Kirish Roʻyxatdan oʻtish

Docx

  • Referatlar
  • Diplom ishlar
  • Boshqa
    • Slaydlar
    • Referatlar
    • Kurs ishlari
    • Diplom ishlar
    • Dissertatsiyalar
    • Dars ishlanmalar
    • Infografika
    • Kitoblar
    • Testlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi 25000UZS
Hajmi 86.1KB
Xaridlar 2
Yuklab olingan sana 18 Mart 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Pedagogika

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

53 Sotish

Bolalarni dialogik nutqqa oʻrgatish

Sotib olish
 Bolalarni dialogik nutqqa o rgatishʻ
  Mundarija: 
Kirish …………………………………………………………………... 3
I.BOB BOLALARGA DIALOGIK NUTQNI O’RGATISH. DIALOGIK 
NUTQNI SHAKLLANTIRISH SHARTLARI………………………... 6
1.1 Bolalarga dialogik nutqni o’rgatish……………………………………. 6
1.2 Diolog nutqning mazmuni va vazifalari……………………………….. 10
1.3 Bolalarni dialogik nutqqa o‘rgatish muammolari……………………... 18
II.Bob KUNDALIK MULOQOT JARAYONIDA, BOLALARNING TURLI
FAOLIYATIDA DIALOGIK NUTQNI O'RGATISH………………... 29
2.1 Bolalar bilan suhbat - dialogik nutqni shakllantirishning asosiy 
usuli… 29
2.2 Suhbat dialogik nutqni o'rgatish usuli sifatida………………………… 36
2.3 Bolalar va tengdoshlar o'rtasidagi muloqotni rivojlantirish…………… 41
Xulosa………………………………………………………………….. 47
Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………………... 48 Kirish
Bolalarning   diqqat-e’tiborini   suhbat   mavzusiga   jalb   qilish,   ularda   suhbatda
ishtirok etish xohishini paydo qilish, bolalar xotirasida ilgari olingan taassurotlarni,
imkoni boricha obrazli va emotsional taassurotlarni jonlantirishdan iborat.
Tarbiyachi   suhbatlashadigan   narsa   (hodisa)   haqida   taklif   qilgan   topishmoq
ham   kirish   bo’lishi   mumkin.   Suhbatni   tegishli   mavzudagi   she’rni   o’qish   yoki
suratlarni ko’rish bilan boshlash mumkin. Suhbat boshlanishida tarbiyachi bo’lajak
suhbat   mavzusini   (maqsadini)   shakllantiradi,   uning   muhimligini   asoslaydi,   uni
tanlash sabablarini bolalarga tushuntirib beradi.
Bolalar   ko’rgan   narsalarni   esga   olish,   qo’shimcha   bilimlarni   taxlil   qilish,
ularni tushuntirish hisobiga chuqurlashtirish, qo’shimcha bilimlarni ma’lum qilish,
ularni bir tizimga keltirish va mustahkamlashdan iborat.
Suhbatning asosiy qismi mikromavzu yoki bosqichlarga ajratilishi mumkin.
Har bir bosqich - bir mavzuni bo’g’in qismlari bo’yicha taxlil qilishdan iboratdir.
Pedagog mashg’ulotga tayyorlanar ekan, barcha bosqichlarni belgilab olishi lozim.
Suhbat mavzusini rivojlantirish aniq maqsadga yo’naltirilgan bo’lishi lozim,
tarbiyachi   imkoni   boricha   bolalarning   mazkur   mavzudan   chetga   chiqishlarining
oldini   olishi   zarur   (ba’zan   ortiqcha   faktlarni   aniqlash   uchun   undan   chekinish
mumkin, biroq so’ngra yana asosiy suhbat  mavzusiga qaytish darkor). Tarbiyachi
suhbat rejasini oldindan belgilab oladi. Tarbiyachining qo’lida reja bo’lsa, bolalar
qanchalik   mavzudan   chetga   chiqmasinlar,   u   ilgarigi   savol   o’z   ahamiyatini
yo’qotdi,   deb   hisoblagan   paytda   o’z   rejasidagi   navbatdagi   savolni   berish   orqali
ularni yana mavzuga qaytarish mumkin.
Pedagog   unutmasligi   lozim,   bolalarning   fikrlash   xususiyati   shundayki,   ular
suhbat mavzusini oson unutadilar, har bir mayda-chuyda narsaga chalg’iyveradilar.
Bola qanchalik kichik bo’lsa, u shunchalik tezroq chalg’iydi, xozirgina o’zi aytgan
narsalarni tezlik bilan unutadi va boshqa mavzuga o’tadi.
Mashg’ulot - suhbat bolalarda mantiqiy fikrlash, boshlagan mavzuni oxiriga
yetkazish qobiliyatini shakllantirishga qaratilgan. Bolalar biladigan narsalar haqida
qo’shimcha   ma’lumotlarni   xabar   qilish   suhbat   asosiy   qismining   zarur   elementi
2 hisoblanadi.   Bu   bolalar   bilimlarini   kengaytiradi   va   chuqurlashtiradi.
Tarbiyachining   qisqa   va   aniq   axboroti   suhbatni   aniq   maqsadni   ko’zlagan   holda
yo’lga   qo’yish   imkonini   beradi.   Suhbat   topishmoq,   she’rlar   va   tarbiyachining
tegishli   suratga   oid   sharxlari   bilan   tugallanishi   mumkin,   ammo   u   ko’pincha
pedagogning   ushbu   suhbatdan   kelib   chiqqan   holda   bolalarning   axloq   borasida
o’rganishi   lozim   bo’lgan   jihatlar   haqidagi   mantiqiy   xulosasi   bilan   yakunlanadi.
Ayni   paytda   pedogog   o’z   xulosasida   o’zi   suhbat   mobaynida   bolalarga   o’rgatishi
lozim bo’lgan so’zlar, so’z shakllari va sintaktik tuzilmalarni qo’llashi lozim.
Suhbatni   shunday   uyushtirish   lozimki,   toki   unda   barcha   bolalar   ishtirok
etsinlar.   Agarda   bola   faqat   tarbiyachining   boshqa   bolalar   bilan   suhbatini   tinglab
o’tirsa va o’zi ushbu fikr bildirishlarda ishtirok etmasa, bu bola “suhbatlashishni”
mashq qilmaydi va uning suhbatdagi ishtiroki faqat nomigagina bo’ladi, xolos.
Suhbatni   cheklangan   sondagi   bolalar   (6-8   nafar   bola)   bilan   o’tkazish
maqsadga   muvofiqdir.   Agarda   guruhda   25-30   ta   bola   bo’lsa,   bu   holda
mashg’ulotni bolalarni uchta-to’rtta kichik guruhga bo’lgan holda o’tkazish zarur.
Belgilangan   vaqtdan   oshib   ketmaslik   uchun   har   bir   kichik   guruh   bilan   suhbat
davomiyligini   qisqartirish   mumkin.   Biroq   har   bir   bolaning   nafaqat   tinglab
o’tirishini,   balki   so’zlashishni   mashq   qilishiga   ham   erishishi   lozim.   Pedagog
yordam uchun ota-onalarni jalb qilishi va ularga tayyorgarlik suhbatini qanday olib
borish lozimligi haqida batafsil ko’rsatmalar berish zarur. Ota-onalarning barchasi
og’zaki nutqni yaxshi bilishlari bois ushbu vazifani bajara oladilar.
Kurs   ishining   dolzarbligi .   Bizning   kelajagimiz   albatta   yosh   yetishib
chiqayotgan   bolajonlarimizning   qo’lida.   Yurtimizning   barcha   jabhada   yuksak
natijalarga erishishi uchun albatta bolalarga tarbiyaning yetuk darajada berilganligi
bilan bog’liq bu  borada  maktabgacha  tarbiya  tashkilotlarining  o’rni  beqiyosh   deb
aytish   mumkin.   Aynan   bolalarimizning   bilim   olishi   mana   shu   maskandan
boshlanadi.   Shu   bilan   birga   bolalarning   to’g’ri   so’zlashishga   o’rgatishda   ham   bu
tashkilotning   o’rni   beqiyos   deb   aytish   mumkin.   Shu   sababdan   “Tovushl а rning
to‘g‘ri   t а l а ffuzi   yuz а sid а n   olib   boril а dig а n   ishl а r   mazmuni”   mavzusuni   dolzarb
mavzular qatoriga kiritish mukin.
3 Kurs   ishi   mavzusining   asosiy   vazifalari.   Oliy   ta’lim   muassasalarida
“ Bolalarni   dialogik   nutqqa   o rgatish”  ʻ mavzusini   o‘rganish   Pedagogika   fanining
asosiy masalalaridan biri xisoblanadi   shuning uchun bu mavzuni   o‘rganishni o‘z
oldiga assosiy maqsadlardan biri qilib qo’yadi .  
Kurs ishining obyekti.  Bolalarga dialogik nutqni o’rgatish. Dialogik nutqni
shakllantirish,   kundalik   muloqot   jarayonida,   bolalarning   turli   faoliyatida   dialogik
nutqni o'rgatish masalalari asosiy obyekt qilib olindi.
Kurs   ishi   mavzusining   mazmuni .   Maskur   kurs   ishi   kirish,   asosiy   qism,
asosiy   qism   esa   ikkita   bobdan   iborat   bo’lib   rejalarga   ajratilgan   hamda   xulosa   va
foydalanilgan   adabiyotlar   ro‘yhatidan  tashkil   topgan   kurs   ishi     jami   48   sahifadan
iborat.
4 I.BOB  BOLALARGA DIALOGIK NUTQNI O’RGATISH. DIALOGIK
NUTQNI SHAKLLANTIRISH SHARTLARI
1.1  Bolalarga dialogik nutqni o’rgatish
Dialog   -   suhbat   bolaning   kattalar   va   o’z   tengdoshlari   bilan   muloqotining
asosiy shakli hisoblanadi.
Maktabgacha ta’lim muassasasida o’qitish ikki shaklda amalga oshiriladi: a)
erkin nutqiy muloqotda; b) maxsus mashg’ulotlarda.
Dialog ko’proq erkin nutqiy muloqotda paydo bo’ladi va u bolalar lug’atini
boyitish,   talaffuzga   oid,   grammatik   ko’nikmalarni   tabiiy   ravishda   rivojlantirish
bazasi, ravon nutq ko’nikmalariga ega bo’lish bazasi hisoblanadi.
Dialog   maxsus   mashg’ulotlarda   o’qitiladi   (oyiga   1-2   ta   mashg’ulot);
maktabgacha ta’lim muassasasida kun mobaynida bola pedagog va boshqa bolalar
bilan   erkin   muloqotga   kirishadi.   Uyda   esa   kattalar   bola   bilan   turli   mavzularda
dialogga kirishishlari lozim.
Dialogik nutqni (yoki og’zaki nutqni) o’rgatish odatda suhbat shaklida, ya’ni
kattalar   bilan   bola   o’rtasida   hamda   bolalarning   o’zlari   o’rtasida   fikr   almashish
shaklida ro’y beradi. Agarda maktabda suhbat bilimlarni yetkazish vositasi sifatida
qo’llanilsa, suhbat  jarayonida bolalar nutqini boyitishda qo’shimcha ijobiy hodisa
ko’rinishida   qabul   qilinadi,   maktabgacha   ta’lim   muassasasida   ham   suhbat   aynan
nutqni   rivojlantirish   uchun   o’tkaziladi.   Biroq,   nutq   albatta   borliq   hodisasini   aks
ettirishi,   kodlashtirishi   bois   maktabgacha   ta’lim   muassasasidagi   suhbat   xuddi
maktabdagi kabi bilim beradi.
Suhbatlar   mavzusi   va   mazmuni   bolalarning   yosh   xususiyatlari   hamda
ularning   nutqiy   rivojlanish   darajasini   hisobga   olgan   holda   “Ilk   qadam”   tayanch
dasturi   bilan   belgilanadi.   Suhbat   ta’lim   metodikasi   sifatida   -   bu   tarbiyachining
bolalar guruhi bilan (yoki alohida har bir bola bilan) aniq maqsadga yo’naltirilgan,
muayyan   mavzuda   oldindan   tayyorlangan   so’zlashuvidir.   Maktabgacha   ta’lim
muassasasida   takrorlovchi,   umumlashtiruvchi   va   nazorat-   tekshiruv   suhbatlaridan
foydalaniladi.   Takrorlovchi   va   umumlashtiruvchi   suhbatlarda   tarbiyachi   turli
5 usullar yordamida bolalarga ko’rgan narsalarni taxlil qilish, taqqoslash,  to’ldirish,
chuqurlashtirish usullarini o’rgatadi, bolalardagi mavjud bilimlarni tizimlashtiradi,
ularni muayyan xulosalarga kelishga undaydi.
Nazorat-tekshiruv   suhbatlari   pedagog   tomonidan   biron-bir   o’tilgan   mavzu
bo’yicha   bolalarning   bilimlarini   aniqlash   uchun   o’tkaziladi.   Pedagog   savollar
yordamida   bolalarning   biron-bir   mavzuni   o’tish   jarayonida   olgan   bilimlari
darajasini aniqlashi mumkin.
Bolalar   bilan   ishlash   jarayonida   pedagog   tayyorlanmagan   va   tayyorlangan
suhbatdan foydalanadi. Tayyorlanmagan suhbat (buni faqat bolalarga nisbatangina
qo’llash   mumkin,   chunki   bolalar   ular   bilan   nimalar   haqida   so’zlashishlarini,
nimalarga   diqqat-e’tiborini   jalb   qilishlarini   bilmaydilar)   rejimli   jarayonlarni
o’tkazishda,   bolalar   faoliyatining   har   xil   turlarida:   o’yinlarda,   mexnatda   tashkil
etilishi   mumkin.   Tarbiyachi   esa   har   qanday   muloqot   turiga   tayyor   turishi   zarur.
Zero, buning uchun u kasbiy ta’lim olgan bilimlarining muhim qismlaridan birini
bolalar   bilan   suhbatlashish   tashkil   etadi.   SHuning   uchun   tarbiyachi   bolalar   bilan
shunday so’zlashishi lozimki, toki u o’z nutqi bilan bolalarga ona tilini o’rgatsin.
Nutqiy   muloqotga   bo’lgan   zarurat   tufayli   to’satdan   yuzaga   keladigan
suhbatda tarbiyachi o’zining til sezgisiga ishongani holda o’z nutqining grammatik
shaklini   va   uning   jaranglashi   (fonologiyasi)ni   tayyorlamaydi,   ammo   u   har   bir
suhbatning mavzusiga tayyorgarlik ko’rishi shart.
Tayyorlangan   suhbat   deb   nomlanishining   sababi   shuki,   bunda   tarbiyachi
mashg’ulotdan   oldin   (mashg’ulotdan   bir   necha   kun   oldin)   bolalarni   shunday
vaziyatda   qoldiradiki,   bunda   ularning   diqqat-e’tibori   bo’lajak   suhbat   mavzusi
bo’ladigan   atrof-olamdagi   hodisalarga   jalb   qilinadi,   chunki   faktlarga   oid
materiallar bolalarga bungacha tanish bo’lishi lozim.
Suhbatni   tashkil   qilish,   uning   tuzilmasi   mavzu   va   mazmunga,   bolalarning
yoshiga bog’liq bo’ladi. Har bir suhbatda quyidagi tarkibiy komponentlarni ajratib
ko’rsatish   mumkin:   1)   kirish   (boshlash);   2)   asosiy   qism   (suhbat   mavzusini
rivojlantirish); 3) nihoyasiga yetish.
6 Dialogik   ravon   nutqni   rivojlantirishga   doir   maxsus   mashg’ulotlar   suhbat
metodi   (suhbat)   va   imitatsiya   metodi   asosida   o’tkaziladi.   Mazkur   metodlar
ko’pincha quyidagi usullar yordamida amalga oshiriladi:
• Tayyorgarlik suhbati (so’zlashish) usullari;
• Teatrlashtirish usullari (imitatsiya, qayta aytib berish).
Tayyorlangan suhbatning quyidagi vazifalari mavjud:
• To’g’ridan-to’g’ri   -   bolalarni   suhbatlashishga,   ya’ni   suhbatdosh
so’zlarini   bo’lmasdan   tinglash,   luqma   tashlash   uchun   qulay   paytni   kutgani   holda
o’zini tutib turish, suhbatdoshi uchun tushunarli qilib so’zlash;
• Yo’ldosh - talaffuz va grammatik ko’nikmalarni mashq qilish, ma’lum
so’zlar ma’nosini aniqlashtirish.
Suhbat   jarayonida   tarbiyachi   savollar,   topishmoqlar,   badiiy   so’z   kabi   turli
usullardan   foydalanadi.   Bu   usullarning   barchasi   suhbat   paytida   bilimlarni
o’zlashtirish jarayonini yo’naltirish, nutqiy muloqotni ta’minlash, bolalar fikrlarini,
ularning   diqqat-e’tiborlarini,   xotiralarini,   emotsiyalarini   faollashtirishga   yordam
beradi. Ammo suhbat  olib borishning ye takchi   usuli  savollar  hisoblanadi. Bolalar
bilan   suhbatning   muvaffaqiyati   va   pedagogik   samaradorligi   ko’p   jihatdan
savollarning   to’g’ri   qo’yilishiga   bog’liq   bo’ladi.   Savollar   berish   hamda   uning
javobining   murakkabligi   va   qiyinligini   asta-sekin   kuchaytirib   borishni   bilish   eng
asosiy   va   zarur   pedagogik   odatlardan   biridir.   Savol   qo’yish   -   bolalar   oldiga
ularning   kuchi   yetadigan   darajadagi   nutqiy   fikrlash   vazifasini   qo’yish   demakdir.
Ayni paytda u xaddan tashqari osonlashtirib yuborilmasligi lozim, chunki bunday
vazifani   qo’yishdan   maqsad   -   bolalarni   fikrlashga,   eslashga   undashdan   iborat.
Qanday   fikrlash-nutqiy   vazifalarini   qo’yishiga   qarab,   savollarni   reproduktiv,
qidiruv va muammoli savollarga ajratish mumkin.
Suhbatda   ob’ektlar   o’rtasidagi   bog’liqlik   haqida   xulosa   bildirishni,
to’plangan bilimlardan, taqqoslashlardan foydalanishni hamda Nima uchun? Nega?
Nima   tufayli?   Ular   nimasi   bilan   o’xshash?   Nima   uchun?   Qanday   qilib?   kabi
savollarga   javob   berishni   talab   qiluvchi   qidiruv   va   muammo   tusidagi   savollar
yetakchi ahamiyatga ega bo’ladi.
7 Suhbatning har bir bosqichida  savollarni taxminan quyidagi ketma-ketlikda
joylashtirish zarur: dastlab bolalar tajribasini jonlantirish uchun reproduktiv, keyin
yangi   materialni   hazm   qilish   uchun   oz   sonli,   biroq   murakkab   bo’lgan   qidiruv
savollari   va   oxirida   1-2   umumlashtiruvchi   savollar.   Savollar   aniq   va   maqsadli
bo’lishi   lozim.   Noaniq   bo’lgan   savollar   bolalarga   javob   berishni   qiyinlashtiradi   -
ular   javob   bera   olmaydilar   yoki   noto’g’ri   javob   beradilar.   Savol   aniq,
shoshmasdan, mantiqiy urg’ular, mazmuniy pauzalarga rioya qilgan holda berilishi
zarur. Bolaga javob qaytarishga vaqt  berish uchun tarbiyachi  pauza saqlab turadi.
Agarda   savol   tez   berilsa,   bola   uning   mazmunini   tushunishga   ulgurmaydi   va
tarbiyachi   savolini   bir   necha   marta   takrorlashiga   to’g’ri   keladi,   bu   esa   bolaga
javobni   o’ylashda   xalaqit   beradi,   uni   tarbiyachiga   quloq   tutmaslikka   o’rgatib
qo’yadi. Bolaga savolni birinchi martada qabul qilishni o’rgatish zarur.
Tarbiyachi suhbat jarayonida quyidagilarni amalga oshirish mumkin:
• Bolalar   tomonidan   o’zlashtirilmagan,   qo’shma   gaplar   yoki   bir   turdagi
a’zolardan iborat bo’lgan gaplarning ayrim sintaktik tuzilmalarini aytib turish;
• Gapning   bolalar   o’zlashtirmagan   mazmunli   bo’laklarining
intonatsiyasini   aytib   berish   (masalan,   ogoxlantirish,   xayratlanish,   tashvishga
tushish, xursand bo’lish intonatsiyasi va x.k);
• Bir   o’zakli   so’zlarni   hosil   qilishni   aytib   turish:   suyuq-suyuqlik,
sabzavot-sabzavotli va boshq.
• Turlanmagan   fe’l   shakllarini   hosil   qilishda   yordam   berish:   sepish-
sepilgan, qo’yish- qo’yilgan.
Suhbat   jarayonida   bolalarni   savol   berishga   undash,   ularning
qiziquvchanligini  rivojlantirish  zarur. Bolaning  savol  bera  olishga   qodirligi  uning
fikrlash faoliyatidan dalolat beradi.
Badiiy   asarlar   -   ertaklar,   hikoyalar,   she’rlarni   teatrlashtirish   usuli   -   bu
bolalarning ularga tarbiyachi o’qib bergan asarlarni o’sha shaxslar nomidan qayta
aytib berish usullaridir.
Boshqa   shaxslar   nomidan   qayta   hikoya   qilib   berish   uchun   dialogik   nutqni
o’z   ichiga   olgan  asarlardan   foydalangan   ma’qul.   Ularni   qayta   hikoya   qilib  berish
8 bolalarning   og’zaki   nutqini,   xususan,   murojaat,   sanash,   xayratlanish,   xayron
bo’lish   intonatsiyalarini   takomil-   lashtirish   imkonini   beradi;   nutq   emotsional
jihatdan   yanada   boyiydi   -   u   personajlarning   axvolidan   kelib   chiqqan   holda   gox
xursand, gox qayg’uli va gox iltijonamo jaranglaydi.
Bolalarga   og’zaki   dialogik   nutqni   o’rgatish   jarayonida   teatrlashtirilgan
tomosha,   qo’g’irchoq   teatri   kabi   usullardan   foydalanish   tavsiya   etiladi.   Bunda
bolalar ham ijrochi, ham tomoshabin sifatida ishtirok etishlari mumkin.
1.2  Diolog nutqning mazmuni va vazifalari
Dialog   maxsus   mashg’ulotlarda   o’qitiladi   (oyiga   1-2   ta   mashg’ulot);
maktabgacha ta’lim muassasasida kun mobaynida bola pedagog va boshqa bolalar
bilan   erkin   muloqotga   kirishadi.   Uyda   esa   kattalar   bola   bilan   turli   mavzularda
dialogga kirishishlari lozim.
Dialogik nutqni (yoki og’zaki nutqni) o’rgatish odatda suhbat shaklida, ya’ni
kattalar   bilan   bola   o’rtasida   hamda   bolalarning   o’zlari   o’rtasida   fikr   almashish
shaklida ro’y beradi. Agarda maktabda suhbat bilimlarni yetkazish vositasi sifatida
qo’llanilsa, suhbat  jarayonida bolalar nutqini boyitishda qo’shimcha ijobiy hodisa
ko’rinishida   qabul   qilinadi,   maktabgacha   ta’lim   muassasasida   ham   suhbat   aynan
nutqni   rivojlantirish   uchun   o’tkaziladi.   Biroq,   nutq   albatta   borliq   hodisasini   aks
ettirishi,   kodlashtirishi   bois   maktabgacha   ta’lim   muassasasidagi   suhbat   xuddi
maktabdagi kabi bilim beradi.
Dialog – suhbat  – bolaning kattalar va o‘z tengdoshlari  bilan muloqotining
asosiy   shakli   hisoblanadi.Bolalar   bog‘chasida   o‘qitish   ikki   shaklda   amalga
oshiriladi:   a)   erkin   nutqiy   muloqotda;   b)   maxsus   mashg‘ulotlarda.Dialog   ko‘proq
erkin nutqiy muloqotda paydo bo‘ladi va u bolalar lug‘atini boyitishning talaffuzga
oid   rammatik   ko‘nikmalarini   tabiiy   ravishda   rivojlantirish   bazasi,   ravon   nutq
ko‘nikmalariga   ega   bo‘lish   bazasi   hisoblanadi.Dialog   maxsus   mashg‘ulotlarda
o‘qitiladi   (oyiga   1-2   ta   mashg‘ulot);   Bolalar   bog‘chasida   bo‘lib   turgan   vaqti
mobaynida   bola   erkin   muloqotda   pedagog   va   boshqa   bolalar   bilan   muloqotga
kirishadi.   Uyda   esa   kattalar   bola   turli   mavzularda   dialogga   kirishishlari   lozim.
9 Dialogik   nutqni   (yoki   og‘zaki   nutqni)   o‘rgatish   odatda   suhbat   shaklida,   ya’ni
kattalar   bilan   bola   o‘rtasida   hamda   bolalarning   o‘zlari   o‘rtasida   fikr   almashish
shaklida ro‘y beradi.
Suhbatlar   mavzusi   va   mazmuni   bolalarning   yosh   xususiyatlari   hamda
ularning   nutqiy   rivojlanish   darajasini   hisobga   olgan   holda   “Ilk   qadam”   tayanch
dasturi bilan belgilanadi.
Suhbat   ta’lim   metodikasi   sifatida   –   bu   tarbiyachining   bolalar   guruhi   bilan
(yoki alohida har bir bola bilan) aniq maqsadga yo’naltirilgan, muayyan mavzuda
oldindan   tayyorlangan   so’zlashuvidir.   Maktabgacha   ta’lim   muassasasida
takrorlovchi, umumlashtiruvchi va nazorat- tekshiruv suhbatlaridan foydalaniladi.
Takrorlovchi   va   umumlashtiruvchi   suhbatlarda   tarbiyachi   turli   usullar
yordamida   bolalarga   ko’rgan   narsalarni   taxlil   qilish,   taqqoslash,   to’ldirish,
chuqurlashtirish usullarini o’rgatadi, bolalardagi mavjud bilimlarni tizimlashtiradi,
ularni muayyan xulosalarga kelishga undaydi.
Nazorat-tekshiruv   suhbatlari   pedagog   tomonidan   biron-bir   o’tilgan   mavzu
bo’yicha   bolalarning   bilimlarini   aniqlash   uchun   o’tkaziladi.   Pedagog   savollar
yordamida   bolalarning   biron-bir   mavzuni   o’tish   jarayonida   olgan   bilimlari
darajasini   aniqlashi   mumkin.   Bolalar   bilan   ishlash   jarayonida   pedagog
tayyorlanmagan   va   tayyorlangan   suhbatdan   foydalanadi.   Tayyorlanmagan   suhbat
(buni   faqat   bolalarga   nisbatangina   qo’llash   mumkin,   chunki   bolalar   ular   bilan
nimalar   haqida   so’zlashishlarini,   nimalarga   diqqat-e’tiborini   jalb   qilishlarini
bilmaydilar) rejimli jarayonlarni o’tkazishda, bolalar faoliyatining har xil turlarida:
o’yinlarda, mexnatda tashkil  etilishi  mumkin. Tarbiyachi esa har qanday muloqot
turiga tayyor turishi zarur. Zero, buning uchun u kasbiy ta’lim olgan bilimlarining
muhim qismlaridan birini bolalar bilan suhbatlashish tashkil etadi. Shuning uchun
tarbiyachi   bolalar   bilan   shunday   so’zlashishi   lozimki,   toki   u   o’z   nutqi   bilan
bolalarga ona tilini o’rgatsin.
Nutqiy   muloqotga   bo’lgan   zarurat   tufayli   to’satdan   yuzaga   keladigan
suhbatda tarbiyachi o’zining til sezgisiga ishongani holda o’z nutqining rammatik
shaklini   va   uning   jaranglashi   (fonologiyasi)ni   tayyorlamaydi,   ammo   u   har   bir
10 suhbatning mavzusiga tayyorgarlik ko’rishi shart.
Tayyorlangan   suhbat   deb   nomlanishining   sababi   shuki,   bunda   tarbiyachi
mashg’ulotdan   oldin   (mashg’ulotdan   bir   necha   kun   oldin)   bolalarni   shunday
vaziyatda   qoldiradiki,   bunda   ularning   diqqat-e’tibori   bo’lajak   suhbat   mavzusi
bo’ladigan   atrof-olamdagi   hodisalarga   jalb   qilinadi,   chunki   faktlarga   oid
materiallar bolalarga bungacha tanish bo’lishi lozim.
Suhbatni   tashkil   qilish,   uning   tuzilmasi   mavzu   va   mazmunga,   bolalarning
yoshiga bog’liq bo’ladi. Har bir suhbatda quyidagi tarkibiy komponentlarni ajratib
ko’rsatish   mumkin:   1)   kirish   (boshlash);   2)   asosiy   qism   (suhbat   mavzusini
rivojlantirish); 3) nihoyasiga yetish.
Bolalarning   diqqat-e’tiborini   suhbat   mavzusiga   jalb   qilish,   ularda   suhbatda
ishtirok etish xohishini paydo qilish, bolalar xotirasida ilgari olingan taassurotlarni,
imkoni boricha obrazli va emotsional taassurotlarni jonlantirishdan iborat.
Tarbiyachi   suhbatlashadigan   narsa   (hodisa)   haqida   taklif   qilgan   topishmoq
ham   kirish   bo’lishi   mumkin.   Suhbatni   tegishli   mavzudagi   she’rni   o’qish   yoki
suratlarni ko’rish bilan boshlash mumkin. Suhbat boshlanishida tarbiyachi bo’lajak
suhbat   mavzusini   (maqsadini)   shakllantiradi,   uning   muhimligini   asoslaydi,   uni
tanlash sabablarini bolalarga tushuntirib beradi.
Bolalar   ko’rgan   narsalarni   esga   olish,   qo’shimcha   bilimlarni   taxlil   qilish,
ularni tushuntirish hisobiga chuqurlashtirish, qo’shimcha bilimlarni ma’lum qilish,
ularni bir tizimga keltirish va mustahkamlashdan iborat.
Suhbatning asosiy qismi mikromavzu yoki bosqichlarga ajratilishi mumkin.
Har bir bosqich – bir mavzuni bo’g’in qismlari bo’yicha taxlil qilishdan iboratdir.
Pedagog mashg’ulotga tayyorlanar ekan, barcha bosqichlarni belgilab olishi lozim.
Suhbat mavzusini rivojlantirish aniq maqsadga yo’naltirilgan bo’lishi lozim,
tarbiyachi   imkoni   boricha   bolalarning   mazkur   mavzudan   chetga   chiqishlarining
oldini   olishi   zarur   (ba’zan   ortiqcha   faktlarni   aniqlash   uchun   undan   chekinish
mumkin, biroq so’ngra yana asosiy suhbat  mavzusiga qaytish darkor). Tarbiyachi
suhbat rejasini oldindan belgilab oladi. Tarbiyachining qo’lida reja bo’lsa, bolalar
qanchalik   mavzudan   chetga   chiqmasinlar,   u   ilgarigi   savol   o’z   ahamiyatini
11 yo’qotdi,   deb   hisoblagan   paytda   o’z   rejasidagi   navbatdagi   savolni   berish   orqali
ularni yana mavzuga qaytarish mumkin.
Pedagog   unutmasligi   lozim,   bolalarning   fikrlash   xususiyati   shundayki,   ular
suhbat mavzusini oson unutadilar, har bir mayda-chuyda narsaga chalg’iyveradilar.
Bola qanchalik kichik bo’lsa, u shunchalik tezroq chalg’iydi, xozirgina o’zi aytgan
narsalarni tezlik bilan unutadi va boshqa mavzuga o’tadi.
Mashg’ulot – suhbat bolalarda mantiqiy fikrlash, boshlagan mavzuni oxiriga
yetkazish qobiliyatini shakllantirishga qaratilgan.
Bolalar   biladigan   narsalar   haqida   qo’shimcha   ma’lumotlarni   xabar   qilish
suhbat   asosiy   qismining   zarur   elementi   hisoblanadi.   Bu   bolalar   bilimlarini
kengaytiradi   va   chuqurlashtiradi.   Tarbiyachining   qisqa   va   aniq   axboroti   suhbatni
aniq maqsadni ko’zlagan holda yo’lga qo’yish imkonini beradi. Suhbat topishmoq,
she’rlar va tarbiyachining tegishli suratga oid sharxlari bilan tugallanishi mumkin,
ammo u ko’pincha pedagogning ushbu suhbatdan kelib chiqqan holda bolalarning
axloq   borasida   o’rganishi   lozim   bo’lgan   jihatlar   haqidagi   mantiqiy   xulosasi   bilan
yakunlanadi. Ayni paytda pedogog o’z xulosasida o’zi suhbat mobaynida bolalarga
o’rgatishi   lozim   bo’lgan   so’zlar,   so’z   shakllari   va   sintaktik   tuzilmalarni   qo’llashi
lozim.
Suhbatni   shunday   uyushtirish   lozimki,   toki   unda   barcha   bolalar   ishtirok
etsinlar.   Agarda   bola   faqat   tarbiyachining   boshqa   bolalar   bilan   suhbatini   tinglab
o’tirsa va o’zi ushbu fikr bildirishlarda ishtirok etmasa, bu bola “suhbatlashishni”
mashq qilmaydi va uning suhbatdagi ishtiroki faqat nomigagina bo’ladi, xolos.
Suhbatni   cheklangan   sondagi   bolalar   (6-8   nafar   bola)   bilan   o’tkazish
maqsadga   muvofiqdir.   Agarda   guruhda   25-30   ta   bola   bo’lsa,   bu   holda
mashg’ulotni bolalarni uchta-to’rtta kichik guruhga bo’lgan holda o’tkazish zarur.
Belgilangan   vaqtdan   oshib   ketmaslik   uchun   har   bir   kichik   guruh   bilan   suhbat
davomiyligini   qisqartirish   mumkin.   Biroq   har   bir   bolaning   nafaqat   tinglab
o’tirishini,   balki   so’zlashishni   mashq   qilishiga   ham   erishishi   lozim.   Pedagog
yordam uchun ota-onalarni jalb qilishi va ularga tayyorgarlik suhbatini qanday olib
rammat   lozimligi   haqida   batafsil   ko’rsatmalar   berish   zarur.   Ota-onalarning
12 barchasi og’zaki nutqni yaxshi bilishlari bois ushbu vazifani bajara oladilar.
Dialogik   ravon   nutqni   rivojlantirishga   doir   maxsus   mashg’ulotlar   suhbat
metodi   (suhbat)   va   imitatsiya   metodi   asosida   o’tkaziladi.   Mazkur   metodlar
ko’pincha quyidagi usullar yordamida amalga oshiriladi:
• Tayyorgarlik suhbati (so’zlashish) usullari;
• Teatrlashtirish usullari (imitatsiya, qayta aytib berish).
Tayyorlangan suhbatning quyidagi vazifalari mavjud:
• To’g’ridan-to’g’ri   –   bolalarni   suhbatlashishga,   ya’ni   suhbatdosh
so’zlarini   bo’lmasdan   tinglash,   luqma   tashlash   uchun   qulay   paytni   kutgani   holda
o’zini tutib turish, suhbatdoshi uchun tushunarli qilib so’zlash;
• Yo’ldosh   –  talaffuz  va   rammatik  ko’nikmalarni  mashq   qilish,  ma’lum
so’zlar ma’nosini aniqlashtirish.
Suhbat   jarayonida   tarbiyachi   savollar,   topishmoqlar,   badiiy   so’z   kabi   turli
usullardan   foydalanadi.   Bu   usullarning   barchasi   suhbat   paytida   bilimlarni
o’zlashtirish jarayonini yo’naltirish, nutqiy muloqotni ta’minlash, bolalar fikrlarini,
ularning   diqqat-e’tiborlarini,   xotiralarini,   emotsiyalarini   faollashtirishga   yordam
beradi. Ammo suhbat  olib borishning ye takchi   usuli  savollar  hisoblanadi. Bolalar
bilan   suhbatning   muvaffaqiyati   va   rammatik   samaradorligi   ko’p   jihatdan
savollaming   to’g’ri   qo’yilishiga   bog’liq   bo’ladi.   Savollar   berish   hamda   uning
javobining   murakkabligi   va   qiyinligini   asta-sekin   kuchaytirib   borishni   bilish   eng
asosiy   va   zarur   rammatik   odatlardan   biridir.   Savol   qo’yish   –   bolalar   oldiga
ularning   kuchi   yetadigan   darajadagi   nutqiy   fikrlash   vazifasini   qo’yish   demakdir.
Ayni paytda u xaddan tashqari osonlashtirib yuborilmasligi lozim, chunki bunday
vazifani   qo’yishdan   maqsad   –   bolalarni   fikrlashga,   eslashga   undashdan   iborat.
Qanday   fikrlash-nutqiy   vazifalarini   qo’yishiga   qarab,   savollarni   reproduktiv,
qidiruv va muammoli savollarga ajratish mumkin.
Suhbatda   ob’ektlar   o’rtasidagi   bog’liqlik   haqida   xulosa   bildirishni,
to’plangan bilimlardan, taqqoslashlardan foydalanishni hamda Nima uchun? Nega?
Nima   tufayli?   Ular   nimasi   bilan   o’xshash?   Nima   uchun?   Qanday   qilib?   Kabi
savollarga   javob   berishni   talab   qiluvchi   qidiruv   va   muammo   tusidagi   savollar
13 yetakchi   ahamiyatga   ega   bo’ladi.   Suhbatning   har   bir   bosqichida   savollarni
taxminan   quyidagi   ketma-ketlikda   joylashtirish   zarur:   dastlab   bolalar   tajribasini
jonlantirish uchun reproduktiv, keyin yangi materialni hazm qilish uchun oz sonli,
biroq   murakkab   bo’lgan   qidiruv   savollari   va   oxirida   1-2   umumlashtiruvchi
savollar.   Savollar   aniq   va   maqsadli   bo’lishi   lozim.   Noaniq   bo’lgan   savollar
bolalarga javob berishni qiyinlashtiradi – ular javob bera olmaydilar yoki noto’g’ri
javob   beradilar.   Savol   aniq,   shoshmasdan,   mantiqiy   urg’ular,   mazmuniy
pauzalarga rioya qilgan holda berilishi zarur. Bolaga javob qaytarishga vaqt berish
uchun   tarbiyachi   pauza   saqlab   turadi.   Agarda   savol   tez   berilsa,   bola   uning
mazmunini   tushunishga   ulgurmaydi   va   tarbiyachi   savolini   bir   necha   marta
takrorlashiga   to’g’ri   keladi,   bu   esa   bolaga   javobni   o’ylashda   xalaqit   beradi,   uni
tarbiyachiga   quloq   tutmaslikka   o’rgatib   qo’yadi.   Bolaga   savolni   birinchi   martada
qabul qilishni o’rgatish zarur.
Tarbiyachi suhbat jarayonida quyidagilarni amalga oshirish mumkin:
• Bolalar   tomonidan   o’zlashtirilmagan,   qo’shma   gaplar   yoki   bir   turdagi
a’zolardan iborat bo’lgan gaplarning ayrim sintaktik tuzilmalarini aytib turish;
• Gapning   bolalar   o’zlashtirmagan   mazmunli   bo’laklarining
intonatsiyasini   aytib   berish   (masalan,   ogoxlantirish,   xayratlanish,   tashvishga
tushish, xursand bo’lish intonatsiyasi va x.k);
• Bir   o’zakli   so’zlarni   hosil   qilishni   aytib   turish:   suyuq-suyuqlik,
sabzavot-sabzavotli va boshq.
• Turlanmagan   fe’l   shakllarini   hosil   qilishda   yordam   berish:   sepish-
sepilgan, qo’yish- qo’yilgan.
Suhbat   jarayonida   bolalarni   savol   berishga   undash,   ularning
qiziquvchanligini  rivojlantirish  zarur. Bolaning  savol  bera  olishga   qodirligi  uning
fikrlash faoliyatidan dalolat beradi.
Badiiy   asarlar   –   ertaklar,   hikoyalar,   she’rlarni   teatrlashtirish   usuli   –   bu
bolalarning ularga tarbiyachi o’qib bergan asarlarni o’sha shaxslar nomidan qayta
aytib berish usullaridir.
Boshqa   shaxslar   nomidan   qayta   hikoya   qilib   berish   uchun   rammati   nutqni
14 o’z   ichiga   olgan  asarlardan   foydalangan   ma’qul.   Ularni   qayta   hikoya   qilib  berish
bolalarning   og’zaki   nutqini,   xususan,   murojaat,   sanash,   xayratlanish,   xayron
bo’lish   intonatsiyalarini   takomil-   lashtirish   imkonini   beradi;   nutq   emotsional
jihatdan   yanada   boyiydi   –   u   personajlarning   axvolidan   kelib   chiqqan   holda   gox
xursand, gox qayg’uli va gox iltijonamo jaranglaydi.
Bolalarga   og’zaki   rammati   nutqni   o’rgatish   jarayonida   teatrlashtirilgan
tomosha,   qo’g’irchoq   teatri   kabi   usullardan   foydalanish   tavsiya   etiladi.   Bunda
bolalar ham ijrochi, ham tomoshabin sifatida ishtirok etishlari mumkin.
Sahnalashtirish   o’yini   –   bu   bolalarning   badiiy   asarni   uning   qahramonlari
obrazlarida   qayta   hikoya   qilib   berishlari;   bolalarning   matnni   erkin   qayta   aytib
berishlari va bolalarning syujetli-rolli o’yinlaridir.
Syujetli-rolli   o’yinlarda   bolalarga   birinchi   navbatda,   o’z   nutqida   ertak
matnidan chetga chiqishga ruxsat beriladi. Tarbiyachi ularni faqat grammatika yoki
leksikada   adabiy   so’zlashuv   nutqi   me’yorlaridan   chekingan   xollardagina
to’g’rilaydi;   o’yin   chog’ida   fonetik   xatoliklarga   yo’l   qo’yilganida   uni   to’g’rilash
shart emas.  Teatrlashtirilgan tomoshalar  sahnalashtirish  o’yinlaridan shunisi  bilan
farqlanadiki,   unda   badiiy   asar   matnini   yoddan   biladigan   bolalar   ishtirok   etadilar,
ularning bu chiqishdan ko’zlagan maqsadi – o’z tinglovchi do’stlarining ko’nglini
olishdir; bu tomoshada bolalar teatr kostyumlarida (maska qalpoqchalar va boshqa
kiyimlar) chiqadilar.
Qo’g’irchoq   teatri   –   bu   syujetli   «rejissyorlik»   o’yinning   har   xil   turlaridir:
bolalar   bir   vaqtning   o’zida   oddiy   o’yinchoqlar   (o’yinchoqlar   teatri),   petrushkalar
(qo’l   barmoqlariga   kiyiladigan   qo’g’irchoqlar,   suratlar   qirqimlari   va   x.k.)ni   asar
qahramonlari   rolini   o’ynashga   majbur   qilganliklari   holda   badiiy   asar   matnini
ramma bo’yicha so’zlaydilar.
Qo’g’irchoq   tearti   shakli   quyidagilardir:   o’yinchoqlar   teatri,   petrushkalar
teatri, «barmoqlar» teatri, soya teatri, stol teatri, flanelegraf.
Bolalar   nashriyotlari   badiiy   asarlarni   sahnalashtirish   uchun   xalq   ertaklariga
siluetlar;   teatr-kitoblar;   panorama-kitoblar   kabi   turli   ko’rinishdagi   ko’rgazmali
qo’llanmalarni chop etmoqdalar.
15 Yuqorida   sanab   o’tilgan   qo’g’irchoq   teatri   turlari   maktabgacha   ta’lim
muassasasida   bolalar   nutqini   faollashtiruvchi   metodik   vositalar   sifatida
foydalaniladi:   bolalar   pedagog   yordamida,   ram   guruhlarda   esa   o’zlari   mustaqil
ravishda qo’g’irchoqlarga, qirqilgan rasmlarga rejissyorlik qiladilar, ular nomidan
ishtiyoq   bilan   so’zlaydilar   va   shu   tariqa   o’zlarining   nutqiy   ko’nikmalarini
rivojlantiradilar.
Sahnalashtirish   o’yini   –   maktabgacha   yoshdagi   har   qanday   bolaning
teatrlashtirilgan chiqishidir.
Bolalarniing og’zaki nutq ko’nikmalarini o’zlashtirishining borishiga qarab,
ularning savollarga javoblari yanada aniq, mulohazali va mazmunli bo’ldib borishi
lozim.
Suhbat   jarayonida   bolalar   bilan   so’zlashuvning   jonliligi   ko’p   jihatdan
og’zaki nutqqa va nutqiy muloqotning savol-javob shakliga xos bo’lgan rammatik
tuzilmalarining turlichaligi bilan bog’liqdir.
Suhbatlarda   bolalar   keng   qamrovli   fikr   bildirishlari   va   bir-ikkita   so’zdan
iborat   bo’lgan   javob   berishlari   mumkin   (Sizga   ertak   yoqdimi   –   Xa.).   Bolalarni
keng   qamrovli   javoblarga   savollarni   to’g’ri   qo’yish   orqali   yo’naltirish   zarur:
«Baxorda ob-havo ko’proq qanday bo’ladi? Bu xaqda aytib bering».
Bolaga  mana  bunday ko’rsatma  berish  mumkin:   «Qisqa  javob ber.  Batafsil
javob ber (ammo to’liq javob bilan emas)», ulardan so’rash mumkin: «Kim qisqa
javob   bera   oladi   (yoki   o’rtog’ingizdan   chiroyliroq   javob   bera   oladi»).   Zarur
holatlarda   pedagog  qo’yilgan   savolga  keng  qamrovli   javob  namunasini   namoyish
qilishi   mumkin.   Suhbat   jarayonida   bolalarda   nutqiy   muloqot   ko’nikmalarini
shakllantirish zarur.
16 1.3  Bolalarni   dialogik   nutqqa   o‘rgatish   muammolari
Dialogik   nutq   ikki   va   undan   ortiq   kishilar   o‘rtasida   amalga   oshiriladi.
Nutqning   bu   ko‘rinishi   o‘ziga   xos   xususiyatlarga   ega,   bu   nutq   keng   jumlalarni
talab   etmaydi.   Shuning   uchun   dialogik   nutq   tarkibida   to‘liqsiz   gaplar   juda   ko‘p
bo‘ladi. Bunday nutq tarkibida so‘roq va   undov   gaplar   ham   uchraydi.
Dialog   –   suhbat   bolaning   kattalar   va   o‘z   tengdoshlari   bilan   mulo-   qotining
asosiy shakli   hisoblanadi
Bolalar   bog‘chasida   o‘qitish   ikki   shaklda   amalga oshiriladi:
a) erkin nutqiy muloqot
b) maxsus mashg‘ulotlarda
Dialog ko‘proq erkin nutqiy muloqotda paydo bo‘ladi va u bola-   lar lug‘atini
boyitishning talaffuzga oid grammatik ko‘nikmalarini   tabiiy   ravishda   rivojlantirish,
ravon   nutq   ko‘nikmalariga   ega   bo‘lish   bazasi   hisoblanadi.   Dialog   maxsus
mashg‘ulotlarda   o‘qitiladi   (oyiga   1–2   ta   mashg‘ulot);   Bolalar   bog‘chasida   bo‘lib
turgan   vaqti   mobaynida   bola   erkin   muloqotda   pedagog   va   boshqa   bolalar   bilan
muloqotga   kirishadi.   Uyda   esa   kattalar   bola   bilan   turli   mavzularda   dialogga
kirishishlari   lozim.   Dialogik   nutqni   (yoki og‘zaki nutqni) o‘rgatish odatda suhbat
shaklida,   ya’ni   kat-   talar   bilan   bola   o‘rtasida   hamda   bolalarning   o‘zlari   o‘rtasida
fikr   almashish   shaklida   ro‘y   beradi.
Dialogik   ravon   nutqni   rivojlantirishga   doir   maxsus   mashg‘ulotlar   suhbat
metodi   (suhbat)   va   imitatsiya   metodi   asosida   o‘tkaziladi.   Maz-   kur   metodlar
ko‘pincha   quyidagi   usullar   yordamida   amalga   oshiriladi:
Tayyorgarlik   suhbati   (so‘zlashish)   usullari;   Teatrlashtirish   usullari
(imitatsiya,   qayta   aytib   berish).
Tayyorlangan   suhbatning   quyidagi   vazifalari   mavjud:
To‘g‘ridan-to‘g‘ri   –   bolalarni   suhbatlashishga,   ya’ni   suhbatdoshi   so‘zlarini
bo‘lmasdan   tinglash,   luqma   tashlash   uchun   qulay   paytni   kut-   gani   holda   o‘zini   tutib
turish,   suhbatdoshi   uchun   tushunarli   qilib   so‘zlash;   Yo‘ldosh   –   talaffuz   va
grammatik   ko‘nikmalarni   mashq   qilish,
ma’lum   so‘zlar   ma’nosini   aniqlashtirish.
17 Suhbat   jarayonida   tarbiyachi   savollar,   topishmoqlar,   badiiy   so‘z   kabi   turli
usullardan   foydalanadi.   Bu   usullarning   barchasi   suhbat   pay-   tida   bilimlarni
o‘zlashtirish jarayonini yo‘naltirish, nutqiy muloqotni   ta’minlash, bolalar fikrlarini,
ularning   diqqat-e’tiborlarini,   xotiralari-   ni,   emotsiyalarini   faollashtirishga   yordam
beradi.
Bolaning   kattalar   bilan   dialogining   dastlabki   belgilari   «jonlanish
kompleksi»,   ya’ni   bolaning   kattalarga   nisbatan   emotsional-ijobiy   mu-   nosabati
ko‘rinishida   paydo   bo‘ladi.   2–2,5   oydan   boshlab   kichkintoy   dialogga   kirishishni
faol talab qila boshlaydi.
Dialogning   birinchi   shakli   –   emotsional-erkin   (vaziyat-shaxs)   shakldir.   Bu
boshqa   odamga   bo‘lgan   qiziqish,   unga   nisbatan   emot-   sional   munosabat   bilan
tavsiflanadi. Dialogning bunday shakli bola   hayotining   birinchi yarim   yilligiga xos
holatdir.
Dialogning   yanada   rivojlangan   ikkinchi   shakli   –   ya’ni   emotsional-   vositali
(vaziyatli-amaliy)   shakli   bola   hayotining   ikkinchi   yarim   yilligida   ro‘y   beradi.   Bu
dialog   predmetlar   orqali   vositali   dialogga   aylantiriladi.   Ushbu   yoshda   bolaning
qiziqishlari   atrofdagi   olamga   yo‘naltirilgandir.   Unda   yangi   taassurotllarga   e’tiyoj
yorqin paydo   bo‘ladi. Bu yoshdagi rivojlantirish vazifalari quyidagilardan iborat:
Bolalar muassasalarida, oilada bolaga g‘amxo‘rlik ko‘rsatayotgan   kattalarga
nisbatan   emotsional   bog‘liqlik   va   ishonch   hissini   tar-   biyalash.   Unga   nisbatan
ijobiy   diqqat-e’tiborga   bo‘lgan   ehtiyojni   qondirish.   Kichkintoyning   uni   o‘rab
turgan   atrof-olamga   va   uning   o‘ziga   nisbatan   qiziqishni   rivojlantirishga
ko‘maklashish.
Bola   hayotining   birinchi   yili   oxiriga   kelib   erishgan   natijalari   yangi   ijtimoiy
rivojlanish   vaziyatini   qurishni   talab   qiladi.   Bu   bolaning   katta   odam   bilan
birgalikdagi   faoliyatiga   oid   vaziyatdir.   Ushbu   birgalik-   dagi   faoliyat   mazmuni   -
predmetlardan foydalanishning jamoatchilik   tomonidan ishlab chiqilgan usullarini
o‘zlashtirishdan   iborat   (bola   qoshiq   bilan   ovqatlanishni,   stakandan   ichishni,   rasm
chizishni, stul-   chaga   o‘tirish va hokazolarni o‘rganadi).   Dialog jadal rivojlanishda
davom etadi, zero, kattalar bilan bevo-   sita muloqotsiz predmetli faoliyat mumkin
18 emas. Predmetli  faoliyat   bilan bog‘liq dialog faqat  emotsionalligicha qolmaydi, u
nutqiy   dia-   logga   aylanadi.   Shunday   qilib,   ilk   yoshdagi   bosh   vazifa   narsalardan
foydalanishning insoniy usullarini o‘zlashtirish va nutqni rivojlanti-   rishdan iborat
bo‘ladi.
Bola   narsalar   bilan   harakat   qilar   ekan,   hayotining   ikkinchi   yiliga   kelib,
ularning   jismoniy   (hajmi,   shakli,   rangi)   va   dinamik   xususiyatla-   rini,   masofaviy
munosabatlarini   (yaqin,   uzoq),   butun   narsani   qismlarga   ajratish va qismlardan butun
narsani   yig‘ishni   (piramida,   matrushka   kabi   o‘yinchoqlarni   qismlarga   ajratadi   va
qayta   yig‘adi)   o‘zi   uchun   kashf   qiladi.   Biroq   bola   narsalar   bilan   qanchalik   ko‘p
harakat   qilma-   sin,   u   baribir   ularni   amalda   qo‘llashning   jamoatchilik   tomonidan
ishlab   chiqilgan   usullarini   (qoshiq   bilan   ovqat   yeyiladi,   bo‘tqa   aralashtirila-   di;
sochiqqa qo‘llar, yuz artiladi; qalam bilan rasm chiziladi va h.k.)   mustaqil ravishda
kashf   qila   olmaydi.   Narsalarning   vazifasi   va   ularni   amalda   qo‘llash   usullarini
bolaga   kattalar   o‘rgatadilar.
Dialogga   bo‘lgan   ehtiyoj,   predmetli   harakatlarni   o‘zlashtirish   bolaning   o‘z
faol   nutqini   ham   talab   qiladi.   Nutq   asosida   umumlashtirishlar,   fikrlash-   ning
ramziy   vazifasi,   ya’ni   real   narsalarning   o‘rnini   almashtira   olish   hamda   o‘rnini
bosuvchi   narsalar  va  til  belgilari  bilan  amallar  baja-   rish  qobiliyatlari  rivojlanadi.
Biroq nutqqacha predmetli harakatlarni   aynan bir narsa bilan turli harakatlarni yoki
turli narsalar bilan aynan   bir xil harakatni bajarish, juftlik o‘yinlarni rivojlantirish
va umum-   lashtirishga oid uzoq yo‘lni bosib o‘tishga to‘g‘ri keladi.
Bola   uchun   katta   yoshli   odam   –   bitmas-tuganmas   ijobiy   emotsi-   yalar,
qiziqarli taassurotlar va borgan sayin so‘z muhim ahamiyatga   ega bo‘lib boradigan
o‘yinlar   manbai   hisoblanadi.   Kattalar   bilan   dia-   logga   kirishish,   narsalar   va
o‘yinochqlarga   egalik   qilishga   intilarkan,   bola   ushbu   maqsadlarga   erishish   uchun
so‘zdan   foydalanish   haqidagi   chaqiriqqa   javob   beradi,   ba’zida   o‘zi   tashabbus
ko‘rsatib, fikr bildi-   radi. Katta yoshli odam bola bilan dialogga kirishadi, bolaning
bir   so‘zli   fikrlarini   grammatik   jihatdan   to‘liq   shakllantirilgan   iboraga   aylanatirish
orqali   uning   kamchiliklarini   «tuzatadi»   (Temur   dada-   sining   mashinasini   ko‘rib
qoldi: «Bi-bi, dada». Ona: «Dadasining   mashinasi.   Ketdik,   dadaga boramiz»).
19 Bola   tilni   faol   o‘zlashtiradi.   So‘z   ortida   turgan   tasavvur   yagona
o‘xshashlikdan   («lyalya»   -   katta   va   kichik   qo‘g‘irchoq)   ko‘proq
o‘xshatishlargacha,   keyinroq   esa   nisbatan   aniq   umumlashtirmalar-   gacha   («mol»
so‘zidan   sigir,   qo‘y,   echki   va   ot-eshaklarni   ifodalash-   da   foydalanishdan   boshlab
keyinchalik   «mol»   so‘zini   faqat   sigir   va   buzoqchalarga   nisbatan   qo‘llashgacha)
rivojlanadi.   Ayni   bitta   so‘z   yordamida   ko‘p   obrazli   munosabatlar   ifodalanadi
(«nanna»   so‘zi   bir   vaqtning   o‘zida   «bu   non»,   «non   bering»,   «non   tushib   ketdi»
kabi   ma’nolarni   anglatishi   mumkin   va   h.k.).   Bola   asta-sekin   bu   munosa-   batlarni
grammatik   jihatdan   rasmiylashtirilmagan   ikki   so‘zli,   keyin-   roq   esa   uch   so‘zli
gaplar   orqali   ifodalashni   o‘rganadi.   Ikkinchi   yil-   ning   oxiriga   kelib,   dastlabki
grammatik   shakllar   paydo   bo‘ladi.   Bola-   ning   so‘z   zaxirasi   ortadi.   1   yoshu   6   oyda
uning   so‘z   zaxirasi   30–40   ta   so‘zni   tashkil   qilishi   lozim.   Fikrlar   asosan   bir   tarkibli
gaplardan   iborat   bo‘ladi.   Bunda   nonutqiy   dialog   vositalari   (ifodali   harakat,
bevosita   namoyish   qilish,   ko‘zlarning   to‘qnashuvi,   mimikalar,   imo-ishoralar   va
boshq)   hamon   hukmron   bo‘ladi.   Bola   maishiy   vaziyatlar   ma’nosini   va   ularda
qo‘llanilayotgan nutq mazmunini tushunib yetadi.
2   yoshga   kelib   bolaning   so‘z   zaxirasi   200–300   tagacha   o‘sadi.   Uning   fikrlari
grammatik   jihatdan   rasmiylashtirilmagan   ikki-uch   tarkibli   iboralardan   iborat
bo‘ladi.   Bola   bilan   katta   yoshli   odam   bevosita   dialog-   ga   kirishgan   vaziyatda   esa
nutqiy dialog yetakchi dialog turiga aylanadi.   Bola   hayotining   uchinchi   yiliga   kelib
nutq   rivojlanishi   ko‘proq   keng   qamrovli   vazifalar   doirasida,   eng   avvalo,   katta
yoshli   yaqin   qarindoshlari   va   bolalar   bilan   munosabatga   kirishish   hamda   ular
bilan   birgalikda   harakat   qilish   (nutqning   kommunikativ   vazifasi),   atrof-   olamni
bilish   (nutqning   intellektual   vazifasi)   orqali   davom   etadi.   Bola   nutqiy   dialogning
asosiy   shaklini   -   dialogik   nutqni   o‘zlashtiradi.   U   tashabbus   ko‘rsatib   fikr
bildirishni,   savollar   berishni,   javob   kutishni,   o‘zi   ham   savollarga   javob   berishni,
atrofdagilarga   iltimos   va   taklif-   lar   bilan   murojaat   qilishni   o‘rganadi.   Bola   o‘z
istak-xohishlari,   his-   siyotlari,   fikrlarini   ifodalash,   kutilayotgan   natijalarga   erishish
uchun   so‘zlardan   foydalanadi.   Biroq,   bola   tomonidan   foydalanilayotgan   so‘zlar
fonetik   jihatdan   ancha   nomukammal   bo‘lib,   u   keng   qamrovli   ma’nolarni   anglatadi.
20 So‘z   va   predmetli   harakatlarni   qo‘llash,   ular   bi-   lan   mos   ravishda   harakat   qilish
orqali   katta   yoshli   kishi   bola   bilan   o‘zaro   bir-birini   tushunishini   va   uning   tilini
boyitishni   yo‘lga   qo‘yadi.   Bola   tashabbus   ko‘rsatish   orqali   dialog   subyekti,   teng
huquqli   hamkor   sifatida   chiqadi.   O‘zini   tushunishlariga   intilish,   o‘z   istak-
xohishlarining   bajarilishiga   erishish   bolani   to‘g‘ri   so‘zlashga   majbur   qiladi.   Ushbu
yoshda   tengdoshlari   bilan   dialogga   kirirish   emotsional   aloqa   o‘rnatish   va   o‘z
shaxsiga   e’tiborni   jalb   qilishga   yordam   beradi:   bolalar   bir-birlari   bilan   o‘ynash
jarayonida   o‘z   harakatlarini   nutq   bilan   sharhlab   boradilar,   ammo   hozircha   ular
bir-biriga   to‘g‘ridan-to‘g‘ri   yuzlanib,   murojaat   qilmaydilar.
Bola   hayotining   uchinchi   yiliga   kelib   bolaning   til   muhitidagi   faol
yo‘naltiruvchi   faoliyati   boshlanadi.   Bu   quvonchli   kechinmalar   ta’siri   ostida
vujudga   keladigan   tovushlar   bilan   turli   o‘yinlarda   («shovqin-   li   qo‘shiqlar»)   va
oddiy so‘z ijodkorligida («golf-molflar», «o‘yin-   po‘yin» va boshq.) ko‘rinadi.
Bu   yoshda   u   kattalar   bilan   dialogda   ko‘rgazmali-taassurotli   vazi-   yatga
tayanmagan   holda   o‘z   taassurotlarini   nutqda   ifodalay   bosh-   laydi.   Bolalar   o‘zlari
o‘qib chiqqan kitoblari, tinglagan ertaklari va   o‘zlarining   ilgarigi   tajribalari   haqida
(Mustaqillik   maydoniga,   hayvo-   not   bog‘iga   uyushtirilgan   sayohat,   qorbobo
sovg‘alari va boshqalar   haqidagi   xotiralar)   fikr   bildira   boshlaydilar.
Nutqni   tushunish.   Bolaga   eng   oddiy,   uning   o‘ziga   tanish   bo‘lgan   maishiy
vaziyatlar,   jarayonlar   va   o‘yin   vaziyatlarini   ochib   beruvchi   oson   tushuniladigan
so‘zlar   va   oddiy   iboralar   zaxirasini   kengaytirish.   Odam-   lar,   xonadagi   va   undan
tashqaridagi   narsalar,   hayvonlar,   o‘simliklar,   uy-   joylar   va   ularning   vazifasini
ifodalovchi   so‘zlar   zaxirasini   asta-sekin   kengaytirib   borish.   Old   ko‘makchilar   va
ravishlar   yordamida   ifoda   qilinadigan   vaziyatlarni   tushunishni   (ikkinchi   yarim
yillikda),   buyum-   lar   sifati,   ularning   hajmi   va   rangini   belgilovchi   so‘zlarni
tushunishni   shakllantirish.   Kattalarning   mazmuniga   ko‘ra   bog‘langan   2–3   ta   hara-
katdan   iborat   bo‘lgan   topshiriqlarini   diqqat   bilan   tinglash,   tushunish   va   bajarishni
o‘rgatish   (…koptokni   ol   va   menga   uzat).
Barcha   rejimli   vaziyat   jarayonlarida   ishonch   bildirilgan   his-haya-   jonli
dialogni   yo‘lga   qo‘yish.   Bola   imkoni   bo‘lgan   har   qanday   nutqiy   ko‘rinishlar   va
21 vokallashuvlarning   paydo   bo‘lishiga   ko‘maklashish.   Imo-ishoralar   va   yuz   ifodasi
bilan   bir   qatorda   istak-xohishlarni   ifoda-   lash   va   atrofdagilar   bilan   o‘zaro
munosabatlarni   yo‘lga   qo‘yish   uchun   zarur bo‘lgan so‘zlardan foydalanishga; turli
sabablar   bilan   kattalar   va   bolalarga   murojaat   qilish:   savol   berishga;   ko‘rganlarini
bir nechta   so‘zlarda   hikoya   qilib   berishni   o‘rganishga   (yil oxirida)   undash.
Bolalarning   kishilarni   ularning   yoshi   va   jinsiga   mos   holda   belgi-   lovchi
so‘zlardan,   xonadagi   va   xonadan   tashqaridagi   buyumlardan,   ayrim   hayvonlardan
va o‘simliklardan, atrofdagi kishilar va hayvon-   lar harakatlaridan, notirik va tirik
obyektlardan, ayrim mehnat hara-   katlaridan foydalanishlari uchun tegishli holatni
vujudga keltirish.
Nutq   funksiyalari   va   shakllari .   Bolaning   imkon   doirasidagi   va   undan
tashqaridagi   nutq   vositalari   bilan   faol   dialogga   kirishish,   kat-   talarning   savollariga
va   takliflariga   javob   berish,   o‘z   istak-xohishla-   rini,   hissiyotlarini,   fikrlarini   ifoda
qilgan   holda   tashabbus   ko‘rsatib   fikr   bildirishga   intilishini   qo‘llab-quvvatlash;
tengdoshlari   ishlariga   qiziqishini,   o‘z   taassurotlarini   ular   bilan   o‘rtoqlashishni
istashini,   o‘yin   harakatlarini,   ro‘y   berayotgan   hodisaga   munosabatini   nutq   bi-   lan
ifodalashga   qiziqishini   rag‘batlantirish;   shaxsiy   tajribadan   kelib   chiqqan   holda
bolaning   o‘ziga   yaqin   mavzular   bo‘yicha,   hayvonlar   hayoti,   transport   (shahar)
haqida   vaziyatdan   tashqari   dialog   qilishga   undash.   Bolalarni   buyumlar,   ularning
harakati   va   sifatini   belgilash   uchun   so‘zlardan   foydalanishga   undash.
Lug‘atni   so‘zlar   bilan   –   kishilar,   o‘simliklar,   oziq-ovqatlar,   kiyim-   boshlar,
mebellar,   uy   hayvonlari   va   ularning   bolalari,   o‘yinchoqlarning   nomlari   bilan,
buyumlar   qismlarining   nomlari   (ko‘ylak   yengi   va   yo-   qasi;   mashina   kuzovi   va
g‘ildiraklari)   bilan   boyitib   borish.   O‘yinlarda   bolalarga   harakatlarning   so‘zdagi
ifodasini   o‘z   ifoda   harakatlari   va   o‘yinchoqlar   harakatlari   bilan   taqqoslashni
o‘rgatish.
Dialogik   nutqning   o'ziga   xos   xususiyatlari   va   uning   bolalardagi   rivojlanish
xususiyatlarini   bilish   sizni   mashg'ulotning   vazifalari   va   mazmunini   aniqlashga
imkon   beradi.   Maktabgacha   yoshdagi   bolalarda   dialogik   nutqni   rivojlantirishning
asosiy maqsadi ularni muloqot shakli sifatida dialogdan foydalanishga o'rgatishdir.
22 Trening   jarayonida   siz   E.I.Tixeva,   O.I.Solovyova,   A.M.Borodich,
V.V.Gerbova   va   boshqalar   tomonidan   ishlab   chiqilgan   turli   xil   usullardan
foydalanishingiz mumkin.
Kundalik   hayotda   va   sinfda   dialogik   nutqni   shakllantirishning   asosiy   usuli
bu  o'qituvchining bolalar bilan  suhbati (tayyor bo'lmagan dialog).
E.I.Tixeyevaning   fikriga   ko'ra,   boshqa   odamlar   bilan   suhbatlashish,   ular
bilan   uning   fikrlari,   hissiyotlari   va   tajribalarini   baham   ko'rish   zarurati   insonga
xosdir. Bu bolaga ko'proq xosdir. O'qituvchi bolalar bilan har xil sabablarga ko'ra
har   xil   vaqtda,   jamoaviy   va  individual   ravishda   gaplashadi.   Guruh  suhbati   uchun
eng   yaxshi   vaqt   sayr   qilishdir.   Jismoniy   shaxslar   uchun   ertalab   va   kechqurun
soatlari eng mos keladi. Ba'zida suhbatlar bolaning tashabbusi bilan paydo bo'ladi,
u   o'qituvchiga   biron   bir   savol   yoki   xabar   bilan   murojaat   qiladi,   ammo   buni
kutishning hojati yo'q. O'qituvchi o'zi qiziqarli suhbatlarning tashabbuskori bo'lishi
kerak.   Suhbatlar   qasddan   yoki   bilmasdan   bo'lishi   mumkin.   Qasddan   suhbatlar
tarbiyachi   tomonidan   oldindan   rejalashtirilgan.   Bilmasdan   -   o'qituvchi
rejalashtirmaydi, ular bolalar yoki uning tashabbusi bilan yurishlar, o'yinlar paytida
paydo bo'ladi
Bolalar bilan suhbatlar uchun o'qituvchi bolalar bog'chasi hayotining barcha
daqiqalaridan   foydalanadi.   Suhbatlarning   mavzusi   va   mazmuni   tarbiya   vazifalari
bilan belgilanadi va bolalarning yosh xususiyatlariga bog'liq.
Dialogik   nutqni   shakllantirish   uchun     og'zaki     ko'rsatmalarni   qabul   qilish
qo'llaniladi.     Siz   bolaga   topshiriq   berishingiz   mumkin   -   yordamchi   o'qituvchidan
kublarni   yuvish   uchun   mato   so'rang,   ota-onalarga   biror   narsa   bering   va   hokazo.
O'qituvchi ma'lumotni assimilyatsiya  qilish va uni yaxshiroq yodlash uchun zarur
bo'lgan ko'rsatmani takrorlashni so'raydi. Topshiriqni bajarib bo'lgandan so'ng, siz
boladan qanday qilib u bilan kurashganligini bilib olishingiz kerak.
Dialogik nutqni shakllantirish usullaridan biri bu  adabiy asarlarni o'qishdir .
O'qish   bolalarga   dialogik   ta'sir   o'tkazish   misollarini   beradi.   Savol-javoblardan
foydalangan holda o'tkazilgan muloqotlar maktabgacha yoshdagi bolalarga nafaqat
turli   xil   bayonotlar   shaklini,   balki   ketma-ketlik   qoidalarini   ham   o'zlashtirishga,
23 intonatsiyaning   har   xil   turlarini   o'rganishga   va   suhbat   mantig'ini   rivojlantirishga
yordam beradi.
Dialogik nutqni maqsadga muvofiq o'rgatish nutqiy vaziyatda   dialog tuzish
ko'nikmalarini rivojlantirishga qaratilgan maxsus tashkil etilgan  nutq vaziyatlarida
yuzaga   keladi.   Bu   muloqot   paytida   muzokara   olib   borish,   suhbatdoshni   savolga
tutish,   birovning   suhbatiga   kirish,   nutq   odob-axloq   qoidalariga   rioya   qilish,
hamdardlik   bildirish,   ishontirish,   o'z   nuqtai   nazarini   isbotlash   ko'nikmalarini
rivojlantirishdir.
Dialogik   nutqni   rivojlantirishning   samarali   usuli   bu     turli   xil   o'yinlar
(syujetli-rolli,   didaktik,   tashqi   o'yinlar,   dramatizatsiya   o'yinlari   va   dramatizatsiya
o'yinlari).
Rolli   o'yinlar   dialogik   ko'nikmalarni   shakllantirish   va   mustahkamlashga
yordam beradi. N.Ya.Mayilenko va N.A.Korotkovalarning fikriga ko'ra, o'yindagi
suhbatlar   qanchalik   boy   va   xilma-xil   bo'lsa,   bolalarning   o'yin   ijodkorligi   darajasi
shunchalik   yuqori   bo'ladi.   Shu   bilan   birga,   bolalarda   turli   xil   dialogik
eslatmalardan   foydalanish,   muloqotda   o'zini   tutish   qoidalariga   rioya   qilish
qobiliyatlarini   rivojlantirish   o'yinning   rivojlanishiga   yordam   beradi.   O'yinda
bolalarning   dialoglarini   faollashtirish   uchun   sizga   tegishli   atributlar   (o'yinchoq
telefonlari, radio, televizor, kassa va boshqalar) kerak.
Didaktik   o'yinlar   bolalar   o'rgangan   nutq   ko'nikmalarini   kuchaytiradi,
eshitganlariga   tezkor   munosabatda   bo'lishni   rivojlantiradi.   Nutqni   rivojlantirish
uslubida   ko'plab   didaktik   o'yinlar   ishlab   chiqilgan   (A.K.Bondarenko,
O.S.Ushakova va boshqalar): "Faktlar", "Qabul qilaman, rozi emasman", "Do'kon",
"Telefonda gaplashamiz", "Qo'g'irchoqni ziyorat qilish".
Dialoglarni   o'z   ichiga   olgan   ochiq   o'yinlardan   foydalanish   foydalidir
("G'ozlar", "Oddiy ko'r odamning bufflari", "Kite", "Bo'yoqlar" va boshqalar). Ular
suhbatdoshga   nutq   so'zlash,   sheriklarning   so'zlari   haqida   mulohaza   yuritish,   o'z
nuqtai nazarini ifoda etish va savolni to'g'ri shakllantirish qobiliyatini kuchaytiradi.
O'yinlarni   sahnalashtirish   va   dramatizatsiya   o'yinlari   bolalarni   tanish   matn
bilan   birlashtiradi   va   syujet,   o'yin   harakatlarining   ketma-ketligini   tasavvur   qiladi.
24 Ushbu o'yinlarda bola ertak qahramoni  rolini  o'ynaydi,  o'z pozitsiyasini  egallaydi
va   shu   bilan   yoshga   xos   egosentrizmni   engib   chiqadi.   Xuddi   shu   matnni   turli   xil
usullarda sahnalashtirish mumkin: o'yinchoqlar, qo'g'irchoqlar, rasmlar yordamida,
ekspresiv harakatlar va nutq orqali.
O'yinlarni   sahnalashtirish   yoshroq   maktabgacha   yoshdagi   bolalar   uchun
allaqachon   mavjud   bo'lib,   ular   dramatizatsiya   uchun   asos   yaratadi,   bunda   bolalar
sherik   bilan   o'yin   harakatlarini   muvofiqlashtiradi   va   adabiy   asarlardan   olingan
dialoglarni mashq qiladi.
Bolalar   va   tengdoshlar   o'rtasidagi   muloqotni   tashkil   etishning   yangi
shakllariga   quyidagilar   kiradi:   kichik   guruhlar   bilan   ishlash,   aloqa   maydonini
tashkil   etish,   e'tiborni   jalb   qilish   va   saqlashning   intizomiy   bo'lmagan   shakllari,
o'yin uchun o'yin va kommunikativ motivatsiya.
Dialogni   rivojlantirish   usullari   va   usullari   bu   guruh   suhbati,   kooperatsiya
faoliyati (qo'shma rasm chizish, dastur, qurilish, badiiy ish).
Tengdoshlari   bilan   dialogni   o'rgatish   shakllaridan   biri   bu   muloqotni
faollashtirish senariylari.
A.G.Arushanova   bolalar   suhbatlarining   o'ziga   xosligini   o'rganib   chiqib,
dialogni   o'zlashtirish   oddiy   nutqning   kompozitsion   shaklini   o'zlashtirishdan
ko'proq   ekanligini   ta'kidlaydi.   Bu,   birinchi   navbatda,   dialogik   pozitsiyani
shakllantirish,   sherikga   nisbatan   faol   savol   va   javobgarlikni,   o'rtoqni   eshitish   va
tushunish   qobiliyatini,   o'ziga   va   o'z   faoliyatiga   e'tiborini   qaratish,   suhbatdoshga
qiziqish   va   qiziqarli   bo'lish   qobiliyatidir.   unga.   Bola   kattalar   bilan   suhbatlarning
namunalarini oladi. Maktabgacha yoshdagi bola kattalar bilan muloqotda juda erta
ko'rinmaydigan narsalar haqida gapirishni o'rganadi, haqiqiy vaziyatda, vaziyatdan
tashqari   aloqani   o'rganadi.   Ammo   paradoks   shundaki,   aynan   kattalar   bilan
muloqotda   bolaning   nutqi   tengdosh   bilan   muloqotga   qaraganda   vaziyatni
kamaytiradi,   qisqartiradi.   Tengdoshlar   bilan   muloqot   -   bu   haqiqiy   bolalar   nutq
faoliyatini rivojlantirish sohasi,
A.G.Arushanova   bolalarning   dialogik   muloqotini   rivojlantirishning   asosiy
pedagogik shartlarini belgilaydi. Ular:
25 - rivojlanayotgan pedagogik muhit, aloqa maydoni;
- bolalar hayotini tashkil etish qoidalari;
- ona tilini o'qitishning noto'g'ri shakllari;
- e'tiborni jalb qilish va saqlashning intizomiy bo'lmagan usullari;
- hissiy qulaylik, guruhdagi ijodiy muhit.
Keling, ularni batafsil ko'rib chiqaylik:
Aloqa makonini tashkil etish.
Bolalar   o'yinlar   va   uyushgan   tadbirlar   uchun   kichik   kichik   guruhlar
tuzishlari   kerak.   Shu   sababli,   keng   guruh   xonasidan   tashqari,   kichik   ustaxonalar,
mini   teatr,   mini   kutubxona,   badiiy   studiya   va   hk.   Modullar,   katta   molbertlar,
flanellegraf, magnit taxtalar va boshqalarga ega bo'lish maqsadga muvofiqdir.
Bolalar   muloqot   maydoniga   joylashishlari   uchun   hayotni   tashkil   qilish
uchun tegishli qoidalar zarur  :
- ofislardan mustaqil foydalanish motivatsiyasi;
- turli yoshdagi bolalarni spektakllarda, ochiq o'yinlarda birlashtirish;
- ota-onalarni bolalar bog'chasi hayotiga jalb qilish.
Bularning   barchasi   bolalarda   mustaqillikni   kuchaytiradi,   ularning   turli
yoshdagi   odamlar   bilan   muloqot   qilish   tajribasini   boyitadi   (salomlashish,   aylanib
chiqish, xayrlashish).
Sinfda   o'rganish     maktabgacha   ta'lim   muassasasining   pedagogik
madaniyatining tarkibiy qismidir, bu erda muloqotning didaktik jihati ayniqsa aniq
namoyon bo'ladi. Bolalarni muloqotni faollashtirish stsenariylari janrida ona tilida
gapirishga   o'rgatish   maqsadga   muvofiqdir.   Stsenariylarda   sinfdan   tashqari   o'quv
shakllari qo'llaniladi:
-   o'qituvchi   va   bolalar   o'rtasidagi   "maktabdan   tashqari"   muloqot   uslubi
(maxfiy, hazil, kulgi, so'z o'yinlari, aql-idrok, ko'ngil ochish);
- atrof-muhitni noto'g'ri tashkil etish (bolalarning stulda, stolda, gilamchada
shunday joylashishi, ular bir-birlarini ko'rishlari, tengdoshlari bilan erkin muloqot
qilishlari uchun).
Ammo   asosiy   narsa   -   bu   bolalar   faoliyati   uchun   ta'limiy   bo'lmagan
26 motivatsiya.   Ular   ertak   va   hikoyalarni   takrorlamaydilar,   balki   ularda   o'ynashadi.
Ikkita  va   kichik   kichik   guruhlardagi   didaktik  o'yinlar   bolalarning  aloqa   sheriklari
sifatida tajribasini boyitadi, ularning hissiy qulayligiga, shuningdek, til qobiliyatini
rivojlantirishga yordam beradi.
Bolalarning   hissiy   qulayligi   e'tiborni   jalb   qilish   va   saqlashning   intizomsiz
shakllari  bilan osonlashadi  :
- turli xil kutilmagan daqiqalar (harakatlanuvchi, suzuvchi, ovoz chiqaruvchi
o'yinchoqlar);
- eshitish (musiqa, qo'ng'iroq tovushlari, truba, qo'shiq aytish, pichirlash) va
vizual effektlar (ko'rsatgich sifatida chiroq, sehrli tayoq);
- tarbiyachi va bolalar kostyumining elementlari;
-   voqea   hodisasi   (bolalar   oldida   o'qituvchini   chizish,   kiyinish,   aloqa
maydonini tashkil qilish.
O'yin-dars shakli (frontal va kichik guruh) kichik maktabgacha yoshdagi (3-
5   yoshdagi)   tengdoshlari   bilan   dialogni   o'qitishning   asosiy   shakli   sifatida
tanlangan. Sinf xonasida ikkita asosiy vazifa qo'yildi va hal qilindi:
1) tilni rivojlantirish sohasida - nutq e'tiborini, fonemik eshitish, nutqni nafas
olish, bolalarning artikulyatsiya apparatlarini rivojlantirish;
2)   izchil   nutq   sohasida   -   tengdoshlari   bilan   o'yin   va   nutq   aloqalarini
o'rnatish.
Ushbu vazifalar o'zaro bog'liqdir. Nutqning sog'lom madaniyatini tarbiyalash
bolalarning   o'yin   bilan   o'zaro   aloqasi   shaklida   amalga   oshiriladi   va   bolalar
o'rtasidagi   nutq   va   o'yin   aloqalari   muammoli   nutq   vaziyatlari   yordamida
faollashadi.
27 II.BOB  KUNDALIK MULOQOT JARAYONIDA, BOLALARNING
TURLI FAOLIYATIDA DIALOGIK NUTQNI O'RGATISH
2.1  Bolalar bilan suhbat - dialogik nutqni shakllantirishning
asosiy usuli
Maktabgacha   yosh   -   bu   bolaning   nutq   tilini   faol   ravishda   o'zlashtirishi,
nutqning   barcha   jihatlari   -   fonetik,   leksik,   grammatik   shakllanishi   va   rivojlanishi
davri.   Ushbu   yoshda   bolalarning   muloqot   doirasi   kengaymoqda.   Mustaqil
bo'lishlari   bilan,   bolalar   tor   oilaviy   aloqalardan   chiqib,   keng   odamlar   bilan,
ayniqsa,   tengdoshlari   bilan   muloqot   qilishni   boshlaydilar.   Muloqot   doirasini
kengaytirish   boladan   asosiy   vositasi   nutq   bo'lgan   aloqa   vositalarini   to'liq
o'zlashtirishni   talab   qiladi.   Turli   xil   muloqot   jarayonida   bola   atrofdagi   tabiiy,
ob'ektiv, ijtimoiy dunyoni yaxlitligi va xilma-xilligi bilan o'rganadi, o'zining ichki
dunyosini,   "men"   ini   shakllantiradi   va   ochib   beradi,   jamiyatning   ma'naviy   va
moddiy   qadriyatlarini   tushunadi,   oladi   uning   madaniy   me'yorlari   va   urf-odatlari
bilan   tanishib,   boshqa   odamlar   doirasini   egallaydi,   o'zaro   ta'sirning   faol   sub'ekti
sifatida bir vaqtning o'zida harakat qilish.   Tug'ilgandan 7 yoshgacha bo'lgan davrda
bolaga   undan   doimiy   hayot   uchun   foydalanadigan   keyingi   hayot   uchun   asoslar
qo'yilganiga   shubha   yo'q.   Nutqi   yaxshi   rivojlangan   bola   atrofdagi   dunyo   bilan
bemalol   muloqotga   kirishadi.   U   o'z   fikrlarini,   istaklarini   aniq   ifoda   etishi,
tengdoshlari,   ota-onalari,   o'qituvchilari   bilan   maslahatlashishi   mumkin.   Bolaning
noaniq nutqi u bilan muloqot qilishni qiyinlashtiradi va nutq terapevti, defektolog,
masalan,   mutaxassislarning   e'tiboriga   muhtoj   bo'lgan   ko'plab   komplekslarni
bolaning   xarakteriga   yuklaydi.   U   o'z   fikrlarini,   istaklarini   aniq   ifoda   etishi,
tengdoshlari,   ota-onalari,   o'qituvchilari   bilan   maslahatlashishi   mumkin.   Bolaning
noaniq   nutqi   u   bilan   muloqot   qilishni   qiyinlashtiradi   va   bolaning   xarakteriga
logoped, defektolog, masalan, mutaxassislarning e'tiboriga muhtoj bo'lgan ko'plab
komplekslarni yuklaydi.   U o'z fikrlarini, istaklarini aniq ifoda etishi, tengdoshlari,
ota-onalari, o'qituvchilari bilan maslahatlashishi mumkin.   Bolaning noaniq nutqi u
bilan muloqot qilishni qiyinlashtiradi va bolaning xarakteriga logoped, defektolog,
28 masalan,   mutaxassislarning   e'tiboriga   muhtoj   bo'lgan   ko'plab   komplekslarni
yuklaydi.   psixolog   va   boshqalar.   Rivojlanmagan   nutqi   bo'lgan   bolada   qiziqish
pasayadi,   bu   ayniqsa   maktabgacha   yoshga   xosdir.   Aloqa   shaxsning   ongini
rivojlantirish   va   shakllantirishga,   uning   dunyoni   anglashiga,   atrofdagi   tabiiy,
ob'ektiv   va   ijtimoiy   dunyoga   insonparvarlik   munosabatini   tarbiyalashga
moslashgan madaniy vosita sifatida ishlaydi.  
Aloqa   boshqa   aqliy   jarayonlarga   qaraganda   erta   sodir   bo'ladi   va   barcha
faoliyat   turlarida   mavjud.   Bu   bolaning   nutqi   va   aqliy   rivojlanishiga   ta'sir   qiladi,
shaxsni   umuman   shakllantiradi.   Kommunikativ   nutqning   boshlang'ich   shakli
sheriklar   tomonidan   takroriy   bayonotlar   almashinuvi   sifatida   qaraladigan
dialogdir.   Muloqotning dialogik shakli bilim va aqliy jarayonlarni faollashtirishga
yordam beradi.   Maktabgacha tarbiyachi birinchi navbatda o'zlashtiradigan dialogli
nutq   o'ziga   xos   xususiyatlarga   ega   bo'lib,   nutq   nutqida   joiz   bo'lgan   lisoniy
vositalardan   foydalanishda   namoyon   bo'ladi.   Shu   sababli,   dialogik   nutqni
rivojlantirish bolaning nutqini rivojlantirish jarayonida etakchi rol o'ynaydi.  
Dialogik nutqni rivojlantirish shartlaridan biri bu nutq muhitini tashkil etish,
kattalarning   bir-biri   bilan,   kattalar   va   bolalar,   bolalarning   bir-biri   bilan   o'zaro
aloqasi.
Kundalik   muloqotda   dialogik   nutqni   shakllantirishning   asosiy   usuli   bu
o'qituvchining   bolalar   bilan   suhbati   (tayyor   bo'lmagan   dialog).   Bu   kundalik
hayotda o'qituvchi va bolalar o'rtasidagi nutqning eng keng tarqalgan, ommaviy va
universal shakli.
O'qituvchining   bolalar   bilan   aloqasi   maktabgacha   bolalik   davrida   bolaning
muloqotdagi   o'zgaruvchan   ehtiyojlarini   hisobga   olgan   holda   qurilishi
kerak.   Muloqot   yosh   va   individual   xususiyatlarini,   har   bir   bolaning   ehtiyojlarini,
uning   qiziqishlarini,   nutqni   rivojlantirish   darajasini   hisobga   olgan   holda   to'g'ri
tashkil etilishi kerak.
O'qituvchining bolalar bilan suhbati shundan keyingina guruhda xayrixohlik
muhiti   yaratilganda,   ularning   hissiy   farovonligi   ta'minlanganda,   kattalar   va   bola
o'rtasidagi   shaxsga   yo'naltirilgan   o'zaro   munosabatlar   modeli   ustun   kelganda
29 ularga   ta'sirchan   ta'sir   ko'rsatadi.   Bunday   holda,   muloqotda   asosiy   narsa   -   bu
bolaning shaxsiyatini tushunish, tan olish va qabul qilishdir.   Agar bola kattalarning
diqqatini, qiziqishini va xayrixohligini, qulayligi va xavfsizligini his qilsa, u katta
yoshdagilar bilan xohlasa aloqada bo'ladi.
Shuni  esda tutish  kerakki, tarbiyachi  bola hayotida  alohida o'rin tutadi.   AN
Leont'ev   o'qituvchini   bolaning   kichik,   yaqin   muloqot   doirasi   deb   baholadi,
bolalarning   o'qituvchiga   munosabati   qanchalik   o'ziga   xos   ekanligiga,   ularning
e'tiboriga   qanchalik   muhtoj   ekanliklariga   va   ular   o'z   munosabatlarida   uning
vositachiligiga   qanchalik   tez-tez   murojaat   qilishlariga   e'tibor   berishdi.   bir-birlari
bilan.   O'qituvchi   bilan   ishonchli   munosabatlarda,   bolalar   hatto   ota-onalari   unga
o'zlarining tajribalari haqida aytib berishlaridan ko'ra ko'proq.
O'qituvchi   bolalar   bilan   har   qanday   qulay   sababga   ko'ra,   turli   vaqtlarda
suhbatlashadi.   Suhbat   erkin   muhitda   bo'lib   o'tadi,   bola   o'qituvchi   bilan   erkin
muloqot   qiladi,   undan   so'raydi,   biron   bir   narsa   haqida   gapiradi.   O'qituvchining
nutqi   turli   xil   shakllarda   tuzilishi   mumkin:   savollar   shaklida   va   tushuntirishlar
shaklida, ko'rsatmalar shaklida va tushuntirishlar shaklida.
Suhbat   juda   muhim.   Uning   yordami   bilan   siz   bolaning   nutqining   barcha
jihatlariga ta'sir  o'tkazishingiz mumkin: xatolarni  tuzatish,  to'g'ri nutq namunasini
berish, dialogik va monologik nutq qobiliyatlarini rivojlantirish.
Shaxsiy suhbatda bolaning e'tiborini nutqidagi  individual xatolarga qaratish
osonroq.   O'qituvchi bolalar nutqining barcha jabhalarini o'rganishi, kamchiliklarini
aniqlashi,   bolani   nima   bilan   mashq   qilishini   aniqlashi,   uning   qiziqishlari,
intilishlari, kayfiyatini bilib olishi mumkin.
Bolalar bilan suhbatlar individual va jamoaviy bo'lishi mumkin.
Masalan,   bir   qiz   o'z   quyonini   guruhga   olib   keldi.   U   uyatchan   va
jim.   O'qituvchi   uning   oldiga   kelib:   "Uyingizda   quyoningizni
ovqatlantirdingizmi?"   -  "Ha".   -  "Siz unga  nima  berdingiz?"   -  "Chagal".   -  “U  choy
ichdi.   Siz   nima   yedingiz?   "   -   "Bulku".   -   "Va   endi   sizning   quyoningiz   nima
qilmoqda?"   -   "Uyqu".   -   "Shunday   qilib,   siz   oq   quyonni   boqib,   ularni   birga
yotqizasiz."
30 Kollektiv suhbatda bir nechta bolalar yoki butun guruh ishtirok etadi.
Masalan   ,     bir   marta   bolalar   karahindiba   terib,   ularni   vazaga   solib
qo'yishgan.   Kechqurun uydan chiqib, Yura guldasta oldiga bordi, unga qaradi, juda
hayron   bo'lib,   boshqa   bolalarni   chaqirdi:   "Mana,   qara,   gullar   yopiq!"   "Ular
uxlashni   xohlashadi",   dedi   Lyusi.   "Yo'q,   ular   so'ndi",   dedi   yana   bir   qiz.   Shunday
qilib,   beixtiyor   suhbat   yuzaga   keldi.   Keyin   o'qituvchi   uni   qo'llab-quvvatladi   va
karahindiba   nima   uchun   yopilganligini   tushuntirdi.   Ertalab,   bolalar   yana   gullab-
yashnayotgan gullarni ko'rgach, suhbat davom etdi.
Guruh   suhbati   uchun   eng   yaxshi   vaqt   sayr   qilishdir.   Kechki   va   ertalab
soatlari   shaxsiy   suhbatlar   uchun   ko'proq   mos   keladi.   Ammo   har   doim   o'qituvchi
bolalar bilan gaplashganda, suhbat foydali, qiziqarli va tushunarli bo'lishi kerak.
Bolalar   bilan   suhbatlar   qasddan   yoki   bilmasdan   bo'lishi   mumkin.   Qasddan
suhbatlar   tarbiyachi   tomonidan   oldindan   rejalashtirilgan.   O'qituvchi   beixtiyor
suhbatlarni rejalashtirmaydi, ular bolalar yoki uning tashabbusi bilan yurish, o'yin
va rejim jarayonlarida paydo bo'ladi.
Bolalar bilan suhbatlar uchun o'qituvchi bolalar bog'chasi hayotining barcha
daqiqalaridan foydalanadi.   Ertalab bolalar bilan uchrashish, o'qituvchi har bir bola
bilan suhbatlashishi, biron bir narsa haqida so'rashi mumkin (kiyimni kim tikdi? U
otasi va onasi bilan dam olish kunlari qaerga bordi? Qizig'i nima edi?).
Suhbatlarning   mavzusi   va   mazmuni   ta'lim   vazifalari   bilan   belgilanadi   va
bolalarning yosh xususiyatlariga bog'liq.
Yosh guruhda suhbatlar doirasi bolalarni o'rab turgan narsalar, ular bevosita
kuzatadigan narsalar bilan bog'liq: o'yinchoqlar, transport, ko'cha, oila.
O'rta va katta guruhlarda suhbat mavzusi bolalar atrofdagi hayot, kitoblar va
televizordan oladigan yangi bilim va tajribalar tufayli kengayadi.   Bola bilan siz u
ko'rmagan   narsalar   haqida   gaplashishingiz   mumkin,   lekin   u   kitoblarda   nima
o'qilganligi,   nima   haqida   eshitganligi   haqida.   Suhbat   mavzusi   bolalarning
qiziqishlari va ehtiyojlari bilan belgilanadi.
O'qituvchi   bolalar   nutqiga   katta   ta'sir   ko'rsatadi.   Shu   munosabat   bilan
tarbiyachi, avvalo, bolalarning yoshini hisobga olishi kerak.
31 O'qituvchi   o'z   nutqi   bilan   tarbiyalashi   kerak.   "Tarbiyachining   ishonchi
iliqligidan iliq bo'lmagan so'zi kuchga ega bo'lmaydi" (K.D.Ushinskiy).
Siz mehrli, kichraytiruvchi qo'shimchalarni suiiste'mol qilmasligingiz kerak,
ayniqsa   nutq   mazmunan   shaklga   mos   kelmasa   ("Yurochka,   siz   o'zingizni   yomon
tutasiz,   men   sizdan   noroziman").   Bola   nutq   mazmunini   va   uning   ohangini
tushunishi kerak.   O'qituvchi o'z nutqida noaniqlik va beparvolikka yo'l qo'ymasligi
kerak.   Bu   hissiy,   hayoliy,   madaniy   bo'lishi   kerak.   Joyda   og'zaki   folklor   san'ati
asarlaridan   foydalanish   kerak:   maqollar,   maqollar,   bolalar   bog'chalari,
topishmoqlar.
Bolalar bog'chasida bolalarning birinchi kunlarida kichik guruhda individual
suhbatlar   ustunlik   qiladi.   Bolani   o'ziga   yoqtirish,   unga   qiziqish   juda
muhimdir.   Tabiatning   burchagidan   jozibali   o'yinchoqlar,   yorqin   rasmlar,
hayvonlardan   foydalanishingiz   kerak.   O'qituvchi   bolalarni   jamoaga   jalb   qiladi,
ularni   kattalarni   va   bir-birlarini   tinglashni   o'rgatadi   va   asta-sekin   bolalar   kichik
guruhlari   bilan   suhbatlarga   o'tadi.   Aloqa   jarayonida   ob'ektlarni   sukut   bilan
tekshirish,   jim   bolalarning   so'rovlarini   jimgina   bajarish   qabul   qilinishi   mumkin
emas.
O'qituvchi   bolalarga   umumiy   savollar   bilan   murojaat   qiladi.   Bola   har   doim
ham butun guruhga qaratilgan nutqni o'ziga murojaat qilmaydi, shuning uchun siz
o'zingizning   manzilingizni   ko'rsatishingiz   kerak   ("Bolalar,   menga   keling.   Va
Vanya, keling va Katya").
Suhbat   davomida   bolalarning   xatti-harakatlariga   qat'iy   talablar
qo'yilmaydi.   Kollektiv   javoblar   qabul   qilinadi,   bola   suhbatdoshni   to'xtatishi
mumkin,   suhbatni   o'rtadagi   gapda   tugatishi   mumkin.   Asta-sekin   o'qituvchi
bolalarni   so'zlarini   to'xtatmasdan   tinglashga,   balandroq   yoki   jimroq   gapirishga,
suhbatdoshga qarashga o'rgatadi.
O'rta  guruhda   va  ayniqsa   katta   guruhlarda   jamoaviy   suhbatlar   ustunlik   qila
boshlaydi.   Bolalar   allaqachon   o'qituvchi   va   o'rtoqlarini   gaplarini   to'xtatmasdan
tinglashni,   gaplashish   navbatini   kutishni   bilishadi;   boshqalarni   tinglash   va   uzoq
vaqt   gaplashishga   qodir.   Ularning   suhbatlari   uzoqroq,   chunki   bilimlar   zaxirasi
32 kattaroq va qiziqishlar kengroq.   Agar yosh guruhlarda tarbiyachi  asosan  bolalarni
proaktiv   bayonotlarga   chorlasa,   endi   u   bolalar   nutqining   mazmuniga,   uning
to'g'riligiga   ko'proq   e'tibor   beradi.   Siz   bolalar   bilan   ko'chada   ko'rganlari,   o'qigan
kitoblari   haqida   suhbatlashishingiz   mumkin.   Ular   voqealar   rivojini   eslaydilar,
obrazli iboralar, taqqoslashlar, chiroyli tavsiflardan foydalanadilar.
Suhbat davomida bolalarning xatti-harakatlariga qo'yiladigan talablar tobora
ortib   bormoqda:   ular   suhbatni   to'xtata   olmaydi   va   keta   olmaydi;   o'z   navbatida
shoshilmasdan, xotirjam, aniq gapirish kerak.
Tarbiyachi   bilan   bevosita   aloqada   bolalarda   ularning   ongi,   qiziqishlari   va
bilim   doirasi   qanday   kengayib   borishini   ko'rsatadigan   ko'plab   savollar
beriladi.   Ularni   kattalar   hayoti,   atrofdagi   narsalar   va   tabiat   juda
qiziqtiradi.   O'qituvchi savollarni diqqat bilan tinglaydi va ularga aniq javob beradi,
ularning   muhokamasini   tashkil   qiladi.   Savollarga   javob   berayotganda,   bolalar
tajribasiga,   ravshanlikka   tayanish   kerak.   Ba'zan,   qo'pol   so'zlar   haqida   istalmagan
savollar   bilan,   bu   so'zning   yaxshi   emasligini   qisqacha   tushuntirgandan   so'ng,
bolalarning   e'tiborini   boshqa   narsaga   yo'naltirish   tavsiya   etiladi.   O'qituvchi
javobini   bilmagan   savollar   mavjud.   Bunday   hollarda,   u   bu   haqda   o'qiganini   va
keyingi   safar   sizga   aytib   berishini   aytish   kerak.   Bolalar   savollarining   to'g'riligiga
e'tibor berish kerak.
Dialogik   nutqni   shakllantirish   uchun   og'zaki   topshiriqlar   usuli   qo'llaniladi
(tarbiyachining   yordamchisidan   kublarni   yuvish   uchun   latta   so'rang,   qo'shni
guruhga kitob olib boring va hokazo).   Nutq odob-axloq qoidalarini rivojlantirishda
ushbu   texnikaning   ahamiyati   ayniqsa   katta.   Dastlab,   bunday   topshiriqlarga   eng
xushmuomala   bolalar   jalb   qilinadi,   asta-sekin   esa   kamroq.   O'qituvchi   bolalar
takrorlashi   mumkin   bo'lgan   og'zaki   so'rovning   namunasini   taqdim   etadi.   "Ira,
iltimos,   Anna   Ivanovnaning   oldiga   borib:"   Anna   Ivanovna,   agar   siz   uchun   qiyin
bo'lmasa,   havzadagi   suvni   bizga   almashtiring,   biz   kubiklarni   yuvamiz   ",   deb
ayting.   Muloqot  tajribasi  to'planib, modelga bo'lgan ehtiyoj  yo'qoladi  va bolaning
o'zi tegishli formulani tanlaydi.
33 Katta   maktabgacha   yoshdagi   dialogik   nutqni   rivojlantirish   uchun
birgalikdagi   faoliyat   katta   ahamiyatga   ega.   Uning   jarayonida   ko'rsatmalar   berish,
muhokama  qilish,  kelishish,  harakatlarni   baholash  vazifalari  paydo  bo'ladi.   Aloqa
o'rnatiladi   va   o'zaro   bog'liqlik   saqlanadi,   fikr   va   g'oyalar   almashinuvi   amalga
oshiriladi,   o'zaro   tushunish   paydo   bo'ladi   va   faollik   rag'batlantiriladi.   Shu   bilan
birga, dialogik nutqni rivojlantirishning asosiy shartlari bolaning o'zi tashabbusi va
faolligi   bo'lib,   ular   har   tomonlama   rag'batlantirilishi   va   rag'batlantirilishi
kerak.   Bolalarning   birgalikdagi   faoliyatining   dialogik   nutqqa   ta'siri,   agar   uning
muvaffaqiyati   muloqot   qilish   va   muzokara   olib   borish   qobiliyatiga   bog'liqligini
ko'rsatsa,   sezilarli   darajada   oshishi   aniqlandi.   Birgalikdagi   faoliyat   bolalarning
dialogik   ko'nikmalarni   o'zlashtirish   zarurligini   anglashiga   yordam   beradi   va   shu
sababli ularni rivojlantiradi.
Bolaning   haqiqiy   ijtimoiy   amaliyoti   -   bu   o'yin   (A.   V.
Zaporozhets).   Ma'lumki, o'yinda ikki turdagi munosabatlar rivojlanadi:
a) haqiqiy bolalar munosabatlari va
b) o'yin munosabatlari.
O'zaro munosabatlarning har ikkala turi dialogik aloqani o'z ichiga oladi va
hatto   o'rta   guruhda   ham   o'yinlarda   monologik   qo'shimchalar   bilan   dialoglar
kuzatiladi.
Bolalarga   o'yinda   qanday   qilib   muloqot   qilishni   o'rgatish   uchun   siz
quyidagilardan foydalanishingiz mumkin:
 o'qituvchi   tomonidan   taklif   qilingan   o'yin   vaziyatlarini   suhbatlari   -
munozaralari;
 bolalarning muloqotini aks ettiruvchi badiiy asarlar mazmuni bo'yicha
suhbatlar;
 dramatizatsiya o'yinlari va ular haqidagi suhbatlar,
 qo'shma   tadbirlarda   ishtirok   etish   va   uni   tashkil   etish   va   natijalarini
muhokama qilish.
Dialogik   nutqni   rivojlantirishning   samarali   usuli   didaktik   o'yin.   Yosh
guruhlarda   xayoliy   o'yinchoqlar   bilan   o'yinlar   ayniqsa   foydalidir.   O'qituvchi
34 dramatizatsiyalarni o'ynaydi (qo'g'irchoq, ayiq, Dunno bilan) va personaj nomidan
suhbat o'tkazadi.   Ssenariylar uchun uchastkalar bolalar hayotidan, bolalarga yaxshi
ma'lum bo'lgan badiiy asarlardan olingan.
Metodikada   nutqni   kompleks   rivojlantirishga   qaratilgan   ko'plab   didaktik
o'yinlar   ishlab   chiqilgan.   Dialogik   nutqni   o'rgatish   vazifalari   nutqning   so'z
boyligini, grammatik va fonetik jihatlarini rivojlantirish vazifalari bilan birgalikda
hal etiladi.
Dialoglarni o'z ichiga olgan ochiq o'yinlardan foydalanish foydali ("G'ozlar-
oqqushlar",   "Oddiy   ko'r   odamning   bufflari",   "Fanta",   "Bo'yoqlar",   "Kite"   va
boshqalar).   Ular   suhbatdoshga   nutq   so'zlash,   sheriklarning   so'zlari   haqida
mulohaza   yuritish,   o'z   nuqtai   nazarini   ifoda   etish   va   savolni   to'g'ri   shakllantirish
qobiliyatini kuchaytiradi.
Dialogik   nutqni   maqsadga   muvofiq   o'rgatish   maxsus   tashkil   etilgan   nutq
vaziyatlarida   yuzaga   keladi.   Ular   muloqot   paytida   muzokara   olib   borish,
suhbatdoshni   savolga   tutish,   birovning   suhbatiga   kirish,   nutq   odob-axloq
qoidalariga rioya qilish, hamdardlik bildirish, ishontirish va o'z nuqtai nazaringizni
isbotlash ko'nikmalarini rivojlantirishga qaratilgan.
2.2 Suhbat dialogik nutqni o'rgatish usuli sifatida
Suhbat - bu o'qituvchi va butun bolalar guruhi o'rtasida ma'lum bir masalaga
bag'ishlangan uyushgan suhbat.
Suhbatda o'qituvchi:
1)   bolalar   tajribasini,   ya'ni   bolalar   o'qituvchi   rahbarligida   va   oilada   va
bolalar   bog'chasida   olib   borilgan   kuzatuvlar   davomida   odamlar   va   tabiat
to'g'risidagi g'oyalarni va bilimlarni aniqlaydi va soddalashtiradi;
2) bolalarda atrof-muhitga to'g'ri munosabatni tarbiyalaydi;
3) bolalarni suhbat mavzusidan chalg'imasdan, maqsadga muvofiq va izchil
fikrlashga o'rgatadi;
4)   sizni   o'z   fikrlaringizni   sodda   va   aniq   ifoda   etishga   o'rgatadi.   Bundan
tashqari,   suhbat   davomida   o'qituvchi   bolalarni   barqaror   e'tiborga,   boshqalarning
35 nutqini   tinglash   va   tushunish   qobiliyatiga,   savolga   zudlik   bilan   javob   berish
istagini   cheklashga,   qiyinchilikni   kutmasdan,   baland   ovozda   va   etarlicha   aniq
gapirishga odatlantiradi. hamma eshitsin.
Suhbatlarda bolalar maktabda o'rganish uchun zarur bo'lgan bilim, ko'nikma
va   malakalarni   egallaydilar.   Suhbatlar   bolalarning   har   xil   faoliyatiga   va   ularning
xulq-atvoriga   katta   ta'sir   ko'rsatadi.   Shunday   qilib,   oila,   onaning   ishi   haqida
suhbatlardan   so'ng,   bolalar   yaqinlariga   nisbatan   munosabatlarini   samarali
ko'rsatishga intilishadi.   "Menga onamga nima berishni maslahat bering, u yaqinda
tug'ilgan   kunini   kutmoqda",   -   qiz   shu   suhbatlardan   biridan   keyin   o'qituvchiga
murojaat   qiladi.   Suhbatlarning   mazmuni   bolalarni   atrofdagi   haqiqat   bilan
tanishtirish uchun dasturiy materialdir: kundalik hayot, odamlar ishi, ijtimoiy hayot
voqealari,   tabiat   hayoti,   shuningdek   bolalar   bog'chasidagi   bolalar   faoliyati
(o'yinlar, mehnat, o'zaro yordam, va boshqalar.).
Suhbatlashish uchun dastur materialini tanlashda guruh bolalarining shaxsiy
tajribasi,   ularning   g'oyalari   va   bilimlari   zaxirasini   hisobga   olish   kerak,   chunki
bolalar   ozmi-ko'pi   aniq   bo'lsa   suhbatda   faol   ishtirok   etishlari   mumkin.   va   suhbat
mavzusi   haqida   turli   xil   fikrlar.   "Bolaga   nimani   ta'riflashiga,   nimaga   hukm
qilishiga   yo'l   qo'ymaslik   kerak,   u   etarli,   to'liq   va   aniq   assimilyatsiya   qilingan
ma'lumotlarga ega emas", deb yozgan EI Tixeva.   Bolaning kuzatuv, faoliyat  yoki
fantastika orqali olgan shaxsiy tajribasi suhbat qurish va bolalarga yangi bilimlarni
berish uchun material bo'lib xizmat qiladi.
Suhbat   o'tkazish   tarbiyachidan   tayyorgarlikni   talab   qiladi.   Keyingi   ishni
rejalashtirish   bilan   o'qituvchi   boshqalar   bilan   tanishish   uchun   qanday   dastur
materialini   bolalarga   suhbatda   berish   maqsadga   muvofiqligini   belgilab
beradi;   unda   boshidan   oxirigacha   butun   darsning   ketma-ket   ketishi   uchun   reja
tuzish kerak.   Bolalarning e'tiborini tezda to'plash va yaqinlashib kelayotgan darsga,
faol   aqliy   faoliyatga   qiziqish   uyg'otish   va   ularning   hissiyotlariga   ta'sir   o'tkazish
uchun   suhbatni   qanday   boshlash   haqida   o'ylashingiz   kerak.   Bunday   hissiy   vosita
sifatida   siz   bolalar   uchun   yangi   bo'lgan   rasm,   topishmoq,   suhbat   mazmuni   bilan
bevosita bog'liq she'rdan foydalanishingiz mumkin.
36 Suhbat   davomida   tarbiyachining   ushbu   darsdagi   asosiy   uslubiy   texnika
bo'lgan   savollari   mo'ljallangan   mavzuning   mazmunini   ochib   beradi   va   bolalar
fikrlarini   yo'naltirib,   ularni   to'g'ri   javob   berishga   o'rgatadi.   O'qituvchi   o'z
savollarining mazmuni va so'zlarini hamma bolalar uchun tushunarli bo'lishi uchun
o'ylashi kerak.
To'g'ri   javobga   erishish   uchun   siz   savolni   aniq   qo'yishingiz   va   bolalardan
ular   biladigan,   ular   haqida   har   qanday   hukm   chiqarishi   mumkin   bo'lgan   aniq
faktlar va hodisalar haqida so'rashingiz kerak.
O'zining   savollari   bilan   tarbiyachi   bolalar   fikrlarini   muhim,   xarakterli
alomatlar   va   hodisalarga   yo'naltirishi   kerak.   Siz   bolalarga   o'zlariga   qodir
bo'lmagan,   shuningdek   fikrni   faollashtirishga   hissa   qo'shmaydigan   savollarni
berolmaysiz.   Shu   nuqtai   nazardan   qaraganda,   besh-olti   yoshli   bolalarga   bunday
savollarni bermaslik kerak: sigirning necha oyog'i bor?   Mushukning necha ko'zlari
bor?   Quyonning qancha qulog'i bor?   va h.k.
Birinchidan, bolalar buni yaxshi bilishadi;
ikkinchidan,   oyoqlar,   quloqlar,   ko'zlar   va   dumlar   soni   haqida   gapirish
bolalarning hayvonlar haqidagi bilimlariga hech narsa qo'shmaydi.
Axir,   barcha   hayvonlar   bir   xil   sonda   oyoq,   quloq   va   boshqalarga   ega.   Bir
hayvon   boshqasidan   tana   a'zolari   soni   bilan   emas,   balki   o'ziga   xos   fazilatlari,
turmush   tarzi,   odatlari   bilan   farq   qiladi.   Quyonning   quloqlari   uzun;   mushukning
quloqlari kichkina, tik;   sincapda quloqlarning uchlarida pushti bor.
Suhbatda   savollardan   tashqari   ko'rsatmalar,   tushuntirishlar,   hikoya,
umumlashtirish,   o'qituvchining   o'zi   javoblari   kabi   usullardan
foydalaniladi.   Ko'rsatmalar katta tarbiyaviy va tarbiyaviy ahamiyatga ega.   Avvalo,
ular   bolalarni   tarbiyalaydigan   suhbatning   aniq   tashqi   tashkilotini   o'rnatishga
yordam   beradi.   Ko'rsatmalar   bayonning   tartibi   va   qoidalarini   belgilaydi,
bolalarning   e'tiborini   savolning   mazmuniga   qaratadi   ("Javob   berishdan   oldin
yaxshilab   o'ylab   ko'ring").   Ko'rsatmalar   bolalar     nutqini   aniqlashtirishga   ham
tegishli     .
37 Suhbatga   rahbarlik   qilib,   bolalarning   individual   xususiyatlarini,   turli
darajadagi   faoliyatni   hisobga   olish   kerak.   Ba'zi   bolalar   juda   faol,   har   qanday
savolga   tezda   munosabatda   bo'lishadi   va   har   doim   to'g'ri   javob
berishadi.   Boshqalar   jim,   o'z   tashabbusi   bilan   suhbatga   kirishmaydi.   Bolalarning
katta qismi  tinglashadi,  lekin  turli   sabablarga  ko'ra gapirmaydilar:   uyatchanlik  va
izolyatsiya   tufayli,   o'z-o'zini   hurmat   qilish   darajasi   oshganligi   sababli   (ular
boshqalardan   ko'ra   yomonroq   gapirishga   qo'rqishadi),   nutq   etishmovchiligi
sababli.   Bundan tashqari, guruhda beqaror e'tiborga ega, ufqlari cheklangan bolalar
bor.
Suhbatni   olib   borishda   o'qituvchining   vazifasi   barcha   bolalarning   o'zlariga
berilgan savollarni muhokama qilishda faol ishtirok etishlarini ta'minlashdir.   Savol
hammaga   beriladi,   faqat   bolalarning   faol   qismiga   murojaat   qilish
noto'g'ri.   Uyatchan   bolalarga   oddiy   savol   berish   va   ularning   gaplarini   qo'llab-
quvvatlash   orqali   yordam   berish   kerak.   Uyatchang   bolalarni   oldindan   suhbatga
tayyorlash mumkin.   Siz beparvo va o'ynoqi bolalarga ham yondashuvni topishingiz
kerak:   ehtimol   yaqinroq   o'tirib,   savollar   bilan   ularga   tez-tez   murojaat   qiling   va
ularning   fikrlarini   tinglang,   ma'qullang.   Nutqida   nuqsoni   bo'lgan   bolalar   alohida
e'tibor   talab   qiladi.     Nutq   yanada   mukammal   bo'lguncha   ularni   umumiy
suhbatga   jalb   qilmaslik   kerak     .   Shu   munosabat   bilan   guruhning   qolgan   bolalari
o'rtoqlariga nisbatan xotirjam, xayrixoh munosabatda bo'lishlari kerak.
Bolalarning   individual   xususiyatlari   bitta   va   bitta   savolni   turli   yo'llar   bilan
qo'yishga   majbur   qiladi:   kimdir   uchun   -   xulosa   chiqarishni   talab   qiladigan
formulada, fikrni uyg'otadi;   kimdir - so'rov shaklida.
Suhbatdagi bolalarning nutq faoliyati uning samaradorligi ko'rsatkichlaridan
biridir.   O'qituvchi   jamoaviy     suhbatda   imkon   qadar   ko'proq   bolalar   ishtirok
etishiga intilishi  kerak     .   Bolalar va kattalar - nutq aloqasi,   odob-axloq   qoidalariga
rioya   qilishlari   kerak     .   Bolalar   -   birma-bir   javob   berishlari,   ma'ruzachining
so'zlarini   to'xtatmasligi,   jim   turishi,   o'zini   tuta   olishi,   ovozini
ko'tarmasligi,   xushmuomalalik   formulalaridan   foydalanishi   kerak     .   O'qituvchi
savolni   to'g'ri   tuzishi   va   berishi,   javob   berayotgan   bolani   alohida   ehtiyojsiz
38 to'xtatmasligi,   adashgan   kishiga   yordamga   kelishi,   ko'rsatma   nutqini   kuzatishi,
bolalarga suhbat o'tkazish qobiliyatini o'rgatishi kerak.
Biroq,   dialogik   nutqni   takomillashtirish   va   uning   uyg'unligini   rivojlantirish
uchun   bolalarni   batafsil,   maqsadga   muvofiq   bayonotlarga   undash   kerak.   Bunga
mantiqiy   fikrlashni   faollashtiradigan,   faktlarni   taqqoslashni,   taqqoslashni
rag'batlantiradigan va bolani bitta gap bilan emas, balki butun bayonot bilan javob
berish   zarurati   oldiga   qo'yadigan,   uning   fikrini   rivojlantiradigan   va   asoslab
beradigan   qidiruv   savollari   yordam   beradi.   Shu   munosabat   bilan,   reproduktiv   va
qidiruv   savollarining   eng   maqbul   nisbatlarini   ta'minlash,   suhbatning   mavzusi   va
mazmuniga,   umumlashtiriladigan   bilimlarning   hajmi   va   murakkabligiga   qarab
ikkinchisining rolini kuchaytirishi maqsadga muvofiqdir.
Suhbatning   samaradorligi   ko'p   jihatdan   o'qituvchining   bolalarga   maqsadli
rahbarlik   qilish,   bolaning   fikrini   yo'naltirish   va   nutq   faoliyatini   faollashtirish
qobiliyatiga bog'liq.
Vizual   materiallar   bolalarni   vaqtidan   oldin   chalg'itmasligi   uchun   oldindan
tayyorlanadi va saqlanadi.   Darsda ko'rgazmali vosita sifatida ishlatiladigan mavzu
suhbatning dasturiy materialini aniq aks ettirishi kerak.
Mashg'ulot   oxirida  suhbat   mazmunini  mustahkamlash   yoki  uning  bolalarga
hissiy   ta'sirini   kuchaytirish   foydalidir.   Buni   turli   xil   usullar   bilan   amalga   oshirish
mumkin, ya'ni:
 o'qituvchi   suhbat   mazmunini   eng   muhimni   takrorlagan   holda   qisqa
yakuniy hikoyada taqdim etadi;
 suhbat   oxirida   xuddi   shu   dastur   materialida   didaktik   o'yin   o'tkaziladi
(buning uchun 3-5 daqiqa vaqt ajratiladi);
 bolalarga   tanish   she'rni   o'qish   yoki   mazmunan   suhbat   mavzusiga
o'xshash qo'shiq kuylash taklif etiladi;
 badiiy hikoyani o'qishingiz mumkin.
Yosh guruhda darslar o'yin shaklida mashq qilinadi, bu erda bolalarning nutq
faoliyati  (savollarga javob berish)  asosiy  o'rinni egallaydi.   Bular qo'g'irchoq bilan
didaktik o'yinlar  bo'lib, ular  o'qituvchining qo'g'irchoq  ishtirokida kichik spektakl
39 o'ynashidan   iborat,   masalan,   yangi   qo'g'irchoq   bilan   tanishish,   qo'g'irchoqni
davolash,   qo'g'irchoqni   sayr   qilish   uchun   yig'ish   va   h.k.   ,   o'zingizning
sharhlaringiz;   bolalar   xorda   va   birma-bir   javob   berishadi.   Ushbu   suhbat   shakli
bolalarning   qiziqishlariga   mos   keladi   va   bolalar   nutqini   faollashtirishning   eng
yaxshi vositasi bo'lib xizmat qiladi.
Uslubiy jihatdan kattalar  va bolalar  nutqi o'rtasidagi  munosabatlar  masalasi
muhimdir.   Kuzatishlar   shuni   ko'rsatadiki,   ko'pincha   o'qituvchining   nutq   faoliyati
boladan   ustun   turadi.   Ba'zida   o'qituvchilar   savol   berishda   bolalarga   diqqatni
jamlash   va   o'ylash   imkoniyatini   bermaydilar,   ular   o'zlari   javob   berishga
shoshilishadi,   masalan,   ekskursiyada   kuzatganlari   haqida   gapira
boshlaydilar.   Bolalarda   passiv   tinglashdan   boshqa   iloj   yo'q.   Boshqa   tomondan,
bolalar   javoblarni   to'g'rilash   uchun   katta   kuch   sarflashlari   evaziga
"chalinadi".   Suhbatning   samaradorligi   ko'p   jihatdan   o'qituvchining   bolalarga
maqsadli   rahbarlik   qilish,   bolaning   fikrini   yo'naltirish   va   nutq   faoliyatini
faollashtirish qobiliyatiga bog'liq.
Metodika   suhbat   sinflarining   qaysi   yosh   guruhlarida   o'tkazilishini
belgilaydi.   Kichik   maktabgacha   yosh   uchun   suhbat-suhbat   tajriba   orttirish
jarayonida   qo'llaniladi.   Suhbat   o'yinchoqlarni,   rasmlarni   tekshirish   bilan   birga
keladi.
O'rta   maktabgacha   yoshdagi   suhbatlar   asosan   yangi   bilimlarni   egallashga,
kuzatuvlarga   (narsalardan,   kiyimimizdan,   yuvadigan   idishlarimizdan)   va
ekskursiyalardan   (pochtachi   nima   qiladi)   hamroh   bo'ladigan   suhbatlardan
foydalaniladi. Katta maktabgacha yoshda barcha turdagi suhbatlar o'tkaziladi.
2.3 Bolalar va tengdoshlar o'rtasidagi muloqotni rivojlantirish
Muloqot   nafaqat   nutqning   savol-javob   shakli,   balki   suhbat   suhbatdoshlar
o'rtasidagi   shaxsiy,   sheriklik   munosabatlarini   nazarda   tutadi.   Shuning   uchun,
suhbatning   yana   bir   turi   tabiiy   ravishda   paydo   bo'ladi,   ya'ni.   kichik   nutq,
ya'ni   shaxsiy   ahamiyatga   molik   mavzular   bo'yicha   erkin   muloqot,   fikr   va
40 hissiyotlarning   erkin   almashinuvi,   kattalar   esa   boladan   "yuqoriroq"   emas,   balki
qiziqarli, yoqimli suhbatdosh, sherik pozitsiyasini egallaydi.
Suhbatni   jonli   va   yoqimli   qilish   uchun   bolalarga   kulgili   she'rlar,   ertaklar
o'qiladi   va   ular   bilan   rasmlarga   qarashadi.   Demak,   bu   holda   suhbatning   maqsadi
bolalarning   bilimlarini   sinash   emas,   balki   hissiyotlarni   almashish,   g'oyalar,
tajribalar, o'z fikrini bayon qilish, mulohaza yuritish.
Suhbat   bilan   chambarchas   bog'liqdir   qo'shma   rivoyat,   dialogik   nutqni
rivojlantirish   usuli   sifatida   qo'shma   og'zaki   ijodkorlik   (kattalar   bilan   qo'shma
hikoya va bolalarning qo'shma hikoyasi).
Voyaga   etgan   kishi   bilan   birgalikda   hikoyani   bayon   qilishda   quyidagi   usul
qo'llaniladi:   kattalar   gapni   boshlaydilar,   bola   esa   uni   to'ldiradi.   Bu   bir   xil   dialog
bo'lib   chiqadi.   Ushbu   uslub   buyumlar   va   o'yinchoqlarni   tasvirlashda,   shuningdek
rasm, o'yinchoq, rasmlar seriyasi, o'yinchoqlar to'plami, bolalar bog'chasi, sof ibora
va boshqalar haqida hikoyalar tuzishda keng qo'llaniladi.
O'qituvchi   va   bolalarning   motivlari   ko'pincha   mos   kelmaydi.   Masalan,
bolalarga   ertak   aytib   berishni   o'rganishimiz   kerak.   Va   bolalar   qiziqmaydi.   Ular
buni xohlamaydilar.   Rag'bat yo'q.   Ammo endi siz pedagogik jarayonni tikladingiz
va   bolalarni   ertak   o'ynashga   taklif   qildingiz.   Bolalarga   ajoyib   liboslar
elementlarini,   "sehrli   tayoqchani"   namoyish   eting.   Va   bir   zumda   kommunikativ
vaziyatning   ma'nosi   o'zgaradi.   Bu   endi   takrorlash   uchun   dars   emas,   balki   bolalar
uchun   qiziqarli   narsa:   kiyinish,   sahna   ko'rinishi,   o'ynash.   Bolalar   hamma
ko'radigan o'yinchoqni tasvirlashga qiziqmaydi.   Tavsifni qiziqarli qilish uchun siz
ushbu   texnikadan   foydalanishingiz   mumkin:   hayvonlar   maqtanishadi,   ulardan
qaysi biri chiroyli, kim nafisroq kiyingan.
Dramatizatsiya   texnikasi   yuqori   rag'batlantiruvchi   xususiyatga   ega   bo'lib,
uni   rasm   chizishda,   ertak   aytib   berishda   va   rasm   tuzishda   foydalanish
mumkin.   Bolalar   dandelionda,   qanday   qilib   chizilgan   qor   parchasida   qanday
puflashlarini   bajonidil   tasvirlaydilar;   Ilovalar   uchun   berryni   "iste'mol
qiling";   Echki   onasini   kutayotganda   "pirog   pishiring";   "Kimning   qayig'i?"
Rasmidagi Tanya singari "velosipedda boring".   So'zlar va ekspresiv harakatlarning
41 o'zaro   bog'liqligi   bolalarning   gaplarini   tuzilishini   tartibga   soladi,   nutqni   dinamik
qiladi.
Tengdoshlar   bilan   muloqot   qilish,   shuningdek,   bolalar   tomonidan   hikoyani
birgalikda tuzish usuli bilan xizmat qiladi: bitta bola hikoyani boshlaydi, ikkinchisi
uni   davom   ettiradi   va   uchinchisi   tugaydi.   Bolalar   o'zlari   sheriklarni   tanlaydilar,
mazmuni,   hikoyalar   ketma-ketligi   to'g'risida   kelishadilar.   Bu   rasmga   asoslangan
insho,   bir   qator   rasmlar,   o'yinchoqlar   to'plami,   bolalar   bog'chasi   bo'lishi
mumkin.   Hikoyalarni   yozib   olish   va   bolalarning   og'zaki   ijodiyoti   albomi   uchun
mo'ljallangan   bo'lishi   mumkin.   Bolalar   suhbati   uchun   asos   yaratadigan   ajoyib
texnika - bu hikoyalar uchun rasmlarni birgalikda chizish.
Dialogik   nutqni   rivojlantirish   uchun   kooperativ   turidagi   tadbirlar,   birinchi
navbatda,   bolalar   birgalikda   sub'ekt-o'yin   muhitini   yaratadigan,   mavzu   bilan
chiqadigan   va   syujetni,   aktni   ishlab   chiqadigan   ijodiy   syujet-rol   o'yinidir.   rolga
asoslangan dialoglarni olib boradi va bu jarayonda turli xil haqiqiy munosabatlarga
kirishadi.
Biz   rolli   o'yinlarni   rivojlantirishni   bolalarning   kommunikativ
kompetentsiyasining   ko'rsatkichi   deb   bilamiz.   Biroq,   rolli   o'yin   bolalarning
kommunikativ   o'z-o'zini   faoliyati   sohasi   sifatida   sheriklar,   mavzular   va   o'yin
harakatlarini tanlashda ularning erkinligini taxmin qiladi va kattalarning faqat teng
huquqli   sherik   rolida   ishtirok   etishiga   imkon   beradi.   Shuning   uchun   qo'shma
syujetli-rolli o'yin nutq aloqasini o'rgatish vositasi sifatida harakat qila olmaydi.
Dialogli aloqa ijodiy o'yinlarda kattalarning o'rganishi natijasida emas, balki
o'z-o'zini   rivojlantirish   natijasida   rivojlanadi.   Bunday   o'z-o'zini   rivojlantirish
mexanizmi   bolalar   uchun   mavjud   bo'lgan   aloqa   vositalari   va   ularning   o'yin
samaradorligi  uchun ob'ektiv talablar  o'rtasidagi  ziddiyatlarning paydo bo'lishi  va
hal   etilishidir.   O'yinni   yaxshi   ko'radigan   bolalar   o'zlari   ehtiyoj   sezadigan   yangi
aloqa vositalari va usullarini o'zlashtiradilar.
Shu sababli, syujetli-rolli o'yinda dialogik muloqotni rivojlantirish mumkin,
lekin  to'g'ridan-to'g'ri   emas,   balki   sub'ektni   o'ynash   muhitini   yaratish,   bolalarning
atrof-muhit haqidagi bilimlarini boyitish (birinchi navbatda, ijtimoiy haqida) orqali
42 o'yinning   o'ziga   rivojlanuvchi   ta'sir   o'tkazish   orqali.   munosabatlar),   kattalarning
bolalar o'yinlarida sherik sifatida ishtirok etishi orqali.
Voyaga etgan odamning bolalarning kommunikativ faoliyatiga faol ta'siri va
shuning uchun dialogik nutqni takomillashtirish uchun teatr o'yinlari, ochiq havoda
o'yinlar va qoidalar bilan o'yinlar ko'proq mos keladi.
Teatr o'yinlarini shartli ravishda ikkita kichik guruhga bo'lish mumkin: teatr
o'yinlari   va   havaskor   rol   o'yinlarida   teatrning   turli   elementlari.   Birinchi   kichik
guruh   o'yinlari   tomoshabinga   yo'naltirilganligi   va   harakatning   estetik   qiymatiga
yo'naltirilganligi   bilan   ajralib   turadi.   Ikkinchi   kichik   guruh   o'yinlari   o'zlari   uchun
"o'yin-kulgi   uchun"   o'ynaladi,   tomoshabinni   nazarda   tutmaydi   va   estetik
ekspresivlikka intilmaydi.
Tengdoshlar   bilan   aloqani   rivojlantirish   uchun   o'yinlarning   ikkala   kichik
guruhlari ham muhimdir.
Spektaklni tayyorlashda bolalarning nutqi va harakatining ifodaliligiga katta
e'tibor   beriladi.   Diktsiya,   intonatsiya,   nutq   hajmi,   sherik   bilan   o'yinning   o'zaro
ta'siri usullari ishlab chiqilmoqda.   Rolni o'z zimmasiga olgan holda, bola o'zining
egosentrik pozitsiyasidan uzoqlashadi.
Bolalar havaskor teatr o'yinlarida tashkil etilgan teatr o'yinlarida qatnashish,
ertaklarga   asoslangan   rolli   dialoglarni   namoyish   etish,   qo'g'irchoqlar,   kostyumlar
va   bezak   elementlaridan   foydalanish   tajribasidan   foydalanadilar.   Shu   bilan   birga,
ertak syujeti va spektaklni birgalikda ijro etish tajribasi bolalarga o'zaro aloqalarni
o'rnatishga,   rollarga   asoslangan   dialog   uchun   nusxalarni   izlashga,   konsertda
harakat   qilishga   va   bir-birlari   bilan   muloqot   qilishdan   quvonch   olishga   imkon
beradi.   Birgalikda   mustaqil   teatr   o'yinlarini   tashkil   etishda   kattalarning   roli
bevosita emas, balki vositachilik qiladi.
Qo'g'irchoqlar   bilan   o'ynashda   bolalar   ko'proq   sheriklariga   murojaat   qilib,
ko'proq mustaqillik ko'rsatishlari va ko'proq gapirishlari kuzatilgan.   Kiyinish bilan
o'yinlarda   bolalar   o'zlarini   ko'proq   hayratda   qoldiradilar   va   o'zlari   uchun
gapirishadi.   Biroq,  o'qituvchining   aralashuvi   bilan  ular   tezkor   rollarga   asoslangan
43 dialoglarda faol ishtirok etadilar, obrazni ifodalash vositalarini izlashda tasavvurni
namoyish etadilar.
Xalq   pedagogikasi   tayyor   syujet   asosida   dramatizatsiya   o'yini   sifatida
qurilgan   va   belgilarning   turli   xil   dialoglarini   o'z   ichiga   olgan   ko'plab   ochiq
o'yinlarni   biladi.   Bular   "G'ozlar-oqqushlar",   "Bo'yoqlar",   "Biz   qaerda   edik   -   biz
aytmaymiz, lekin nima qildik - ko'rsatamiz", "Bog'bon" va boshqalar.
Xalq   o'yinlarida   bolalar   va   tengdoshlari   o'rtasida   dialogik   aloqalarni
o'rnatishning turli usullari qo'llaniladi.
Masalan,   sherigiga   e'tibor   qaratish,   uning   ovozini   tinglash   va   eshitish
zarurati,   nutqi,   ko'zlariga   qarash.   Bular   "Ovoz   bilan   taxmin   qiling"   (qo'ng'iroq
qilgan   ovoz   bilan   taxmin   qiling)   kabi   o'yinlar;   "Nima   o'zgardi?"   (sherikning
ko'rinishini diqqat bilan ko'rib chiqing va eslang va uning tashqi qiyofasida qanday
o'zgarishlar yuz berganligini taxmin qiling).
Sherikka   yo'nalishni   yaratish   maqsadlari   salomlashish,   xayrlashish,
emaklash marosimlari (formulalari) qo'yiladigan o'yinlardir, masalan:
- G'ozlar, g'ozlar!
- Xa, xa, xa!
- Ovqatlanishni xohlaysizmi?
- Ha, ha, ha va boshqalar.
Qo'shma   vizual   faoliyat,   dizayn,   qo'l   mehnati   bolalar   o'rtasida   dialogik
aloqalarni  o'rnatish  uchun  keng imkoniyatlar  yaratadi.   Va  bola  individual  ishlarni
bajarganda   ham,   u   o'zining   harakatlarini   sharhlaydi,   qo'shnilariga   undovlar,
undovlar   bilan   murojaat   qiladi,   keng   hissiyot   palitrasini   ifodalaydi   va   sherikning
o'xshash   ko'rinishlari   shaklida   javob   topadi.   Badiiy   studiyadagi   vizual   tadbirlar
bolalarda tegishli bo'lish tuyg'usini shakllantiradi
go'zal,   qiziqarli,   hayajonli,   estetik   tuyg'ularni   uyg'otadi   va   ushbu   tajribalar
almashinuvi uchun sharoit yaratadi.
Shu   bilan   birga,   vizual   faoliyat   -   bu   birinchi   navbatda   individualdir,   unda
bolalar   o'z   munosabatini,   individual   qarashlarini,   o'zlarining   dunyoqarashlarini
bildiradilar.   Bu avvalo san'at darslarini qadrli qiladi.   Shu sababli, tengdoshlar bilan
44 muloqotni   rivojlantirish   uchun   ushbu   darslarni,   birinchi   navbatda,   jamoaviy,
qo'shma   qilib   o'tkazmaslik   kerak.   Tengdoshlarning   mavjudligi   va   ular   bilan
suhbatlashish   imkoniyati   allaqachon   dialogik   muloqotni   rivojlantirish   shartidir,
ammo   umumiy   mahsulotni   yaratishda   o'zaro   munosabat   sifatida   emas,   balki
umumiy ijodiy muhitda birgalikdagi tajriba, hamdardlik sifatida.
45 Xulosa
Bolalar   umumiy   mahsulotni   yaratishda   va   uni   yaratish   jarayonida   o'zaro
aloqada bo'lganda, vizual faoliyat  qo'shma bo'lishi  mumkin: individual individual
asarlarning   umumiy   paneli   (alohida   uylardan   yaratilgan   bayram   ko'cha;   alohida
daraxtlardan   tashkil   topgan   qish   o'rmoni   va   boshqalar).   );   umumiy   ish   (masalan,
"Ertaklar   qal'asi":   har   bir   bola   bir   qismini   bo'yab,   bir   varaqda,   bitta   molbertda
ishlagan belgilar chizgan).   So'ngra aksiya sifatida tasvir individual ravishda amalga
oshiriladi   va   bitta   makonda   bitta   syujetning   yaratilishi   ushbu   yangi   yaxlitlikni
muhokama qilish, mulohaza yuritish, muloqot qilish uchun asos yaratadi.
Yana   bir   bor   ta'kidlab   o'tamiz:   vizual   faoliyat   badiiy   ijodning   bir   shakli
sifatida   xayoliy   fikrlash,   xayoliy   ko'rish,   his-tuyg'ular,   har   bir   bolaning   shaxsiy
pozitsiyasining   individual   namoyon   bo'lishini   taxmin   qiladi   va   o'zaro   ta'sirni
qanday o'rnatishni o'rganish maqsadlariga bo'ysunmasligi kerak.
Bolalarning vizual ko'nikmalarini ular "Yodda tuting va chizish" (stenddagi
rasmlar,   dramatizmdagi   belgilar,   qutidagi   narsalar   to'plami   va   hk)   kabi   jamoaviy
tadbirlarda   qo'llashlari   mumkin.   Ammo   bu   holda   rasm   chizish,   belgilash,   fazoviy
modellashtirish   vositasi   sifatida   emas,   balki   sxematik   tasvirlash   usuli   sifatida
ishlaydi.
Ushbu   funktsiyada   rasm   chizilgan   qo'shma   uchastkalarni   shakllantirish
metodikasi   sifatida   ishlatilishi   mumkin,   sxema   bo'yicha,   bir   qator   sxematik
tasvirlar   bo'yicha,   ismlarni   umumlashtirish,   ko'pburchak,   bitta   tuzilma,   bitta   ildiz
haqida   bilimlarni   aniqlash   vositasi   sifatida.   so'zlar,   antonimlar   va   boshqalar.   Shu
bilan birga, tengdosh  bilan muloqot qilish uchun shart quyidagicha yaratiladi: bir
varaqqa   birgalikda   chizish;   rasmlar   takrorlanmasligi   uchun   chizish.   Ushbu
texnikani didaktik o'yinlarda qo'llash yaxshi.
Didaktik o'yinlar yoki qoidalardagi o'yinlar bolalar va tengdoshlar o'rtasidagi
muloqotni rivojlantirishga katta ijobiy ta'sir ko'rsatishi mumkin, agar ularni tashkil
qilishda nafaqat bilim mazmunini o'zlashtirishga, balki o'zaro ta'sir shakllariga ham
e'tibor berilsa yana ko’proq natijalarga erishish munkin bo’ladi.
46 Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati
1. D.R.   Baba ye va     “Nutq   o‘stirish   metodikasi”T.:   Fan   va   texnalogiyalar
2009yil. O‘quv qo‘llanma.
2. D.R.  Babayeva    “Nutq   o‘stirish  nazariyasi  va  metodikasi”     T.:TDPU    2016yil.
O‘quv qo‘llanma
3. F.R.Qodirova   Bolalar   nutqini   rivojlantirish   nazariyasi   va   metodikasi
ruhiy omillari.  T.: “ISTIQLOL”, 2006y.  O‘quv qo‘llanma.
4. F.R.Qodirova  Bolalarni  chet  tilga  o‘rgatish  nazariyasi va  metodikasi.  T.: “
Sanostandart”  2009y. O‘quvqo‘llanma.
5. Shodieva     Q.   S.     “O‘rta       guruh       bolalari       nutqini     o‘stirish“     o‘quv
qo‘llanma  T.: “O‘qituvchi” 1993 y.  O‘quv qo‘llanma.
6. D.R. Babayeva   “Nutq o‘stirish nazariyasi va metodikasi” T.:”Barkamol avlod”
2018 yil. Darslik
7. F.R.Qodirova «Nutq o ‘ stirish metodikasi» O`UM T.;2012y.
Internetsaytlari:
1. www tdpu. uz
2. www pedagog. uz
3. www Ziyonet. uz
4. www edu. uz
5. www intranet. Ped
47
Sotib olish
  • O'xshash dokumentlar

  • Guruh jamoasini tashkil etish, tarbiyalash va hamkorlikda ish olib borish metodikasi
  • Boshlang’ich ta’lim fanlarini o‘qitish jarayonida sharq mutafakkirlar merosidan foydalanish
  • Milliy qadriyatlar va an’analar orqali o’quvchilarni tarbiyalash yo’llari
  • Boshlang’ich sinf o’quvchilarida sog’lom turmush tarzini rivojlantirish
  • O’qitishni tashkil qilishda didaktik o’yin asosida boshlang’ich sinflarda foydalanish. O’quvchilar bilimini o’zlashtirishda samarali metodlar

Xaridni tasdiqlang

Ha Yo'q

© Copyright 2019-2025. Created by Foreach.Soft

  • Balansdan chiqarish bo'yicha ko'rsatmalar
  • Biz bilan aloqa
  • Saytdan foydalanish yuriqnomasi
  • Fayl yuklash yuriqnomasi
  • Русский