Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	13000UZS
Размер	74.4KB
Покупки	0
Дата загрузки	22 Сентябрь 2025
Расширение	docx
Категория	Педагогика

Bolalarda ekologik tafakkurni rivojlantirishda ko’rgazmali qurollarda foydalanish

qog‘ozdan tayyorlangan niqobcha, kislorod o‘simliklari maketi va boshqalar
ko‘rgazma sifatida tayyorlanadi. Har biri maqsadga yo‘naltirilgan bo‘lishi lozim.
Atrof- muhitga bolalarning mehrini uy’otish uchun quyidagi tajribalarni
bolalar bilan birga bajarib ko’rish mumkin:
Ekologik tajriba namunasi
Mavzu: Suvning tozaligi o‘simliklar hayoti uchun muhim
Yosh guruhi: 5–6 yosh (katta guruh)
Tajriba turi: Kuzatuv, amaliy faoliyat, o‘yin-elementli
Ma’lumot berish shakli: Ko‘rgazmali va interfaol
Maqsad:
Bolalarda suv tozaligi va uning o‘simliklar hayotiga ta’siri haqida dastlabki
tushuncha hosil qilish;
Tabiatni asrash, suvni tejash, atrof-muhitga e’tiborli bo‘lish ko‘nikmalarini
shakllantirish;
Kuzatish, solishtirish, mustaqil fikrlash va xulosa chiqarish malakalarini
rivojlantirish.
Kerakli materiallar:
2 ta shaffof idish (suv quyiladi);
Toza suv va ifloslangan (masalan: yer, tuproq yoki sabzavot qoldiqlari
aralashtirilgan) suv;
2 ta bir xil so‘lib qolgan gul novdasi (yoki piyozcha bilan o‘simlik);
Ko‘rgazmali rasm: toza daryo va iflos daryo manzarasi;
Suv haqida hikoya yoki she’r (qo‘shimcha tarbiyaviy vosita sifatida).
Tajriba bosqichlari:
1. Kirish (motivatsiya):
Tarbiyachi bolalarga suv haqidagi she’r yoki hikoyani o‘qib beradi.
Masalan:
32

Oxirida har bir bola tanlagan rasmini tushuntirib beradi.
O‘yin kartochkasi 3
O‘yin nomi: Daraxt ekamiz!
Maqsad: Bolalarda o‘simliklarni asrash va parvarish qilish ko‘nikmalarini
shakllantirish.
Kerakli materiallar: Daraxt rasmi, yer, urug‘lar, sug‘orish uchun idish
(maket shaklida).
O‘yin tartibi:
Bolalar “daraxt ekish” harakatlarini rolli tarzda bajaradi.
“Urug‘ni tanlash – ekish – sug‘orish – parvarishlash – o‘sishini kutish”
bosqichlari ko‘rsatib beriladi.
Har bir bola o‘z daraxtiga nom qo‘yadi.
O‘yin kartochkasi 4
O‘yin nomi: Men kimman?
Maqsad: Hayvonlarning foydasi va ularning ekologik tizimdagi roli haqida
tushuncha berish.
Kerakli materiallar: Hayvonlarning suratlari (ari, qush, quyon, bo‘ri,
echki).
O‘yin tartibi:
Har bir bola hayvon suratini oladi.
“Men kimman?” degan savol bilan har bir bola o‘zini ta’riflaydi (masalan:
“Men gullardan nektar yig‘aman, asal tayyorlayman” — ari).
Guruhdagi bolalar bu hayvonni topadi va ular tabiatga qanday foyda
keltirishi haqida suhbat bo‘ladi.
O‘yin kartochkasi 5
O‘yin nomi: Tabiatni asraylik!
25

3-mashg‘ulot: “Tabiatning chiqindilar bilan kurashi”
Tajriba: Organik (olma po‘sti) va noorganik (plastmassa) chiqindilarning
chirish tezligini kuzatish.
O‘rgatilgan tushuncha: Qayta ishlash, chiqindilarni ajratish zaruriyati.
Natija: 80% bola chiqindilarni organik va noorganik turlarga ajratishni
o‘zlashtirdi.
4-mashg‘ulot: “O‘simliklar hayot manbai”
Tajriba: Gullarni sug‘ormaslik natijasida qanday o‘zgarishlar bo‘lishi.
O‘rgatilgan tushuncha: O‘simliklar ham tirik mavjudot.
Natija: 95% bola daraxtlar, gullar, maysalarni asrash zarurligini tushundi.
Kuzatuvlar asosidagi o‘zgarishlar
Bolalarning ekologik mavzudagi savollarga javob berish faolligi oshdi;
Har bir darsdan so‘ng uy vazifasi sifatida ota-onalari bilan ekologik
mavzuda suhbat qilish topshirildi – ota-onalar farzandlarining ekologik xulqida
ijobiy o‘zgarish bo‘lganini qayd etdi;
Bolalarda mas’uliyat hissi kuchaydi – guruhda suvni tejash, chiqindilarni
axlat qutisiga tashlash ko‘paydi;
O‘z ekologik kuzatishlarini rasm va hikoya ko‘rinishida ifoda etishga
harakat qilishdi.
Tajribalar natijalariga asoslangan metodik tafsiyalar: Yuqoridagi tajriba
mashg‘ulotlari asosida quyidagi metodik tavsiyalar ishlab chiqildi. Ular
maktabgacha ta’lim tashkilotlarida ekologik tarbiya ishlarini tizimli va samarali
tashkil etishga qaratilgan.
1. Amaliy-tajriba usullarini darslarga integratsiya qilish
Ekologik mavzularni nazariy emas, amaliy yo‘l bilan tushuntirish
samaraliroq natijalarni beradi. Shu sababli, har bir mavzuga mos ravishda oddiy,
xavfsiz va tushunarli tajribalarni tanlash lozim. Masalan:
Suvni tozalash bo‘yicha filtr tajribasi;
47

Amaliy mashg‘ulotlar Navoiy viloyati Karmana tumani 17- maktabgacha
ta’lim tashkilotining “Kamalak” guruhida o‘tkazildi. Dastlab, bolalarning ekologik
bilim, ko‘nikma va munosabat darajalari aniqlanib, mashg‘ulotlardan so‘ng
takroriy tahlil amalga oshirildi.
Mashg‘ulot 1: “Toza havo – sog‘liq garovi”
Tajriba: Sham yonishi orqali tutunning havoni ifloslantirishi.
Natija: Bolalar havoda ko‘rinmas zarrachalar borligini tushunib, “iflos” va “toza”
havo orasidagi farqni amalda ajrata oldilar. So‘rovnoma natijasi:
– Mashg‘ulotgacha toza havo nima deganda javob berolmaganlar – 40%
– Mashg‘ulotdan so‘ng aniq ta’rif berganlar – 95%
Mashg‘ulot 2: “Axlat qayerga ketadi?”
Tajriba: Chiqindilarni turiga qarab ajratish, qog‘ozning chirishi (organik va
noorganik farqi).
Natija: Bolalar chiqindini "faqat axlat" emas, balki uni qayta ishlash mumkin
bo‘lgan material sifatida ko‘rishni o‘rgandilar.
– Dastlab chiqindilarni saralay olganlar – 25%
– Mashg‘ulotdan so‘ng – 87%
Mashg‘ulot 3: “Suv – hayot manbai”
Tajriba: Loyqa va toza suvni solishtirish, filtr orqali tozalash.
Natija: Suvga nisbatan munosabatda o‘zgarish yuz berdi. Bolalar suvni tejash, uni
ifloslantirmaslik kerakligini tushundilar.
– Suvni qadrlash haqidagi fikrlar aniq shakllangan – 80% (avval 30%)
Mashg‘ulot 4: “Daraxtlar nafas oladi”
Tajriba: Jonli va qurigan o‘simlikni solishtirish.
Natija: Daraxtlarni kesmaslik, ularni parvarish qilish kerakligi haqida bolalarda
ongli tushuncha paydo bo‘ldi. O‘yin orqali bog‘liqlik (daraxt – qush – bola –
havo)ni ko‘rsata oldilar.
Bolalardagi o‘zgarishlar tahlili
44

— Bolajonlar, sizlar toza havo haqida eshitganmisiz? U qanday hidlanadi?
(Audioyozuv: qushlar sayrashini tinglash).
— Endi tinglang, bu qanday tovush?
(Audioyozuv: mashina tovushi, tutunli ko‘cha tovushi).
— Sizga qaysi biri yoqdi? Nima uchun? Bu bosqichda bolalar hayotiy misollar
asosida “toza” va “iflos” havoni ajrata boshlaydi.
2. Asosiy qism (ko‘rgazmalilik va interfaol ishtirok)
Tarbiyachi ikki rasm ko‘rsatadi: biri toza o‘rmon, ikkinchisi tutunli zavod.
Savol: “Qaysi joyda nafas olish oson?” Keyin sham tajribasi :
1 dona sham yoqiladi, ustiga shaffof qog‘oz tutiladi.
Bir necha soniyadan so‘ng qog‘oz qora dog‘ bilan qoplanadi.
Xulosa: “Tutun havoni iflos qiladi. Bizga bunday havo zararli.”
3. Interfaol o‘yin: “Toza – iflos” Bolalarga kartochkalar tarqatiladi. Ularda
turli manzaralar bor:
– o‘rmon, toza suv, qushlar, zavod tutuni, axlat tashlangan joy, ko‘k osmon va h.k.
Bola har bir rasmni ko‘rib, aytadi:
“Toza – bu yaxshi. Iflos – bu zararli.”
Har bir tanlovdan keyin tarbiyachi sabab so‘raydi: “Nega bunday deb o‘ylading?”
4. Xulosa va mustahkamlash
Savol-javob:
Havo nima uchun kerak?
Havo qanday ifloslanadi?
Biz uni qanday asrashimiz mumkin?
Bolalarga “Toza havo uchun nima qilamiz?” mavzusida kichik rasm chizish
topshirig‘i beriladi.
Natijalar: Ushbu mashg‘ulot orqali bolalar:
Toza va iflos havo haqida tushunchaga ega bo‘ladi;
Vizual va tajriba asosida xulosa chiqaradi;
40

Ekologik odatlar va ko‘nikmalar: Axlatni ajratish, suvni isrof qilmaslik,
daraxtga zarar yetkazmaslik, chiqindini axlat qutisiga tashlash.
Ekologik ong: Tabiatni anglash, muhofaza qilish zarurligini tushunish,
inson faoliyatining ekologik oqibatlarini tahlil qilishga qaratilgan fikrlash uslubi.
Ta’lim muassasasida ekologik muhit yaratish
Maktabgacha ta’lim muassasasida ekologik madaniyatni shakllantirish
uchun quyidagi pedagogik shart-sharoitlarni yaratish tavsiya etiladi:
Guruh xonalarida “tabiat burchagi” tashkil etish.
Har faslga mos ravishda tabiatdagi o‘zgarishlar haqida suhbatlar o‘tkazish.
Ekologik mavzudagi ertak, she’r, hikoyalar asosida mashg‘ulotlar olib
borish.
Rassomchilik va mehnat mashg‘ulotlarida ekologik mavzularni tanlash
(daraxt chizish, barglar bilan kompozitsiya yaratish).
Ota-onalar bilan hamkorlikda ekologik loyihalar (masalan, “Kichik
bog‘imiz”, “Men tabiatni asrayman” va boshqalar) amalga oshirish. Bolalar
ekologik tafakkurini shakillanishida yosh xususiyatlari
Maktabgacha yoshdagi bolalar dunyoni obrazlar orqali qabul qiladi.
Tabiatdagi go‘zallik, hayvonlar va o‘simliklarga nisbatan mehr, g‘amxo‘rlik kabi
his-tuyg‘ular ularning tafakkurini tarbiyalaydi.
Bolaning “nega?”, “nima uchun?” kabi savollar berishga bo‘lgan tabiiy
qiziqishi — ekologik muammolarni tushuntirish uchun muhim imkoniyatdir.
Masalan: “Nega axlatni yerga tashlash yomon?”, “Nega daraxtlarni kesish zararli?”
kabilarga bolalar tushunarli til bilan javob olgach, ekologik ong shakllana
boshlaydi.
Tushuncha va tasavvurlar evolyutsiyasi:
3–4 yoshdagi bolalar uchun ekologik tarbiya — bu tabiatga mehr
uyg‘otishdan iborat bo‘lsa, 5–6 yoshga kelib, ular sabab-oqibat aloqalarini anglay
boshlaydi.
16

XULOSA
Maktabgacha yoshdagi bolalarda ekologik tafakkurni shakllantirish,
ularning tabiatga nisbatan ongli, mas’uliyatli va ehtiromli munosabatini
rivojlantirish bugungi kundagi eng dolzarb vazifalardan biri hisoblanadi. Ushbu
kurs ishida maktabgacha ta’lim muassasalarida bolalarning ekologik tarbiyasini
amalga oshirishda ko‘rgazmali qurollardan foydalanishning nazariy va amaliy
jihatlari chuqur yoritildi.
Tadqiqot davomida aniqlanishicha, bolalarning ekologik tafakkurini
rivojlantirish bir necha bosqichli murakkab jarayondir. Bu jarayonda vizual
materiallar, o‘yin usullari, tajriba asosida tashkil etilgan dars mashg‘ulotlari,
kuzatuv va muhokama usullari muhim vosita bo‘lib xizmat qiladi. Ayniqsa,
ko‘rgazmali qurollar – rasmlar, tabiatdan olingan real obyektlar, o‘yin
kartochkalari, eksponatlar, plakatlar, maketlar – bolalarda ekologik hodisalarni
tasavvur qilish, analiz qilish va xulosa chiqarish qobiliyatini oshiradi.
Tajriba asosida o‘tkazilgan mashg‘ulotlar bolalarning ekologik bilim va
ko‘nikmalarini sezilarli darajada oshirganini ko‘rsatdi. Dastlabki kuzatuvlarga
ko‘ra, bolalarning yarmi toza va iflos havo o‘rtasidagi farqni anglamagan bo‘lsa,
tajriba yakunida bu ko‘rsatkich 90 foizga yetdi. Shuningdek, chiqindilarni
turkumlash, suvni tejash, o‘simliklarga g‘amxo‘rlik qilish, tabiatdagi muvozanatni
tushunish kabi mavzularda bolalar mustaqil fikrlay boshlagan, ekologik ong
shakllangan.
Amaliy faoliyatlar natijasida quyidagi muhim jihatlar aniqlandi:
Ko‘rgazmali qurollar bolalarning ekologik bilimlarini tezroq
o‘zlashtirishlariga yordam beradi;
O‘yinlar va tajribalar ekologik hodisalarni his qilish, tajribadan xulosa
chiqarishga o‘rgatadi;
Nutq va fikrlash ekologik mavzular orqali rivojlanadi;
50

Rejalashtirilgan kundalik kuzatishlar;
Ochiq havodagi sayrlar (tabiat qo‘yniga chiqish);
Tabiat burchagida har kuni bajariladigan kuzatuvlar.
Kuzatuvlarni yozma yoki grafik ifoda qilish:
Bolalar o‘z kuzatgan narsalarini rasm chizish, rasmlar taqqoslash yoki
o‘qituvchi yordamida so‘z bilan ifoda qilish orqali mustahkamlaydi. Bu metod
ekologik tafakkur bilan bir qatorda nutq va ijodkorlikni ham rivojlantiradi.
3. Tajribalar — ekologik tushunchalarni mustahkamlovchi usul
Tajriba — bu bolalarning faol ishtiroki orqali muayyan tabiat hodisasini
amaliy yo‘l bilan o‘rganish, sababi va natijasini tushunish imkonini beradigan
usuldir. Tajriba orqali bola:
sabab-oqibatni o‘rganadi;
kuzatuvni mustahkamlaydi;
tabiatdagi qonuniyatlarni tushunadi;
o‘z faoliyatidan zavq oladi.
Eng ko‘p qo‘llaniladigan ekologik tajribalar:
Urug‘ning unib chiqishi :
Har xil sharoitlarda (qumda, suvda, qorong‘ilikda, yorug‘likda) urug‘ni
ekish.
Qaysi sharoitda o‘sadi? Qanday o‘zgaradi?
Suvning aylanishi :
Bug‘lanish, tomchilash, sovish jarayonlarini oddiy tajriba orqali ko‘rsatish.
Chiqindilar bilan tajriba :
Qog‘oz, plastik, banan po‘sti kabi chiqindilarning yerda necha kunda
chirishini kuzatish.
Suvni ifloslantirish va tozalash :
Iflos suvga toza suv qo‘shish, filtrlash usulini ko‘rsatish.
Issiqlik va yorug‘likning ta’siri :
23

Kuzatish va tushunishga intilish bosqichi (4–5 yosh): Bola tabiatdagi
ob’ektlar orasidagi o‘xshashlik va farqlarni aniqlay boshlaydi. Kuzatuvchanlik
kuchayadi, savol-javobga qiziqish ortadi. Bu bosqichda pedagog bolalarning
qiziqishlarini qo‘llab-quvvatlashi, ularga ilmiy tushunchalar berishi zarur.
Sabab-oqibat bog‘liqliklarini anglash bosqichi (5–6 yosh): Bola atrof-
muhitdagi o‘zgarishlar sababini tahlil qilishga urinadi, o‘z fikrini shakllantiradi.
Masalan, “yomg‘ir yog‘masa, gullar so‘lib qoladi”, “daraxtni kesish — qushlar
uysiz qoladi” degan xulosalarni mustaqil chiqaradi.
Shu tarzda, ekologik tafakkur bola shaxsining ekologik ongli, mas’uliyatli
va axloqiy barkamol shakllanishiga asos bo‘ladi. U bolalarning tabiat bilan
uyg‘unlikda yashash ko‘nikmasini rivojlantiradi, ekologik madaniyatini
shakllantirad i.
Bolalarda tarbiya turini shakllantirishda pedagogik kuzatuv, suhbat va
savol-javob metodlari muhim o'rin tutadi.
1. Pedagogik kuzatuv-mazkur metod o'quvchi shaxsini tabiiy holda hamda
maxsus tashkil etilgan sharoitlarga o'rganish uning ruhiy-irodaviy,intelektual
irodaviy hamda emotsional xususiyatlarini aniqlash,ularga tayangan holda
o'quvchiga muayyan ta'sir ko'rsatish xususida umumiy ta'savvurni hosil qilishda
muhim ahamiyat kasb etadi. Mening nazdimda ushbu metodning ekologik
tarbiyani shakllantirishdagi boshlang'ich metod sifatida qaralsa o'rinli bo'ladi.
Kuzatish metodi orqali bola shaxsining tabiat va undagi muammolarga qarashini,
savol-javob yoki hikoya vaqtida,muzokaralar jarayonidagi talqinini o'rganishga
foyda beradi.
1. Suhbat metodi: mazkur metod bevosita kuzatish metodi bilan uyg'undir.
Suhbat metodi orqali o'quvchi shaxsida ekologik tarbiyani shakllantirishning
og'zaki usulidan foydalanilib,bu metod orqali ekologik tarbiyani turli
hikoyalar,rivoyatlar,xalq og'zaki ijodi namunalari,jumladan maqollar orqali,tanqid
12

Ekologik madaniyat — bu insonning tabiatga ongli munosabati, ekologik
bilimlar va qarashlar tizimi, tabiatni asrash, muhofaza qilish, undan oqilona
foydalanishga doir ko‘nikmalar, qadriyatlar va axloqiy me’yorlar majmuidir.
Maktabgacha yosh — bu madaniyatning poydevori qo‘yiladigan eng nozik, eng
muhim davrdir.
Maktabgacha yoshdagi bolalar ekologik tarbiyasining psixologik
xususiyatlari
Psixologik jihatdan, maktabgacha yoshdagi bolalarning ekologik
madaniyatga bo‘lgan moyilligi quyidagi omillar bilan belgilanadi:
Sezgi va qiziqishlar faolligi: Bu yoshdagi bolalar sezgi organlari orqali
atrof-muhitni faol o‘rganishga intiladilar. Tabiat hodisalari, hayvonlar va
o‘simliklar bolada kuchli emotsional ta’sir uyg‘otadi. Shu bois ekologik tarbiya
estetik tarbiya bilan ham uzviy bog‘liq bo‘lishi kerak.
Taqlid va o‘rnak olishga moyillik: Maktabgacha yoshdagi bolalar
kattalarning xatti-harakatlariga taqlid qiladilar. Shu sababli ota-onalar va
pedagoglarning ekologik madaniyati yuqori bo‘lishi, ulardan ijobiy o‘rnak
ko‘rsatish juda muhim.
Emotsional qabul qilish: Bola tabiatdagi har bir hodisani ko‘proq
emotsional tarzda qabul qiladi. Masalan, qurib qolgan daraxtni ko‘rsa, unga
achinadi; o‘smayotgan gul uchun g‘amxo‘rlik qilmoqchi bo‘ladi. Shuning uchun
ekologik tarbiya jarayoni emotsional yondashuv orqali olib borilishi kerak.
Fikrlash va tushunishga intilish: 5-6 yoshdagi bolalar sabab-oqibat
bog‘liqliklarini anglashga harakat qiladilar. Bu jarayonda ularga oddiy, hayotiy
misollar orqali tabiatdagi muvozanatni tushuntirish mumkin. Masalan, daraxtni
kesish — qushlarning uysiz qolishiga sabab bo‘lishini bolaga tushunarli tilda
izohlash foydali.
Ekologik madaniyatni shakllantirishning pedagogik asoslari
14

balki ekologik muammolarga nisbatan ongli munosabat shakllantirishga xizmat
qiladi. Tarbiyachi esa bu jarayonda nafaqat axborot beruvchi, balki yo‘naltiruvchi,
faol ishtirokchi va motivator bo‘lib xizmat qilishi lozim.
2.3. Tajriba asosida o‘tkaziladigan mashg‘ulotlar natijalari .
Bugungi kunda maktabgacha yoshdagi bolalarda ekologik tafakkurni
shakllantirish ta’limning ustuvor yo‘nalishlaridan biri bo‘lib bormoqda. Zero,
insonning atrof-muhitga nisbatan munosabati bolalikdanoq shakllana boshlaydi.
Aynan shu bosqichda bolalarda ekologik qadriyatlar, tabiatga mehr, o‘z
harakatlarining oqibatlarini tushunish qobiliyati rivojlanadi. Tajribaga asoslangan
mashg‘ulotlar bu yo‘nalishda eng samarali usullardan biri hisoblanadi, chunki
bolalar bilvosita emas, bevosita ko‘rib, sezib, amaliy faoliyat orqali
o‘zlashtiradilar.
Shu bois kurs ishining amaliy qismida o‘tkazilgan interfaol mashg‘ulotlar,
eksperimentlar, kuzatuvlar va o‘yinlar orqali bolalarda qanday o‘zgarishlar yuz
bergani, qanday natijalarga erishilgani ilmiy asosda tahlil qilinadi.
Tajribaviy mashg‘ulotlarning ahamiyati.
Tajriba asosidagi mashg‘ulotlarning afzalliklari quyidagicha:
Vizual va hissiy taassurot orqali tushunish: Bola suvning iflos va toza
holatini faqat eshitib emas, balki ko‘rib va hidlab o‘rganadi.
Sabab–natija munosabatini anglash: Masalan, sham tutunining havoni
ifloslantirishi orqali, havoning ko‘rinmas bo‘lishi unga zararli emas degan
noto‘g‘ri fikrni bartaraf etadi.
Ijodiy tafakkur va kuzatuvchanlikni rivojlantirish: Bola tajriba
davomida savollar beradi, javob topishga harakat qiladi.
Ekologik his-tuyg‘ularni shakllantirish: Tabiatga nisbatan mas’uliyatli
munosabat rivojlanadi.
Tajriba asosida o‘tkazilgan mashg‘ulotlarning natijalari
43

Pedagogik nuqtayi nazardan, maktabgacha ta’lim muassasalarida ekologik
madaniyatni shakllantirish uchun quyidagi asosiy yo‘nalishlar belgilangan:
Bilim berish: Ekologik madaniyatning asosi — bu bilimdir. Bola hayvonot
va o‘simlik dunyosi, ob-havo hodisalari, fasllarning almashinuvi, ekologik
muammolar haqida dastlabki tushunchalarni egallashi zarur.
Ko‘nikma va odatlar shakllantirish: Ekologik ong faqat bilim bilan emas,
balki ekologik to‘g‘ri xatti-harakatlar, ya’ni ko‘nikmalar orqali ham shakllanadi.
Bolalar gullarni sug‘orish, daraxtga zarar yetkazmaslik, qog‘ozni tejash, chiqindini
ajratish kabi oddiy amallarni bajarish orqali ekologik madaniyatni amalda
o‘rganadilar.
Qiziqish uyg‘otish: Tabiatga bo‘lgan qiziqishni o‘stirish uchun o‘yinlar,
tajribalar, kuzatishlar, tabiat burchaklari tashkil etish, hayvonlar yoki o‘simliklar
hayoti haqidagi ertak va hikoyalarni o‘qib berish samarali hisoblanadi.
Amaliy faoliyat: Dala ekskursiyalari, ekologik sayllar, daraxt ekish, bog‘
ishlarida qatnashish — ekologik tarbiyaning muhim vositalaridir. Bola o‘zi ishtirok
etgan ishni tezroq o‘zlashtiradi, va u orqali ijobiy xulq-atvor shakllanadi.
Estetik tarbiya bilan uyg‘unlik: Ekologik tarbiya — bu faqat tabiatga oid
faktlarni o‘rgatish emas, balki tabiatdagi go‘zallikni anglash, unga mehr qo‘yish,
estetik zavq olish ko‘nikmalarini rivojlantirishdir. Bu esa bolada ekologik did va
badiiy dunyoqarashni shakllantiradi.
Ekologik madaniyatning tarkibiy qismlari
Maktabgacha yoshdagi bolalarda ekologik madaniyat quyidagi tarkibiy
qismlar orqali shakllanadi:
Ekologik bilimlar: Tabiat ob’ektlari va hodisalari haqidagi dastlabki ilmiy
tushunchalar. Masalan, daraxtlar nima uchun kislorod chiqaradi, suv nega muhim,
va hokazo.
Ekologik his-tuyg‘ular: Tabiatga mehr, hayvonlarga achinish,
o‘simliklarga g‘amxo‘rlik, tabiatni sevish tuyg‘ulari.
15

va tahlilar yuzasidan olib boorish o'rinlidir. Suhbat metodida bola shaxsiga hamda
pedagog zimmasiga to'siqlar qo'yilmay,aksincha, erkin muloqot qurish tarbiyaning
yetarlicha nuqtaga chiqishiga yordam beradi deb hisoblayman. Jumladan,o'rtaga
tashlangan mavzu yoki muammoga ekologik bilimlarni ishga solgan holda fikr
bildirish,jamoa bilan yohud pedagog orqali xato talqinlar va qarashlarga barham
berish yoki ijobiy fikrlarni ekologik madaniyat darajasida shakllanishiga
ko'maklashish mazkur metod faoliyatida amalga oshiriladi.
2. Savol-javob metodi. Mazkur metod suhbat metodining tub mohiyati
asnosida shakllanadi. Savol-javob usuli pedagog va o'quvchi shaxsida faol
muloqotni yuzaga keltiruvchda bir qator imkoniyatlarga ega. Bu metoddan
samarali foydalanishning ham bir qancha vositalariga e'tibor qaratish joiz. Ya'ni:
-pedagog tomonidan ishlab chiqilayotgan savollarni bolaning yoshiga va
psixologik holatiga mosligi;
-savollarning muayyan mavzu yoki holat mazmunining tahlil etishga
yo'naltirilganligi;
-savollarning bir-birini mantiqiy to'ldirib borishi,ular o'rtasida o'zaro
aloqadorlik,izchillik hamda uzviylikka erishish;
-savollarga to'la qonli javob berih uchun bolalarga imkoniyat yaratish.

1.2. Maktabgacha yoshdagi bolalarda ekologik madaniyatni
shakllantirishning psixologik-pedagogik asoslari .
Bugungi globallashuv sharoitida ekologik muammolarning kuchayib borishi
insoniyatni atrof-muhitga ongli munosabatda bo‘lishga, ekologik madaniyatni keng
rivojlantirishga majbur qilmoqda. Shu boisdan, har bir insonning ekologik
madaniyati, ekologik tafakkuri va ekologik axloqi yuqori bo‘lishi jamiyat
barqarorligi va kelajagining kafolati sifatida qaralmoqda. Ayniqsa, bu madaniyatni
bolalik davridan shakllantirish — bugungi ta’lim-tarbiyaning muhim vazifalaridan
biridir.
13

Kursni tugatish ishining xulosa va tavfsiyalar qismida: Olib borilgan
tadqiqot asosida umumiy natijalar chiqarilib, ekologik tarbiya samaradorligini
oshirish yo‘llari aniqlanadi. Shu asosda maktabgacha ta’lim tashkilotlari uchun
metodik va amaliy tavsiyalar beriladi.
3

7, 14, 21 kunlik oraliqlarda o‘zgarishlar qayd etiladi.
Plastmassa saqlanib qoladi, banan po‘sti chiriydi.
Natija: Bola chiqindilarning tabiatga ta’siri haqida amaliy bilim oladi.
Tajriba kartochkasi 5
Tajriba nomi: Suv bug‘lanadi
Maqsad: Suv aylanishi haqida boshlang‘ich tushuncha berish.
Kerakli materiallar: Suv to‘ldirilgan idish, quyoshli joy, folga, yopiq idish,
marker.
Bajarilish bosqichlari:
Idishdagi suv quyosh ostida qoldiriladi.
Suv sathi marker bilan belgilab qo‘yiladi.
Har kuni suv miqdori kuzatilib boriladi.
Yopiq idishda bug‘ hosil bo‘lishi ko‘rsatiladi.
Natija: Bolalar suv bug‘lanib havoga ko‘tarilishini ko‘z bilan ko‘radi.
Xulosa qilib aytganda:
Demak, o‘yin, kuzatish va tajribalar — bu ekologik tarbiyaning ajralmas
tarkibiy qismlari bo‘lib, bolalarda tabiatga nisbatan bilim, his-tuyg‘u va amaliy
ko‘nikmalarni uyg‘un shaklda rivojlantiradi. O‘yinlar orqali bola tabiatni his
qiladi, kuzatish orqali uni anglaydi, tajriba orqali esa o‘rganadi va unga
g‘amxo‘rlik qiladi. Shu sababli har bir maktabgacha ta’lim muassasasida ekologik
tarbiya faoliyati mazkur metodlarga tayanib tashkil etilishi zarur.
Ekologik ongli, tabiatga mehr bilan qaraydigan, o‘z xatti-harakatlarining
oqibatini anglay oladigan avlodni tarbiyalash uchun pedagog o‘z faoliyatida
mazkur uslublarni puxta qo‘llay bilmog‘i shart.
28

Anatotsiya
Ushbu kurs ishida bolalarda ekologik tafakkurni rivojlantirishda
ko‘rgazmali qurollardan foydalanishning o‘rni va ahamiyati keng yoritilgan.
Ishning dolzarbligi hozirgi davrda bolalarning ekologik madaniyatini
shakllantirish, ularni atrof-muhitni asrashga o‘rgatish, barqaror rivojlanish
tamoyillarini erta yoshdan anglatish zarurati bilan asoslanadi.
Kirish qismida mavzuning dolzarbligi : Tadqiqotning maqsadi, vazifalari,
obyekti, predmeti va metodik asosi aniqlanadi. Bolalarda ekologik tafakkurni
shakllantirish zarurligi, ayniqsa, maktabgacha ta’lim muassasalari uchun
muhimligi ko‘rsatib beriladi. Shu bilan birga, mavzuga oid ilg‘or xorijiy va
mahalliy tajribalarga ham e’tibor qaratiladi.
Kursni tugatish ishining birinchi bobida: ekologik tarbiya va ekologik
tafakkur tushunchalarining mohiyati, ularning shakllanish bosqichlari, bolalarning
yosh xususiyatlariga mos ekologik bilim berish yo‘llari tahlil qilinadi. Shu bilan
birga, ko‘rgazmali qurollarning ta’lim-tarbiya jarayonidagi roli, ularning turli
shakllari (vizual, tabiiy, sun’iy vositalar) haqida ma’lumotlar keltiriladi.
Kursni tugatish ishining ikkinchi bobida: o‘quv mashg‘ulotlarida
ko‘rgazmali vositalardan foydalanishning uslubiy yondashuvlari ko‘rib chiqiladi.
Jumladan:
didaktik o‘yinlar;
interfaol mashg‘ulotlar;
kuzatuvlar va tajribalar asosidagi o‘rgatish;
ekologik burçhaklar va ularni tashkil etish shakllari;
vizual kartochkalar va stendlardan foydalanish tajribalari. Bobda
shuningdek, ekologik tarbiya mashg‘ulotlariga oid o‘yin va savol-javob
kartochkalari namunalariga ham alohida e’tibor qaratiladi. Har bir metodik
yondashuv amaliy misollar bilan boyitilgan.
2

Bolalarda ekologik tafakkurni rivojlantirishda
ko’rgazmali qurollarda foydalanish

1

Sham yordamida havo ifloslanishini ko‘rsatish;
O‘simlik parvarishi orqali mas’uliyat tuyg‘usini oshirish.
2. Ko‘rgazmali qurollardan faol foydalanish
Tajriba natijalari ko‘rsatdiki, ko‘rgazmali qurollar bolalarda ko‘proq qiziqish
uyg‘otadi va ularning bilimini mustahkamlaydi. Shu bois:
Rasmlar, plakatlar, diagrammalardan foydalanish;
Real obyektlardan (toza/iflos suv, o‘simlik, chiqindilar) foydalanish;
O‘yinchoq maketlar yordamida ekotizimlar modellashtirilishi mumkin.
3. O‘yinlar va rolli mashg‘ulotlar orqali mavzularni mustahkamlash
O‘yin usullari bolalarda ekologik tafakkurni shakllantirishda kuchli
vositadir. Masalan:
“Chiqindini ajrat” o‘yini;
“Men suvman” rolli mashg‘uloti;
“Kim tabiatni asraydi?” viktorina.
4. Ekologik savodxonlikni nutq rivojiga bog‘lash
Har bir tajribadan so‘ng bolalarga quyidagilarni topshiring:
Tajriba haqida hikoya qilib berish;
“Men nima tushundim?” savoliga javob yozdirish yoki ayttirish;
Rasmlar chizish orqali o‘z ekologik tushunchasini ifodalash.
5. Ota-onalar bilan hamkorlikni kuchaytirish
Bolalarning ekologik xulq-atvori uyda ham mustahkamlanishi kerak. Shu
sababli:
Mashg‘ulotdan so‘ng uyga topshiriq tarzida kuzatuv yoki amaliy vazifalar
berish;
Ota-onalarga ekologik savodxonlik bo‘yicha kichik tavsiyalar berish;
Mahalla miqyosida “ekologik loyiha”larda ota-onalarni ham jalb qilish.
6. Natijalarni baholash uchun kuzatuv jurnali yuritish
48

Maktabgacha ta’lim muassasalarida ekologik tarbiyani amalga oshirish
jarayonida pedagoglarning mahorati va yondashuvi, ta’lim jarayonida zamonaviy
metodlar, xususan interfaol o‘yinlar, kuzatuvlar, ekskursiyalar va ko‘rgazmali
qurollardan oqilona foydalanish ekologik tafakkurni samarali shakllantirishga
zamin yaratadi. Bu esa, bola shaxsining ekologik madaniyatli, atrof-muhitga
nisbatan mas’uliyatli, ongli bo‘lib voyaga yetishida muhim bosqich bo‘lib xizmat
qiladi.
Kursni tugatish ishining dolzarbligi: Hozirgi zamonda insoniyatning
tabiatga nisbatan bo‘lgan munosabati, atrof-muhitni muhofaza qilish, ekologik
muammolarni hal etish va barqaror rivojlanish masalalari global darajadagi muhim
muammolardan biri hisoblanadi. Tabiat va jamiyat o‘rtasidagi uyg‘unlik, insonning
ekologik madaniyatini shakllantirish masalalari erta yoshlikdan boshlanishi
kerakligi ta’kidlanmoqda. Shu sababli bolalarda ekologik tafakkurni shakllantirish,
ularni atrof-muhitga e’tiborli, ongli, g‘amxo‘r shaxslar sifatida tarbiyalash dolzarb
pedagogik vazifalardan biri hisoblanadi.
O‘zbekiston Respublikasida so‘nggi yillarda qabul qilinayotgan muhim
davlat hujjatlarida, jumladan, "2022–2026 yillarga mo‘ljallangan Yangi
O‘zbekiston taraqqiyot strategiyasi" , "Ta’lim to‘g‘risida"gi
Qonun , "Maktabgacha ta’lim to‘g‘risida"gi Qonun , shuningdek, maktabgacha
ta’lim davlat dasturlarida ekologik tarbiyani mustahkamlashga, bolalarning
tabiatga ongli munosabatini shakllantirishga alohida e’tibor qaratilgan. Bu esa
maktabgacha ta’lim muassasalarida bolalarda ekologik tafakkurni rivojlantirishni
ta’lim-tarbiyaning ustuvor yo‘nalishlaridan biriga aylantiradi. Ushbu mavzuni
chuqur o‘rganish, uning nazariy asoslarini aniqlash va amaliy faoliyatda qo‘llash
maktabgacha ta’lim tizimi sifatini yanada oshirishga xizmat qiladi.
Kursni tugatish ishining maqsadi : Maktabgacha ta’lim muassasalarida
ekologik tafakkurni shakllantirishda ko‘rgazmali qurollardan foydalanishning
samaradorligini tahlil qilish va amaliy tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat.
7

Bolalar emotsional jihatdan tabiatni asrashga undaladi;
Ko‘rgazmalilik – bola ongiga chuqur kiradi.
Maktabgacha yoshdagi bolalar bilan tajribalardan so’ng savol-javob
mashg’ulotlari o’tkazilsa yanada maqsadga muvofiq bo’ladi. Savol-javob
kartochkalari:
Mavzu: Havo ifloslanishi va uning oqibatlari
Yosh guruhi: 5–6 yosh
1-kartochka Savol: Havo bizga nima uchun kerak?
Javob: Nafas olish uchun, sog‘lom yashash uchun.
2-kartochka Savol: Havo ko‘rinadimi?
Javob: Yo‘q, u ko‘rinmaydi, lekin u bor.
3-kartochka Savol: Havo qachon ifloslanadi?
Javob: Agar mashinalar, fabrikalar ko‘p tutun chiqarsa.
4- kartochka Savol: Iflos havo bizga qanday zarar yetkazadi?
Javob: Nafas olish qiyinlashadi, kasal bo‘lamiz.
5-kartochka Savol: Toza havoni qanday asrash mumkin?
Javob: Daraxt ekamiz, chiqindini kuymaymiz, mashinalarni oz ishlatamiz.
6-kartochka Savol: Havo iflos bo‘lishi o‘simliklarga ta’sir qiladimi?
Javob: Ha, barglari sarg‘ayadi, o‘smay qoladi.
7-kartochka Savol: Biz qanday joyda sayr qilganimiz foydali?
Javob: Daraxt ko‘p joyda, toza havoda.
8-kartochka Savol: Havo ifloslanmasligi uchun bolalar nima qila oladi?
Javob: Axlatni yerga tashlamaydi, tozalikka rioya qiladi.
9-kartochka Savol: Eng ko‘p havoni nima tozalaydi?
Javob: Daraxtlar, o‘simliklar! 10-kartochka Savol: Toza havoda o‘ynash bolaga
qanday foyda beradi?
Javob: Sog‘lom bo‘ladi, kuchli bo‘ladi, yaxshi uxlaydi.
36

chuqtirlashtirilgan holda o'rgatiladi. Mashg'ulotlarda asosan didaktik o'yinlar,
umumlashtiruvchi so'zlardan, bolalarning tabiatdagi amalga oshiradigan
mehnatidan foydalaniladi. Barcha guruhlarda mashg'ulotlarni yanada yaxshi natija
berishi va qiziqarli muhitni tashkil qilish uchun sayrlardan foydalaniladi.
Didaktik o'yin ta'limning asosiy shakli hisoblanib, ta'limni yengil, tez va
bolalar tomonidan oldindan mo'ljallanmagan bilimlarni o'zlashtirish shakliga
aylanadi.
Masalan, "Bu hayvonning nomi "Qizil kitob"ga kiritilganmi? Shu hayvonni
top" o'yini. Tarbiyachi bolalarni doira shaklida turg'izib, hay von nomini aytadi va
koptokni biror bolaga otadi. Bola koptokni ilib olib, "Qizil kitob"ga kirgan yoki
kirmaganligini aytadi. Tabiat muhofazasiga doir mazmunini ishlab chiqishda
odamlaming o'zaro munosabatlari ularning tabiiy muhitga insonparvarlik,
g'amxo'rlik bilan munosabatlari markaziy o'rinda turmog'i lozim. Shuning Bunday
o'yinlardan foydalanishda bolalarning yoshini hisobga olish, ularning yoshiga mos
holda o'yinlar ishlab chiqish lozim.
Tarbiyachining bolalarga ekologik ta'lim va tarbiya berishda xalqimizning
o'ziga xos milliy tarbiyasidan, ota-onalar bilan hamkorlikni tashkil qilishdan o'rinli
foydalanishi yaxshi natija beradi. Milliy tarbiyamizda suvni isrof qilmaslik bilan
birga, yer, havo, tuproq ham muqaddas hisoblanadi. Bolalarga ekologik ta'lim
berishda har bir bolaga 1 ta gul tuvakni parvarishlash topshirig'ini berish ham eng
samarali usullardandir. Bunda parvarishlash usullarini o'rgatib, ularni shu gulni
qanday parvarish qilyotganini nazorat qilib boriladi. Natijada bolalarda avvalambor
mehr-shafqat tuyg'usi, tabiatga muhabbat shakllanadi. Bolalar gullarining qurib
qolmasligi uchun qayg'uradi v auni parvarish qilishadi.
Demak, maktabgacha yoshdagi bolalarda ekologik tarbiyani rivojlantirish
orqali ularning tabiatga bo'lgan mehrini, shakllantirish va kelajakda tabiiy fanlarni
o'zlashtirishi uchun poydevor yaratiladi. Bolalarga ekologik tarbiya berishda va
zamonaviy usullardan foydalanish yaxshi samara beradi. Bundan tashqari
10

Ko‘rgazmali vositalarni qo‘llashda zamonaviy yondashuvlar
Bugungi kunda ekologik ta’limda zamonaviy texnologiyalarning o‘rni
tobora ortmoqda. Ko‘rgazmali vositalar ham endilikda nafaqat rasm, maket va
tabiiy obyektlar bilan cheklanmaydi. Endi quyidagilardan ham foydalanish
mumkin:
QR-kodli ekoviktorinalar – planshet yoki telefon orqali bolalar test
yechadi;
Slayd-shoular – mavzuga oid suratlar ketma-ket ko‘rsatiladi va har biriga
izoh beriladi;
Raqamli tajribalar – jonli video orqali o‘simlik unib chiqishini yoki
suvning aylanish jarayonini ko‘rsatish;
AR (Augmented Reality) ilovalar – bolalar maktabgacha ta’limda
foydalaniladigan ba’zi kitoblardagi tasvirlarni jonlantirib ko‘rishadi.
Zamonaviy texnologiyalar yordamida ko‘rgazmalilik yanada jonli,
interaktiv, didaktik xususiyat kasb etadi.
Ko‘rgazmali vositalarning pedagogik jihatdan samarali qo‘llanilishi uchun
sharoitlar
Ko‘rgazmali vositalardan unumli foydalanish uchun pedagog quyidagi
shart-sharoitlarni e’tiborga olishi zarur:
Vosita bolalar yoshiga mos bo‘lishi;
Bolaning kuzatish, tinglash va fikr bildirish imkoniyatini ochib berishi;
Har bir ko‘rgazmaning maqsadi aniq bo‘lishi;
Ko‘rgazma biror mavzuga xizmat qilishi va bevosita dars bilan bog‘liq
bo‘lishi;
Har bir vosita orqali bolalarning ekologik tarbiyasiga ta’sir o‘tkazilishi.
Masalan, “Toza havo – sog‘lik garovi” mavzusi uchun o‘rmon tasviri, havo
ifloslanishi oqibatlari ko‘rsatilgan suratlar, jonli gul va qurigan gul namunasi,
31

1.3. Ekologik tarbiyada o‘yin, kuzatish va tajribalar roli . Maktabgacha
yoshdagi bolalar uchun tarbiya va ta’lim jarayoni faqat nazariy bilim berish bilan
cheklanib qolmasligi kerak. Aynan bu yoshda bolaning dunyoni idrok etish
darajasi, fikrlash qobiliyati, qiziqishlari va faoliyat turlari o‘ziga xos bo‘lib,
ularning tabiatga bo‘lgan munosabati ham faol ishtirok va hissiyotlar orqali
shakllanadi. Shu boisdan ekologik tarbiya jarayonida o‘yin, kuzatish va
tajribalar alohida ahamiyatga ega bo‘lib, ular bolalarning ekologik tafakkuri,
ekologik hissiyoti va ijtimoiy-axloqiy odatlarini shakllantirishda asosiy vosita
sifatida namoyon bo‘ladi.
Maktabgacha ta’lim muassasasida bolalarga ekologik tarbiya berishda
interaktiv yondashuvlardan foydalanish pedagogik jarayonni yanada mazmunli,
qiziqarli va samarali qiladi. Quyida o‘yin, kuzatish va tajribalar orqali ekologik
tarbiyani yo‘lga qo‘yish usullari yoritiladi.
1. O‘yin faoliyatining ekologik tarbiyadagi o‘rni
O‘yin — bu maktabgacha yoshdagi bolalar faoliyatining yetakchi shakli
bo‘lib, tarbiyaviy va o‘quviy maqsadlarda qo‘llanilganda ulkan samaradorlikka
ega. Ekologik tarbiya yo‘nalishida o‘yin orqali bola:
tabiat hodisalari haqida bilim oladi;
tabiatga nisbatan emotsional-axloqiy munosabatni shakllantiradi;
ekologik vaziyatlarda to‘g‘ri qaror qabul qilishni o‘rganadi;
o‘z xatti-harakatlariga mas’uliyatli bo‘lishni o‘rganadi.
Ekologik o‘yinlarning turlari
Didaktik o‘yinlar :
“Qayerda yashaydi?” – hayvonlarni yashash joyiga qarab ajratish.
“Tabiatni asraylik” – foydali va zararli harakatlarni tanlash.
“Qayta ishlash mumkinmi?” – chiqindilarni ajratish o‘yini.
Rolli o‘yinlar :
“Bog‘bonlar” – o‘simlik parvarishi jarayonini rolli ifodalash.
21

Quyoshda turgan suv va soyadagi suv haroratining farqini o‘lchash.
Tajriba orqali rivojlanadigan ko‘nikmalar:
Diqqat, mantiqiy fikrlash, mustaqil qaror chiqarish;
Qiziqish va ilmiy izlanish ruhi;
Tabiatga ongli munosabat va ekologik ehtiyotkorlik.
Bolalarni ekologiya bilan tanishtirishda turli xil o’yin va tajriba
kartochkalaridan foydalanish mumkin. Buni quyidagicha amalga oshiramiz:
O‘yin kartochkasi 1
O‘yin nomi: Qayerda yashaydi?
Maqsad: Bolalarda hayvonlarning yashash muhitiga oid bilimlarini
kengaytirish.
Kerakli materiallar: Hayvonlarning rasmi (qush, baliq, quyon, ayiqlar),
yashash joyi rasmlari (o‘rmon, suv, dala, uy).
O‘yin tartibi:
Har bir bolaga hayvon rasmi beriladi.
Bolalar uni tegishli yashash joyiga qo‘yadi (masalan, baliqni suvga, qushni
daraxtga).
Harakatdan so‘ng savollar beriladi: “Nega baliq suvda yashaydi?”, “Qushlar
uyalari qayerda bo‘ladi?” va hokazo O‘yin kartochkasi 2 O‘yin nomi: Toza va
iflos
Maqsad: Bolalarda chiqindilarni ajratish va ekologik gigiyena haqidagi
tasavvurlarni shakllantirish.
Kerakli materiallar: Har xil chiqindilar rasmi: plastik idish, banan po‘sti,
qog‘oz, temir quti, gul rasmi, daraxt rasmi.
O‘yin tartibi:
Bolalar tasodifiy rasmni tanlaydi.
Agar bu chiqindi bo‘lsa — uni “iflos” qutisiga, foydali rasm bo‘lsa — “toza”
qutisiga solishadi.
24

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
Axmedova D.M., Tursunxo‘jayeva S.A. Maktabgacha ta’lim pedagogikasi. –
Toshkent: “Fan va texnologiya”, 2021. – 276 b.
Toshxo‘jayev B. Maktabgacha yoshdagi bolalarda ekologik madaniyatni
shakllantirish. – Toshkent: “O‘qituvchi”, 2020. – 148 b.
Xolboyeva N. Ekologik tarbiya: nazariya va amaliyot. – Toshkent: “Noshir”,
2023. – 192 b.
Shirinova G. Bolalarda ekologik tafakkurni rivojlantirish metodikasi. //
“Ilm-fan va taraqqiyot” jurnali. – 2024. – №2. – B. 45–51.
Karimova S. Maktabgacha ta’lim muassasalarida ekologik tarbiyaning
dolzarb masalalari. // “Maktabgacha ta’lim” jurnali. – 2023. – №3. – B. 38–42.
Bahronova G.X. Didaktik o‘yinlar orqali ekologik tarbiya berish usullari. –
Nukus: “Qoraqalpoq”, 2022. – 98 b.
G‘aniyeva M.M. O‘yinli mashg‘ulotlar orqali ekologik tafakkurni
shakllantirish . – Termiz: “Ilm ziyo”, 2023. – 110 b.
Abdullayeva Z. I. Ko‘rgazmali qurollar yordamida bolalarda ekologik ongni
rivojlantirish. – Toshkent: “Yangi asr avlodi”, 2021. – 124 b.
Qodirova M.R. Maktabgacha ta’limda innovatsion texnologiyalar. –
Toshkent: “IQTISOD-MOLIYA”, 2022. – 160 b.
Raxmatova O. Maktabgacha ta’lim muassasalarida ekologik madaniyatni
shakllantirish. // “Ta’lim va rivojlanish” ilmiy-nazariy jurnal. – 2025. – №1. – B.
27–33.
G‘ulomova S.A. Tarbiyaviy jarayonda ko‘rgazmali qurollardan samarali
foydalanish. – Samarqand: “Zarafshon nuri”, 2020. – 90 b.
YUNESKO (UNESCO). Barqaror rivojlanish uchun ekologik ta’lim
bo‘yicha metodik tavsiyalar. – Parij: 2019.
O‘zbekiston Respublikasi Maktabgacha va maktab ta’limi vazirligi. 2023–
2024 o‘quv yili uchun metodik tavsiyalar to‘plami. – Toshkent: 2023.
53

KIRISH
Bugungi globallashuv va texnologik taraqqiyot davrida insoniyat oldida
ekologik muammolar tobora keskin tus olmoqda. Atmosfera, suv, tuproq kabi
muhitlarning ifloslanishi, bioxilma-xillikning yo‘qolib borishi va iqlim o‘zgarishi
kabi muammolar inson salomatligiga, hayot sifati va kelajak avlodlarning yashash
tarziga tahdid solmoqda. Shu bois ekologik muammolarni hal etish va ekologik
madaniyatni rivojlantirish masalasi davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan
biriga aylangan.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev rahbarligida
ushbu yo‘nalishda tizimli islohotlar olib borilmoqda. Jumladan, 2022-yil 31-
martdagi “Yashil makon” umummilliy loyihasini amalga oshirish chora-tadbirlari
to‘g‘risida”gi PQ–170-sonli qarorda atrof-muhitni asrash, aholi, ayniqsa yosh
avlodda ekologik madaniyatni shakllantirish bo‘yicha kompleks chora-tadbirlar
belgilangan. Shuningdek, 2023-yil 30-martdagi “Ekologik tarbiyani kuchaytirish
va aholining ekologik savodxonligini oshirish bo‘yicha chora-tadbirlar dasturini
tasdiqlash to‘g‘risida”gi PQ–100-sonli qarorda barcha ta’lim muassasalarida,
xususan, maktabgacha ta’lim tashkilotlarida ekologik tarbiyani kuchaytirish
muhim vazifa sifatida qayd etilgan.
Ekologik muammolarni hal etishning eng samarali yo‘llaridan biri bu
– ekologik tafakkur ga ega bo‘lgan shaxsni shakllantirishdan iborat. Ekologik
tafakkur – bu insonning tabiat bilan o‘zaro munosabatdagi axloqiy, ilmiy, estetik
va amaliy pozitsiyasidir. Ayniqsa, maktabgacha yosh ekologik dunyoqarash va
tafakkurning shakllanishi uchun eng muhim va poydevor davr hisoblanadi. Shu
jihatdan, bolalarda ekologik tafakkurni erta yoshdan boshlab shakllantirish ta’lim-
tarbiyaning dolzarb masalalaridandir.
Maktabgacha yoshdagi bolalarda ekologik tafakkurni rivojlantirishda
ko‘rgazmali qurollar muhim o‘rin tutadi. Bolalar uchun qabul qilish va tushunish
jarayonlari ko‘proq tasviriy, sezgir va amaliy faoliyat bilan bog‘liq bo‘lganligi
5

sababli, ko‘rgazmali vositalar vositasida berilgan bilimlar ularning ongida
mustahkam o‘rnashadi. Tabiatdagi real ob’ektlar, suratlar, maketlar, videoroliklar,
tajriba uskunalari kabi ko‘rgazmali vositalar orqali bola tabiatni kuzatadi, uni his
qiladi, anglaydi va unga nisbatan mas’uliyat hissini uyg‘otadi. Bolalarga ekolgik
ta'lim va tarbiya berish ularni ilk marotaba tabiatga qadam qo'ygan vaqtdan
boshlab, butun hayoti davomida tabiatdan ongli, oqilona ravishda foydalanishga,
xalqimizning tabiatga hurmat va e'tibor bilan qaraydigan urf-odatlarini tarbiyalash,
tabiiy boyliklarni ko'paytirish va ulardan to'g'ri foydalanish, bog'-urog'lar, gulzorlar
tashkil qilishga, daraxtlarni, o'simlik va hayvonlarni asrashga, ularga ozor
bermaslikka o'rgatish, bolalarning qalbida tabiatga, uni asrashga nisbatan yaxshi
xislatlar uyg'otishdan iboratdir.
Ekologik tarbiyaning bosh maqsadi maktabgacha yoshdagi bolalarda atrof-
muhit va uning muammolari haqida ongli munosabatn ihamda ular bo'yicha
optimal yechimlar toppish to'g'risidagi bilim, ko'nikmava malakalarni
shakllantirishdan iborat. Mazkur maqsadni amalga oshirish uchun bir qator
vazifalarni hal qilishga to'g'ri keladi.
1. Maktabgacha yoshdagi bolalarimizga ekologik tarbiya berishda ularning
yashab turgan joyi (tabiati) va boyliklarini tejab-tergashga, ularni ongli ravishda
muhofaza qilishga o'rgatish.
2. Ekologik madaniyatni shakllantirish.Bu, eng avvalo, oiladan boshlanmog'i
lozim.
Maktabgacha yoshdagi bolalarni tabiat bilan tanishtirishning quyidagi
yo'llari mavjud:
Mashg'ulotlar o'tkazish;
Ekskursiya;
Mehnat;
O’yinlar;
Kundalik hayot ishlari.
6

Ekologik axloq me’yorlari:
Bolalar “nima yaxshi?”, “nima yomon?” degan asosiy axloqiy
tushunchalarni ekologik jihatdan ham anglab boradilar.
Masalan, “Chiqindini yerga tashlash noto‘g‘ri”, “Daraxtni sindirmaslik
kerak”, “Qushlarni quvlamaslik kerak” — bu oddiy tushunchalar bola axloqiy
tafakkurining shakllanishida muhim rol o‘ynaydi.
Milliy qadriyatlar asosida ekologik tarbiya:
O‘zbek xalq maqollari, ertaklari va odatlari ekologik madaniyatga oid boy
manbaga ega. Masalan:
“Daraxt ekkan soya topar” — ekologik farovonlik g‘oyasi.
“Ona yer – muqaddas” — yerga nisbatan hurmat va sadoqat tarbiyasi.
Ana shunday vositalar orqali ekologik madaniyatni xalqona ruhda, bolaga
yaqin shaklda yetkazish mumkin. Biz atrof-muhitga va inson salomatligiga jiddiy
zarar yetkazadigan atrof-muhitga ta'sirini tavsiflash bilan boshlaymiz. Bu yerda biz
nafaqat o'simliklar va hayvonlarga yetkazilgan zarar haqida gapiramiz, balki bu
ta'sirlar odamlarga ham ta'sir qiladi. Odatda, qabul qilinadigan qarorlar atrof
muhitga salbiy ta'sirlarni kamaytirish, tabiiy muhitni himoya qilishdan ko'ra, inson
salomatligini himoya qilish uchun ko'proq ahamiyatga ega.
Ushbu ta'sirlarning asosiy oqibatlari umuman sayyoramizning
ifloslanishidir. Biz suv, tuproq, havoning ifloslanishini, ekotizimlarning yo'q
qilinishini, yashash joylarining parchalanishini va boshqalarni ko'rishimiz mumkin.
Bularning barchasi kasalliklarning ko'payishiga, biologik xilma-xillikning
yo'qolishiga va o'simlik va hayvonot dunyosida ham, odamlarda ham sog'liq
muammolariga olib keladi.
Buyuk mutafakir bobomiz Abu ali ibn Sinoning hozirda ekologiya deb
yuritilayotgan atrof-muhitning deyarli barcha omillari, ularga insonning,
jonizotlarning ta'siri va nihoyat, bu omillarning inson va jonizotlarga aks ta'siri
to'g'risidagi mashhur iboralarning krltirishning o'zi kifoya. "Chang bo'lmaganda
18

Bolalarga ikki xil manzara ko‘rsatiladi:
1-rasm: toza o‘rmon, toza osmon, ochiq havo;
2-rasm: fabrikalar tutuni, mashina gazlari, chang bosgan ko‘cha.
Savol: Qaysi joyda bolalar sog‘lom yashaydi? Nega?
2. Tajriba:
"Havo iflos bo‘lsa, u ko‘rinadimi?"
Tajriba tartibi:
Oq qog‘ozlardan birini xona ichiga, ochiq havoga yaqin joyga (toza joy)
qo‘yiladi.
Ikkinchi qog‘oz esa kichik qutiga solinadi, ichida bir necha soniyaga sham
yoqiladi , so‘ng qopqog‘i yopiladi (sifatsiz havoni tasvirlash uchun).
1-2 daqiqa kutiladi. Qutidagi havo ko‘rinadi – qog‘ozning sathida tutun
izlari paydo bo‘ladi, sarg‘ayish yoki qora dog‘ kuzatiladi.
Eslatma: Tajriba pedagog nazorati ostida, xavfsizlik qoidalariga rioya
qilgan holda amalga oshiriladi.
3. Kuzatish va tahlil:
Tarbiyachi ikkala qog‘ozni taqqoslashni so‘raydi.
Qaysi biri ifloslandi?
Nega bunday bo‘ldi?
Biz nafas oladigan havo ham shunday bo‘lishi mumkinmi?
Xulosa: Agar havoni ifloslantirsak, o‘zimiz ham kasal bo‘lamiz. Toza havo
– sog‘lik garovi! Tarqatma topshiriq:
“Men havoni asrayman!” mavzusida bolalar kichik rasm chizishadi yoki o‘z
fikrlarini ifodalaydi (masalan: "Mashinani kam haydash kerak", "Ko‘p daraxt
ekaylik", "Tutunni ko‘paytirmaylik").
Pedagogik yondashuv:
Tajriba bolani real hayotga yaqinlashtiradi;
Bolada sabab–natija aloqasi shakllanadi;
35

Bolalar bilan birga ota-onalar ham jarayonga jalb qilinganda, ta’sir
kuchayadi;
Pedagog faoliyati metodik asoslangan va maqsadli bo‘lsa, natija yuqori
bo‘ladi.
Shu o‘rinda ta’kidlash joizki, maktabgacha ta’lim muassasalarida ekologik
tarbiya faqatgina alohida mavzular doirasida emas, balki kundalik tarbiyaviy
faoliyatga singdirilgan holda olib borilishi lozim. Har bir pedagog bolada atrof-
muhitga mehr, javobgarlik va ekologik madaniyatni shakllantirishda o‘z faoliyatini
zamonaviy, qiziqarli va samarali usullar asosida yo‘lga qo‘yishi kerak.
Yakuniy xulosaga ko‘ra, bolalarda ekologik tafakkurni
shakllantirishda ko‘rgazmali qurollardan maqsadli va tizimli foydalanish —
ularning ekologik ongini uyg‘otishda, tabiatga do‘stona munosabatni
shakllantirishda va ekologik xavfsizlik madaniyatini yoshligidan singdirishda eng
muhim vositalardan biridir. Bu yo‘nalishda olib borilayotgan ishlar doimiy
takomillashuvni, tajribalarni almashishni va innovatsion yondashuvlarni talab
qiladi.
51

Tajribalar asosida kuzatilgan o‘zgarishlarni quyidagicha guruhlash mumkin:
Ko‘nikma turi Dars
oldidan (%) Darsdan
so‘ng (%)
Toza/iflos muhitni
ajrata olish 50 93
Ekologik
savollarni tushunish 45 90
Ekologik his-
tuyg‘u (achinish,
g‘amxo‘rlik) 40 85
Nutq orqali
ekologik fikrni ifoda
etish 35 80
Bu natijalar shuni ko‘rsatadiki, bolalar mavzuni nafaqat eshitib, balki his
qilib, o‘z tajribasidan o‘tganidan so‘ng, ekologik tafakkurlari shakllanmoqda.
Shuningdek, o‘yin va interfaol usullar orqali ular o‘z fikrini nutqiy ravishda bayon
etishga o‘rganmoqda.
Pedagogik xulosalar
Tajriba asosida tashkil etilgan mashg‘ulotlar bolalarda quyidagi ijobiy
o‘zgarishlarni yuzaga keltiradi:
Tabiatga mehr va mas’uliyat hissi uyg‘otadi;
Ekologik fikrlash bilan bir qatorda ekologik nutqni ham rivojlantiradi;
Faol ishtirok orqali darslar qiziqarli va ta’sirchan o‘tadi;
O‘z amaliy harakati orqali bola ekologik bilimni chuqurroq o‘zlashtiradi;
Guruhli faoliyat orqali muloqot va hamkorlik ko‘nikmasi ortadi.
45

MUNDARIJA
KIRISH ............................................................................................................................................. 5
1-BOB: EKOLOGIK TAFAKKUR VA UNING MAKTABGACHA YOSHDA GI BOLALAR HAYOTIDAGI
O‘RNI ........................................................................................................................................................... 9
.................................................................................................................................................. 11
1.1. Ekologik tafakkur tushunchasi va uning rivojlanish bosqichlari. ........................................ 11
...................................................................................................................................................... 13
1.2. Maktabgacha yoshdagi bolalarda ekologik madaniyatni shakllantirishning psixologik-
pedagogik asoslari. .................................................................................................................................... 13
2-BOB. BOLALARDA EKOLOGIK TAFAKKURNI RIVOJLANTIRISHDA KO‘RGAZMALI QUROLLARDAN
FOYDALANISH USULLARI ........................................................................................................................... 29
2.1. Ko‘rgazmali qurollarning ta’lim-tarbiyadagi o‘rni va ularning ekologik tafakkurni
shakllantirishdagi ahamiyati. ..................................................................................................................... 29
2.2. Mashg‘ulotlarda ko‘rgazmali qurollardan foydalanish usullari. ............................................. 37
2.3. Tajriba asosida o‘tkaziladigan mashg‘ulotlar natijalari. ......................................................... 43
XULOSA ......................................................................................................................................... 50
Tafsiyalar ....................................................................................................................................... 52
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ................................................................................... 53
4

Maqsad: Atrof-muhitga g‘amxo‘rlik qilishga chaqirish va ekologik
madaniyatni shakllantirish.
Kerakli materiallar: Suratlar: gulni uzayotgan bola, chiqindini yerga
tashlayotgan bola, daraxtga suv quyayotgan bola, qushga don berayotgan bola.
O‘yin tartibi:
Har bir surat ko‘rsatiladi.
Bolalar “to‘g‘ri” yoki “noto‘g‘ri” xatti-harakatni aniqlaydi.
Noto‘g‘ri holatlarni qanday to‘g‘rilash mumkinligi haqida suhbat qilinadi.
Endi quyida tajriba kartochkasini ko’rib chiqamiz:
Tajriba kartochkasi 1
Tajriba nomi: Urug‘ning unib chiqishi
Maqsad: O‘simliklar hayoti qanday boshlanishini amaliy yo‘l bilan
tushuntirish.
Kerakli materiallar: Fasol yoki bug‘doy urug‘i, paxta, suv, shaffof idish
(stakan yoki plastmassa idish).
Bajarilish bosqichlari:
Paxta namlanadi va idishga solinadi.
Urug‘ paxtaning ustiga qo‘yiladi.
Har kuni bir xil miqdorda suv quyiladi.
Bolalar kunma-kun urug‘dagi o‘zgarishlarni kuzatib, rasmga oladi yoki
og‘zaki ta’riflaydi.
3–5 kun ichida unish boshlanadi — bolalar ildiz, novda chiqishini ko‘radi.
Natija: Bola o‘simlik hayoti urug‘dan boshlanishini anglaydi.
Tajriba kartochkasi 2
Tajriba nomi: Suvni filtrlash tajribasi
Maqsad: Bolalarga suvni qanday tozalash mumkinligini tushuntirish.
26

Shuning uchun pedagogik jarayonda bolalarga: “Agar daryo ifloslansa nima
bo‘ladi?”, “Agar daraxtlar bo‘lmasa nima ro‘y beradi?” kabi savollar orqali
mustaqil fikrlashga undash kerak bo‘ladi.
Emotsional tarbiya bilan bog‘liq yondashuv:
Bolalarning ekologik his-tuyg‘ulari — muhabbat, rahm-shafqat,
g‘amxo‘rlik, javobgarlik kabi emotsional kechinmalar orqali shakllanadi.
Bunday hissiyotlarni shakllantirishda ertaklar, dramatik rollar, tabiatga oid
suratlar bilan ishlash, she’rlar yodlash, musiqa vositalari orqali tabiat tovushlarini
tinglash samarali vositalardir. Ta’lim-tarbiya tizimida ekologik yondashuvni
shakllantirish:
Pedagog ekologik tarbiya berishda, bolalarning yosh xususiyatlariga mos,
qiziqarli, hayotiy, o‘yin orqali o‘rganiladigan metodikani qo‘llashi lozim.
Masalan, “Tabiat do‘stlari”, “Qushlar bayrami”, “Ekologik patrul” kabi
loyihaviy o‘yinlar orqali bolalarda ekologik mas’uliyat hissi ortadi.
Ekologik madaniyatni fanlararo yondashuvda shakllantirish:
Ekologik tarbiya faqat “atrof-muhitni o‘rganish” mashg‘uloti bilan
cheklanmaydi. U rasmlar darsida (tabiat manzaralari), mehnat mashg‘ulotlarida
(gullar parvarishi), jismoniy tarbiya darslarida (tabiat qo‘ynidagi harakatli o‘yinlar)
integratsiyalashgan holda olib borilishi mumkin.
Pedagogik texnologiyalar:
Interfaol metodlar: “Savol-javob”, “Aqliy hujum”, “Bahs-munozara” (katta
guruhlar uchun).
Axborot texnologiyalari: multfilmlar, prezentatsiyalar, ekologik video
darslar.
Tabiat burchaklarida eksperimentlar: urug‘ unib chiqishi, suv aylanishi,
barglar rangining o‘zgarishi kabi oddiy tajribalar orqali bolalarda tabiat
hodisalariga ilmiy qiziqish uyg‘otiladi.
Ekologik qadriyatlar va axloqiy yondashuv:
17

inson 1000 yil yashagan bo'lar edi", yoki: "Havo toki muvozanatlangan va toza
bo'lsa, uning(pnevmaga) begona qo'shimchalar qo'shilmasa, u salomatlik garovi
bo'ladi, aks holda turli kasalliklarga sabab bo'ladi" . Yashash joyi muhiti borasida
esa "Tib qonunlari"da alohida ta'kidlab, shunday deyilgan: "Turar joy tanaga
turlicha ta'sir qilishi mumkin: balan yoki past joyligi, tuproq tarkibi hamda
xususiyati, suvning serobligi yoki kamyobligi, darxtlarning mo'lligi, qabriston yoki
konlarga yaqinligi va boshqalar yashash joyi tanlanganda muhim ahamyatga ega".
Bu fikrlar muhit to'grisida bo'lib, tibbiy ekologiyada tegishli ekanligi guvohi
bo'lamiz.
Jahon statistik ma'lumotlarga ko'ra, aholining 10% qarilikdan, 20% baxtsiz
hodisalar va janglardan, 70% esa kasalliklardan o'lmoqda. Shuningdek, bizning
sog'lig'imizning atigi 10%i tibbiyotga, qolgan 90% asa o'zimizga va atrof muhit
hodisalarga bog'liq.
Hozirgi vaqtda turli zavod va fabrikalarda 45 ming turga yaqin kimyoviy
mahsulotlar ishlab chiqarilmoqda va aholiga sotilmoqda, jahonbo'yicha 300 mln.
tonnaga yaqin organik moddalar ishlabchiqarilib, ular yordamida milliondan ortiq
buyumlartayyorlanmoqda. Lekin ishlab chiqarishda foydalanilayotgan ushbu
kimyoviy moddalar ma'lum miqdorda havo,suv va oziq-ovqatlar orqali inson
tanasiga ham kelib tushmoqdaki, buning natijasida turli xil yuqumli kasalliklar
yuzaga kelmoqda. Chunki ayrim kimyoviy moddalar zaharlilik xususiyatiga ega
bo'lsa, ayrimlari allergenlik,konserogenlik (rak kasalligini keltirib chiqarish
xususiyati),mutagenlik (naslga ta'sir etish xususiyati) va teratogenlik(chala yoki
mayib-majruh tug'ilishni yuzaga keltirishxususiyati), fibrogenlik (tanadagi
to'qimalar birikmasining ajralishi) xususiyatlariga egadir. Bunday
kimyoviymoddalarga, ayniqsa, og'ir metallar (qo'rg'oshin, kadmiy,simob),
noorganik gazlar (oltingugurt ikki oksidi, is gazi,azot oksidi, ozon), kremniy ikki
oksidi (DDT, xlorli vinil vaboshqalar) misol bo'lishi mumkin. Ushbu
kimyoviymoddalar alohida holda ham, aralashma holda ham insonsog'lig'i uchun
19

Nutq orqali fikr bildiradi va savollarga javob qaytaradi;
Ekologik madaniyatga bir qadam yaqinlashadi. Interfaol mashg‘ulot: “Suv –
hayot manbai”
Yosh guruhi: Katta guruh (5–6 yosh)
Maqsad: Suvning tabiatdagi ahamiyati, uni asrash yo‘llari haqida tushuncha
berish.
Vositalar: Toza va iflos suv namunasi, filtr, suv aylanishi sxemasi, o‘yin
kartochkalari.
Mashg‘ulot bosqichlari:
1. Kirish:
Suhbat: Suv qayerdan keladi? U nimaga kerak?
Sxemadan foydalanib, suv aylanishi haqida qisqacha tushuncha beriladi.
2. Tajriba:
Bir idishda loyqa (choy bargi, tuproq solingan) suv,
Ikkinchisida filtrlangan toza suv.
Bolalar ko‘z bilan farqni ko‘radi, hidlaydi.
3. O‘yin: “Suvga nima kerak?”
Kartochkalar: baliq, idish, o‘simlik, axlat, shisha, tosh, sabun.
Bola tanlaydi: Suvni nima tozalaydi? Nima ifloslaydi?
4. Xulosa:
Suvni tejash – suvni asrash degani. Suvning har bir tomchisi qimmatli.
Interfaol mashg‘ulot : “Daraxtlar nafas oladi” Maqsad: Daraxtlarning
tabiatdagi roli, havoni tozalashdagi o‘rni haqida tushuncha berish.
Vositalar: Jonli o‘simlik, qurigan novda, qushlar uyalari rasmi, sham tajribasi
(takror), magnitli rasmli taxta. Mashg‘ulot bosqichlari:
1. Kirish:
Tarbiyachi o‘simlik bilan novdani taqqoslaydi.
Savol: “Qaysi biri tirik? Nega shunday deb o‘ylaysan?”
41

2. Suhbat:
Daraxtlar nafaqat kislorod chiqaradi, balki qushlarga uy, soyabon bo‘ladi. Daraxt
kesilsa, nima bo‘ladi?
3. O‘yin: “Kimga nima kerak?”
Kartochkalar: daraxt – qush; gulli o‘simlik – hasharot; bolakay – toza havo.
Moslashtirish orqali ekologik bog‘liqlik tushunchasi beriladi.
4. Xulosa:
Daraxtni ekish – bu yerga hayot baxsh etishdir.
Interfaol mashg‘ulot : “Axlat qayerga ketadi?” Maqsad: Bolalarga
chiqindilarni saralash, qayta ishlash g‘oyasini singdirish.
Vositalar: Plastik, qog‘oz, organik chiqindi namunasi; rangli axlat qutilari; “Qayta
ishlov” belgili plakat.
Mashg‘ulot bosqichlari:
1. Kirish:
Rasmlar ko‘rsatiladi: toza park – axlat to‘kib ketilgan joy.
Farq so‘raladi: “Nima noto‘g‘ri? Bu joyda nima bo‘lishi kerak edi?”
2. Tajriba:
Turli chiqindilarni ko‘rsatish: plastik idish, banan po‘sti, gazetalar.
Har biri uchun: “Buni qayerga tashlaymiz?” savoli. 3. O‘yin: “To‘g‘ri qutiga sol”
Sariq – plastmassa
Ko‘k – qog‘oz
Yashil – organik chiqindi
Bola chiqindi rasmini to‘g‘ri qutiga joylaydi.
Har bir chiqindining o‘z yo‘li bor. Qayta ishlash – tabiatga yordam. Xulosa qilib
aytganda
Demak, maktabgacha yoshdagi bolalarda ekologik tafakkurni
shakllantirishda ko‘rgazmali qurollar asosida tashkil etilgan mashg‘ulotlar yuqori
natija beradi. Ko‘rgazmalilik nafaqat bolaning fikrlashini va nutqini rivojlantiradi,
42

Tafsiyalar
Bolalar bilan birgalikda kichik tajribalar o‘tkazish: masalan, suvdagi
ifloslikni filtrlash, barg fotosintezini kuzatish, havodagi changni aniqlash.
Har bir tajriba uchun maxsus kuzatuv varaqalari (bolalar uchun
soddalashtirilgan) tayyorlash va ularni mustaqil to‘ldirishga o‘rgatish tavsiya
etiladi.
Tajribalardan so‘ng bolalarning mulohazalarini eshitish, savol-javoblar
tashkil qilish foydali bo‘ladi. Ekologik mavzularga oid didaktik o‘yinlar –
"Tozalikka kim javobgar?", "Suvni tejaylik!", "Tirik va noorganik tabiat", "Ajrat,
tashla, qayta ishlat!" kabi o‘yinlarni dars mashg‘ulotlariga kiritish lozim.
Ochiq havoda o‘tkaziladigan interfaol mashg‘ulotlar orqali bolalar tabiatga
yaqinlashtiriladi, ular bilan bevosita muloqot qilish imkoniyati yaratiladi.
Mashg‘ulotlarda rol o‘ynash elementlaridan foydalanish: masalan, bolalar
“tabiat himoyachilari” rolini bajarib, ekologik holatlar ustida fikr yuritishadi.
52

Kerakli materiallar: Ifloslangan suv (tuproq aralashtirilgan), filtr qog‘ozi
yoki mato, qum, toza idish, huni.
Bajarilish bosqichlari:
Huni ichiga mato yoki filtr qog‘ozi solinadi, ustiga qum qo‘yiladi.
Unga iflos suv quyiladi.
Pastki idishdan chiqqan suv tozaroq holatda bo‘ladi.
Tajriba bir necha marta takrorlanadi.
Natija: Bolalar suvni tabiiy usulda tozalash mumkinligini tushunadi.
Tajriba kartochkasi 3
Tajriba nomi: O‘simlik quyoshga intiladi
Maqsad: O‘simlik yorug‘likka bog‘liqligini tushuntirish.
Kerakli materiallar: O‘sgan ko‘chat, karton quti, qutiga o‘rtacha
o‘lchamda teshik ochiladi.
Bajarilish bosqichlari:
Ko‘chat quti ichiga joylashtiriladi.
Qutining bir tomoniga teshik qilinadi va yorug‘lik faqat shu teshikdan kiradi.
Har kuni o‘simlikning harakati kuzatiladi.
Ko‘chat asta-sekin teshik tomonga egila boshlaydi.
Natija: Bolalar o‘simliklar yorug‘lik tomon o‘sishini amalda ko‘radi.
Tajriba kartochkasi 4
Tajriba nomi: Chiqindilar qanday chiriydi?
Maqsad: Tabiatda organik va noorganik chiqindilarning parchalanish
farqini tushuntirish.
Kerakli materiallar: Plastik qopqoq, banan po‘sti, qog‘oz parcha, tuproq
to‘ldirilgan 3 ta idish.
Bajarilish bosqichlari:
Har bir idishga alohida chiqindi buyum joylashtiriladi.
Idishlar belgilab qo‘yiladi va haftalik kuzatish boshlanadi.
27

“Uyda gullarga qanday g‘amxo‘rlik qilasiz? Gullarga suv quyayotganda
qanday suvdan foydalanasiz?”
Va bu haqda ertasi kuni hikoya qilib berisha
Yan bir tajribani havoni tozaligi misolida ko’rib chiqamiz : Mavzu: Havo
tozaligi salomatligimiz uchun muhim
Yosh guruhi: 5–6 yosh (katta guruh)
Tajriba turi: Ko‘rgazmali kuzatuv, amaliy tajriba
O‘quv faoliyati turi: Atrof-muhitni kuzatish va ekologik tarbiya
Maqsad:
Bolalarda havo tozaligi va uning inson hayoti uchun ahamiyati haqida
boshlang‘ich tushuncha shakllantirish;
Havo ifloslanishi manbalarini anglash, havoni asrash g‘oyasini
shakllantirish;
Mustaqil fikrlash, kuzatish, solishtirish, xulosa chiqarish ko‘nikmalarini
rivojlantirish.
Kerakli materiallar:
Oq qog‘ozlar (2 ta, bir xil o‘lchamda);
Shahar va toza hudud (yoki yashil zonalar) rasmlari;
Sham yoki gugurt;
Poyabzal qutisi yoki shaffof plastik quti (kichik, havoni ushlovchi);
Tayyor plakat: “Toza havo – hayot manbai” (ko‘rgazmali vosita sifatida);
Nam paxta yoki salfetka.
Tajriba bosqichlari:
1. Kirish (motivatsiya):
Tarbiyachi bolalar bilan havo haqida suhbatlashadi:
Havo ko‘rinadimi?
Uni nafas olayotganimizda sezamizmi?
Agar havo iflos bo‘lsa, nima bo‘ladi?
34

Har bir bola ekologik tafakkur bo‘yicha qanday rivojlanayotganini tahlil
qilish uchun:
Har haftalik ekologik faoliyatlar jurnalini yuritish;
Bolaning faolligi, mustaqil fikrlashi, nutqiy ifodasi haqida pedagogik
kuzatuvlar qilish;
Bu jurnal asosida yakuniy baho va tavsiyalar ishlab chiqish.
49

O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF-60-sonli farmoni. “Yashil
makon” umumxalq harakati haqida. – 2021-yil 30-dekabr.
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi qarori. “Maktabgacha ta’lim
muassasalarida ekologik tarbiyani amalga oshirish to‘g‘risida” – 2022-yil.
54

O‘simlik va hayvonot dunyosi namunalari (jonli yoki sun’iy);
Akvarium, guldon, qushlar uyasi, daraxtcha.
Didaktik ko‘rgazmalar :
Karta va sxemalar (suv aylanishi, havo ifloslanishi, chiqindilar saralanishi);
Interaktiv monitorlar, slayd-shoular, videoroliklar.
Amaliy ko‘rgazmalar :
Tajriba vositalari (suv filtrlari, lupa, termometr, kompas);
Ekskursiyalar, kuzatuv jurnallari.
Ko‘rgazmali qurollar orqali mashg‘ulotlar samaradorligini oshirish usullari
1. Mashg‘ulotlarni vizual asosda rejalashtirish Har bir ekologik mavzudagi
mashg‘ulot oldidan muayyan ko‘rgazmali vositalar tanlanadi. Masalan, "Toza
havo nima?" mavzusida tutun chiqaradigan sham tajribasi va yonida toza o‘rmon
manzarasi ko‘rsatiladi. Bunday qarama-qarshi ko‘rsatmalar bolalarda solishtirish,
tahlil qilish, xulosa chiqarish ko‘nikmasini rivojlantiradi.
2. Ko‘p sezgili (multisensor) yondashuv
Bolalar faqat ko‘rish emas, balki ushlab ko‘rish, eshitish va hidlash orqali
ham ko‘rgazmali vositalarni idrok qiladi. Masalan, o‘simlik yaprog‘ini ushlash,
suv ifloslangan yoki tozalanganini ko‘z bilan ko‘rish, tuproq namligini qo‘llab
sezish – bu usullar ekologik anglashni chuqurlashtiradi.
3. O‘yin elementlari bilan integratsiyalash
Ko‘rgazmali qurollar bolalar uchun tushunarli va qiziqarli bo‘lishi uchun
ular bilan o‘yin shaklida ishlash tavsiya etiladi. Masalan:
“Toza – iflos” o‘yini orqali bolalar turli predmet rasmlarini saralab
qo‘yishadi (toza havo – iflos havo);
“Nimani qutqaramiz?” o‘yini orqali daraxt, baliq, qush tasvirlari orasidan
ekologik xavf ostidagilarni tanlashadi.
4. Mustaqil faoliyatga yo‘naltirish
38

Tajriba asosida o’tkaziladigan mashg’ulotlar natijalari: Maktabgacha
yoshdagi bolalarda ekologik tafakkurni shakllantirishda tajriba asosidagi
mashg‘ulotlar muhim o‘rin tutadi. Bu metod orqali bolalar atrof-muhitdagi
hodisalarni bevosita kuzatish, ularga sabab bo‘layotgan omillarni tahlil qilish,
xulosalar chiqarish va tabiatga ongli munosabat bildirishga o‘rganadilar.
Tajriba ishtirokchilari haqida
Ushbu amaliy tajriba Navoiy viloyati Karmana tumani 17-sonli
maktabgacha ta’lim tashkilotining “Kamalak” guruhi da o‘tkazildi. Guruh
tarkibida 5–6 yoshli 20 nafar bola qatnashdi. Ulardan 12 nafari qiz, 8 nafari o‘g‘il
bola edi. Tajriba mashg‘ulotlari boshlanishidan oldin bolalarning ekologik bilim
darajasi, atrof-muhitga bo‘lgan munosabati, tabiat elementlarini ajrata olish
darajalari aniqlab olindi.
Tajriba oldi holati
Oldindan o‘tkazilgan so‘rov va suhbatlar quyidagilarni ko‘rsatdi:
Bolalarning 45% toza va iflos havo o‘rtasidagi farqni anglamas edi;
30% suvning nega tejash zarurligini tushuntira olmas edi;
50% chiqindilarni turkumlashda qiynalar edi;
35% bolalar daraxtlar va o‘simliklar ahamiyatini chuqur anglamas edi.
Tajriba davomida o‘tkazilgan mashg‘ulotlar va natijalar
1-mashg‘ulot: “Havo – ko‘rinmas, ammo muhim”
Tajriba: Yonayotgan shamdan chiqayotgan tutunni shisha idishda yig‘ish.
O‘rgatilgan tushuncha: Havoning ham toza, ham iflos bo‘lishi mumkinligi.
Natija: 90% bola toza va iflos havo o‘rtasidagi farqni tushunib, havoni asrash
kerakligini ayta oldi.
2-mashg‘ulot: “Suvni tejashni o‘rganamiz”
Tajriba: Loyqa suvni filtrlab tozalash.
O‘rgatilgan tushuncha: Toza suvning qadri, uni ifloslantirmaslik.
Natija: 85% bola suvni isrof qilmaslik haqida mustaqil fikr bildirdi.
46

Ko‘rgazmali vositalar orqali o‘quv faoliyatini faqat tarbiyachiga
bog‘lamasdan, bolani mustaqil faoliyatga undash kerak. Masalan, “Tabiat
burchagida” haftalik kuzatuv topshiriqlari beriladi: “Bugun daraxtning bargi
o‘zgardimi?”, “Akvariumdagi suv tiniqmi?” – va bu kuzatishlar jurnalga yoziladi.
Amaliy misollar bilan izoh
Havo mavzusi bo‘yicha – sham tutuni va toza qog‘oz tajribasi orqali havo
ifloslanishini tushuntirish. Rasmiy taqqoslovlar va izohli plakatlar yordamida.
Suv mavzusi bo‘yicha – suvni filtrlash tajribasi: bir idishda ifloslangan suv,
ikkinchisida filtrlangan toza suv ko‘rsatiladi. Suv aylanishini ifodalovchi
diagramma qo‘llaniladi.
Hayvonot olami mavzusi – qishki va yozgi qushlar rasmlari, audioyozuvlar
(qushlarning sayrashlari), jonli qushlar tasvirlangan kartochkalar orqali mavzuni
boyitish.
Ko‘rgazmali qurollar orqali rivojlanadigan ko‘nikmalar
Nutqiy ko‘nikmalar : Atamalarni to‘g‘ri ishlatish, tavsif berish, solishtirish,
savolga javob qaytarish, hikoya tuzish.
Mantiqiy fikrlash : Sabab–natija munosabatini tushunish.
Estetik idrok : Tabiat go‘zalligini qadrlash, ekologik madaniyat shakllanishi.
Ijtimoiy mas’uliyat : O‘zi yashayotgan muhit uchun mas’uliyatni sezish.
Interfaol dars mashg‘uloti namunasi
Mavzu: Toza havo – sog‘liq garovi
Maqsad: Bolalarda toza va iflos havoni ajrata olish, havo ifloslanishining
oqibatlari haqida tushuncha berish, ekologik madaniyatni shakllantirish.
Yosh guruhi: Katta guruh (5–6 yosh)
Usullar: Suhbat, kuzatish, savol-javob, tajriba, o‘yin.
Ko‘rgazmali qurollar: Rasmlar (toza havo, tutunli shahar), flomaster, “iflos”
sham tajribasi, o‘yin kartochkalari, audioyozuv (qushlar sayrashi, mashina
tovushi). Mashg‘ulotning borishi: 1. Kirish qismi (motivatsiya) Tarbiyachi:
39

Shunday qilib mana shunday savol-javob kartochkalarida maktabgacha
ta’lim sohasida bolajonlar bilan o’ztkazilsa, bolalarda ham tabiat, atrofimizda
jamiki bizni o’rab turganlar haqida ma’lumot payto bo’ladi,ham tabiatga bo’lgan
muhabbati, qiziqishi yanada ortib boraveradi.
2.2. Mashg‘ulotlarda ko‘rgazmali qurollardan foydalanish usullari .
Maktabgacha yoshdagi bolalarda ekologik tafakkurni shakllantirishda
ta’lim-tarbiya metodikasi doirasida ko‘rgazmalilik tamoyili muhim o‘rin tutadi.
Bolalar uchun tabiat haqidagi bilimlar tasavvur orqali emas, balki jonli, yorqin,
bevosita sezgi vositalari orqali o‘zlashtirilganda ancha samarali bo‘ladi. Shu bois
mashg‘ulotlarda ko‘rgazmali qurollardan foydalanish metodik jihatdan asoslangan,
ilmiy-uslubiy yondashuvga ega bo‘lishi lozim.
Ko‘rgazmalilik tamoyilining mohiyati
Ko‘rgazmalilik – bu ta’limning didaktik tamoyillaridan biri bo‘lib, u orqali
o‘quvchi (maktabgacha yoshdagi bola) bilimni nafaqat eshitadi, balki
uni ko‘radi, ushlab ko‘radi, his qiladi, kuzatadi. Tabiiyki, bunday yondashuv
bolalarning nutq faoliyatini, xotirasini, e’tiborini, tafakkurini yanada chuqurroq
rivojlantiradi.
Mashg‘ulotlarda ko‘rgazmali qurollar vositasida ekologik mavzular
yoritilganda, bola o‘z ko‘zi bilan ifloslangan suv, changlangan havo, toza va iflos
joylarni taqqoslaydi, tabiatdagi go‘zallikni idrok etadi, o‘z xatti-harakatiga baho
bera oladi.
Ko‘rgazmali qurollarning asosiy turlari Maktabgacha ta’lim muassasalarida
foydalaniladigan ko‘rgazmali qurollar quyidagicha tasniflanadi:
Tayyor ko‘rgazmalar :
Plakatlar, tabiat rasmlari, ekotablolar;
Ekologik burchakdagi sezgirlikni oshiruvchi stendlar.
Jonli ko‘rgazmalar :
37

“Toza suvda yashar gul,
Iflos bo‘lsa, so‘lar gul...”
Savollar orqali bolalarning e’tiborini jalb qiladi:
Suv nima uchun kerak?
Toza va iflos suv o‘rtasida nima farq bor?
2. Amaliy tajriba:
Tarbiyachi ikki idishga gul novdalarini soladi:
1-idishga toza suv quyiladi;
2-idishga iflos suv quyiladi.
So‘ngra quyidagi savollar beriladi:
Qaysi guldan yasharish, o‘sish kutamiz?
Iflos suvdagi gulga nima bo‘lishi mumkin?
Gullar bir necha kun davomida kuzatiladi. Har kuni bolalar o‘z fikrlarini
aytadilar, o‘zgarishlarni rasm chizib yoki og‘zaki ifodalab qayd etadilar.
3. Tahlil va umumlashtirish:
3–5 kun ichida o‘simliklarning holati solishtiriladi. Toza suvdagi gul
yasharadi, barg ochadi. Iflos suvdagi gul esa quriydi yoki rangini yo‘qotadi.
Tarbiyachi buni quyidagicha xulosa bilan yakunlaydi:
“Demak, tabiat, gul, daraxt, odam – hammaga toza suv kerak. Suvni
ifloslantirmaylik, uni asraylik!
Pedagogik yondashuv:
Bolalar bilimni bevosita amaliyot orqali o‘zlashtiradi;
Ko‘rgazmalilik, kuzatish va suhbat orqali bilim mustahkamlanadi;
Emotsional-axloqiy ta’sir: bolalar atrof-muhitga nisbatan mehr-muhabbat va
mas’uliyat bilan qaraydi.
Qo‘shimcha topshiriq:
Bolalar guruhda shunday topshiriq oladilar:
33

2-BOB. BOLALARDA EKOLOGIK TAFAKKURNI RIVOJLANTIRISHDA
KO‘RGAZMALI QUROLLARDAN FOYDALANISH USULLARI
2.1. Ko‘rgazmali qurollarning ta’lim-tarbiyadagi o‘rni va ularning
ekologik tafakkurni shakllantirishdagi ahamiyati .
Maktabgacha yoshdagi bolalarning dunyoqarashi, tafakkuri va bilish
faoliyati o‘ziga xos tarzda shakllanadi. Bu davr bolaning atrof-muhitga bo‘lgan
qiziqishi yuqori, sezuvchanligi kuchli, o‘zlashtirish qobiliyati esa ko‘rgazmalilikka
asoslanadi. Shu sababli, pedagoglar bolalarga ekologik bilim va ko‘nikmalarni
singdirishda, avvalo, ko‘rgazmali qurollar dan samarali foydalanishlari lozim.
Ko‘rgazmali vositalar nafaqat bolaga bilim berish, balki unda mustaqil
fikrlash , analitik mulohazqilish , taqqoslash , farqlash , tasniflash , kuzatish kabi
ko‘nikmalarni shakllantirishga xizmat qiladi. Maktabgacha ta’lim jarayonida
ko‘rgazmali vositalar yordamida ekologik tarbiyani olib borish, ayniqsa, hozirgi
zamonaviy o‘zgaruvchan dunyoda muhim sanaladi.
Ko‘rgazmali vositalarning asosiy turlari
Maktabgacha ta’lim muassasalarida qo‘llaniladigan ko‘rgazmali vositalar
quyidagilarga bo‘linadi:
Statik ko‘rgazmali vositalar : rasm, plakat, surat, tabiat burchagidagi
guzarlar, natural obyektlar (urug‘, barg, gul, tosh va h.k.);
Dinamik ko‘rgazmali vositalar : video, animatsiya, tajriba jarayoni,
multimediali namoyishlar;
Tajriba va o‘yinli ko‘rgazmalar : bolalarning faol ishtiroki asosida
o‘rganiladigan materiallar (tuproq, suv, tabiatdagi muhitlarni taqlid qiluvchi
maketlar).
Bu vositalarning har biri bola yoshiga va psixologik holatiga mos holda
tanlansa, o‘quv-tarbiyaviy natija maksimal bo‘ladi. Ayniqsa, o‘rganilayotgan
mavzuni jonli, real obrazlar asosida tushuntirish, bola xotirasida uzoq saqlanishga
yordam beradi.
29

tayyorlov guruh bolalariga ta'lim berishda zamonaviy texnologiyalardan biri VR
lardan foydalanishni taklif qilgan bo'lardim. Bu texnologiya yurtimizda asta-
sekinlik bilan rivojlanib bormoqda. Bu orqali bolalrning o'zlashtirishini yanada
oshirish va qiziqarli, yangicha ta'lim jarayonini tashkil etish mumkin.

1.1. Ekologik tafakkur tushunchasi va uning rivojlanish bosqichlari .
Bugungi kunda butun dunyo miqyosida ekologik muammolar jadal tus
olmoqda. Atmosfera ifloslanishi, suv va tuproqning zaharlanishi, biologik xilma-
xillikning kamayib borishi, global isish va boshqa ekologik muammolar
insoniyatning kelajagiga tahdid solmoqda. Bunday muammolarni bartaraf etishda
ekologik tafakkurga ega avlodni tarbiyalash muhim vazifalardan biri hisoblanadi.
Ekologik tafakkur — bu insonning tabiatga nisbatan ongli, ilmiy
asoslangan, ehtiyotkor munosabatda bo‘lishi, atrof-muhit holatini baholay olish,
tabiatdagi hodisalar orasidagi o‘zaro aloqalarni anglab yetish va ekologik
muammolarni hal etishga qaratilgan ongli fikrlash tizimidir. U ekologik ong,
ekologik bilim, ekologik madaniyat va axloqiy qadriyatlar bilan chambarchas
bog‘liqdir.
Ekologik tafakkurning shakllanishi bolalikdan, ayniqsa maktabgacha yosh
davridan boshlanadi. Bu davrda bolaning sezgi a’zolari faol, atrofdagi narsalar va
hodisalarni chuqur idrok etishga bo‘lgan ehtiyoji kuchli bo‘ladi. Shu bois, aynan
shu bosqichda ekologik tafakkurni shakllantirishga qaratilgan tizimli yondashuv
juda muhim ahamiyat kasb etadi.
Ekologik tafakkur quyidagi rivojlanish bosqichlarida shakllanadi:
Idrok va qiziqish bosqichi (3–4 yosh): Bu bosqichda bola atrof-muhitdagi
predmetlar va hodisalarni bevosita sezgi organlari orqali qabul qiladi. U tabiatning
rang-barangligi, tovushlar, harakatlar bilan tanishadi. Bu jarayonda estetik
qoniqish va tabiatga nisbatan dastlabki iliq munosabat shakllanadi.
11

Kursni tugatish ishining vazifalari : Ekologik tafakkur va ekologik
tarbiyaning nazariy asoslarini aniqlash;
Maktabgacha yoshdagi bolalarda ekologik tafakkurni rivojlantirish usullarini
o‘rganish;
Ko‘rgazmali qurollarning turlari va ularning didaktik ahamiyatini tahlil
qilish;
Pedagogik faoliyatda ko‘rgazmali vositalar orqali ekologik ta’limni tashkil
etish yo‘llarini ko‘rsatish;
Amaliy kuzatuvlar asosida metodik tavsiyalar ishlab chiqishi.
Kursni tugatish ishining tuzulishi : Kursni tugatish ishi kirish,ikki bob, olti
paragraf ,xulosa, tafsiyalar va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat
8

“Veterinar” – hayvonlarga yordam berish sahnasi.
Harakatli o‘yinlar :
“Kim tezroq barg yig‘adi?”
“Qushlar parvozi” – qushlar harakatlarini aks ettirish orqali
muvofiqlashtirish va diqqatni rivojlantirish.
Ijodiy o‘yinlar :
Tabiat manzarasini yasash, chiqindi materiallardan foydali buyumlar yasash
orqali ekologik fikrlashni o‘stirish.
O‘yinlarning ta’siri
O‘yinlar orqali bolalar nafaqat tabiat haqidagi bilimlarni oladi, balki o‘z his-
tuyg‘ularini ifodalaydi, o‘zini tabiatning bir bo‘lagi sifatida anglaydi. O‘yin orqali
shakllangan ekologik tasavvur va odatlar yanada barqaror, mustahkam bo‘ladi.
2. Kuzatish — ekologik tafakkurni rivojlantirish vositasi
Kuzatish — bu bola tomonidan real hayotdagi hodisalarni bevosita va faol
idrok etish, ularni tahlil qilish orqali o‘z fikrini shakllantirish jarayonidir.
Tabiatdagi o‘zgarishlar, hayvon va o‘simliklarning xatti-harakati bolada:
sabab-oqibatni tushunish;
diqqat va tafakkurni rivojlantirish;
emotsional sezgirlikni oshirish;
tabiatga bo‘lgan ehtiyotkorlikni shakllantirishga xizmat qiladi.
Kuzatish uchun mavzular:
Yil fasllaridagi o‘zgarishlar (yaproqlarning rangi, havo harorati, yomg‘ir,
qor);
O‘simliklarning o‘sish bosqichlari (urug‘ ekish – unish – gullash – meva
berish);
Hayvonlarning hayoti (qushlar, chumoli, kapalak);
Ob-havo hodisalari (shamol, yomg‘ir, quyoshli kunlar).
Kuzatish shakllari:
22

1-BOB: EKOLOGIK TAFAKKUR VA UNING MAKTABGACHA
YOSHDA GI BOLALAR HAYOTIDAGI O‘RNI
Maktabgacha ta'lim tashkilotlarida bolalarni tabiat bilan tanishtirishda ta'lim
berishning asosiy usullaridan biri ekskursiya hisoblanadi. Ekskursiya jarayonida
bolalar tabiat to'g'risidagi aniq tasavvurga ko'rish, sezish, eshitish bilan idrok etish
orqali ega bo'ladilar. Ekskursiya jarayonida maktabgacha yoshdagi bolalarda
tabiat, undagi qonuniyatlar to'g'risida realistik tasavvurlar hosil bo'ladi. Bu jarayon
orqali o'rganilgan tushunchalar keyinchalik bolalar egallaydigan ilmiy bilimlarning
asosini tashkil etib, maktabda o'rganiladigan tabiiy fanlarni o'zlashtirib olishni
osonlashtiradi. Tabiat haqidagi bilimlar bolalarga o'z vaqtida o'rgatilmasa, ularning
tabiatdan noto'g'ri foydalanishiga olib keladi.
Bundan tashqari "Ilk qadam" Davlat o'quv dasturi asosida tashkil
qilinadigan 5 ta rivojlantiruvchi markazlarning biri hisoblangan "Ilm-fan va tabiat
"markazi ham bolalarning tabiat haqidagi bilimlarini oshirish uchun mo'ljallangan.
Ilm-fan va tabiat markazida tajriba sinov maydonchasida o'tkazilayotgan
tajribalar bolalarda qiziqish uyg'otadi va ularni yangi ixtirolar qilishga undaydi. Bu
markaz bolalarni tabiat va undagi hodisalarni bilish uchun eng katta imkoniyat
markazi hamdir. Markaz faoliyati to'g'ri tashkil etilsa bolalar tabiat haqidagi
bilimlarning 90%ini o'zlashtiradi. Markaz nafaqat bolalarda balki pedagoglarda
ham qiziqish uyg'otadi. Hayotimiz davomida ishlatiladigan narsalarni qayerdan
kelganligini, ulardan nimalar olinganligi haqidagi ma'lumotlar bolalarning o'z
qo'llari bilan urug'larni tuvaklarga sepish orqali unga suv qo'yishi va urug' unib
chiqishi bola uchun juda qiziqarli holatlar sanaldi.
Mashg'ulotlar turli shakllarda olib boriladi va bularning ayrimlarida
boshlang'ich bilimlar shakllantiriladi. Buning uchun tarbiyachi kuzatish, rasmlarni
ko'rish, hikoyalar, ertaklarnni o'qishdan, multimedia vositalaridan foydalanadi.
Boshqa mashg'ulotlarda esa bolalarning bilimlar aniqlanadi, kengaytiriladi va
9

Ko‘rgazmali vositalarning ta’limdagi metodik ahamiyati
Ko‘rgazmali vositalar orqali ta’lim berishda quyidagi metodik yondashuvlar
muhim ahamiyatga ega:
Kuzatish – Bola ko‘rgazmali vosita yordamida hodisani kuzatadi, tahlil
qiladi, xulosaga keladi.
Munosabat bildirish – Bola o‘z his-tuyg‘ulari asosida fikr bildiradi
(masalan: “Bu rasmda o‘rmonni ifloslantirishgani menga yoqmadi”).
So‘z boyligini kengaytirish – Rasm, maket yoki tajriba asosida suhbatlar
o‘tkazish orqali ekologik atamalar o‘rgatiladi.
Ijodiy tafakkurni rivojlantirish – Ko‘rgazma asosida hikoya to‘qish, rasm
chizish, voqeani davom ettirish kabi topshiriqlar orqali bola mustaqil fikr yuritadi.
Qiyoslash va mantiqiy bog‘lanish hosil qilish – Misol: toza suv va iflos
suvni taqqoslash orqali tabiatdagi muvozanatni tushunish.
Ekologik tafakkurni shakllantirishda ko‘rgazmalilikning afzalliklari
Ko‘rgazmali vositalar orqali olib borilgan ekologik tarbiya bolalarga
tabiatning mo‘jizaviy olamiga mehr uyg‘otadi. Bu esa quyidagi natijalarga olib
keladi:
Bola atrof-muhitga e’tiborli bo‘lib o‘sadi;
Chiqindilarni saralash , toza havo va suvning qadri haqida tushunchaga
ega bo‘ladi;
Qiziquvchanlik , faollik , fikrlash tezligi rivojlanadi;
O‘zining mas’uliyati ni anglay boshlaydi (masalan: gulga suv quyishni o‘z
zimmasiga oladi);
Hayvonlar, o‘simliklar, tabiiy manzillarga mehr bilan qarash , himoya
qilish tuyg‘usi shakllanadi.
Pedagoglar ko‘rgazmali vositalarni har bir mashg‘ulotda mavzuga mos
tanlab, uning bolada qanday taassurot uyg‘otganini tahlil etishlari lozim. Bu esa
tarbiyaviy ishlarning natijadorligiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi.
30

juda xavfli hisoblanadi. Keyingi yillarda saraton kasalligining ko'payishi, turli xil
kasalliklarning yangi turlarini vujudga kelishi, asosan, kimyoning ta'siridandir.
Texnikaviy taraqqiyot davrida atmosfera havosining ifloslanishi
Respublikamizning Olmaliq, Chirchiq, Farg'ona va Navoiy viloyatlarida, ayniqsa
sezilarli darajada ortganligi hech kimga sir emas. Birgina Navoiy viloyati misolida
oladigan bo'lsak, atmosfera havosining yuqori
darajada ifloslanganligini kuzatish mumkin.Ikki yuz mingga yaqin aholisi
bo'lgan Navoiy shahrida havoni ifloslantiruvchi ko'plab sanoat korxonalari mavjud.
Ishlab chiqarishning texnologik jarayonlarida har yili 637,6 ming tonna zararli
moddalar hosil bo'lib, shundan 97,2% i ushlab qolinadi. Navoiy issiqlik elektr
stansiyasi korxonalarida gaz yoqishda hosil bo'ladigan azot oksidlarini tozalash
inshootlarini loyilash ko'zda tutilgan, ammo ushbu moddalarning me'yoridan
yuqoriligi saqlanib qolmoqda. Viloyatda ekologik muvozanatni birlashtirish
maqsadida "Navoiy viloyatining 2016-2022 yillarga mo'ljallangan atrof- muhitni
muhofaza qilish" dasturi ishlab chiqilgan. Sanoat korxonalari bilan birga shaharda
avtotransport vositalarining ko'payishi ham shahar havosiga salbiy ta'sir
ko'rsatmoqda.
Xulosa qilib aytganda,sanoat korxonalari chiqindilarini kamaytirish uchun
avvalambor hozirgi zamon talabiga mos keladigan ilg'or texnologiyalardan
foydalanilgan holda chiqindisiz texnologiyadan foydalanishni keng yo'lga
qo'yishimiz lozim.. Zero,chiqindilar masalasi ekologiyadagi muhim
muammolardan bin bo'lib, ularni qayta ishlash yoki gigiyenik talablar bo'yicha
ishlov berilsa nafaqat iqtisodiy jihatdan foyda ko'ramiz, balki yerni, havoni suvni,
oziq - ovqat mahsulotlarining ifloslanishi oldi olinardi, kishilar sog'lig'ini
muhofaza qilishda katta ahamiyatga ega bo'ladi va kelajak avlod uchun ham
tabiatimizni oz musaffoligini saqlagan holda yetkazib bergan bo’lamiz.

20

Bolalarda ekologik tafakkurni rivojlantirishda ko’rgazmali qurollarda foydalanish

Купить