo’lgan bilimlarning hajmi yil sayin oshmoqda.
Bolalarni bog’chadayoq maktabga tayyorlash maktabda esa ularni
o’qitishning yangi shakllari amalga oshirilmoqda. Modomiki, harakat va so’z
insonning o’zligini namoyon etuvchi asosiy vosita ekan, buning uchun bolaning
jismoniy va nutqiy tarbiyasiga ilk davrdan boshlab e’tibor qaratmoq lozim.
Nutq kamchiliklarining kelib chiqishi sabablarini oilada har bir ota-ona,
maktabgacha tarbiya muassasalarida tarbiyachi, maktabda esa o’qituvchilar
bilishlari zarur. Chunki nutq kishilarning til vositasi orqali aloqa jarayonining
tarixan topgan formasidir. Shunindek, nutq rang-barang ifodali tovushlarning
majmuasidan iborat. Bu tovushlar oliy nerv sistemasining signallari vositasida
nutq organlarining turlicha shakllanishi yoki harakati natijasida paydo bo’ladi.
Shuning uchun nutq tovushlarining vujudga keltiruvchi manbalarini organlar
fiziologiyasini, ularning faoliyatini o’rganish talaffuzdagi nuqsonlarning kelib
chiqish sababini aniqlash, to’g’ri va ravon talaffuzni ta’minlovchi omillardan
biridir. Nutq bolalarda asta-sekin shakllanadi, bola o’sib rivojlanib boradi. Aslida
bola nutqining o’sib borishidagi hal qiluvchi bosqich bir yarim yoshdan besh
yoshgacha bo’lgan davrga to’g’ri keladi. Bu davrda bolaning nutqi muayyan
sur’atda, besh yoshdan keyin esa nutq intensiv ravishda xilma-xil o’sib boradi.
Biroq ayrim bolalarning nutqiy rivojlanishida bir qator kamchiliklar uchraydi va
ma’lum bir sababga bo’g’liq bo’ladi. Tovushning notog’ri talaffuz etishni ona
tilidagi hamma tovushlarda uchratish mumkin. Shuni alohida ta’kidlab o’tish
joizki, bolalarning ko’pchiligi asosan artikulyatsion jihatdan talaffuz qilish qiyin
bo’lgan tovushlarni notog’ri talaffuz etadilar.
Bizning bebaho boyligimiz bu minglab avlodlar tomonidan yaratilgan va
doimiy takomillashib boriladigan til. Til qobiliyati, til bizni odamga aylantiradi:
tirik mavjudotlar dunyosida boshqa aloqa tizimlari ishlab chiqilgan, ammo ularni
31

inson tili va undan foydalanish mexanizmlari bilan taqqoslab bo’lmaydi. Nutq
odamlarning ushbu boylikni mukammallashtirishga bo’lgan intilishini tushunish
qiyin emas: nafaqat so’zlarva ularning kombinatsiyasining qoidalarini bilish,
balki nutqni shakllantirishning eng murakkab tizimiga, boshqa odamlarning
nutqini idrok etish va uni tushunish, bolaning shovqinidan tortib, erkin oqadigan,
mantiqiy va ma’ruzachining so’zli, ishonarli nutqiga qadar odam uzoq o’rganish
yo’lidan o’tadi.
Bir kishi hayoti davomida nutqini rivojlantiradi. Bolalar bog’chasida bola
turli xil texnik vositalardan foydalangan holda nutqni rivojlantiradi:
matematikada-mantiqiy muammolarni yechishda, mutqni rivojlantrish darslarida-
so’z birikmalaridan foydalanish, nutq mashqlari, matnni o’qish va qayta o’qish,
rasmlar, buyumlarni tasvirlash, ertaklar o’qish va h.k. O’quv jarayonida nutqning
rivojlanishi bolalarning so’z boyligini boyitishga, rus adabiyot tili normalarini
mohirona o’rganishga olib keladi. Nutqning rivojlantirish jarayoni uzoq davom
etadi va tarbiya yillari davomida amalga oshiriladi.
32

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI.
1. Babayeva D. R. “Bolalar nutqini o’stirish nazariyasi va metodikasi”. Toshkent
“Barkamol fayz media”. 2018.
2. Fayzullayeva M, Rahimova Z, Rustamova M. “Maktabgacha yoshdagi
bolalarning nutqini o’stirish”. Toshkent-2010.
3. Safarova R. va boshqalar. “Savodga o’rgatish darslari”. Toshkent
“Ma’naviyat”. 2003.
4. Shodiyeva Q. “Maktabgacha yoshdagi bolalarni tog’ri talaffuzga o’rgatish”.
Toshkent. “O’qituvchi”, 1990.
5. Shodiyeva Q. “O’rta guruhlarda bolalar nutqini o’stirish”. Toshkent.
“O’qituvchi”,1993.
6. Qodirova F.R, Qodirova R.M. “Bolalar nutqini rivojlantirish nazariyasi va
metodikasi. Toshkent. “Istiqlol” 2006.
7. Sharipova M.B, Nizomova SH.SH. “Bolalar nutqini o’stirish” maruzalar
matni. Buxoro. 2019-2020 o’quv yili.
8. Babayeva D.R. “Nutq o’stirish nazariyasi va metodikasi” o’quv- uslubiy
majmua. Toshkent-2018.
9. O’zbekiston Respublikasida maktabgacha ta’lim to’g’risidagi Nizom.
Maktabgacha tarbiya-Toshkent-2010.
10. Maktabgacha ta’lim Konsepsiyasi, Toshkent-2011.
11. O’zbekiston Respublikasi “Ilk qadam” Maktabgacha ta’lim muassasasining
Davlat o’quv dasturi. Toshkent -2018.
33

Bolalar nutqini rivojlantirishda grammatikaning o'rni va ahamiyati

Sotib olish