Bolalarni dialogik nutqqa oʻrgatish - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	86.1KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	18 Mart 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

94 Sotish

Bolalarni dialogik nutqqa oʻrgatish

Sotib olish

Bolalarni dialogik nutqqa o rgatishʻ
Mundarija:
Kirish …………………………………………………………………... 3
I.BOB BOLALARGA DIALOGIK NUTQNI O’RGATISH. DIALOGIK
NUTQNI SHAKLLANTIRISH SHARTLARI………………………... 6
1.1 Bolalarga dialogik nutqni o’rgatish……………………………………. 6
1.2 Diolog nutqning mazmuni va vazifalari……………………………….. 10
1.3 Bolalarni dialogik nutqqa o‘rgatish muammolari……………………... 18
II.Bob KUNDALIK MULOQOT JARAYONIDA, BOLALARNING TURLI
FAOLIYATIDA DIALOGIK NUTQNI O'RGATISH………………... 29
2.1 Bolalar bilan suhbat - dialogik nutqni shakllantirishning asosiy
usuli… 29
2.2 Suhbat dialogik nutqni o'rgatish usuli sifatida………………………… 36
2.3 Bolalar va tengdoshlar o'rtasidagi muloqotni rivojlantirish…………… 41
Xulosa………………………………………………………………….. 47
Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………………... 48

Kirish
Bolalarning diqqat-e’tiborini suhbat mavzusiga jalb qilish, ularda suhbatda
ishtirok etish xohishini paydo qilish, bolalar xotirasida ilgari olingan taassurotlarni,
imkoni boricha obrazli va emotsional taassurotlarni jonlantirishdan iborat.
Tarbiyachi suhbatlashadigan narsa (hodisa) haqida taklif qilgan topishmoq
ham kirish bo’lishi mumkin. Suhbatni tegishli mavzudagi she’rni o’qish yoki
suratlarni ko’rish bilan boshlash mumkin. Suhbat boshlanishida tarbiyachi bo’lajak
suhbat mavzusini (maqsadini) shakllantiradi, uning muhimligini asoslaydi, uni
tanlash sabablarini bolalarga tushuntirib beradi.
Bolalar ko’rgan narsalarni esga olish, qo’shimcha bilimlarni taxlil qilish,
ularni tushuntirish hisobiga chuqurlashtirish, qo’shimcha bilimlarni ma’lum qilish,
ularni bir tizimga keltirish va mustahkamlashdan iborat.
Suhbatning asosiy qismi mikromavzu yoki bosqichlarga ajratilishi mumkin.
Har bir bosqich - bir mavzuni bo’g’in qismlari bo’yicha taxlil qilishdan iboratdir.
Pedagog mashg’ulotga tayyorlanar ekan, barcha bosqichlarni belgilab olishi lozim.
Suhbat mavzusini rivojlantirish aniq maqsadga yo’naltirilgan bo’lishi lozim,
tarbiyachi imkoni boricha bolalarning mazkur mavzudan chetga chiqishlarining
oldini olishi zarur (ba’zan ortiqcha faktlarni aniqlash uchun undan chekinish
mumkin, biroq so’ngra yana asosiy suhbat mavzusiga qaytish darkor). Tarbiyachi
suhbat rejasini oldindan belgilab oladi. Tarbiyachining qo’lida reja bo’lsa, bolalar
qanchalik mavzudan chetga chiqmasinlar, u ilgarigi savol o’z ahamiyatini
yo’qotdi, deb hisoblagan paytda o’z rejasidagi navbatdagi savolni berish orqali
ularni yana mavzuga qaytarish mumkin.
Pedagog unutmasligi lozim, bolalarning fikrlash xususiyati shundayki, ular
suhbat mavzusini oson unutadilar, har bir mayda-chuyda narsaga chalg’iyveradilar.
Bola qanchalik kichik bo’lsa, u shunchalik tezroq chalg’iydi, xozirgina o’zi aytgan
narsalarni tezlik bilan unutadi va boshqa mavzuga o’tadi.
Mashg’ulot - suhbat bolalarda mantiqiy fikrlash, boshlagan mavzuni oxiriga
yetkazish qobiliyatini shakllantirishga qaratilgan. Bolalar biladigan narsalar haqida
qo’shimcha ma’lumotlarni xabar qilish suhbat asosiy qismining zarur elementi
2

hisoblanadi. Bu bolalar bilimlarini kengaytiradi va chuqurlashtiradi.
Tarbiyachining qisqa va aniq axboroti suhbatni aniq maqsadni ko’zlagan holda
yo’lga qo’yish imkonini beradi. Suhbat topishmoq, she’rlar va tarbiyachining
tegishli suratga oid sharxlari bilan tugallanishi mumkin, ammo u ko’pincha
pedagogning ushbu suhbatdan kelib chiqqan holda bolalarning axloq borasida
o’rganishi lozim bo’lgan jihatlar haqidagi mantiqiy xulosasi bilan yakunlanadi.
Ayni paytda pedogog o’z xulosasida o’zi suhbat mobaynida bolalarga o’rgatishi
lozim bo’lgan so’zlar, so’z shakllari va sintaktik tuzilmalarni qo’llashi lozim.
Suhbatni shunday uyushtirish lozimki, toki unda barcha bolalar ishtirok
etsinlar. Agarda bola faqat tarbiyachining boshqa bolalar bilan suhbatini tinglab
o’tirsa va o’zi ushbu fikr bildirishlarda ishtirok etmasa, bu bola “suhbatlashishni”
mashq qilmaydi va uning suhbatdagi ishtiroki faqat nomigagina bo’ladi, xolos.
Suhbatni cheklangan sondagi bolalar (6-8 nafar bola) bilan o’tkazish
maqsadga muvofiqdir. Agarda guruhda 25-30 ta bola bo’lsa, bu holda
mashg’ulotni bolalarni uchta-to’rtta kichik guruhga bo’lgan holda o’tkazish zarur.
Belgilangan vaqtdan oshib ketmaslik uchun har bir kichik guruh bilan suhbat
davomiyligini qisqartirish mumkin. Biroq har bir bolaning nafaqat tinglab
o’tirishini, balki so’zlashishni mashq qilishiga ham erishishi lozim. Pedagog
yordam uchun ota-onalarni jalb qilishi va ularga tayyorgarlik suhbatini qanday olib
borish lozimligi haqida batafsil ko’rsatmalar berish zarur. Ota-onalarning barchasi
og’zaki nutqni yaxshi bilishlari bois ushbu vazifani bajara oladilar.
Kurs ishining dolzarbligi . Bizning kelajagimiz albatta yosh yetishib
chiqayotgan bolajonlarimizning qo’lida. Yurtimizning barcha jabhada yuksak
natijalarga erishishi uchun albatta bolalarga tarbiyaning yetuk darajada berilganligi
bilan bog’liq bu borada maktabgacha tarbiya tashkilotlarining o’rni beqiyosh deb
aytish mumkin. Aynan bolalarimizning bilim olishi mana shu maskandan
boshlanadi. Shu bilan birga bolalarning to’g’ri so’zlashishga o’rgatishda ham bu
tashkilotning o’rni beqiyos deb aytish mumkin. Shu sababdan “Tovushl а rning
to‘g‘ri t а l а ffuzi yuz а sid а n olib boril а dig а n ishl а r mazmuni” mavzusuni dolzarb
mavzular qatoriga kiritish mukin.
3

Kurs ishi mavzusining asosiy vazifalari. Oliy ta’lim muassasalarida
“ Bolalarni dialogik nutqqa o rgatish” ʻ mavzusini o‘rganish Pedagogika fanining
asosiy masalalaridan biri xisoblanadi shuning uchun bu mavzuni o‘rganishni o‘z
oldiga assosiy maqsadlardan biri qilib qo’yadi .
Kurs ishining obyekti. Bolalarga dialogik nutqni o’rgatish. Dialogik nutqni
shakllantirish, kundalik muloqot jarayonida, bolalarning turli faoliyatida dialogik
nutqni o'rgatish masalalari asosiy obyekt qilib olindi.
Kurs ishi mavzusining mazmuni . Maskur kurs ishi kirish, asosiy qism,
asosiy qism esa ikkita bobdan iborat bo’lib rejalarga ajratilgan hamda xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro‘yhatidan tashkil topgan kurs ishi jami 48 sahifadan
iborat.
4

I.BOB BOLALARGA DIALOGIK NUTQNI O’RGATISH. DIALOGIK
NUTQNI SHAKLLANTIRISH SHARTLARI
1.1 Bolalarga dialogik nutqni o’rgatish
Dialog - suhbat bolaning kattalar va o’z tengdoshlari bilan muloqotining
asosiy shakli hisoblanadi.
Maktabgacha ta’lim muassasasida o’qitish ikki shaklda amalga oshiriladi: a)
erkin nutqiy muloqotda; b) maxsus mashg’ulotlarda.
Dialog ko’proq erkin nutqiy muloqotda paydo bo’ladi va u bolalar lug’atini
boyitish, talaffuzga oid, grammatik ko’nikmalarni tabiiy ravishda rivojlantirish
bazasi, ravon nutq ko’nikmalariga ega bo’lish bazasi hisoblanadi.
Dialog maxsus mashg’ulotlarda o’qitiladi (oyiga 1-2 ta mashg’ulot);
maktabgacha ta’lim muassasasida kun mobaynida bola pedagog va boshqa bolalar
bilan erkin muloqotga kirishadi. Uyda esa kattalar bola bilan turli mavzularda
dialogga kirishishlari lozim.
Dialogik nutqni (yoki og’zaki nutqni) o’rgatish odatda suhbat shaklida, ya’ni
kattalar bilan bola o’rtasida hamda bolalarning o’zlari o’rtasida fikr almashish
shaklida ro’y beradi. Agarda maktabda suhbat bilimlarni yetkazish vositasi sifatida
qo’llanilsa, suhbat jarayonida bolalar nutqini boyitishda qo’shimcha ijobiy hodisa
ko’rinishida qabul qilinadi, maktabgacha ta’lim muassasasida ham suhbat aynan
nutqni rivojlantirish uchun o’tkaziladi. Biroq, nutq albatta borliq hodisasini aks
ettirishi, kodlashtirishi bois maktabgacha ta’lim muassasasidagi suhbat xuddi
maktabdagi kabi bilim beradi.
Suhbatlar mavzusi va mazmuni bolalarning yosh xususiyatlari hamda
ularning nutqiy rivojlanish darajasini hisobga olgan holda “Ilk qadam” tayanch
dasturi bilan belgilanadi. Suhbat ta’lim metodikasi sifatida - bu tarbiyachining
bolalar guruhi bilan (yoki alohida har bir bola bilan) aniq maqsadga yo’naltirilgan,
muayyan mavzuda oldindan tayyorlangan so’zlashuvidir. Maktabgacha ta’lim
muassasasida takrorlovchi, umumlashtiruvchi va nazorat- tekshiruv suhbatlaridan
foydalaniladi. Takrorlovchi va umumlashtiruvchi suhbatlarda tarbiyachi turli
5

usullar yordamida bolalarga ko’rgan narsalarni taxlil qilish, taqqoslash, to’ldirish,
chuqurlashtirish usullarini o’rgatadi, bolalardagi mavjud bilimlarni tizimlashtiradi,
ularni muayyan xulosalarga kelishga undaydi.
Nazorat-tekshiruv suhbatlari pedagog tomonidan biron-bir o’tilgan mavzu
bo’yicha bolalarning bilimlarini aniqlash uchun o’tkaziladi. Pedagog savollar
yordamida bolalarning biron-bir mavzuni o’tish jarayonida olgan bilimlari
darajasini aniqlashi mumkin.
Bolalar bilan ishlash jarayonida pedagog tayyorlanmagan va tayyorlangan
suhbatdan foydalanadi. Tayyorlanmagan suhbat (buni faqat bolalarga nisbatangina
qo’llash mumkin, chunki bolalar ular bilan nimalar haqida so’zlashishlarini,
nimalarga diqqat-e’tiborini jalb qilishlarini bilmaydilar) rejimli jarayonlarni
o’tkazishda, bolalar faoliyatining har xil turlarida: o’yinlarda, mexnatda tashkil
etilishi mumkin. Tarbiyachi esa har qanday muloqot turiga tayyor turishi zarur.
Zero, buning uchun u kasbiy ta’lim olgan bilimlarining muhim qismlaridan birini
bolalar bilan suhbatlashish tashkil etadi. SHuning uchun tarbiyachi bolalar bilan
shunday so’zlashishi lozimki, toki u o’z nutqi bilan bolalarga ona tilini o’rgatsin.
Nutqiy muloqotga bo’lgan zarurat tufayli to’satdan yuzaga keladigan
suhbatda tarbiyachi o’zining til sezgisiga ishongani holda o’z nutqining grammatik
shaklini va uning jaranglashi (fonologiyasi)ni tayyorlamaydi, ammo u har bir
suhbatning mavzusiga tayyorgarlik ko’rishi shart.
Tayyorlangan suhbat deb nomlanishining sababi shuki, bunda tarbiyachi
mashg’ulotdan oldin (mashg’ulotdan bir necha kun oldin) bolalarni shunday
vaziyatda qoldiradiki, bunda ularning diqqat-e’tibori bo’lajak suhbat mavzusi
bo’ladigan atrof-olamdagi hodisalarga jalb qilinadi, chunki faktlarga oid
materiallar bolalarga bungacha tanish bo’lishi lozim.
Suhbatni tashkil qilish, uning tuzilmasi mavzu va mazmunga, bolalarning
yoshiga bog’liq bo’ladi. Har bir suhbatda quyidagi tarkibiy komponentlarni ajratib
ko’rsatish mumkin: 1) kirish (boshlash); 2) asosiy qism (suhbat mavzusini
rivojlantirish); 3) nihoyasiga yetish.
6

Dialogik ravon nutqni rivojlantirishga doir maxsus mashg’ulotlar suhbat
metodi (suhbat) va imitatsiya metodi asosida o’tkaziladi. Mazkur metodlar
ko’pincha quyidagi usullar yordamida amalga oshiriladi:
• Tayyorgarlik suhbati (so’zlashish) usullari;
• Teatrlashtirish usullari (imitatsiya, qayta aytib berish).
Tayyorlangan suhbatning quyidagi vazifalari mavjud:
• To’g’ridan-to’g’ri - bolalarni suhbatlashishga, ya’ni suhbatdosh
so’zlarini bo’lmasdan tinglash, luqma tashlash uchun qulay paytni kutgani holda
o’zini tutib turish, suhbatdoshi uchun tushunarli qilib so’zlash;
• Yo’ldosh - talaffuz va grammatik ko’nikmalarni mashq qilish, ma’lum
so’zlar ma’nosini aniqlashtirish.
Suhbat jarayonida tarbiyachi savollar, topishmoqlar, badiiy so’z kabi turli
usullardan foydalanadi. Bu usullarning barchasi suhbat paytida bilimlarni
o’zlashtirish jarayonini yo’naltirish, nutqiy muloqotni ta’minlash, bolalar fikrlarini,
ularning diqqat-e’tiborlarini, xotiralarini, emotsiyalarini faollashtirishga yordam
beradi. Ammo suhbat olib borishning ye takchi usuli savollar hisoblanadi. Bolalar
bilan suhbatning muvaffaqiyati va pedagogik samaradorligi ko’p jihatdan
savollarning to’g’ri qo’yilishiga bog’liq bo’ladi. Savollar berish hamda uning
javobining murakkabligi va qiyinligini asta-sekin kuchaytirib borishni bilish eng
asosiy va zarur pedagogik odatlardan biridir. Savol qo’yish - bolalar oldiga
ularning kuchi yetadigan darajadagi nutqiy fikrlash vazifasini qo’yish demakdir.
Ayni paytda u xaddan tashqari osonlashtirib yuborilmasligi lozim, chunki bunday
vazifani qo’yishdan maqsad - bolalarni fikrlashga, eslashga undashdan iborat.
Qanday fikrlash-nutqiy vazifalarini qo’yishiga qarab, savollarni reproduktiv,
qidiruv va muammoli savollarga ajratish mumkin.
Suhbatda ob’ektlar o’rtasidagi bog’liqlik haqida xulosa bildirishni,
to’plangan bilimlardan, taqqoslashlardan foydalanishni hamda Nima uchun? Nega?
Nima tufayli? Ular nimasi bilan o’xshash? Nima uchun? Qanday qilib? kabi
savollarga javob berishni talab qiluvchi qidiruv va muammo tusidagi savollar
yetakchi ahamiyatga ega bo’ladi.
7

Suhbatning har bir bosqichida savollarni taxminan quyidagi ketma-ketlikda
joylashtirish zarur: dastlab bolalar tajribasini jonlantirish uchun reproduktiv, keyin
yangi materialni hazm qilish uchun oz sonli, biroq murakkab bo’lgan qidiruv
savollari va oxirida 1-2 umumlashtiruvchi savollar. Savollar aniq va maqsadli
bo’lishi lozim. Noaniq bo’lgan savollar bolalarga javob berishni qiyinlashtiradi -
ular javob bera olmaydilar yoki noto’g’ri javob beradilar. Savol aniq,
shoshmasdan, mantiqiy urg’ular, mazmuniy pauzalarga rioya qilgan holda berilishi
zarur. Bolaga javob qaytarishga vaqt berish uchun tarbiyachi pauza saqlab turadi.
Agarda savol tez berilsa, bola uning mazmunini tushunishga ulgurmaydi va
tarbiyachi savolini bir necha marta takrorlashiga to’g’ri keladi, bu esa bolaga
javobni o’ylashda xalaqit beradi, uni tarbiyachiga quloq tutmaslikka o’rgatib
qo’yadi. Bolaga savolni birinchi martada qabul qilishni o’rgatish zarur.
Tarbiyachi suhbat jarayonida quyidagilarni amalga oshirish mumkin:
• Bolalar tomonidan o’zlashtirilmagan, qo’shma gaplar yoki bir turdagi
a’zolardan iborat bo’lgan gaplarning ayrim sintaktik tuzilmalarini aytib turish;
• Gapning bolalar o’zlashtirmagan mazmunli bo’laklarining
intonatsiyasini aytib berish (masalan, ogoxlantirish, xayratlanish, tashvishga
tushish, xursand bo’lish intonatsiyasi va x.k);
• Bir o’zakli so’zlarni hosil qilishni aytib turish: suyuq-suyuqlik,
sabzavot-sabzavotli va boshq.
• Turlanmagan fe’l shakllarini hosil qilishda yordam berish: sepish-
sepilgan, qo’yish- qo’yilgan.
Suhbat jarayonida bolalarni savol berishga undash, ularning
qiziquvchanligini rivojlantirish zarur. Bolaning savol bera olishga qodirligi uning
fikrlash faoliyatidan dalolat beradi.
Badiiy asarlar - ertaklar, hikoyalar, she’rlarni teatrlashtirish usuli - bu
bolalarning ularga tarbiyachi o’qib bergan asarlarni o’sha shaxslar nomidan qayta
aytib berish usullaridir.
Boshqa shaxslar nomidan qayta hikoya qilib berish uchun dialogik nutqni
o’z ichiga olgan asarlardan foydalangan ma’qul. Ularni qayta hikoya qilib berish
8

bolalarning og’zaki nutqini, xususan, murojaat, sanash, xayratlanish, xayron
bo’lish intonatsiyalarini takomil- lashtirish imkonini beradi; nutq emotsional
jihatdan yanada boyiydi - u personajlarning axvolidan kelib chiqqan holda gox
xursand, gox qayg’uli va gox iltijonamo jaranglaydi.
Bolalarga og’zaki dialogik nutqni o’rgatish jarayonida teatrlashtirilgan
tomosha, qo’g’irchoq teatri kabi usullardan foydalanish tavsiya etiladi. Bunda
bolalar ham ijrochi, ham tomoshabin sifatida ishtirok etishlari mumkin.
1.2 Diolog nutqning mazmuni va vazifalari
Dialog maxsus mashg’ulotlarda o’qitiladi (oyiga 1-2 ta mashg’ulot);
maktabgacha ta’lim muassasasida kun mobaynida bola pedagog va boshqa bolalar
bilan erkin muloqotga kirishadi. Uyda esa kattalar bola bilan turli mavzularda
dialogga kirishishlari lozim.
Dialogik nutqni (yoki og’zaki nutqni) o’rgatish odatda suhbat shaklida, ya’ni
kattalar bilan bola o’rtasida hamda bolalarning o’zlari o’rtasida fikr almashish
shaklida ro’y beradi. Agarda maktabda suhbat bilimlarni yetkazish vositasi sifatida
qo’llanilsa, suhbat jarayonida bolalar nutqini boyitishda qo’shimcha ijobiy hodisa
ko’rinishida qabul qilinadi, maktabgacha ta’lim muassasasida ham suhbat aynan
nutqni rivojlantirish uchun o’tkaziladi. Biroq, nutq albatta borliq hodisasini aks
ettirishi, kodlashtirishi bois maktabgacha ta’lim muassasasidagi suhbat xuddi
maktabdagi kabi bilim beradi.
Dialog – suhbat – bolaning kattalar va o‘z tengdoshlari bilan muloqotining
asosiy shakli hisoblanadi.Bolalar bog‘chasida o‘qitish ikki shaklda amalga
oshiriladi: a) erkin nutqiy muloqotda; b) maxsus mashg‘ulotlarda.Dialog ko‘proq
erkin nutqiy muloqotda paydo bo‘ladi va u bolalar lug‘atini boyitishning talaffuzga
oid rammatik ko‘nikmalarini tabiiy ravishda rivojlantirish bazasi, ravon nutq
ko‘nikmalariga ega bo‘lish bazasi hisoblanadi.Dialog maxsus mashg‘ulotlarda
o‘qitiladi (oyiga 1-2 ta mashg‘ulot); Bolalar bog‘chasida bo‘lib turgan vaqti
mobaynida bola erkin muloqotda pedagog va boshqa bolalar bilan muloqotga
kirishadi. Uyda esa kattalar bola turli mavzularda dialogga kirishishlari lozim.
9

Dialogik nutqni (yoki og‘zaki nutqni) o‘rgatish odatda suhbat shaklida, ya’ni
kattalar bilan bola o‘rtasida hamda bolalarning o‘zlari o‘rtasida fikr almashish
shaklida ro‘y beradi.
Suhbatlar mavzusi va mazmuni bolalarning yosh xususiyatlari hamda
ularning nutqiy rivojlanish darajasini hisobga olgan holda “Ilk qadam” tayanch
dasturi bilan belgilanadi.
Suhbat ta’lim metodikasi sifatida – bu tarbiyachining bolalar guruhi bilan
(yoki alohida har bir bola bilan) aniq maqsadga yo’naltirilgan, muayyan mavzuda
oldindan tayyorlangan so’zlashuvidir. Maktabgacha ta’lim muassasasida
takrorlovchi, umumlashtiruvchi va nazorat- tekshiruv suhbatlaridan foydalaniladi.
Takrorlovchi va umumlashtiruvchi suhbatlarda tarbiyachi turli usullar
yordamida bolalarga ko’rgan narsalarni taxlil qilish, taqqoslash, to’ldirish,
chuqurlashtirish usullarini o’rgatadi, bolalardagi mavjud bilimlarni tizimlashtiradi,
ularni muayyan xulosalarga kelishga undaydi.
Nazorat-tekshiruv suhbatlari pedagog tomonidan biron-bir o’tilgan mavzu
bo’yicha bolalarning bilimlarini aniqlash uchun o’tkaziladi. Pedagog savollar
yordamida bolalarning biron-bir mavzuni o’tish jarayonida olgan bilimlari
darajasini aniqlashi mumkin. Bolalar bilan ishlash jarayonida pedagog
tayyorlanmagan va tayyorlangan suhbatdan foydalanadi. Tayyorlanmagan suhbat
(buni faqat bolalarga nisbatangina qo’llash mumkin, chunki bolalar ular bilan
nimalar haqida so’zlashishlarini, nimalarga diqqat-e’tiborini jalb qilishlarini
bilmaydilar) rejimli jarayonlarni o’tkazishda, bolalar faoliyatining har xil turlarida:
o’yinlarda, mexnatda tashkil etilishi mumkin. Tarbiyachi esa har qanday muloqot
turiga tayyor turishi zarur. Zero, buning uchun u kasbiy ta’lim olgan bilimlarining
muhim qismlaridan birini bolalar bilan suhbatlashish tashkil etadi. Shuning uchun
tarbiyachi bolalar bilan shunday so’zlashishi lozimki, toki u o’z nutqi bilan
bolalarga ona tilini o’rgatsin.
Nutqiy muloqotga bo’lgan zarurat tufayli to’satdan yuzaga keladigan
suhbatda tarbiyachi o’zining til sezgisiga ishongani holda o’z nutqining rammatik
shaklini va uning jaranglashi (fonologiyasi)ni tayyorlamaydi, ammo u har bir
10

suhbatning mavzusiga tayyorgarlik ko’rishi shart.
Tayyorlangan suhbat deb nomlanishining sababi shuki, bunda tarbiyachi
mashg’ulotdan oldin (mashg’ulotdan bir necha kun oldin) bolalarni shunday
vaziyatda qoldiradiki, bunda ularning diqqat-e’tibori bo’lajak suhbat mavzusi
bo’ladigan atrof-olamdagi hodisalarga jalb qilinadi, chunki faktlarga oid
materiallar bolalarga bungacha tanish bo’lishi lozim.
Suhbatni tashkil qilish, uning tuzilmasi mavzu va mazmunga, bolalarning
yoshiga bog’liq bo’ladi. Har bir suhbatda quyidagi tarkibiy komponentlarni ajratib
ko’rsatish mumkin: 1) kirish (boshlash); 2) asosiy qism (suhbat mavzusini
rivojlantirish); 3) nihoyasiga yetish.
Bolalarning diqqat-e’tiborini suhbat mavzusiga jalb qilish, ularda suhbatda
ishtirok etish xohishini paydo qilish, bolalar xotirasida ilgari olingan taassurotlarni,
imkoni boricha obrazli va emotsional taassurotlarni jonlantirishdan iborat.
Tarbiyachi suhbatlashadigan narsa (hodisa) haqida taklif qilgan topishmoq
ham kirish bo’lishi mumkin. Suhbatni tegishli mavzudagi she’rni o’qish yoki
suratlarni ko’rish bilan boshlash mumkin. Suhbat boshlanishida tarbiyachi bo’lajak
suhbat mavzusini (maqsadini) shakllantiradi, uning muhimligini asoslaydi, uni
tanlash sabablarini bolalarga tushuntirib beradi.
Bolalar ko’rgan narsalarni esga olish, qo’shimcha bilimlarni taxlil qilish,
ularni tushuntirish hisobiga chuqurlashtirish, qo’shimcha bilimlarni ma’lum qilish,
ularni bir tizimga keltirish va mustahkamlashdan iborat.
Suhbatning asosiy qismi mikromavzu yoki bosqichlarga ajratilishi mumkin.
Har bir bosqich – bir mavzuni bo’g’in qismlari bo’yicha taxlil qilishdan iboratdir.
Pedagog mashg’ulotga tayyorlanar ekan, barcha bosqichlarni belgilab olishi lozim.
Suhbat mavzusini rivojlantirish aniq maqsadga yo’naltirilgan bo’lishi lozim,
tarbiyachi imkoni boricha bolalarning mazkur mavzudan chetga chiqishlarining
oldini olishi zarur (ba’zan ortiqcha faktlarni aniqlash uchun undan chekinish
mumkin, biroq so’ngra yana asosiy suhbat mavzusiga qaytish darkor). Tarbiyachi
suhbat rejasini oldindan belgilab oladi. Tarbiyachining qo’lida reja bo’lsa, bolalar
qanchalik mavzudan chetga chiqmasinlar, u ilgarigi savol o’z ahamiyatini
11

yo’qotdi, deb hisoblagan paytda o’z rejasidagi navbatdagi savolni berish orqali
ularni yana mavzuga qaytarish mumkin.
Pedagog unutmasligi lozim, bolalarning fikrlash xususiyati shundayki, ular
suhbat mavzusini oson unutadilar, har bir mayda-chuyda narsaga chalg’iyveradilar.
Bola qanchalik kichik bo’lsa, u shunchalik tezroq chalg’iydi, xozirgina o’zi aytgan
narsalarni tezlik bilan unutadi va boshqa mavzuga o’tadi.
Mashg’ulot – suhbat bolalarda mantiqiy fikrlash, boshlagan mavzuni oxiriga
yetkazish qobiliyatini shakllantirishga qaratilgan.
Bolalar biladigan narsalar haqida qo’shimcha ma’lumotlarni xabar qilish
suhbat asosiy qismining zarur elementi hisoblanadi. Bu bolalar bilimlarini
kengaytiradi va chuqurlashtiradi. Tarbiyachining qisqa va aniq axboroti suhbatni
aniq maqsadni ko’zlagan holda yo’lga qo’yish imkonini beradi. Suhbat topishmoq,
she’rlar va tarbiyachining tegishli suratga oid sharxlari bilan tugallanishi mumkin,
ammo u ko’pincha pedagogning ushbu suhbatdan kelib chiqqan holda bolalarning
axloq borasida o’rganishi lozim bo’lgan jihatlar haqidagi mantiqiy xulosasi bilan
yakunlanadi. Ayni paytda pedogog o’z xulosasida o’zi suhbat mobaynida bolalarga
o’rgatishi lozim bo’lgan so’zlar, so’z shakllari va sintaktik tuzilmalarni qo’llashi
lozim.
Suhbatni shunday uyushtirish lozimki, toki unda barcha bolalar ishtirok
etsinlar. Agarda bola faqat tarbiyachining boshqa bolalar bilan suhbatini tinglab
o’tirsa va o’zi ushbu fikr bildirishlarda ishtirok etmasa, bu bola “suhbatlashishni”
mashq qilmaydi va uning suhbatdagi ishtiroki faqat nomigagina bo’ladi, xolos.
Suhbatni cheklangan sondagi bolalar (6-8 nafar bola) bilan o’tkazish
maqsadga muvofiqdir. Agarda guruhda 25-30 ta bola bo’lsa, bu holda
mashg’ulotni bolalarni uchta-to’rtta kichik guruhga bo’lgan holda o’tkazish zarur.
Belgilangan vaqtdan oshib ketmaslik uchun har bir kichik guruh bilan suhbat
davomiyligini qisqartirish mumkin. Biroq har bir bolaning nafaqat tinglab
o’tirishini, balki so’zlashishni mashq qilishiga ham erishishi lozim. Pedagog
yordam uchun ota-onalarni jalb qilishi va ularga tayyorgarlik suhbatini qanday olib
rammat lozimligi haqida batafsil ko’rsatmalar berish zarur. Ota-onalarning
12

barchasi og’zaki nutqni yaxshi bilishlari bois ushbu vazifani bajara oladilar.
Dialogik ravon nutqni rivojlantirishga doir maxsus mashg’ulotlar suhbat
metodi (suhbat) va imitatsiya metodi asosida o’tkaziladi. Mazkur metodlar
ko’pincha quyidagi usullar yordamida amalga oshiriladi:
• Tayyorgarlik suhbati (so’zlashish) usullari;
• Teatrlashtirish usullari (imitatsiya, qayta aytib berish).
Tayyorlangan suhbatning quyidagi vazifalari mavjud:
• To’g’ridan-to’g’ri – bolalarni suhbatlashishga, ya’ni suhbatdosh
so’zlarini bo’lmasdan tinglash, luqma tashlash uchun qulay paytni kutgani holda
o’zini tutib turish, suhbatdoshi uchun tushunarli qilib so’zlash;
• Yo’ldosh – talaffuz va rammatik ko’nikmalarni mashq qilish, ma’lum
so’zlar ma’nosini aniqlashtirish.
Suhbat jarayonida tarbiyachi savollar, topishmoqlar, badiiy so’z kabi turli
usullardan foydalanadi. Bu usullarning barchasi suhbat paytida bilimlarni
o’zlashtirish jarayonini yo’naltirish, nutqiy muloqotni ta’minlash, bolalar fikrlarini,
ularning diqqat-e’tiborlarini, xotiralarini, emotsiyalarini faollashtirishga yordam
beradi. Ammo suhbat olib borishning ye takchi usuli savollar hisoblanadi. Bolalar
bilan suhbatning muvaffaqiyati va rammatik samaradorligi ko’p jihatdan
savollaming to’g’ri qo’yilishiga bog’liq bo’ladi. Savollar berish hamda uning
javobining murakkabligi va qiyinligini asta-sekin kuchaytirib borishni bilish eng
asosiy va zarur rammatik odatlardan biridir. Savol qo’yish – bolalar oldiga
ularning kuchi yetadigan darajadagi nutqiy fikrlash vazifasini qo’yish demakdir.
Ayni paytda u xaddan tashqari osonlashtirib yuborilmasligi lozim, chunki bunday
vazifani qo’yishdan maqsad – bolalarni fikrlashga, eslashga undashdan iborat.
Qanday fikrlash-nutqiy vazifalarini qo’yishiga qarab, savollarni reproduktiv,
qidiruv va muammoli savollarga ajratish mumkin.
Suhbatda ob’ektlar o’rtasidagi bog’liqlik haqida xulosa bildirishni,
to’plangan bilimlardan, taqqoslashlardan foydalanishni hamda Nima uchun? Nega?
Nima tufayli? Ular nimasi bilan o’xshash? Nima uchun? Qanday qilib? Kabi
savollarga javob berishni talab qiluvchi qidiruv va muammo tusidagi savollar
13

yetakchi ahamiyatga ega bo’ladi. Suhbatning har bir bosqichida savollarni
taxminan quyidagi ketma-ketlikda joylashtirish zarur: dastlab bolalar tajribasini
jonlantirish uchun reproduktiv, keyin yangi materialni hazm qilish uchun oz sonli,
biroq murakkab bo’lgan qidiruv savollari va oxirida 1-2 umumlashtiruvchi
savollar. Savollar aniq va maqsadli bo’lishi lozim. Noaniq bo’lgan savollar
bolalarga javob berishni qiyinlashtiradi – ular javob bera olmaydilar yoki noto’g’ri
javob beradilar. Savol aniq, shoshmasdan, mantiqiy urg’ular, mazmuniy
pauzalarga rioya qilgan holda berilishi zarur. Bolaga javob qaytarishga vaqt berish
uchun tarbiyachi pauza saqlab turadi. Agarda savol tez berilsa, bola uning
mazmunini tushunishga ulgurmaydi va tarbiyachi savolini bir necha marta
takrorlashiga to’g’ri keladi, bu esa bolaga javobni o’ylashda xalaqit beradi, uni
tarbiyachiga quloq tutmaslikka o’rgatib qo’yadi. Bolaga savolni birinchi martada
qabul qilishni o’rgatish zarur.
Tarbiyachi suhbat jarayonida quyidagilarni amalga oshirish mumkin:
• Bolalar tomonidan o’zlashtirilmagan, qo’shma gaplar yoki bir turdagi
a’zolardan iborat bo’lgan gaplarning ayrim sintaktik tuzilmalarini aytib turish;
• Gapning bolalar o’zlashtirmagan mazmunli bo’laklarining
intonatsiyasini aytib berish (masalan, ogoxlantirish, xayratlanish, tashvishga
tushish, xursand bo’lish intonatsiyasi va x.k);
• Bir o’zakli so’zlarni hosil qilishni aytib turish: suyuq-suyuqlik,
sabzavot-sabzavotli va boshq.
• Turlanmagan fe’l shakllarini hosil qilishda yordam berish: sepish-
sepilgan, qo’yish- qo’yilgan.
Suhbat jarayonida bolalarni savol berishga undash, ularning
qiziquvchanligini rivojlantirish zarur. Bolaning savol bera olishga qodirligi uning
fikrlash faoliyatidan dalolat beradi.
Badiiy asarlar – ertaklar, hikoyalar, she’rlarni teatrlashtirish usuli – bu
bolalarning ularga tarbiyachi o’qib bergan asarlarni o’sha shaxslar nomidan qayta
aytib berish usullaridir.
Boshqa shaxslar nomidan qayta hikoya qilib berish uchun rammati nutqni
14

o’z ichiga olgan asarlardan foydalangan ma’qul. Ularni qayta hikoya qilib berish
bolalarning og’zaki nutqini, xususan, murojaat, sanash, xayratlanish, xayron
bo’lish intonatsiyalarini takomil- lashtirish imkonini beradi; nutq emotsional
jihatdan yanada boyiydi – u personajlarning axvolidan kelib chiqqan holda gox
xursand, gox qayg’uli va gox iltijonamo jaranglaydi.
Bolalarga og’zaki rammati nutqni o’rgatish jarayonida teatrlashtirilgan
tomosha, qo’g’irchoq teatri kabi usullardan foydalanish tavsiya etiladi. Bunda
bolalar ham ijrochi, ham tomoshabin sifatida ishtirok etishlari mumkin.
Sahnalashtirish o’yini – bu bolalarning badiiy asarni uning qahramonlari
obrazlarida qayta hikoya qilib berishlari; bolalarning matnni erkin qayta aytib
berishlari va bolalarning syujetli-rolli o’yinlaridir.
Syujetli-rolli o’yinlarda bolalarga birinchi navbatda, o’z nutqida ertak
matnidan chetga chiqishga ruxsat beriladi. Tarbiyachi ularni faqat grammatika yoki
leksikada adabiy so’zlashuv nutqi me’yorlaridan chekingan xollardagina
to’g’rilaydi; o’yin chog’ida fonetik xatoliklarga yo’l qo’yilganida uni to’g’rilash
shart emas. Teatrlashtirilgan tomoshalar sahnalashtirish o’yinlaridan shunisi bilan
farqlanadiki, unda badiiy asar matnini yoddan biladigan bolalar ishtirok etadilar,
ularning bu chiqishdan ko’zlagan maqsadi – o’z tinglovchi do’stlarining ko’nglini
olishdir; bu tomoshada bolalar teatr kostyumlarida (maska qalpoqchalar va boshqa
kiyimlar) chiqadilar.
Qo’g’irchoq teatri – bu syujetli «rejissyorlik» o’yinning har xil turlaridir:
bolalar bir vaqtning o’zida oddiy o’yinchoqlar (o’yinchoqlar teatri), petrushkalar
(qo’l barmoqlariga kiyiladigan qo’g’irchoqlar, suratlar qirqimlari va x.k.)ni asar
qahramonlari rolini o’ynashga majbur qilganliklari holda badiiy asar matnini
ramma bo’yicha so’zlaydilar.
Qo’g’irchoq tearti shakli quyidagilardir: o’yinchoqlar teatri, petrushkalar
teatri, «barmoqlar» teatri, soya teatri, stol teatri, flanelegraf.
Bolalar nashriyotlari badiiy asarlarni sahnalashtirish uchun xalq ertaklariga
siluetlar; teatr-kitoblar; panorama-kitoblar kabi turli ko’rinishdagi ko’rgazmali
qo’llanmalarni chop etmoqdalar.
15

Yuqorida sanab o’tilgan qo’g’irchoq teatri turlari maktabgacha ta’lim
muassasasida bolalar nutqini faollashtiruvchi metodik vositalar sifatida
foydalaniladi: bolalar pedagog yordamida, ram guruhlarda esa o’zlari mustaqil
ravishda qo’g’irchoqlarga, qirqilgan rasmlarga rejissyorlik qiladilar, ular nomidan
ishtiyoq bilan so’zlaydilar va shu tariqa o’zlarining nutqiy ko’nikmalarini
rivojlantiradilar.
Sahnalashtirish o’yini – maktabgacha yoshdagi har qanday bolaning
teatrlashtirilgan chiqishidir.
Bolalarniing og’zaki nutq ko’nikmalarini o’zlashtirishining borishiga qarab,
ularning savollarga javoblari yanada aniq, mulohazali va mazmunli bo’ldib borishi
lozim.
Suhbat jarayonida bolalar bilan so’zlashuvning jonliligi ko’p jihatdan
og’zaki nutqqa va nutqiy muloqotning savol-javob shakliga xos bo’lgan rammatik
tuzilmalarining turlichaligi bilan bog’liqdir.
Suhbatlarda bolalar keng qamrovli fikr bildirishlari va bir-ikkita so’zdan
iborat bo’lgan javob berishlari mumkin (Sizga ertak yoqdimi – Xa.). Bolalarni
keng qamrovli javoblarga savollarni to’g’ri qo’yish orqali yo’naltirish zarur:
«Baxorda ob-havo ko’proq qanday bo’ladi? Bu xaqda aytib bering».
Bolaga mana bunday ko’rsatma berish mumkin: «Qisqa javob ber. Batafsil
javob ber (ammo to’liq javob bilan emas)», ulardan so’rash mumkin: «Kim qisqa
javob bera oladi (yoki o’rtog’ingizdan chiroyliroq javob bera oladi»). Zarur
holatlarda pedagog qo’yilgan savolga keng qamrovli javob namunasini namoyish
qilishi mumkin. Suhbat jarayonida bolalarda nutqiy muloqot ko’nikmalarini
shakllantirish zarur.
16

1.3 Bolalarni dialogik nutqqa o‘rgatish muammolari
Dialogik nutq ikki va undan ortiq kishilar o‘rtasida amalga oshiriladi.
Nutqning bu ko‘rinishi o‘ziga xos xususiyatlarga ega, bu nutq keng jumlalarni
talab etmaydi. Shuning uchun dialogik nutq tarkibida to‘liqsiz gaplar juda ko‘p
bo‘ladi. Bunday nutq tarkibida so‘roq va undov gaplar ham uchraydi.
Dialog – suhbat bolaning kattalar va o‘z tengdoshlari bilan mulo- qotining
asosiy shakli hisoblanadi
Bolalar bog‘chasida o‘qitish ikki shaklda amalga oshiriladi:
a) erkin nutqiy muloqot
b) maxsus mashg‘ulotlarda
Dialog ko‘proq erkin nutqiy muloqotda paydo bo‘ladi va u bola- lar lug‘atini
boyitishning talaffuzga oid grammatik ko‘nikmalarini tabiiy ravishda rivojlantirish,
ravon nutq ko‘nikmalariga ega bo‘lish bazasi hisoblanadi. Dialog maxsus
mashg‘ulotlarda o‘qitiladi (oyiga 1–2 ta mashg‘ulot); Bolalar bog‘chasida bo‘lib
turgan vaqti mobaynida bola erkin muloqotda pedagog va boshqa bolalar bilan
muloqotga kirishadi. Uyda esa kattalar bola bilan turli mavzularda dialogga
kirishishlari lozim. Dialogik nutqni (yoki og‘zaki nutqni) o‘rgatish odatda suhbat
shaklida, ya’ni kat- talar bilan bola o‘rtasida hamda bolalarning o‘zlari o‘rtasida
fikr almashish shaklida ro‘y beradi.
Dialogik ravon nutqni rivojlantirishga doir maxsus mashg‘ulotlar suhbat
metodi (suhbat) va imitatsiya metodi asosida o‘tkaziladi. Maz- kur metodlar
ko‘pincha quyidagi usullar yordamida amalga oshiriladi:
Tayyorgarlik suhbati (so‘zlashish) usullari; Teatrlashtirish usullari
(imitatsiya, qayta aytib berish).
Tayyorlangan suhbatning quyidagi vazifalari mavjud:
To‘g‘ridan-to‘g‘ri – bolalarni suhbatlashishga, ya’ni suhbatdoshi so‘zlarini
bo‘lmasdan tinglash, luqma tashlash uchun qulay paytni kut- gani holda o‘zini tutib
turish, suhbatdoshi uchun tushunarli qilib so‘zlash; Yo‘ldosh – talaffuz va
grammatik ko‘nikmalarni mashq qilish,
ma’lum so‘zlar ma’nosini aniqlashtirish.
17

Suhbat jarayonida tarbiyachi savollar, topishmoqlar, badiiy so‘z kabi turli
usullardan foydalanadi. Bu usullarning barchasi suhbat pay- tida bilimlarni
o‘zlashtirish jarayonini yo‘naltirish, nutqiy muloqotni ta’minlash, bolalar fikrlarini,
ularning diqqat-e’tiborlarini, xotiralari- ni, emotsiyalarini faollashtirishga yordam
beradi.
Bolaning kattalar bilan dialogining dastlabki belgilari «jonlanish
kompleksi», ya’ni bolaning kattalarga nisbatan emotsional-ijobiy mu- nosabati
ko‘rinishida paydo bo‘ladi. 2–2,5 oydan boshlab kichkintoy dialogga kirishishni
faol talab qila boshlaydi.
Dialogning birinchi shakli – emotsional-erkin (vaziyat-shaxs) shakldir. Bu
boshqa odamga bo‘lgan qiziqish, unga nisbatan emot- sional munosabat bilan
tavsiflanadi. Dialogning bunday shakli bola hayotining birinchi yarim yilligiga xos
holatdir.
Dialogning yanada rivojlangan ikkinchi shakli – ya’ni emotsional- vositali
(vaziyatli-amaliy) shakli bola hayotining ikkinchi yarim yilligida ro‘y beradi. Bu
dialog predmetlar orqali vositali dialogga aylantiriladi. Ushbu yoshda bolaning
qiziqishlari atrofdagi olamga yo‘naltirilgandir. Unda yangi taassurotllarga e’tiyoj
yorqin paydo bo‘ladi. Bu yoshdagi rivojlantirish vazifalari quyidagilardan iborat:
Bolalar muassasalarida, oilada bolaga g‘amxo‘rlik ko‘rsatayotgan kattalarga
nisbatan emotsional bog‘liqlik va ishonch hissini tar- biyalash. Unga nisbatan
ijobiy diqqat-e’tiborga bo‘lgan ehtiyojni qondirish. Kichkintoyning uni o‘rab
turgan atrof-olamga va uning o‘ziga nisbatan qiziqishni rivojlantirishga
ko‘maklashish.
Bola hayotining birinchi yili oxiriga kelib erishgan natijalari yangi ijtimoiy
rivojlanish vaziyatini qurishni talab qiladi. Bu bolaning katta odam bilan
birgalikdagi faoliyatiga oid vaziyatdir. Ushbu birgalik- dagi faoliyat mazmuni -
predmetlardan foydalanishning jamoatchilik tomonidan ishlab chiqilgan usullarini
o‘zlashtirishdan iborat (bola qoshiq bilan ovqatlanishni, stakandan ichishni, rasm
chizishni, stul- chaga o‘tirish va hokazolarni o‘rganadi). Dialog jadal rivojlanishda
davom etadi, zero, kattalar bilan bevo- sita muloqotsiz predmetli faoliyat mumkin
18

emas. Predmetli faoliyat bilan bog‘liq dialog faqat emotsionalligicha qolmaydi, u
nutqiy dia- logga aylanadi. Shunday qilib, ilk yoshdagi bosh vazifa narsalardan
foydalanishning insoniy usullarini o‘zlashtirish va nutqni rivojlanti- rishdan iborat
bo‘ladi.
Bola narsalar bilan harakat qilar ekan, hayotining ikkinchi yiliga kelib,
ularning jismoniy (hajmi, shakli, rangi) va dinamik xususiyatla- rini, masofaviy
munosabatlarini (yaqin, uzoq), butun narsani qismlarga ajratish va qismlardan butun
narsani yig‘ishni (piramida, matrushka kabi o‘yinchoqlarni qismlarga ajratadi va
qayta yig‘adi) o‘zi uchun kashf qiladi. Biroq bola narsalar bilan qanchalik ko‘p
harakat qilma- sin, u baribir ularni amalda qo‘llashning jamoatchilik tomonidan
ishlab chiqilgan usullarini (qoshiq bilan ovqat yeyiladi, bo‘tqa aralashtirila- di;
sochiqqa qo‘llar, yuz artiladi; qalam bilan rasm chiziladi va h.k.) mustaqil ravishda
kashf qila olmaydi. Narsalarning vazifasi va ularni amalda qo‘llash usullarini
bolaga kattalar o‘rgatadilar.
Dialogga bo‘lgan ehtiyoj, predmetli harakatlarni o‘zlashtirish bolaning o‘z
faol nutqini ham talab qiladi. Nutq asosida umumlashtirishlar, fikrlash- ning
ramziy vazifasi, ya’ni real narsalarning o‘rnini almashtira olish hamda o‘rnini
bosuvchi narsalar va til belgilari bilan amallar baja- rish qobiliyatlari rivojlanadi.
Biroq nutqqacha predmetli harakatlarni aynan bir narsa bilan turli harakatlarni yoki
turli narsalar bilan aynan bir xil harakatni bajarish, juftlik o‘yinlarni rivojlantirish
va umum- lashtirishga oid uzoq yo‘lni bosib o‘tishga to‘g‘ri keladi.
Bola uchun katta yoshli odam – bitmas-tuganmas ijobiy emotsi- yalar,
qiziqarli taassurotlar va borgan sayin so‘z muhim ahamiyatga ega bo‘lib boradigan
o‘yinlar manbai hisoblanadi. Kattalar bilan dia- logga kirishish, narsalar va
o‘yinochqlarga egalik qilishga intilarkan, bola ushbu maqsadlarga erishish uchun
so‘zdan foydalanish haqidagi chaqiriqqa javob beradi, ba’zida o‘zi tashabbus
ko‘rsatib, fikr bildi- radi. Katta yoshli odam bola bilan dialogga kirishadi, bolaning
bir so‘zli fikrlarini grammatik jihatdan to‘liq shakllantirilgan iboraga aylanatirish
orqali uning kamchiliklarini «tuzatadi» (Temur dada- sining mashinasini ko‘rib
qoldi: «Bi-bi, dada». Ona: «Dadasining mashinasi. Ketdik, dadaga boramiz»).
19

Bola tilni faol o‘zlashtiradi. So‘z ortida turgan tasavvur yagona
o‘xshashlikdan («lyalya» - katta va kichik qo‘g‘irchoq) ko‘proq
o‘xshatishlargacha, keyinroq esa nisbatan aniq umumlashtirmalar- gacha («mol»
so‘zidan sigir, qo‘y, echki va ot-eshaklarni ifodalash- da foydalanishdan boshlab
keyinchalik «mol» so‘zini faqat sigir va buzoqchalarga nisbatan qo‘llashgacha)
rivojlanadi. Ayni bitta so‘z yordamida ko‘p obrazli munosabatlar ifodalanadi
(«nanna» so‘zi bir vaqtning o‘zida «bu non», «non bering», «non tushib ketdi»
kabi ma’nolarni anglatishi mumkin va h.k.). Bola asta-sekin bu munosa- batlarni
grammatik jihatdan rasmiylashtirilmagan ikki so‘zli, keyin- roq esa uch so‘zli
gaplar orqali ifodalashni o‘rganadi. Ikkinchi yil- ning oxiriga kelib, dastlabki
grammatik shakllar paydo bo‘ladi. Bola- ning so‘z zaxirasi ortadi. 1 yoshu 6 oyda
uning so‘z zaxirasi 30–40 ta so‘zni tashkil qilishi lozim. Fikrlar asosan bir tarkibli
gaplardan iborat bo‘ladi. Bunda nonutqiy dialog vositalari (ifodali harakat,
bevosita namoyish qilish, ko‘zlarning to‘qnashuvi, mimikalar, imo-ishoralar va
boshq) hamon hukmron bo‘ladi. Bola maishiy vaziyatlar ma’nosini va ularda
qo‘llanilayotgan nutq mazmunini tushunib yetadi.
2 yoshga kelib bolaning so‘z zaxirasi 200–300 tagacha o‘sadi. Uning fikrlari
grammatik jihatdan rasmiylashtirilmagan ikki-uch tarkibli iboralardan iborat
bo‘ladi. Bola bilan katta yoshli odam bevosita dialog- ga kirishgan vaziyatda esa
nutqiy dialog yetakchi dialog turiga aylanadi. Bola hayotining uchinchi yiliga kelib
nutq rivojlanishi ko‘proq keng qamrovli vazifalar doirasida, eng avvalo, katta
yoshli yaqin qarindoshlari va bolalar bilan munosabatga kirishish hamda ular
bilan birgalikda harakat qilish (nutqning kommunikativ vazifasi), atrof- olamni
bilish (nutqning intellektual vazifasi) orqali davom etadi. Bola nutqiy dialogning
asosiy shaklini - dialogik nutqni o‘zlashtiradi. U tashabbus ko‘rsatib fikr
bildirishni, savollar berishni, javob kutishni, o‘zi ham savollarga javob berishni,
atrofdagilarga iltimos va taklif- lar bilan murojaat qilishni o‘rganadi. Bola o‘z
istak-xohishlari, his- siyotlari, fikrlarini ifodalash, kutilayotgan natijalarga erishish
uchun so‘zlardan foydalanadi. Biroq, bola tomonidan foydalanilayotgan so‘zlar
fonetik jihatdan ancha nomukammal bo‘lib, u keng qamrovli ma’nolarni anglatadi.
20

So‘z va predmetli harakatlarni qo‘llash, ular bi- lan mos ravishda harakat qilish
orqali katta yoshli kishi bola bilan o‘zaro bir-birini tushunishini va uning tilini
boyitishni yo‘lga qo‘yadi. Bola tashabbus ko‘rsatish orqali dialog subyekti, teng
huquqli hamkor sifatida chiqadi. O‘zini tushunishlariga intilish, o‘z istak-
xohishlarining bajarilishiga erishish bolani to‘g‘ri so‘zlashga majbur qiladi. Ushbu
yoshda tengdoshlari bilan dialogga kirirish emotsional aloqa o‘rnatish va o‘z
shaxsiga e’tiborni jalb qilishga yordam beradi: bolalar bir-birlari bilan o‘ynash
jarayonida o‘z harakatlarini nutq bilan sharhlab boradilar, ammo hozircha ular
bir-biriga to‘g‘ridan-to‘g‘ri yuzlanib, murojaat qilmaydilar.
Bola hayotining uchinchi yiliga kelib bolaning til muhitidagi faol
yo‘naltiruvchi faoliyati boshlanadi. Bu quvonchli kechinmalar ta’siri ostida
vujudga keladigan tovushlar bilan turli o‘yinlarda («shovqin- li qo‘shiqlar») va
oddiy so‘z ijodkorligida («golf-molflar», «o‘yin- po‘yin» va boshq.) ko‘rinadi.
Bu yoshda u kattalar bilan dialogda ko‘rgazmali-taassurotli vazi- yatga
tayanmagan holda o‘z taassurotlarini nutqda ifodalay bosh- laydi. Bolalar o‘zlari
o‘qib chiqqan kitoblari, tinglagan ertaklari va o‘zlarining ilgarigi tajribalari haqida
(Mustaqillik maydoniga, hayvo- not bog‘iga uyushtirilgan sayohat, qorbobo
sovg‘alari va boshqalar haqidagi xotiralar) fikr bildira boshlaydilar.
Nutqni tushunish. Bolaga eng oddiy, uning o‘ziga tanish bo‘lgan maishiy
vaziyatlar, jarayonlar va o‘yin vaziyatlarini ochib beruvchi oson tushuniladigan
so‘zlar va oddiy iboralar zaxirasini kengaytirish. Odam- lar, xonadagi va undan
tashqaridagi narsalar, hayvonlar, o‘simliklar, uy- joylar va ularning vazifasini
ifodalovchi so‘zlar zaxirasini asta-sekin kengaytirib borish. Old ko‘makchilar va
ravishlar yordamida ifoda qilinadigan vaziyatlarni tushunishni (ikkinchi yarim
yillikda), buyum- lar sifati, ularning hajmi va rangini belgilovchi so‘zlarni
tushunishni shakllantirish. Kattalarning mazmuniga ko‘ra bog‘langan 2–3 ta hara-
katdan iborat bo‘lgan topshiriqlarini diqqat bilan tinglash, tushunish va bajarishni
o‘rgatish (…koptokni ol va menga uzat).
Barcha rejimli vaziyat jarayonlarida ishonch bildirilgan his-haya- jonli
dialogni yo‘lga qo‘yish. Bola imkoni bo‘lgan har qanday nutqiy ko‘rinishlar va
21

vokallashuvlarning paydo bo‘lishiga ko‘maklashish. Imo-ishoralar va yuz ifodasi
bilan bir qatorda istak-xohishlarni ifoda- lash va atrofdagilar bilan o‘zaro
munosabatlarni yo‘lga qo‘yish uchun zarur bo‘lgan so‘zlardan foydalanishga; turli
sabablar bilan kattalar va bolalarga murojaat qilish: savol berishga; ko‘rganlarini
bir nechta so‘zlarda hikoya qilib berishni o‘rganishga (yil oxirida) undash.
Bolalarning kishilarni ularning yoshi va jinsiga mos holda belgi- lovchi
so‘zlardan, xonadagi va xonadan tashqaridagi buyumlardan, ayrim hayvonlardan
va o‘simliklardan, atrofdagi kishilar va hayvon- lar harakatlaridan, notirik va tirik
obyektlardan, ayrim mehnat hara- katlaridan foydalanishlari uchun tegishli holatni
vujudga keltirish.
Nutq funksiyalari va shakllari . Bolaning imkon doirasidagi va undan
tashqaridagi nutq vositalari bilan faol dialogga kirishish, kat- talarning savollariga
va takliflariga javob berish, o‘z istak-xohishla- rini, hissiyotlarini, fikrlarini ifoda
qilgan holda tashabbus ko‘rsatib fikr bildirishga intilishini qo‘llab-quvvatlash;
tengdoshlari ishlariga qiziqishini, o‘z taassurotlarini ular bilan o‘rtoqlashishni
istashini, o‘yin harakatlarini, ro‘y berayotgan hodisaga munosabatini nutq bi- lan
ifodalashga qiziqishini rag‘batlantirish; shaxsiy tajribadan kelib chiqqan holda
bolaning o‘ziga yaqin mavzular bo‘yicha, hayvonlar hayoti, transport (shahar)
haqida vaziyatdan tashqari dialog qilishga undash. Bolalarni buyumlar, ularning
harakati va sifatini belgilash uchun so‘zlardan foydalanishga undash.
Lug‘atni so‘zlar bilan – kishilar, o‘simliklar, oziq-ovqatlar, kiyim- boshlar,
mebellar, uy hayvonlari va ularning bolalari, o‘yinchoqlarning nomlari bilan,
buyumlar qismlarining nomlari (ko‘ylak yengi va yo- qasi; mashina kuzovi va
g‘ildiraklari) bilan boyitib borish. O‘yinlarda bolalarga harakatlarning so‘zdagi
ifodasini o‘z ifoda harakatlari va o‘yinchoqlar harakatlari bilan taqqoslashni
o‘rgatish.
Dialogik nutqning o'ziga xos xususiyatlari va uning bolalardagi rivojlanish
xususiyatlarini bilish sizni mashg'ulotning vazifalari va mazmunini aniqlashga
imkon beradi. Maktabgacha yoshdagi bolalarda dialogik nutqni rivojlantirishning
asosiy maqsadi ularni muloqot shakli sifatida dialogdan foydalanishga o'rgatishdir.
22

Trening jarayonida siz E.I.Tixeva, O.I.Solovyova, A.M.Borodich,
V.V.Gerbova va boshqalar tomonidan ishlab chiqilgan turli xil usullardan
foydalanishingiz mumkin.
Kundalik hayotda va sinfda dialogik nutqni shakllantirishning asosiy usuli
bu o'qituvchining bolalar bilan suhbati (tayyor bo'lmagan dialog).
E.I.Tixeyevaning fikriga ko'ra, boshqa odamlar bilan suhbatlashish, ular
bilan uning fikrlari, hissiyotlari va tajribalarini baham ko'rish zarurati insonga
xosdir. Bu bolaga ko'proq xosdir. O'qituvchi bolalar bilan har xil sabablarga ko'ra
har xil vaqtda, jamoaviy va individual ravishda gaplashadi. Guruh suhbati uchun
eng yaxshi vaqt sayr qilishdir. Jismoniy shaxslar uchun ertalab va kechqurun
soatlari eng mos keladi. Ba'zida suhbatlar bolaning tashabbusi bilan paydo bo'ladi,
u o'qituvchiga biron bir savol yoki xabar bilan murojaat qiladi, ammo buni
kutishning hojati yo'q. O'qituvchi o'zi qiziqarli suhbatlarning tashabbuskori bo'lishi
kerak. Suhbatlar qasddan yoki bilmasdan bo'lishi mumkin. Qasddan suhbatlar
tarbiyachi tomonidan oldindan rejalashtirilgan. Bilmasdan - o'qituvchi
rejalashtirmaydi, ular bolalar yoki uning tashabbusi bilan yurishlar, o'yinlar paytida
paydo bo'ladi
Bolalar bilan suhbatlar uchun o'qituvchi bolalar bog'chasi hayotining barcha
daqiqalaridan foydalanadi. Suhbatlarning mavzusi va mazmuni tarbiya vazifalari
bilan belgilanadi va bolalarning yosh xususiyatlariga bog'liq.
Dialogik nutqni shakllantirish uchun og'zaki ko'rsatmalarni qabul qilish
qo'llaniladi. Siz bolaga topshiriq berishingiz mumkin - yordamchi o'qituvchidan
kublarni yuvish uchun mato so'rang, ota-onalarga biror narsa bering va hokazo.
O'qituvchi ma'lumotni assimilyatsiya qilish va uni yaxshiroq yodlash uchun zarur
bo'lgan ko'rsatmani takrorlashni so'raydi. Topshiriqni bajarib bo'lgandan so'ng, siz
boladan qanday qilib u bilan kurashganligini bilib olishingiz kerak.
Dialogik nutqni shakllantirish usullaridan biri bu adabiy asarlarni o'qishdir .
O'qish bolalarga dialogik ta'sir o'tkazish misollarini beradi. Savol-javoblardan
foydalangan holda o'tkazilgan muloqotlar maktabgacha yoshdagi bolalarga nafaqat
turli xil bayonotlar shaklini, balki ketma-ketlik qoidalarini ham o'zlashtirishga,
23

intonatsiyaning har xil turlarini o'rganishga va suhbat mantig'ini rivojlantirishga
yordam beradi.
Dialogik nutqni maqsadga muvofiq o'rgatish nutqiy vaziyatda dialog tuzish
ko'nikmalarini rivojlantirishga qaratilgan maxsus tashkil etilgan nutq vaziyatlarida
yuzaga keladi. Bu muloqot paytida muzokara olib borish, suhbatdoshni savolga
tutish, birovning suhbatiga kirish, nutq odob-axloq qoidalariga rioya qilish,
hamdardlik bildirish, ishontirish, o'z nuqtai nazarini isbotlash ko'nikmalarini
rivojlantirishdir.
Dialogik nutqni rivojlantirishning samarali usuli bu turli xil o'yinlar
(syujetli-rolli, didaktik, tashqi o'yinlar, dramatizatsiya o'yinlari va dramatizatsiya
o'yinlari).
Rolli o'yinlar dialogik ko'nikmalarni shakllantirish va mustahkamlashga
yordam beradi. N.Ya.Mayilenko va N.A.Korotkovalarning fikriga ko'ra, o'yindagi
suhbatlar qanchalik boy va xilma-xil bo'lsa, bolalarning o'yin ijodkorligi darajasi
shunchalik yuqori bo'ladi. Shu bilan birga, bolalarda turli xil dialogik
eslatmalardan foydalanish, muloqotda o'zini tutish qoidalariga rioya qilish
qobiliyatlarini rivojlantirish o'yinning rivojlanishiga yordam beradi. O'yinda
bolalarning dialoglarini faollashtirish uchun sizga tegishli atributlar (o'yinchoq
telefonlari, radio, televizor, kassa va boshqalar) kerak.
Didaktik o'yinlar bolalar o'rgangan nutq ko'nikmalarini kuchaytiradi,
eshitganlariga tezkor munosabatda bo'lishni rivojlantiradi. Nutqni rivojlantirish
uslubida ko'plab didaktik o'yinlar ishlab chiqilgan (A.K.Bondarenko,
O.S.Ushakova va boshqalar): "Faktlar", "Qabul qilaman, rozi emasman", "Do'kon",
"Telefonda gaplashamiz", "Qo'g'irchoqni ziyorat qilish".
Dialoglarni o'z ichiga olgan ochiq o'yinlardan foydalanish foydalidir
("G'ozlar", "Oddiy ko'r odamning bufflari", "Kite", "Bo'yoqlar" va boshqalar). Ular
suhbatdoshga nutq so'zlash, sheriklarning so'zlari haqida mulohaza yuritish, o'z
nuqtai nazarini ifoda etish va savolni to'g'ri shakllantirish qobiliyatini kuchaytiradi.
O'yinlarni sahnalashtirish va dramatizatsiya o'yinlari bolalarni tanish matn
bilan birlashtiradi va syujet, o'yin harakatlarining ketma-ketligini tasavvur qiladi.
24

Ushbu o'yinlarda bola ertak qahramoni rolini o'ynaydi, o'z pozitsiyasini egallaydi
va shu bilan yoshga xos egosentrizmni engib chiqadi. Xuddi shu matnni turli xil
usullarda sahnalashtirish mumkin: o'yinchoqlar, qo'g'irchoqlar, rasmlar yordamida,
ekspresiv harakatlar va nutq orqali.
O'yinlarni sahnalashtirish yoshroq maktabgacha yoshdagi bolalar uchun
allaqachon mavjud bo'lib, ular dramatizatsiya uchun asos yaratadi, bunda bolalar
sherik bilan o'yin harakatlarini muvofiqlashtiradi va adabiy asarlardan olingan
dialoglarni mashq qiladi.
Bolalar va tengdoshlar o'rtasidagi muloqotni tashkil etishning yangi
shakllariga quyidagilar kiradi: kichik guruhlar bilan ishlash, aloqa maydonini
tashkil etish, e'tiborni jalb qilish va saqlashning intizomiy bo'lmagan shakllari,
o'yin uchun o'yin va kommunikativ motivatsiya.
Dialogni rivojlantirish usullari va usullari bu guruh suhbati, kooperatsiya
faoliyati (qo'shma rasm chizish, dastur, qurilish, badiiy ish).
Tengdoshlari bilan dialogni o'rgatish shakllaridan biri bu muloqotni
faollashtirish senariylari.
A.G.Arushanova bolalar suhbatlarining o'ziga xosligini o'rganib chiqib,
dialogni o'zlashtirish oddiy nutqning kompozitsion shaklini o'zlashtirishdan
ko'proq ekanligini ta'kidlaydi. Bu, birinchi navbatda, dialogik pozitsiyani
shakllantirish, sherikga nisbatan faol savol va javobgarlikni, o'rtoqni eshitish va
tushunish qobiliyatini, o'ziga va o'z faoliyatiga e'tiborini qaratish, suhbatdoshga
qiziqish va qiziqarli bo'lish qobiliyatidir. unga. Bola kattalar bilan suhbatlarning
namunalarini oladi. Maktabgacha yoshdagi bola kattalar bilan muloqotda juda erta
ko'rinmaydigan narsalar haqida gapirishni o'rganadi, haqiqiy vaziyatda, vaziyatdan
tashqari aloqani o'rganadi. Ammo paradoks shundaki, aynan kattalar bilan
muloqotda bolaning nutqi tengdosh bilan muloqotga qaraganda vaziyatni
kamaytiradi, qisqartiradi. Tengdoshlar bilan muloqot - bu haqiqiy bolalar nutq
faoliyatini rivojlantirish sohasi,
A.G.Arushanova bolalarning dialogik muloqotini rivojlantirishning asosiy
pedagogik shartlarini belgilaydi. Ular:
25

- rivojlanayotgan pedagogik muhit, aloqa maydoni;
- bolalar hayotini tashkil etish qoidalari;
- ona tilini o'qitishning noto'g'ri shakllari;
- e'tiborni jalb qilish va saqlashning intizomiy bo'lmagan usullari;
- hissiy qulaylik, guruhdagi ijodiy muhit.
Keling, ularni batafsil ko'rib chiqaylik:
Aloqa makonini tashkil etish.
Bolalar o'yinlar va uyushgan tadbirlar uchun kichik kichik guruhlar
tuzishlari kerak. Shu sababli, keng guruh xonasidan tashqari, kichik ustaxonalar,
mini teatr, mini kutubxona, badiiy studiya va hk. Modullar, katta molbertlar,
flanellegraf, magnit taxtalar va boshqalarga ega bo'lish maqsadga muvofiqdir.
Bolalar muloqot maydoniga joylashishlari uchun hayotni tashkil qilish
uchun tegishli qoidalar zarur :
- ofislardan mustaqil foydalanish motivatsiyasi;
- turli yoshdagi bolalarni spektakllarda, ochiq o'yinlarda birlashtirish;
- ota-onalarni bolalar bog'chasi hayotiga jalb qilish.
Bularning barchasi bolalarda mustaqillikni kuchaytiradi, ularning turli
yoshdagi odamlar bilan muloqot qilish tajribasini boyitadi (salomlashish, aylanib
chiqish, xayrlashish).
Sinfda o'rganish maktabgacha ta'lim muassasasining pedagogik
madaniyatining tarkibiy qismidir, bu erda muloqotning didaktik jihati ayniqsa aniq
namoyon bo'ladi. Bolalarni muloqotni faollashtirish stsenariylari janrida ona tilida
gapirishga o'rgatish maqsadga muvofiqdir. Stsenariylarda sinfdan tashqari o'quv
shakllari qo'llaniladi:
- o'qituvchi va bolalar o'rtasidagi "maktabdan tashqari" muloqot uslubi
(maxfiy, hazil, kulgi, so'z o'yinlari, aql-idrok, ko'ngil ochish);
- atrof-muhitni noto'g'ri tashkil etish (bolalarning stulda, stolda, gilamchada
shunday joylashishi, ular bir-birlarini ko'rishlari, tengdoshlari bilan erkin muloqot
qilishlari uchun).
Ammo asosiy narsa - bu bolalar faoliyati uchun ta'limiy bo'lmagan
26

motivatsiya. Ular ertak va hikoyalarni takrorlamaydilar, balki ularda o'ynashadi.
Ikkita va kichik kichik guruhlardagi didaktik o'yinlar bolalarning aloqa sheriklari
sifatida tajribasini boyitadi, ularning hissiy qulayligiga, shuningdek, til qobiliyatini
rivojlantirishga yordam beradi.
Bolalarning hissiy qulayligi e'tiborni jalb qilish va saqlashning intizomsiz
shakllari bilan osonlashadi :
- turli xil kutilmagan daqiqalar (harakatlanuvchi, suzuvchi, ovoz chiqaruvchi
o'yinchoqlar);
- eshitish (musiqa, qo'ng'iroq tovushlari, truba, qo'shiq aytish, pichirlash) va
vizual effektlar (ko'rsatgich sifatida chiroq, sehrli tayoq);
- tarbiyachi va bolalar kostyumining elementlari;
- voqea hodisasi (bolalar oldida o'qituvchini chizish, kiyinish, aloqa
maydonini tashkil qilish.
O'yin-dars shakli (frontal va kichik guruh) kichik maktabgacha yoshdagi (3-
5 yoshdagi) tengdoshlari bilan dialogni o'qitishning asosiy shakli sifatida
tanlangan. Sinf xonasida ikkita asosiy vazifa qo'yildi va hal qilindi:
1) tilni rivojlantirish sohasida - nutq e'tiborini, fonemik eshitish, nutqni nafas
olish, bolalarning artikulyatsiya apparatlarini rivojlantirish;
2) izchil nutq sohasida - tengdoshlari bilan o'yin va nutq aloqalarini
o'rnatish.
Ushbu vazifalar o'zaro bog'liqdir. Nutqning sog'lom madaniyatini tarbiyalash
bolalarning o'yin bilan o'zaro aloqasi shaklida amalga oshiriladi va bolalar
o'rtasidagi nutq va o'yin aloqalari muammoli nutq vaziyatlari yordamida
faollashadi.
27

II.BOB KUNDALIK MULOQOT JARAYONIDA, BOLALARNING
TURLI FAOLIYATIDA DIALOGIK NUTQNI O'RGATISH
2.1 Bolalar bilan suhbat - dialogik nutqni shakllantirishning
asosiy usuli
Maktabgacha yosh - bu bolaning nutq tilini faol ravishda o'zlashtirishi,
nutqning barcha jihatlari - fonetik, leksik, grammatik shakllanishi va rivojlanishi
davri. Ushbu yoshda bolalarning muloqot doirasi kengaymoqda. Mustaqil
bo'lishlari bilan, bolalar tor oilaviy aloqalardan chiqib, keng odamlar bilan,
ayniqsa, tengdoshlari bilan muloqot qilishni boshlaydilar. Muloqot doirasini
kengaytirish boladan asosiy vositasi nutq bo'lgan aloqa vositalarini to'liq
o'zlashtirishni talab qiladi. Turli xil muloqot jarayonida bola atrofdagi tabiiy,
ob'ektiv, ijtimoiy dunyoni yaxlitligi va xilma-xilligi bilan o'rganadi, o'zining ichki
dunyosini, "men" ini shakllantiradi va ochib beradi, jamiyatning ma'naviy va
moddiy qadriyatlarini tushunadi, oladi uning madaniy me'yorlari va urf-odatlari
bilan tanishib, boshqa odamlar doirasini egallaydi, o'zaro ta'sirning faol sub'ekti
sifatida bir vaqtning o'zida harakat qilish. Tug'ilgandan 7 yoshgacha bo'lgan davrda
bolaga undan doimiy hayot uchun foydalanadigan keyingi hayot uchun asoslar
qo'yilganiga shubha yo'q. Nutqi yaxshi rivojlangan bola atrofdagi dunyo bilan
bemalol muloqotga kirishadi. U o'z fikrlarini, istaklarini aniq ifoda etishi,
tengdoshlari, ota-onalari, o'qituvchilari bilan maslahatlashishi mumkin. Bolaning
noaniq nutqi u bilan muloqot qilishni qiyinlashtiradi va nutq terapevti, defektolog,
masalan, mutaxassislarning e'tiboriga muhtoj bo'lgan ko'plab komplekslarni
bolaning xarakteriga yuklaydi. U o'z fikrlarini, istaklarini aniq ifoda etishi,
tengdoshlari, ota-onalari, o'qituvchilari bilan maslahatlashishi mumkin. Bolaning
noaniq nutqi u bilan muloqot qilishni qiyinlashtiradi va bolaning xarakteriga
logoped, defektolog, masalan, mutaxassislarning e'tiboriga muhtoj bo'lgan ko'plab
komplekslarni yuklaydi. U o'z fikrlarini, istaklarini aniq ifoda etishi, tengdoshlari,
ota-onalari, o'qituvchilari bilan maslahatlashishi mumkin. Bolaning noaniq nutqi u
bilan muloqot qilishni qiyinlashtiradi va bolaning xarakteriga logoped, defektolog,
28

masalan, mutaxassislarning e'tiboriga muhtoj bo'lgan ko'plab komplekslarni
yuklaydi. psixolog va boshqalar. Rivojlanmagan nutqi bo'lgan bolada qiziqish
pasayadi, bu ayniqsa maktabgacha yoshga xosdir. Aloqa shaxsning ongini
rivojlantirish va shakllantirishga, uning dunyoni anglashiga, atrofdagi tabiiy,
ob'ektiv va ijtimoiy dunyoga insonparvarlik munosabatini tarbiyalashga
moslashgan madaniy vosita sifatida ishlaydi.
Aloqa boshqa aqliy jarayonlarga qaraganda erta sodir bo'ladi va barcha
faoliyat turlarida mavjud. Bu bolaning nutqi va aqliy rivojlanishiga ta'sir qiladi,
shaxsni umuman shakllantiradi. Kommunikativ nutqning boshlang'ich shakli
sheriklar tomonidan takroriy bayonotlar almashinuvi sifatida qaraladigan
dialogdir. Muloqotning dialogik shakli bilim va aqliy jarayonlarni faollashtirishga
yordam beradi. Maktabgacha tarbiyachi birinchi navbatda o'zlashtiradigan dialogli
nutq o'ziga xos xususiyatlarga ega bo'lib, nutq nutqida joiz bo'lgan lisoniy
vositalardan foydalanishda namoyon bo'ladi. Shu sababli, dialogik nutqni
rivojlantirish bolaning nutqini rivojlantirish jarayonida etakchi rol o'ynaydi.
Dialogik nutqni rivojlantirish shartlaridan biri bu nutq muhitini tashkil etish,
kattalarning bir-biri bilan, kattalar va bolalar, bolalarning bir-biri bilan o'zaro
aloqasi.
Kundalik muloqotda dialogik nutqni shakllantirishning asosiy usuli bu
o'qituvchining bolalar bilan suhbati (tayyor bo'lmagan dialog). Bu kundalik
hayotda o'qituvchi va bolalar o'rtasidagi nutqning eng keng tarqalgan, ommaviy va
universal shakli.
O'qituvchining bolalar bilan aloqasi maktabgacha bolalik davrida bolaning
muloqotdagi o'zgaruvchan ehtiyojlarini hisobga olgan holda qurilishi
kerak. Muloqot yosh va individual xususiyatlarini, har bir bolaning ehtiyojlarini,
uning qiziqishlarini, nutqni rivojlantirish darajasini hisobga olgan holda to'g'ri
tashkil etilishi kerak.
O'qituvchining bolalar bilan suhbati shundan keyingina guruhda xayrixohlik
muhiti yaratilganda, ularning hissiy farovonligi ta'minlanganda, kattalar va bola
o'rtasidagi shaxsga yo'naltirilgan o'zaro munosabatlar modeli ustun kelganda
29

ularga ta'sirchan ta'sir ko'rsatadi. Bunday holda, muloqotda asosiy narsa - bu
bolaning shaxsiyatini tushunish, tan olish va qabul qilishdir. Agar bola kattalarning
diqqatini, qiziqishini va xayrixohligini, qulayligi va xavfsizligini his qilsa, u katta
yoshdagilar bilan xohlasa aloqada bo'ladi.
Shuni esda tutish kerakki, tarbiyachi bola hayotida alohida o'rin tutadi. AN
Leont'ev o'qituvchini bolaning kichik, yaqin muloqot doirasi deb baholadi,
bolalarning o'qituvchiga munosabati qanchalik o'ziga xos ekanligiga, ularning
e'tiboriga qanchalik muhtoj ekanliklariga va ular o'z munosabatlarida uning
vositachiligiga qanchalik tez-tez murojaat qilishlariga e'tibor berishdi. bir-birlari
bilan. O'qituvchi bilan ishonchli munosabatlarda, bolalar hatto ota-onalari unga
o'zlarining tajribalari haqida aytib berishlaridan ko'ra ko'proq.
O'qituvchi bolalar bilan har qanday qulay sababga ko'ra, turli vaqtlarda
suhbatlashadi. Suhbat erkin muhitda bo'lib o'tadi, bola o'qituvchi bilan erkin
muloqot qiladi, undan so'raydi, biron bir narsa haqida gapiradi. O'qituvchining
nutqi turli xil shakllarda tuzilishi mumkin: savollar shaklida va tushuntirishlar
shaklida, ko'rsatmalar shaklida va tushuntirishlar shaklida.
Suhbat juda muhim. Uning yordami bilan siz bolaning nutqining barcha
jihatlariga ta'sir o'tkazishingiz mumkin: xatolarni tuzatish, to'g'ri nutq namunasini
berish, dialogik va monologik nutq qobiliyatlarini rivojlantirish.
Shaxsiy suhbatda bolaning e'tiborini nutqidagi individual xatolarga qaratish
osonroq. O'qituvchi bolalar nutqining barcha jabhalarini o'rganishi, kamchiliklarini
aniqlashi, bolani nima bilan mashq qilishini aniqlashi, uning qiziqishlari,
intilishlari, kayfiyatini bilib olishi mumkin.
Bolalar bilan suhbatlar individual va jamoaviy bo'lishi mumkin.
Masalan, bir qiz o'z quyonini guruhga olib keldi. U uyatchan va
jim. O'qituvchi uning oldiga kelib: "Uyingizda quyoningizni
ovqatlantirdingizmi?" - "Ha". - "Siz unga nima berdingiz?" - "Chagal". - “U choy
ichdi. Siz nima yedingiz? " - "Bulku". - "Va endi sizning quyoningiz nima
qilmoqda?" - "Uyqu". - "Shunday qilib, siz oq quyonni boqib, ularni birga
yotqizasiz."
30

Kollektiv suhbatda bir nechta bolalar yoki butun guruh ishtirok etadi.
Masalan , bir marta bolalar karahindiba terib, ularni vazaga solib
qo'yishgan. Kechqurun uydan chiqib, Yura guldasta oldiga bordi, unga qaradi, juda
hayron bo'lib, boshqa bolalarni chaqirdi: "Mana, qara, gullar yopiq!" "Ular
uxlashni xohlashadi", dedi Lyusi. "Yo'q, ular so'ndi", dedi yana bir qiz. Shunday
qilib, beixtiyor suhbat yuzaga keldi. Keyin o'qituvchi uni qo'llab-quvvatladi va
karahindiba nima uchun yopilganligini tushuntirdi. Ertalab, bolalar yana gullab-
yashnayotgan gullarni ko'rgach, suhbat davom etdi.
Guruh suhbati uchun eng yaxshi vaqt sayr qilishdir. Kechki va ertalab
soatlari shaxsiy suhbatlar uchun ko'proq mos keladi. Ammo har doim o'qituvchi
bolalar bilan gaplashganda, suhbat foydali, qiziqarli va tushunarli bo'lishi kerak.
Bolalar bilan suhbatlar qasddan yoki bilmasdan bo'lishi mumkin. Qasddan
suhbatlar tarbiyachi tomonidan oldindan rejalashtirilgan. O'qituvchi beixtiyor
suhbatlarni rejalashtirmaydi, ular bolalar yoki uning tashabbusi bilan yurish, o'yin
va rejim jarayonlarida paydo bo'ladi.
Bolalar bilan suhbatlar uchun o'qituvchi bolalar bog'chasi hayotining barcha
daqiqalaridan foydalanadi. Ertalab bolalar bilan uchrashish, o'qituvchi har bir bola
bilan suhbatlashishi, biron bir narsa haqida so'rashi mumkin (kiyimni kim tikdi? U
otasi va onasi bilan dam olish kunlari qaerga bordi? Qizig'i nima edi?).
Suhbatlarning mavzusi va mazmuni ta'lim vazifalari bilan belgilanadi va
bolalarning yosh xususiyatlariga bog'liq.
Yosh guruhda suhbatlar doirasi bolalarni o'rab turgan narsalar, ular bevosita
kuzatadigan narsalar bilan bog'liq: o'yinchoqlar, transport, ko'cha, oila.
O'rta va katta guruhlarda suhbat mavzusi bolalar atrofdagi hayot, kitoblar va
televizordan oladigan yangi bilim va tajribalar tufayli kengayadi. Bola bilan siz u
ko'rmagan narsalar haqida gaplashishingiz mumkin, lekin u kitoblarda nima
o'qilganligi, nima haqida eshitganligi haqida. Suhbat mavzusi bolalarning
qiziqishlari va ehtiyojlari bilan belgilanadi.
O'qituvchi bolalar nutqiga katta ta'sir ko'rsatadi. Shu munosabat bilan
tarbiyachi, avvalo, bolalarning yoshini hisobga olishi kerak.
31

O'qituvchi o'z nutqi bilan tarbiyalashi kerak. "Tarbiyachining ishonchi
iliqligidan iliq bo'lmagan so'zi kuchga ega bo'lmaydi" (K.D.Ushinskiy).
Siz mehrli, kichraytiruvchi qo'shimchalarni suiiste'mol qilmasligingiz kerak,
ayniqsa nutq mazmunan shaklga mos kelmasa ("Yurochka, siz o'zingizni yomon
tutasiz, men sizdan noroziman"). Bola nutq mazmunini va uning ohangini
tushunishi kerak. O'qituvchi o'z nutqida noaniqlik va beparvolikka yo'l qo'ymasligi
kerak. Bu hissiy, hayoliy, madaniy bo'lishi kerak. Joyda og'zaki folklor san'ati
asarlaridan foydalanish kerak: maqollar, maqollar, bolalar bog'chalari,
topishmoqlar.
Bolalar bog'chasida bolalarning birinchi kunlarida kichik guruhda individual
suhbatlar ustunlik qiladi. Bolani o'ziga yoqtirish, unga qiziqish juda
muhimdir. Tabiatning burchagidan jozibali o'yinchoqlar, yorqin rasmlar,
hayvonlardan foydalanishingiz kerak. O'qituvchi bolalarni jamoaga jalb qiladi,
ularni kattalarni va bir-birlarini tinglashni o'rgatadi va asta-sekin bolalar kichik
guruhlari bilan suhbatlarga o'tadi. Aloqa jarayonida ob'ektlarni sukut bilan
tekshirish, jim bolalarning so'rovlarini jimgina bajarish qabul qilinishi mumkin
emas.
O'qituvchi bolalarga umumiy savollar bilan murojaat qiladi. Bola har doim
ham butun guruhga qaratilgan nutqni o'ziga murojaat qilmaydi, shuning uchun siz
o'zingizning manzilingizni ko'rsatishingiz kerak ("Bolalar, menga keling. Va
Vanya, keling va Katya").
Suhbat davomida bolalarning xatti-harakatlariga qat'iy talablar
qo'yilmaydi. Kollektiv javoblar qabul qilinadi, bola suhbatdoshni to'xtatishi
mumkin, suhbatni o'rtadagi gapda tugatishi mumkin. Asta-sekin o'qituvchi
bolalarni so'zlarini to'xtatmasdan tinglashga, balandroq yoki jimroq gapirishga,
suhbatdoshga qarashga o'rgatadi.
O'rta guruhda va ayniqsa katta guruhlarda jamoaviy suhbatlar ustunlik qila
boshlaydi. Bolalar allaqachon o'qituvchi va o'rtoqlarini gaplarini to'xtatmasdan
tinglashni, gaplashish navbatini kutishni bilishadi; boshqalarni tinglash va uzoq
vaqt gaplashishga qodir. Ularning suhbatlari uzoqroq, chunki bilimlar zaxirasi
32

kattaroq va qiziqishlar kengroq. Agar yosh guruhlarda tarbiyachi asosan bolalarni
proaktiv bayonotlarga chorlasa, endi u bolalar nutqining mazmuniga, uning
to'g'riligiga ko'proq e'tibor beradi. Siz bolalar bilan ko'chada ko'rganlari, o'qigan
kitoblari haqida suhbatlashishingiz mumkin. Ular voqealar rivojini eslaydilar,
obrazli iboralar, taqqoslashlar, chiroyli tavsiflardan foydalanadilar.
Suhbat davomida bolalarning xatti-harakatlariga qo'yiladigan talablar tobora
ortib bormoqda: ular suhbatni to'xtata olmaydi va keta olmaydi; o'z navbatida
shoshilmasdan, xotirjam, aniq gapirish kerak.
Tarbiyachi bilan bevosita aloqada bolalarda ularning ongi, qiziqishlari va
bilim doirasi qanday kengayib borishini ko'rsatadigan ko'plab savollar
beriladi. Ularni kattalar hayoti, atrofdagi narsalar va tabiat juda
qiziqtiradi. O'qituvchi savollarni diqqat bilan tinglaydi va ularga aniq javob beradi,
ularning muhokamasini tashkil qiladi. Savollarga javob berayotganda, bolalar
tajribasiga, ravshanlikka tayanish kerak. Ba'zan, qo'pol so'zlar haqida istalmagan
savollar bilan, bu so'zning yaxshi emasligini qisqacha tushuntirgandan so'ng,
bolalarning e'tiborini boshqa narsaga yo'naltirish tavsiya etiladi. O'qituvchi
javobini bilmagan savollar mavjud. Bunday hollarda, u bu haqda o'qiganini va
keyingi safar sizga aytib berishini aytish kerak. Bolalar savollarining to'g'riligiga
e'tibor berish kerak.
Dialogik nutqni shakllantirish uchun og'zaki topshiriqlar usuli qo'llaniladi
(tarbiyachining yordamchisidan kublarni yuvish uchun latta so'rang, qo'shni
guruhga kitob olib boring va hokazo). Nutq odob-axloq qoidalarini rivojlantirishda
ushbu texnikaning ahamiyati ayniqsa katta. Dastlab, bunday topshiriqlarga eng
xushmuomala bolalar jalb qilinadi, asta-sekin esa kamroq. O'qituvchi bolalar
takrorlashi mumkin bo'lgan og'zaki so'rovning namunasini taqdim etadi. "Ira,
iltimos, Anna Ivanovnaning oldiga borib:" Anna Ivanovna, agar siz uchun qiyin
bo'lmasa, havzadagi suvni bizga almashtiring, biz kubiklarni yuvamiz ", deb
ayting. Muloqot tajribasi to'planib, modelga bo'lgan ehtiyoj yo'qoladi va bolaning
o'zi tegishli formulani tanlaydi.
33

Katta maktabgacha yoshdagi dialogik nutqni rivojlantirish uchun
birgalikdagi faoliyat katta ahamiyatga ega. Uning jarayonida ko'rsatmalar berish,
muhokama qilish, kelishish, harakatlarni baholash vazifalari paydo bo'ladi. Aloqa
o'rnatiladi va o'zaro bog'liqlik saqlanadi, fikr va g'oyalar almashinuvi amalga
oshiriladi, o'zaro tushunish paydo bo'ladi va faollik rag'batlantiriladi. Shu bilan
birga, dialogik nutqni rivojlantirishning asosiy shartlari bolaning o'zi tashabbusi va
faolligi bo'lib, ular har tomonlama rag'batlantirilishi va rag'batlantirilishi
kerak. Bolalarning birgalikdagi faoliyatining dialogik nutqqa ta'siri, agar uning
muvaffaqiyati muloqot qilish va muzokara olib borish qobiliyatiga bog'liqligini
ko'rsatsa, sezilarli darajada oshishi aniqlandi. Birgalikdagi faoliyat bolalarning
dialogik ko'nikmalarni o'zlashtirish zarurligini anglashiga yordam beradi va shu
sababli ularni rivojlantiradi.
Bolaning haqiqiy ijtimoiy amaliyoti - bu o'yin (A. V.
Zaporozhets). Ma'lumki, o'yinda ikki turdagi munosabatlar rivojlanadi:
a) haqiqiy bolalar munosabatlari va
b) o'yin munosabatlari.
O'zaro munosabatlarning har ikkala turi dialogik aloqani o'z ichiga oladi va
hatto o'rta guruhda ham o'yinlarda monologik qo'shimchalar bilan dialoglar
kuzatiladi.
Bolalarga o'yinda qanday qilib muloqot qilishni o'rgatish uchun siz
quyidagilardan foydalanishingiz mumkin:
 o'qituvchi tomonidan taklif qilingan o'yin vaziyatlarini suhbatlari -
munozaralari;
 bolalarning muloqotini aks ettiruvchi badiiy asarlar mazmuni bo'yicha
suhbatlar;
 dramatizatsiya o'yinlari va ular haqidagi suhbatlar,
 qo'shma tadbirlarda ishtirok etish va uni tashkil etish va natijalarini
muhokama qilish.
Dialogik nutqni rivojlantirishning samarali usuli didaktik o'yin. Yosh
guruhlarda xayoliy o'yinchoqlar bilan o'yinlar ayniqsa foydalidir. O'qituvchi
34

dramatizatsiyalarni o'ynaydi (qo'g'irchoq, ayiq, Dunno bilan) va personaj nomidan
suhbat o'tkazadi. Ssenariylar uchun uchastkalar bolalar hayotidan, bolalarga yaxshi
ma'lum bo'lgan badiiy asarlardan olingan.
Metodikada nutqni kompleks rivojlantirishga qaratilgan ko'plab didaktik
o'yinlar ishlab chiqilgan. Dialogik nutqni o'rgatish vazifalari nutqning so'z
boyligini, grammatik va fonetik jihatlarini rivojlantirish vazifalari bilan birgalikda
hal etiladi.
Dialoglarni o'z ichiga olgan ochiq o'yinlardan foydalanish foydali ("G'ozlar-
oqqushlar", "Oddiy ko'r odamning bufflari", "Fanta", "Bo'yoqlar", "Kite" va
boshqalar). Ular suhbatdoshga nutq so'zlash, sheriklarning so'zlari haqida
mulohaza yuritish, o'z nuqtai nazarini ifoda etish va savolni to'g'ri shakllantirish
qobiliyatini kuchaytiradi.
Dialogik nutqni maqsadga muvofiq o'rgatish maxsus tashkil etilgan nutq
vaziyatlarida yuzaga keladi. Ular muloqot paytida muzokara olib borish,
suhbatdoshni savolga tutish, birovning suhbatiga kirish, nutq odob-axloq
qoidalariga rioya qilish, hamdardlik bildirish, ishontirish va o'z nuqtai nazaringizni
isbotlash ko'nikmalarini rivojlantirishga qaratilgan.
2.2 Suhbat dialogik nutqni o'rgatish usuli sifatida
Suhbat - bu o'qituvchi va butun bolalar guruhi o'rtasida ma'lum bir masalaga
bag'ishlangan uyushgan suhbat.
Suhbatda o'qituvchi:
1) bolalar tajribasini, ya'ni bolalar o'qituvchi rahbarligida va oilada va
bolalar bog'chasida olib borilgan kuzatuvlar davomida odamlar va tabiat
to'g'risidagi g'oyalarni va bilimlarni aniqlaydi va soddalashtiradi;
2) bolalarda atrof-muhitga to'g'ri munosabatni tarbiyalaydi;
3) bolalarni suhbat mavzusidan chalg'imasdan, maqsadga muvofiq va izchil
fikrlashga o'rgatadi;
4) sizni o'z fikrlaringizni sodda va aniq ifoda etishga o'rgatadi. Bundan
tashqari, suhbat davomida o'qituvchi bolalarni barqaror e'tiborga, boshqalarning
35

nutqini tinglash va tushunish qobiliyatiga, savolga zudlik bilan javob berish
istagini cheklashga, qiyinchilikni kutmasdan, baland ovozda va etarlicha aniq
gapirishga odatlantiradi. hamma eshitsin.
Suhbatlarda bolalar maktabda o'rganish uchun zarur bo'lgan bilim, ko'nikma
va malakalarni egallaydilar. Suhbatlar bolalarning har xil faoliyatiga va ularning
xulq-atvoriga katta ta'sir ko'rsatadi. Shunday qilib, oila, onaning ishi haqida
suhbatlardan so'ng, bolalar yaqinlariga nisbatan munosabatlarini samarali
ko'rsatishga intilishadi. "Menga onamga nima berishni maslahat bering, u yaqinda
tug'ilgan kunini kutmoqda", - qiz shu suhbatlardan biridan keyin o'qituvchiga
murojaat qiladi. Suhbatlarning mazmuni bolalarni atrofdagi haqiqat bilan
tanishtirish uchun dasturiy materialdir: kundalik hayot, odamlar ishi, ijtimoiy hayot
voqealari, tabiat hayoti, shuningdek bolalar bog'chasidagi bolalar faoliyati
(o'yinlar, mehnat, o'zaro yordam, va boshqalar.).
Suhbatlashish uchun dastur materialini tanlashda guruh bolalarining shaxsiy
tajribasi, ularning g'oyalari va bilimlari zaxirasini hisobga olish kerak, chunki
bolalar ozmi-ko'pi aniq bo'lsa suhbatda faol ishtirok etishlari mumkin. va suhbat
mavzusi haqida turli xil fikrlar. "Bolaga nimani ta'riflashiga, nimaga hukm
qilishiga yo'l qo'ymaslik kerak, u etarli, to'liq va aniq assimilyatsiya qilingan
ma'lumotlarga ega emas", deb yozgan EI Tixeva. Bolaning kuzatuv, faoliyat yoki
fantastika orqali olgan shaxsiy tajribasi suhbat qurish va bolalarga yangi bilimlarni
berish uchun material bo'lib xizmat qiladi.
Suhbat o'tkazish tarbiyachidan tayyorgarlikni talab qiladi. Keyingi ishni
rejalashtirish bilan o'qituvchi boshqalar bilan tanishish uchun qanday dastur
materialini bolalarga suhbatda berish maqsadga muvofiqligini belgilab
beradi; unda boshidan oxirigacha butun darsning ketma-ket ketishi uchun reja
tuzish kerak. Bolalarning e'tiborini tezda to'plash va yaqinlashib kelayotgan darsga,
faol aqliy faoliyatga qiziqish uyg'otish va ularning hissiyotlariga ta'sir o'tkazish
uchun suhbatni qanday boshlash haqida o'ylashingiz kerak. Bunday hissiy vosita
sifatida siz bolalar uchun yangi bo'lgan rasm, topishmoq, suhbat mazmuni bilan
bevosita bog'liq she'rdan foydalanishingiz mumkin.
36

Suhbat davomida tarbiyachining ushbu darsdagi asosiy uslubiy texnika
bo'lgan savollari mo'ljallangan mavzuning mazmunini ochib beradi va bolalar
fikrlarini yo'naltirib, ularni to'g'ri javob berishga o'rgatadi. O'qituvchi o'z
savollarining mazmuni va so'zlarini hamma bolalar uchun tushunarli bo'lishi uchun
o'ylashi kerak.
To'g'ri javobga erishish uchun siz savolni aniq qo'yishingiz va bolalardan
ular biladigan, ular haqida har qanday hukm chiqarishi mumkin bo'lgan aniq
faktlar va hodisalar haqida so'rashingiz kerak.
O'zining savollari bilan tarbiyachi bolalar fikrlarini muhim, xarakterli
alomatlar va hodisalarga yo'naltirishi kerak. Siz bolalarga o'zlariga qodir
bo'lmagan, shuningdek fikrni faollashtirishga hissa qo'shmaydigan savollarni
berolmaysiz. Shu nuqtai nazardan qaraganda, besh-olti yoshli bolalarga bunday
savollarni bermaslik kerak: sigirning necha oyog'i bor? Mushukning necha ko'zlari
bor? Quyonning qancha qulog'i bor? va h.k.
Birinchidan, bolalar buni yaxshi bilishadi;
ikkinchidan, oyoqlar, quloqlar, ko'zlar va dumlar soni haqida gapirish
bolalarning hayvonlar haqidagi bilimlariga hech narsa qo'shmaydi.
Axir, barcha hayvonlar bir xil sonda oyoq, quloq va boshqalarga ega. Bir
hayvon boshqasidan tana a'zolari soni bilan emas, balki o'ziga xos fazilatlari,
turmush tarzi, odatlari bilan farq qiladi. Quyonning quloqlari uzun; mushukning
quloqlari kichkina, tik; sincapda quloqlarning uchlarida pushti bor.
Suhbatda savollardan tashqari ko'rsatmalar, tushuntirishlar, hikoya,
umumlashtirish, o'qituvchining o'zi javoblari kabi usullardan
foydalaniladi. Ko'rsatmalar katta tarbiyaviy va tarbiyaviy ahamiyatga ega. Avvalo,
ular bolalarni tarbiyalaydigan suhbatning aniq tashqi tashkilotini o'rnatishga
yordam beradi. Ko'rsatmalar bayonning tartibi va qoidalarini belgilaydi,
bolalarning e'tiborini savolning mazmuniga qaratadi ("Javob berishdan oldin
yaxshilab o'ylab ko'ring"). Ko'rsatmalar bolalar nutqini aniqlashtirishga ham
tegishli .
37

Suhbatga rahbarlik qilib, bolalarning individual xususiyatlarini, turli
darajadagi faoliyatni hisobga olish kerak. Ba'zi bolalar juda faol, har qanday
savolga tezda munosabatda bo'lishadi va har doim to'g'ri javob
berishadi. Boshqalar jim, o'z tashabbusi bilan suhbatga kirishmaydi. Bolalarning
katta qismi tinglashadi, lekin turli sabablarga ko'ra gapirmaydilar: uyatchanlik va
izolyatsiya tufayli, o'z-o'zini hurmat qilish darajasi oshganligi sababli (ular
boshqalardan ko'ra yomonroq gapirishga qo'rqishadi), nutq etishmovchiligi
sababli. Bundan tashqari, guruhda beqaror e'tiborga ega, ufqlari cheklangan bolalar
bor.
Suhbatni olib borishda o'qituvchining vazifasi barcha bolalarning o'zlariga
berilgan savollarni muhokama qilishda faol ishtirok etishlarini ta'minlashdir. Savol
hammaga beriladi, faqat bolalarning faol qismiga murojaat qilish
noto'g'ri. Uyatchan bolalarga oddiy savol berish va ularning gaplarini qo'llab-
quvvatlash orqali yordam berish kerak. Uyatchang bolalarni oldindan suhbatga
tayyorlash mumkin. Siz beparvo va o'ynoqi bolalarga ham yondashuvni topishingiz
kerak: ehtimol yaqinroq o'tirib, savollar bilan ularga tez-tez murojaat qiling va
ularning fikrlarini tinglang, ma'qullang. Nutqida nuqsoni bo'lgan bolalar alohida
e'tibor talab qiladi. Nutq yanada mukammal bo'lguncha ularni umumiy
suhbatga jalb qilmaslik kerak . Shu munosabat bilan guruhning qolgan bolalari
o'rtoqlariga nisbatan xotirjam, xayrixoh munosabatda bo'lishlari kerak.
Bolalarning individual xususiyatlari bitta va bitta savolni turli yo'llar bilan
qo'yishga majbur qiladi: kimdir uchun - xulosa chiqarishni talab qiladigan
formulada, fikrni uyg'otadi; kimdir - so'rov shaklida.
Suhbatdagi bolalarning nutq faoliyati uning samaradorligi ko'rsatkichlaridan
biridir. O'qituvchi jamoaviy suhbatda imkon qadar ko'proq bolalar ishtirok
etishiga intilishi kerak . Bolalar va kattalar - nutq aloqasi, odob-axloq qoidalariga
rioya qilishlari kerak . Bolalar - birma-bir javob berishlari, ma'ruzachining
so'zlarini to'xtatmasligi, jim turishi, o'zini tuta olishi, ovozini
ko'tarmasligi, xushmuomalalik formulalaridan foydalanishi kerak . O'qituvchi
savolni to'g'ri tuzishi va berishi, javob berayotgan bolani alohida ehtiyojsiz
38

to'xtatmasligi, adashgan kishiga yordamga kelishi, ko'rsatma nutqini kuzatishi,
bolalarga suhbat o'tkazish qobiliyatini o'rgatishi kerak.
Biroq, dialogik nutqni takomillashtirish va uning uyg'unligini rivojlantirish
uchun bolalarni batafsil, maqsadga muvofiq bayonotlarga undash kerak. Bunga
mantiqiy fikrlashni faollashtiradigan, faktlarni taqqoslashni, taqqoslashni
rag'batlantiradigan va bolani bitta gap bilan emas, balki butun bayonot bilan javob
berish zarurati oldiga qo'yadigan, uning fikrini rivojlantiradigan va asoslab
beradigan qidiruv savollari yordam beradi. Shu munosabat bilan, reproduktiv va
qidiruv savollarining eng maqbul nisbatlarini ta'minlash, suhbatning mavzusi va
mazmuniga, umumlashtiriladigan bilimlarning hajmi va murakkabligiga qarab
ikkinchisining rolini kuchaytirishi maqsadga muvofiqdir.
Suhbatning samaradorligi ko'p jihatdan o'qituvchining bolalarga maqsadli
rahbarlik qilish, bolaning fikrini yo'naltirish va nutq faoliyatini faollashtirish
qobiliyatiga bog'liq.
Vizual materiallar bolalarni vaqtidan oldin chalg'itmasligi uchun oldindan
tayyorlanadi va saqlanadi. Darsda ko'rgazmali vosita sifatida ishlatiladigan mavzu
suhbatning dasturiy materialini aniq aks ettirishi kerak.
Mashg'ulot oxirida suhbat mazmunini mustahkamlash yoki uning bolalarga
hissiy ta'sirini kuchaytirish foydalidir. Buni turli xil usullar bilan amalga oshirish
mumkin, ya'ni:
 o'qituvchi suhbat mazmunini eng muhimni takrorlagan holda qisqa
yakuniy hikoyada taqdim etadi;
 suhbat oxirida xuddi shu dastur materialida didaktik o'yin o'tkaziladi
(buning uchun 3-5 daqiqa vaqt ajratiladi);
 bolalarga tanish she'rni o'qish yoki mazmunan suhbat mavzusiga
o'xshash qo'shiq kuylash taklif etiladi;
 badiiy hikoyani o'qishingiz mumkin.
Yosh guruhda darslar o'yin shaklida mashq qilinadi, bu erda bolalarning nutq
faoliyati (savollarga javob berish) asosiy o'rinni egallaydi. Bular qo'g'irchoq bilan
didaktik o'yinlar bo'lib, ular o'qituvchining qo'g'irchoq ishtirokida kichik spektakl
39

o'ynashidan iborat, masalan, yangi qo'g'irchoq bilan tanishish, qo'g'irchoqni
davolash, qo'g'irchoqni sayr qilish uchun yig'ish va h.k. , o'zingizning
sharhlaringiz; bolalar xorda va birma-bir javob berishadi. Ushbu suhbat shakli
bolalarning qiziqishlariga mos keladi va bolalar nutqini faollashtirishning eng
yaxshi vositasi bo'lib xizmat qiladi.
Uslubiy jihatdan kattalar va bolalar nutqi o'rtasidagi munosabatlar masalasi
muhimdir. Kuzatishlar shuni ko'rsatadiki, ko'pincha o'qituvchining nutq faoliyati
boladan ustun turadi. Ba'zida o'qituvchilar savol berishda bolalarga diqqatni
jamlash va o'ylash imkoniyatini bermaydilar, ular o'zlari javob berishga
shoshilishadi, masalan, ekskursiyada kuzatganlari haqida gapira
boshlaydilar. Bolalarda passiv tinglashdan boshqa iloj yo'q. Boshqa tomondan,
bolalar javoblarni to'g'rilash uchun katta kuch sarflashlari evaziga
"chalinadi". Suhbatning samaradorligi ko'p jihatdan o'qituvchining bolalarga
maqsadli rahbarlik qilish, bolaning fikrini yo'naltirish va nutq faoliyatini
faollashtirish qobiliyatiga bog'liq.
Metodika suhbat sinflarining qaysi yosh guruhlarida o'tkazilishini
belgilaydi. Kichik maktabgacha yosh uchun suhbat-suhbat tajriba orttirish
jarayonida qo'llaniladi. Suhbat o'yinchoqlarni, rasmlarni tekshirish bilan birga
keladi.
O'rta maktabgacha yoshdagi suhbatlar asosan yangi bilimlarni egallashga,
kuzatuvlarga (narsalardan, kiyimimizdan, yuvadigan idishlarimizdan) va
ekskursiyalardan (pochtachi nima qiladi) hamroh bo'ladigan suhbatlardan
foydalaniladi. Katta maktabgacha yoshda barcha turdagi suhbatlar o'tkaziladi.
2.3 Bolalar va tengdoshlar o'rtasidagi muloqotni rivojlantirish
Muloqot nafaqat nutqning savol-javob shakli, balki suhbat suhbatdoshlar
o'rtasidagi shaxsiy, sheriklik munosabatlarini nazarda tutadi. Shuning uchun,
suhbatning yana bir turi tabiiy ravishda paydo bo'ladi, ya'ni. kichik nutq,
ya'ni shaxsiy ahamiyatga molik mavzular bo'yicha erkin muloqot, fikr va
40

hissiyotlarning erkin almashinuvi, kattalar esa boladan "yuqoriroq" emas, balki
qiziqarli, yoqimli suhbatdosh, sherik pozitsiyasini egallaydi.
Suhbatni jonli va yoqimli qilish uchun bolalarga kulgili she'rlar, ertaklar
o'qiladi va ular bilan rasmlarga qarashadi. Demak, bu holda suhbatning maqsadi
bolalarning bilimlarini sinash emas, balki hissiyotlarni almashish, g'oyalar,
tajribalar, o'z fikrini bayon qilish, mulohaza yuritish.
Suhbat bilan chambarchas bog'liqdir qo'shma rivoyat, dialogik nutqni
rivojlantirish usuli sifatida qo'shma og'zaki ijodkorlik (kattalar bilan qo'shma
hikoya va bolalarning qo'shma hikoyasi).
Voyaga etgan kishi bilan birgalikda hikoyani bayon qilishda quyidagi usul
qo'llaniladi: kattalar gapni boshlaydilar, bola esa uni to'ldiradi. Bu bir xil dialog
bo'lib chiqadi. Ushbu uslub buyumlar va o'yinchoqlarni tasvirlashda, shuningdek
rasm, o'yinchoq, rasmlar seriyasi, o'yinchoqlar to'plami, bolalar bog'chasi, sof ibora
va boshqalar haqida hikoyalar tuzishda keng qo'llaniladi.
O'qituvchi va bolalarning motivlari ko'pincha mos kelmaydi. Masalan,
bolalarga ertak aytib berishni o'rganishimiz kerak. Va bolalar qiziqmaydi. Ular
buni xohlamaydilar. Rag'bat yo'q. Ammo endi siz pedagogik jarayonni tikladingiz
va bolalarni ertak o'ynashga taklif qildingiz. Bolalarga ajoyib liboslar
elementlarini, "sehrli tayoqchani" namoyish eting. Va bir zumda kommunikativ
vaziyatning ma'nosi o'zgaradi. Bu endi takrorlash uchun dars emas, balki bolalar
uchun qiziqarli narsa: kiyinish, sahna ko'rinishi, o'ynash. Bolalar hamma
ko'radigan o'yinchoqni tasvirlashga qiziqmaydi. Tavsifni qiziqarli qilish uchun siz
ushbu texnikadan foydalanishingiz mumkin: hayvonlar maqtanishadi, ulardan
qaysi biri chiroyli, kim nafisroq kiyingan.
Dramatizatsiya texnikasi yuqori rag'batlantiruvchi xususiyatga ega bo'lib,
uni rasm chizishda, ertak aytib berishda va rasm tuzishda foydalanish
mumkin. Bolalar dandelionda, qanday qilib chizilgan qor parchasida qanday
puflashlarini bajonidil tasvirlaydilar; Ilovalar uchun berryni "iste'mol
qiling"; Echki onasini kutayotganda "pirog pishiring"; "Kimning qayig'i?"
Rasmidagi Tanya singari "velosipedda boring". So'zlar va ekspresiv harakatlarning
41

o'zaro bog'liqligi bolalarning gaplarini tuzilishini tartibga soladi, nutqni dinamik
qiladi.
Tengdoshlar bilan muloqot qilish, shuningdek, bolalar tomonidan hikoyani
birgalikda tuzish usuli bilan xizmat qiladi: bitta bola hikoyani boshlaydi, ikkinchisi
uni davom ettiradi va uchinchisi tugaydi. Bolalar o'zlari sheriklarni tanlaydilar,
mazmuni, hikoyalar ketma-ketligi to'g'risida kelishadilar. Bu rasmga asoslangan
insho, bir qator rasmlar, o'yinchoqlar to'plami, bolalar bog'chasi bo'lishi
mumkin. Hikoyalarni yozib olish va bolalarning og'zaki ijodiyoti albomi uchun
mo'ljallangan bo'lishi mumkin. Bolalar suhbati uchun asos yaratadigan ajoyib
texnika - bu hikoyalar uchun rasmlarni birgalikda chizish.
Dialogik nutqni rivojlantirish uchun kooperativ turidagi tadbirlar, birinchi
navbatda, bolalar birgalikda sub'ekt-o'yin muhitini yaratadigan, mavzu bilan
chiqadigan va syujetni, aktni ishlab chiqadigan ijodiy syujet-rol o'yinidir. rolga
asoslangan dialoglarni olib boradi va bu jarayonda turli xil haqiqiy munosabatlarga
kirishadi.
Biz rolli o'yinlarni rivojlantirishni bolalarning kommunikativ
kompetentsiyasining ko'rsatkichi deb bilamiz. Biroq, rolli o'yin bolalarning
kommunikativ o'z-o'zini faoliyati sohasi sifatida sheriklar, mavzular va o'yin
harakatlarini tanlashda ularning erkinligini taxmin qiladi va kattalarning faqat teng
huquqli sherik rolida ishtirok etishiga imkon beradi. Shuning uchun qo'shma
syujetli-rolli o'yin nutq aloqasini o'rgatish vositasi sifatida harakat qila olmaydi.
Dialogli aloqa ijodiy o'yinlarda kattalarning o'rganishi natijasida emas, balki
o'z-o'zini rivojlantirish natijasida rivojlanadi. Bunday o'z-o'zini rivojlantirish
mexanizmi bolalar uchun mavjud bo'lgan aloqa vositalari va ularning o'yin
samaradorligi uchun ob'ektiv talablar o'rtasidagi ziddiyatlarning paydo bo'lishi va
hal etilishidir. O'yinni yaxshi ko'radigan bolalar o'zlari ehtiyoj sezadigan yangi
aloqa vositalari va usullarini o'zlashtiradilar.
Shu sababli, syujetli-rolli o'yinda dialogik muloqotni rivojlantirish mumkin,
lekin to'g'ridan-to'g'ri emas, balki sub'ektni o'ynash muhitini yaratish, bolalarning
atrof-muhit haqidagi bilimlarini boyitish (birinchi navbatda, ijtimoiy haqida) orqali
42

o'yinning o'ziga rivojlanuvchi ta'sir o'tkazish orqali. munosabatlar), kattalarning
bolalar o'yinlarida sherik sifatida ishtirok etishi orqali.
Voyaga etgan odamning bolalarning kommunikativ faoliyatiga faol ta'siri va
shuning uchun dialogik nutqni takomillashtirish uchun teatr o'yinlari, ochiq havoda
o'yinlar va qoidalar bilan o'yinlar ko'proq mos keladi.
Teatr o'yinlarini shartli ravishda ikkita kichik guruhga bo'lish mumkin: teatr
o'yinlari va havaskor rol o'yinlarida teatrning turli elementlari. Birinchi kichik
guruh o'yinlari tomoshabinga yo'naltirilganligi va harakatning estetik qiymatiga
yo'naltirilganligi bilan ajralib turadi. Ikkinchi kichik guruh o'yinlari o'zlari uchun
"o'yin-kulgi uchun" o'ynaladi, tomoshabinni nazarda tutmaydi va estetik
ekspresivlikka intilmaydi.
Tengdoshlar bilan aloqani rivojlantirish uchun o'yinlarning ikkala kichik
guruhlari ham muhimdir.
Spektaklni tayyorlashda bolalarning nutqi va harakatining ifodaliligiga katta
e'tibor beriladi. Diktsiya, intonatsiya, nutq hajmi, sherik bilan o'yinning o'zaro
ta'siri usullari ishlab chiqilmoqda. Rolni o'z zimmasiga olgan holda, bola o'zining
egosentrik pozitsiyasidan uzoqlashadi.
Bolalar havaskor teatr o'yinlarida tashkil etilgan teatr o'yinlarida qatnashish,
ertaklarga asoslangan rolli dialoglarni namoyish etish, qo'g'irchoqlar, kostyumlar
va bezak elementlaridan foydalanish tajribasidan foydalanadilar. Shu bilan birga,
ertak syujeti va spektaklni birgalikda ijro etish tajribasi bolalarga o'zaro aloqalarni
o'rnatishga, rollarga asoslangan dialog uchun nusxalarni izlashga, konsertda
harakat qilishga va bir-birlari bilan muloqot qilishdan quvonch olishga imkon
beradi. Birgalikda mustaqil teatr o'yinlarini tashkil etishda kattalarning roli
bevosita emas, balki vositachilik qiladi.
Qo'g'irchoqlar bilan o'ynashda bolalar ko'proq sheriklariga murojaat qilib,
ko'proq mustaqillik ko'rsatishlari va ko'proq gapirishlari kuzatilgan. Kiyinish bilan
o'yinlarda bolalar o'zlarini ko'proq hayratda qoldiradilar va o'zlari uchun
gapirishadi. Biroq, o'qituvchining aralashuvi bilan ular tezkor rollarga asoslangan
43

dialoglarda faol ishtirok etadilar, obrazni ifodalash vositalarini izlashda tasavvurni
namoyish etadilar.
Xalq pedagogikasi tayyor syujet asosida dramatizatsiya o'yini sifatida
qurilgan va belgilarning turli xil dialoglarini o'z ichiga olgan ko'plab ochiq
o'yinlarni biladi. Bular "G'ozlar-oqqushlar", "Bo'yoqlar", "Biz qaerda edik - biz
aytmaymiz, lekin nima qildik - ko'rsatamiz", "Bog'bon" va boshqalar.
Xalq o'yinlarida bolalar va tengdoshlari o'rtasida dialogik aloqalarni
o'rnatishning turli usullari qo'llaniladi.
Masalan, sherigiga e'tibor qaratish, uning ovozini tinglash va eshitish
zarurati, nutqi, ko'zlariga qarash. Bular "Ovoz bilan taxmin qiling" (qo'ng'iroq
qilgan ovoz bilan taxmin qiling) kabi o'yinlar; "Nima o'zgardi?" (sherikning
ko'rinishini diqqat bilan ko'rib chiqing va eslang va uning tashqi qiyofasida qanday
o'zgarishlar yuz berganligini taxmin qiling).
Sherikka yo'nalishni yaratish maqsadlari salomlashish, xayrlashish,
emaklash marosimlari (formulalari) qo'yiladigan o'yinlardir, masalan:
- G'ozlar, g'ozlar!
- Xa, xa, xa!
- Ovqatlanishni xohlaysizmi?
- Ha, ha, ha va boshqalar.
Qo'shma vizual faoliyat, dizayn, qo'l mehnati bolalar o'rtasida dialogik
aloqalarni o'rnatish uchun keng imkoniyatlar yaratadi. Va bola individual ishlarni
bajarganda ham, u o'zining harakatlarini sharhlaydi, qo'shnilariga undovlar,
undovlar bilan murojaat qiladi, keng hissiyot palitrasini ifodalaydi va sherikning
o'xshash ko'rinishlari shaklida javob topadi. Badiiy studiyadagi vizual tadbirlar
bolalarda tegishli bo'lish tuyg'usini shakllantiradi
go'zal, qiziqarli, hayajonli, estetik tuyg'ularni uyg'otadi va ushbu tajribalar
almashinuvi uchun sharoit yaratadi.
Shu bilan birga, vizual faoliyat - bu birinchi navbatda individualdir, unda
bolalar o'z munosabatini, individual qarashlarini, o'zlarining dunyoqarashlarini
bildiradilar. Bu avvalo san'at darslarini qadrli qiladi. Shu sababli, tengdoshlar bilan
44

muloqotni rivojlantirish uchun ushbu darslarni, birinchi navbatda, jamoaviy,
qo'shma qilib o'tkazmaslik kerak. Tengdoshlarning mavjudligi va ular bilan
suhbatlashish imkoniyati allaqachon dialogik muloqotni rivojlantirish shartidir,
ammo umumiy mahsulotni yaratishda o'zaro munosabat sifatida emas, balki
umumiy ijodiy muhitda birgalikdagi tajriba, hamdardlik sifatida.
45

Xulosa
Bolalar umumiy mahsulotni yaratishda va uni yaratish jarayonida o'zaro
aloqada bo'lganda, vizual faoliyat qo'shma bo'lishi mumkin: individual individual
asarlarning umumiy paneli (alohida uylardan yaratilgan bayram ko'cha; alohida
daraxtlardan tashkil topgan qish o'rmoni va boshqalar). ); umumiy ish (masalan,
"Ertaklar qal'asi": har bir bola bir qismini bo'yab, bir varaqda, bitta molbertda
ishlagan belgilar chizgan). So'ngra aksiya sifatida tasvir individual ravishda amalga
oshiriladi va bitta makonda bitta syujetning yaratilishi ushbu yangi yaxlitlikni
muhokama qilish, mulohaza yuritish, muloqot qilish uchun asos yaratadi.
Yana bir bor ta'kidlab o'tamiz: vizual faoliyat badiiy ijodning bir shakli
sifatida xayoliy fikrlash, xayoliy ko'rish, his-tuyg'ular, har bir bolaning shaxsiy
pozitsiyasining individual namoyon bo'lishini taxmin qiladi va o'zaro ta'sirni
qanday o'rnatishni o'rganish maqsadlariga bo'ysunmasligi kerak.
Bolalarning vizual ko'nikmalarini ular "Yodda tuting va chizish" (stenddagi
rasmlar, dramatizmdagi belgilar, qutidagi narsalar to'plami va hk) kabi jamoaviy
tadbirlarda qo'llashlari mumkin. Ammo bu holda rasm chizish, belgilash, fazoviy
modellashtirish vositasi sifatida emas, balki sxematik tasvirlash usuli sifatida
ishlaydi.
Ushbu funktsiyada rasm chizilgan qo'shma uchastkalarni shakllantirish
metodikasi sifatida ishlatilishi mumkin, sxema bo'yicha, bir qator sxematik
tasvirlar bo'yicha, ismlarni umumlashtirish, ko'pburchak, bitta tuzilma, bitta ildiz
haqida bilimlarni aniqlash vositasi sifatida. so'zlar, antonimlar va boshqalar. Shu
bilan birga, tengdosh bilan muloqot qilish uchun shart quyidagicha yaratiladi: bir
varaqqa birgalikda chizish; rasmlar takrorlanmasligi uchun chizish. Ushbu
texnikani didaktik o'yinlarda qo'llash yaxshi.
Didaktik o'yinlar yoki qoidalardagi o'yinlar bolalar va tengdoshlar o'rtasidagi
muloqotni rivojlantirishga katta ijobiy ta'sir ko'rsatishi mumkin, agar ularni tashkil
qilishda nafaqat bilim mazmunini o'zlashtirishga, balki o'zaro ta'sir shakllariga ham
e'tibor berilsa yana ko’proq natijalarga erishish munkin bo’ladi.
46

Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati
1. D.R. Baba ye va “Nutq o‘stirish metodikasi”T.: Fan va texnalogiyalar
2009yil. O‘quv qo‘llanma.
2. D.R. Babayeva “Nutq o‘stirish nazariyasi va metodikasi” T.:TDPU 2016yil.
O‘quv qo‘llanma
3. F.R.Qodirova Bolalar nutqini rivojlantirish nazariyasi va metodikasi
ruhiy omillari. T.: “ISTIQLOL”, 2006y. O‘quv qo‘llanma.
4. F.R.Qodirova Bolalarni chet tilga o‘rgatish nazariyasi va metodikasi. T.: “
Sanostandart” 2009y. O‘quvqo‘llanma.
5. Shodieva Q. S. “O‘rta guruh bolalari nutqini o‘stirish“ o‘quv
qo‘llanma T.: “O‘qituvchi” 1993 y. O‘quv qo‘llanma.
6. D.R. Babayeva “Nutq o‘stirish nazariyasi va metodikasi” T.:”Barkamol avlod”
2018 yil. Darslik
7. F.R.Qodirova «Nutq o ‘ stirish metodikasi» O`UM T.;2012y.
Internetsaytlari:
1. www tdpu. uz
2. www pedagog. uz
3. www Ziyonet. uz
4. www edu. uz
5. www intranet. Ped
47

Sotib olish