Bolalarni har tomonlama rivojlantirishda tasviriy faoliyatning ahamiyati - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	1.1MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	03 Mart 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim

Sotuvchi

Ibragimov Zohid Jahongir o'g'li

Ro'yxatga olish sanasi 18 Yanvar 2025

0 Sotish

Bolalarni har tomonlama rivojlantirishda tasviriy faoliyatning ahamiyati

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
URGANCH DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI
PEDAGOGIKA FAKULTETI
MAKTABGACHA TA’LIM VA TABIIY FANLAR KAFEDRASI
“Maktabgacha ta’lim” yo‘nalishi __-bosqich ____– guruh
talabasi
_________________________________ ning
“Tasviriy faoliyatga o rgatish metodikasi”ʻ fanidan
tayyorlagan
KURS ISHI
MAVZU: BOLALARNI HAR TOMONLAMA RIVOJLANTIRISHDA
TASVIRIY FAOLIYATNING AHAMIYATI.
Bajardi: __________
Qabul qildi : ___________
Bahosi: _______________
URGANCH-2025
1

TUZILISHI.
KIRISH.
Mavzuning dolzarbligi:
Kurs ishining obyekti.
Kurs ishining predmeti.
Kurs ishining maqsadi.
Kurs ishining vazifalari.
Kurs ishining o‘rganilganlik darajasi.
Kurs ishining ilmiy yangiligi.
Kurs ishining farazi.
Kurs ishining nazariy va amaliy ahamiyati.
Kurs ishining metodlari.
Kurs ishining tuzilishi.
2

MUNDARIJA:
KIRISH……………………………………………………………………….…...4
I BOB. MAKTABGACHA TA'LIM MUASSASASIDA YOSH
BOLALARNI HAR TOMONLAMA TARBIYALASHDA TASVIRIY
FAOLIYATGA O‘RGATISH VOSITALARI…………………………………6
1.1. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni har tomonlama
tarbiyalashda tasviriy faoliyatga o‘rgatish metodikasining ahamiyati........6
1.2. Maktabgacha ta'lim muassasasida tasviriy faoliyat mashg‘ulotlarini
rejalashtirish va hisobga olish.……………….……….......................................10
II BOB. MAKTABGACHA TA'LIM MUASSASASIDA RASM
CHIZISHGA O‘RGATISH METOD VA USULLARI ……………..………...20
2.1. Maktabgacha ta'lim muassasasida rasm chizishga o‘rgatish………… 20
2.2. Tasviriy faoliyatga o‘rgatishning metod va usullari...................................2 8
Xulosa va tavsiyalar ………………………………………………………......... 42
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati………………………………………….... 44

3

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi: Tasviriy faoliyat jarayonida bolalarda irodaning
sifatlari boshlagan ishini oxiriga yetkazish, oldiga maqsad qo‘yib, o‘shani
bajarishga tomon intilish, qiyinchiliklarni yengish, o‘rtoqlariga yordamlashish kabi
xususiyatlar tarbiyalanadi. Jamoa ishini yaratish jarayonida bolalarda bir-biriga
yordam, kelishib ishlash kabi sifatlar tarbiyalanadi. Bolalarda, ishni baholash
jarayonida, bolalarni o‘rtoqlarining ishiga nisbatan real munosabatda bo‘lish,
to‘g‘ri baholash, o‘z ishidan va o‘rtoqlarining ishidan xursand bo`lish kabi axloqiy
sifatlar tarbiyalanadi. Tasviriy faoliyat bu bolalarni o‘z oldiga qo‘ygan
maqsadlarini bajarishda tinmay mehnat qilishga undovchi faoliyat hisoblanadi.
Bolalarda mehnat ko‘nikmalarini o‘stirish, tarbiyalash kerak, faqat navbatchilik
orqali ba'zi bolalarda emas, balki, har bir bolada.
Tasviriy faoliyat bolalarga estetik tarbiya berishning asosiy vositasi
hisoblanadi. Har bir predmetning katta-kichikligini, rangini, shaklini, fazoda
joylashishini ajratish, bu estetik sezgining bo‘laklari hisoblanadi. Bolalarda estetik
sezgining rivojlanishi bu rangi, ritmi, proportsiyani chuqurroq sezish bilan
bog‘liqdir. Bolalar rangni, shaklni, uning xilma-xilligini sezsa yoki his etsa, u
shunchalik ranglar aralashmasining xilma-xilligidan zavq oladi, bahramand
bo‘ladi. Bolalarda estetik sezgining rivojlanishi, ularda predmetga va uning ba'zi
sifatlariga nisbatan estetik baho berishga o‘rganadilar. Ularda tasviriy san'at
asarlarini tushunishga, ularga nisbatan his-tuyg‘uni, munosabatni tarbiyalaydi.
Tasviriy faoliyat bolalarda badiiy-ijodiy o‘stirishda muhim rol egallaydi.
Bolaning badiiy ijodiy o‘sishi bu obrazli fikr yuritish, estetik idrok etishni va
obraz yaratishda zarurbo‘lgan malaka, ko‘nikmalami egallash hisoblanadi.
Masalan, tabiatga yoki istirohat bog‘iga sayr, ko‘z faslida sayohat uyushtirish.
Tarbiyachi bolalami predmet yoki tevarak-atrofni kuzatishda paydo bo‘luvchi
estetik his-tuyg‘u orqali, tevarak-atrofga, kishilar mehnatiga to‘g‘ri baho berish,
vatanga nisbatan muhabbat kabi sifatlarni tarbiyalash mumkin. Bolalami o‘z ishini
yana ham chiroyli va yaxshi bajarish, boshqalarga yoqadigan, ularni ko‘rganda
4

quvonadigan qilib yaratish bu badiiy, axloqiy tarbiyalashning asosiy vazifasi
hisoblanadi.
Maktabga bolalarni tayyorlashda tasviriy faoliyat katta ahamiyat kasb etadi.
Rasm, loy, qurish materiallari bo‘yicha bilim, malakalarini egallash maktabda
tasviriy faoliyat darslari va mehnat darslarini muvaffaqiyatli egallashlariga asos
bo‘ladi. Ularni o‘quv faoliyatiga tayyorlaydi: pedagogni tinglashga, uning
ko‘rsatmalarini bajarishga o‘rgatadi. Oldiga qo‘yilgan vazifani hal etishda, uning
asosiy va muhim hal etish yo‘llarini izlab topish bu o‘quv faoliyatning asosiy
sababchilaridan biridir. Tasviriy faoliyat jarayonida o‘z ishini nazorat qilib borish,
maktabda vazifalarni bajarishda ham rol o‘ynaydi. Shuningdek, bola tasviriy
faoliyat jarayonida psixologik jihatdan ham tayyorlanib boradi. Maktabda
qiziqishga xohish, yangiliklarni bilishga intilish, maqsadi sari intilish, tartibli holda
shug‘ullanish va shu kabilar. Shunday qilib, tasviriy faoliyat jarayonida olgan
malakalar bolalarni maktab hayotiga tezda kirishib ketishiga asos bo‘ladi.
Kurs ishining maqsadi: Maktabgacha yoshdagi bolalarni har tomonlama
rivojlantirishda tasviriy faoliyat turlari va uning ahamiyati, usullarini o‘rganish .
Kurs ishining vazifalari:
1. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni har tomonlama tarbiyalashda
tasviriy faoliyatga o‘rgatish metodikasini o‘rganish.
2. Maktabgacha ta'lim muassasasida tasviriy faoliyat mashg‘ulotlarini
rejalashtirish va hisobga olish.
3. Maktabgacha ta'lim muassasasida rasm chizishga o‘rgatish.
4. Tasviriy faoliyatga o‘rgatishning metod va usullarini o‘rganish.
Kurs ishining o b y ekti : Ma’ktabgacha ta’lim tashkilotlarida ta’sviriy faoliyat
jarayoni.
Kurs ishining p redmeti: Maktabgacha ta’lim xodimlarining kasbiy
mahoratlarini takomillashtirish usullari yo‘llari, usullari shakllari va vositalari.
Kurs ishining tuzilishi: Kirish, 2 bob, 4 band, xulosa, foydalanilgan
adabiyotlardan va ilovalar.
5

I BOB. MAKTABGACHA TA'LIM MUASSASASIDA YOSH
BOLALARNI HAR TOMONLAMA TARBIYALASHDA TASVIRIY
FAOLIYATGA O‘RGATISH VOSITALARI.
1.1. MAKTABGACHA TARBIYA YOSHIDAGI BOLALARNI HAR
TOMONLAMA TARBIYALASHDA TASVIRIY FAOLIYATGA
O‘RGATISH METODIKASINING AHAMIYATI .
Rasm chizish, loydan buyumlar yasash va applikatsiya - bu tasviriy faoliyat
turlari bo‘lib, ularning asosiy vazifasi tevarak-atrofni obrazli aks ettirish
hisoblanadi. Masalan, yozuvchining she'ri va rassomning asari. Tasviriy faoliyat
maktab yoshidagi bolalarni har tomonlama tarbiyalashda katta ahamiyatga egadir.
Tasviriy faoliyat bolalarni ongli tomondan tarbiyalashda katta ahamiyat kasb etadi.
Birorta predmetni chizish yoki yasash uchun albatta u bilan oldindan tanishish yoki
kuzatib chiqish, uning shakli, katta-kichikligini, qismlarning joylashishi, rangini
bilish kerak bo‘ladi.
Bu jarayonda ko‘rish, sezish, qo‘l harakatlari ishtirok etmay qolmaydi.
Bolalar predmet va hodisalarni kuzatish va ko‘rib chiqish jarayonida predmetni
katta-kichik guruhlarga bo‘lib, uning shaklini o‘zgartirib, rangini turli-tumanligi
bilan tasvirlaydilar. Shuningdek, tasviriy faoliyat jarayonida bolalar turli xil
material (qog‘oz, bo‘r, bo‘yoqlar) bilan ularning o‘ziga xos xususiyatlari, ular
bilan ishlash texnikasi bilan tanishadilar, bu esa bolalarning aqlan o‘sishiga sabab
bo‘ladi. Tasviriy faoliyat jarayonida bolalarda fikr yuritish operatsiyalari (tahlil,
sintez, taqqoslash umumlashtirish)ning rivojlanishiga imkon beradi, bu, o‘z
navbatida, bolalarning oqilona o‘sishiga olib keladi. Bu jarayonda bolalarning
nutqi rivojlanadi. Sensor tarbiyani amalga oshirishda tasviriy faoliyatning
ahamiyati katta.
Chunki bolalar predmetlar bilan uzviy bog‘lanadilar, ularning o‘ziga xos
sifatlari, shakli, rangi bilan, katta-kichikligi bilan tanishadilar, ularning farqini,
o‘xshashligini aniqlaydilar, bu esa bolalarni sensor tarbiyalashga, ko‘rgazmali,
obrazli fikr yuritishga imkon beradi. Tasviriy faoliyat bolalarni axloqiy jihatdan
tarbiyalaydi. Chunki bolalar o‘z ishlarida bizning hayotimizda, jamiyatda
6

bo‘layotgan voqea-hodisalarni aks ettiradilar, ulardan mamnun bo‘ladilar,
hayajonlanadilar.
Rasm, loy, qurish materiallari bo‘yicha bilim, malakalarini egallash maktabda
tasviriy faoliyat darslari va mehnat darslarini muvaffaqiyatli egallashlariga asos
bo‘ladi. Ularni o‘quv faoliyatiga tayyorlaydi: pedagogni tinglashga, uning
ko‘rsatmalarini bajarishga o‘rgatadi. Oldiga qo‘yilgan vazifani hal etishda, uning
asosiy va muhim hal etish yo‘llarini izlab topish bu o‘quv faoliyatning asosiy
sababchilaridan biridir. Tasviriy faoliyat jarayonida o‘z ishini nazorat qilib borish,
maktabda vazifalarni bajarishda ham rol o‘ynaydi. Shuningdek, bola tasviriy
faoliyat jarayonida psixologik jihatdan ham tayyorlanib boradi. Maktabda
qiziqishga xohish, yangiliklarni bilishga intilish, maqsadi sari intilish, tartibli holda
shug‘ullanish va shu kabilar. Shunday qilib, tasviriy faoliyat jarayonida olgan
malakalar bolalarni maktab hayotiga tezda kirishib ketishiga asos bo‘ladi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining va Maktabdagacha ta'lim Vazirligininig
maktabdagacha ta'lim tizimini yanada rivojlantirish to‘g‘risidagi qarorlariga
muvofiq maktabgacha ta'lim tashkiloti guruhlarida 5 ta markaz tashkil etilgan:
“ Til va Nutq”, “ Qurish, yasash va matematika”, “ San'at”, “ Fan va tabiat”, “ Syujetli
va rolli” markazlar. Ushbu markazlar tarbiyalanuvchilar uchun muhim o‘rin kasb
etadi, chunki bola markazlarda erkin faoliyat olib boradi. Tarbiyachi esa ularga
yordamchi sanaladi. Bu esa bolalarni nutqini, erkin fikrlashini, jismoniy va
ijtimoiy bilish kompitensiyalarini rivojlantiradi. Bolalar ongini rivojlantirishda
asosiy faoliyat turi o‘yin hisoblanadi. O‘yin orqali bola o‘rgatilgan mashg‘ulotni
xotirada tez va mustahkam saqlaydi.
Markazlarda ham bolalar bilan o‘yin orqali ishlash muhim o‘rin egallaydi.
Buning uchun biz pedagoglar markazlarni bolajonlarga jihozlab, barcha shart-
sharoitlarni yaratib berishimiz lozim. Masalan, “ Til va Nutq” markazi: bunda biror
bir qutichaga mashg‘ulotga mos rasmli kartochkalar solinib, bolalar ikki guruhga
bo‘linadi. Har bir guruhdan bittadan ishtirokchi chiqib, birin-ketin quti ichidan
kartochka tanlab olib, rasmiga mos hikoya tuzadi yoki she'r aytadi. Qurish-yasash
va matematika” markazi: bunda bolajonlar markazdagi geometrik shakllardan, lego
7

va konstrukturalardan foydalanadilar, shu bilan birga guruhda o‘rtaga doira chizib,
bolalar ham chizilgan doira bo‘ylab turishadi. So‘ngra biron bir raqam tanlanadi,
masalan:10 raqami. Bolalardan 10 tasi doiraga kiradi va 10-2 deyiladi, shunda
bolalardan ikkitasi doiradan chiqishadi. Qolgan bolalar sanaladi. Misolni javobi
yechiladi o‘yin shu tariqa davom etadi. Bunda bolalar raqamlarni farqlashga,
sanashga, hisob-kitobga o‘rganadi. “ San'at” markazi: Ushbu markaz bolajonlar
uchun juda ham sevimli markaz sanaladi. Sababi bolajonlar unda rasmlar chizib,
raskraskalar bo‘yashadi, aplikatsya ishlarini, plastelindan o‘zlari xohlagan
narsalarni yasab, erkin faoliyat olib borishadi. Masalan “ Non” haqidagi
mashg‘ulotimiz uchun markazda non rasmini chizish.
Bunda tarbiyachi faqatgina bolalarga: Bolajonlar, barchamiz San'at
markazida non rasmini chizamiz, qani kim qanday nonni o‘z rasmida aks ettiradi?,
- deydi. Bolalar esa: kimdir chiroyli nonni, kimdir sedanali nonni, yana kimdir esa
uyidagi onasi yopgan - ozgina gullab qolgan nonni chizishga harakat qiladi. Bu
bilan bola erkin fikrlaydi va tasavvuri kengayadi. Fan va tabiat markazi: bu
markazni xonadagi markazda yoki tabiat bag‘rida o‘tkazsa ham bo‘laveradi. Yana
bu markazda tarbiyachi tajribalar o‘tkazishi ham mumkin. Masalan: Kamalakni
qog‘ozda aks ettiramiz. Buning uchun bir martalik qog‘oz va rangli qalamlar kerak
bo‘ladi. Qog‘ozning ikki chetiga rangli qalamlar bilan 2sm uzunlikda bo‘yab
olamiz va ikki chekkasini suvga solamiz, shunda ranglar birlashib tepaga bo‘yaladi
va kamalak hosil bo‘ladi. Bolalar bunday tajribalardan juda ham shodlanadilar va
o‘zlari bajarib, ajoyib tabiat manzarasidan quvnaydilar. “ Syujetli va rolli” markaz:
bolajonlarning eng sevimli markazlaridan biri hisoblanadi, chunki bolajonlar
bunda ertaklar tinglab, ertakdagi qahramonlarga taqlid qilib, uning rolini
bajaradilar. Kimdir Kenja botir, kimdir Zumrad rolini, yana kimdir quvnoq
quyoncha rolini bajarishni istaydilar.
Xulosa qilib aytganda, bolalar ongini rivojlantirishda asosiy faoliyat turi o‘yin
hisoblanadi. O‘yin orqali bola o‘rgatilgan mashg‘ulotni xotirada tez va mustahkam
saqlaydi. Shuningdek, bu mashg‘ulotlar orqali bolajonlarimizning har bir kuni, har
bir soati qiziqarli va maroqli o‘tadi. Zero, maktabgacha ta'lim tashkilotlarida
8

bolalarning qobiliyatlarini rivojlantirib, har tomonlama yetuk va barkamol etib
tarbiyalash, biz tarbiyachilarning ustuvor vazifalarimiz sanaladi. Tasviriy faoliyat
mashg‘ulotlari boshqa ta'lim-tarbiyaviy ish bo‘limlarining vazifalari bilan
chambarchas bog‘liq. Mashg‘ulot o‘tishda tarbiyachi bolalarning boshqa
faoliyatlarida olgan bilimlariga ham tayanadi. Bolalar tasvirlamoqchi bo‘lgan
predmet haqida tasavvurga ega bo‘lsalar, rasm, loy, applikatsiya ishlarida samarali
natijalarga erishish mumkin.
Tasviriy faoliyat turlari bolalar o‘yini bilan ham bog‘liq bo‘ladi. O‘yin bola
hayotida katta o‘rin egallaydi. Maktabgacha ta'lim muassasasidagi turli xil -
mazmunli-rolli, dramalashtirish, didaktik va harakatli o‘yinlar o‘tkaziladi.
Har qanday o‘yin bolaga zavq bag‘ishlaydi. Shunday ekan, tasviriy faoliyat
ham o‘yin bilan bog‘lab borilsa, u bolalarga qiziqarli va yoqimli bo‘ladi va
emotsional holatni uyg‘otadi, bu esa bolalar ishlarining sifatiga yaxshi ta'sir etadi.
Mashg‘ulotlarda o‘yinli holatlarni tashkil etish yaxshi natijalar beradi. Bolalar
bunday mashg‘ulotlarda erkin harakat qiladilar. O‘yin usuli barcha guruhlarda
qo‘llaniladi. Bu usul yordamida yengil, quvnoq muhit yaratadi. Bolalarning
mashg‘ulotga qiziqishi ortadi, tasviriy faoliyatida ko‘nikma va malakalarga ega
bo‘ladi. O‘yin shaklida o‘tadigan mashg‘ulot bolalar e'tiborini qamrab oladi,
ularning estetik, axloqiy jihatdan tarbiyalanishlariga yaxshi ta'sir ko‘rsatadi.
Rasm, loy, qirqib
yopishtirish o‘yinchoq
orqali o‘yin bilan
bog‘langan bo‘ladi.
O‘yinchoqni chizish,
yasash, qirqib-
yopishtirish barcha yosh
guruh bolalarida zavq uyg‘otadi, o‘yinchoqlarni tasvirlash bo‘yicha mashg‘ulotlar
yil davomida bir necha bor Lekin ularning shakli turlicha bo‘lishi zarur. Bolaning
hayotida mazmunli-rolli o‘yinlar muhim o‘rin egallaydi. Shuning uchun tasviriy
faoliyatning o‘yin bilan bog‘lanishi bolalar tarbiyasida katta ahamiyatga ega.
9

1.2. MAKTABGACHA TA'LIM MUASSASASIDA TASVIRIY
FAOLIYAT MASHG‘ULOTLARINI REJALASHTIRISH VA HISOBGA
OLISH.
Maktabgacha ta'lim muassasasida tasviriy faoliyat bo‘yicha ishlarni
rejalashtirishda asosiy prinsip, bu tasviriy faoliyatni ta'lim-tarbiyaviy ishning eng
muhim bo‘limlaridan biri sifatida qarash hisoblanadi. Tasviriy faoliyat bo‘yicha
ishni ma'lum bir vaqtga rejalashtirishda, shu davrda faoliyatning boshqa turlari
bo‘yicha amalga oshiriladigan ta'lim-tarbiyaviy ishlarni ham nazarda tutmoq
lozim. Tasviriy faoliyat bo‘yicha mashg‘ulotlarni rejalashtirishda, albatta tasviriy
faoliyat mashg‘ulotlari o‘rtasida o‘zaro bog‘liqlikni ham hisobga olmoq zarurdir.
Tasviriy faoliyatning har bir turi o‘ziga xos vazifalarni hal etadi, ammo qanday
bo‘lsada, ularni bir yo‘nalish, maqsad bo‘yicha (tevarak-atrof, hayotning xilma-
xil, o‘ziga xos ko‘rinishlardagi tasviri) birlashadilar. Tasviriy faoliyat turlari rasm
chizish, loy bilan ishlash, applikatsiya o‘ziga xos tasviriy texnikaga egadir.
Tasviriy faoliyat bo‘yicha ishni rejalashtirishda tarbiyachi, albatta har bir turdagi
mashg‘ulotlar soniga qat'iy rioya qilishi lozim. Tasviriy faoliyat bo‘yicha
mashg‘ulotlarni rejalashtirish, yuqoridagilardan tashqari, mashg‘ulot qanday
materiallar bilan o‘tkazilsa, maqsadga muvofiq bo‘lishini ham tarbiyachi nazarda
tutmog‘i lozim. Masalan, loy bilan ishlashda loy yoki plastilin, rasm chizishda
guash, rangli qalam, ko‘mir tayoqchasi va hokazo. Shuningdek, tarbiyachi
mashg‘ulotning dastur mazmunini tanlashda, bolalarga qanday predmetlarni
chizdirish haqida emas, balki shu predmetni chizdirish yoki loydan yasattirish
orqali qanday bilim va ko‘nikma berish yoki o‘rgatish haqida ko‘proq o‘ylashi
lozim. Ixtiyoriy mashg‘ulotlarni rejalashtirishda esa tarbiyachi bolalarning
mustaqilligini, ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishga yordam beruvchi o‘rgatish
usullari to‘g‘risida o‘ylab olishi kerakdir. Tarbiyachi ishlarni rejalashtirishda u
yoki bu guruh bo‘yicha dastur qo‘ygan vazifalarning barchasini e'tiborda tutgan
holda ish rejasini tuzadi. Shuningdek, tasviriy faoliyatlari bo‘yicha bir oyga
mo‘ljallangan istiqlol reja tuzish ham maqsadga muvofiqdir. Bunda tarbiyachi
10

tasviriy faoliyat mashg‘ulotlari o‘rtasidagi o‘zaro bog‘lanishni ham nazarda
tutadi. Shunday qilgan taqdirdagina, bolalar ma'lum bilim, malaka va ko‘nikmaga
ega bo‘lishlari mumkin bo‘ladi. Bundan tashqari, tasviriy faoliyat turlari
o‘rtasidagi o‘zaro bog‘lanish natijasida tevarak-atrofni badiiy jihatdan
o‘zlashtirishlarning yangi-yangi yo‘llari vujudga keladi va bolalar tevarak-atrofni
obrazli qilib tasvirlashning turli xil usullari bilan tanishadilar. Demak, tasviriy
faoliyat turlari o‘rtasidagi o‘zaro aloqa ishlarini rejalashtirishda katta ahamiyatga
ega ekan. Bu o‘zaro bog‘lanish qaysilar ekan?
1. Tasviriy faoliyatga ta'lim-tarbiya ishining muhim bo‘lagi, deb
qarash hamda rasm chizish, loy bilan ishlash, applikatsiya
mashg‘ulotlarini rejalashtirishda dasturning barcha bo‘limlari
o‘rtasidagi o‘zaro aloqa, bog‘lanishni doimo diqqat-e'tiborda tutish
lozim. Ya'ni tevarak-atrof bilan tanishtirish, musiqa mashg‘ulotlari
va hokazo. Bular tasviriy faoliyat uchun qiziqarli hodisalar va voqealarni
tanlashga yordam beradi.
2. Tasviriy faoliyatning barcha turlari tevarak-atrof, hayotni
obrazlarda tasvirlaydi, ammo har biri o‘ziga xos xususiyatga ega
ekanligini hisobga olmoq zarur. Ya'ni rasm chizish - predmet va
voqealarni rangda tekis yuzada tasvirlaydi, loy hajmlarda, applikatsiya
- rangda, siluet ravishda. Shuningdek, har biri o‘ziga xos tasvir
texnikasiga ega: rasm chizish chiziqli grafik ravishda, rangtasvir
usulida, loy plastik ravishda, applikatsiya - qog‘ozdan qirqish va
alohida qismlardan tuzish.
3. Dasturda tasviriy faoliyat turlari oldiga qo‘yilgan vazifalardan
biri ularning o‘zaro aloqada ekanligidir. Masalan, bolalar rang bilan
rasm chizish bilan bir vaqtda, applikatsiya bilan ham tanishib
boradilar.
4. Tasviriy faoliyati turlari o‘rtasidagi bog‘lanish tarbiyachiga rasm
chizish, loy, applikatsiya bo‘yicha vazifalarni aniqlashga yordam beradi.
Masalan, kichik guruhga doiraviy shakllarni o‘rgatishda, oldin tayyor
11

doira shakllarini applikatsiyada bergan ma'qul, so‘ng esa rasm chizish
mashg‘ulotlarida bergan ma'qul.
5. Tasviriy faoliyat turlari o‘rtasidagi bog‘lanish ma'lum bir
mavzudagi mashg‘ulotlar asosida ham bolishi mumkin. Masalan, rus
xalq ertagi «Bo‘g‘irsoq»ni bolalar ham chizishi, ham applikatsiya,
ham loydan yasashi mumkin. Bu turdagi takrorlanish
mavzuga nisbatan qiziqishlarini pasaytirmaydi, chunki har bir faoliyat
turi jarayonida bolalar ertak qahramonlarining xilma-xil tasvirining
yangi usul va yo‘llari bilan tanishadilar.
6. Tasviriy faoliyat mashg‘ulotlarini to‘g‘ri rejalashtirishda,
mashg‘ulotlar o‘rtasida ularning dastur vazifalari, mavzular o‘rtasida
bog‘lanish vujudga keladiki, buning natijasida yangi malaka
va ko‘nikmalarini va bilimlarni egallashlarida ma'lum ketma-ketlik va
bog‘lanish vujudga keladi. Masalan, «Qushlar» rnavzusi asosida olib
borilgan mashg‘ulotlar jarayonida bolalar don cho‘qiyotgan qushni
loydan yasashni, shoxda o‘tirgan qushni rasmini chizishni, afsonaviy
qushni qanday qilib qog‘ozdan qirqib olishni bilib oladilar.
7. Shuningdek, tasviriy faoliyati bo‘yicha ishni rejalashtirishda
faqatgina ularning turlari o‘rtasidagi ketma-ketlikni nazarda tutmay,
balki har bir turdagi mashg‘ulotlar o‘rtasida ham bog‘lanish o‘rnatish
va ularni diqqatda tutish lozim. Masalan, predmetli rasm chizish loy
ishlaridan keyin mazmunli ishlarni rejalashtirish lozim.
Tasviriy faoliyat bo‘yicha ishni rejalashtirishda tarbiyachi bolalar bilan
ishlashda foydalanadigan metod va usullariga ham ahamiyat bermog‘imiz lozim.
Bular ko‘rsatmali va og‘zaki metod hisoblanadi. Ko‘rsatmali va og‘zaki metod
o‘zaro birgalikda olib borilishi lozim. Demak, tarbiyachi tasviriy faoliyat
bo‘yicha ishlarni rejalashtirishga juda katta ahamiyat bermog‘i lozim ekan.
Tarbiyachi ishni rejalashtirishga qanday ahamiyat bergan bo‘lsa, ishni hisobga
olishga ham shunday e'tibor bermog‘i lozim bo‘ladi. Chunki bu narsa
tarbiyachiga tasviriy faoliyatga o‘rgatish bo‘yicha dastur vazifalari talablari
12

qanday bajarilganligini aniqlashga va mashg‘ulotlarnmg sifatli chiqishi uchun
qanday tayyorgarlik ishlarini ko‘proq olib borish lozimligi hamda
o‘rgatishlarning yangi xilma-xil metod va usullari ustida ko‘proq ishlash
lozimligini aniqlab olishga va keyinchalik ulardan bolalar bilan ishlashda
foydalanish uchun yangi-yangi imkoniyat yaratib beradi. Tasviriy faoliyat
bo‘yicha bolalar ishini tahlil qilish ikki shaklda olib borilishi mumkin.
1. Matn shaklida: har kungi hisobot va alohida bolalarni kuzatish bo‘yicha
olib borilgan kuzatishlar matni.
2. Ko‘rgazmali: Bolalar ishlarini saqlash, tasviriy faoliyat bo‘yicha bolalar
ishlarini saqlash tarbiyachiga guruhdagi u yoki bu bolaga tasviriy malaka va
ko‘nikmalarni egalladimi, yo‘qmi, tevarak-atrof go‘zalligini, rang va shaklni
ko‘rishga o‘rgandimi, yo‘qmi? Shu masalalarni hal etishga yordam beradi. Har
bir bolaning ishi belgilangan bo‘lishi lozim. Bola chizgan yoki yopishtirgan
ishining orqa tomonida uning ismi-familiyasi, mashg‘ulot o‘tkazilgan sanani ham
yozish kerak. Bolalarning chizgan ishlarini alohida papkalarga solish yoki ularni
albom holiga keltirib qo‘yish mumkin. Eng qulayi ishlarni tikib qo‘yish, ya'ni
hamma mashg‘ulotlarni yig‘ib, o‘rtasidan uzun tasmasimon qog‘oz bilan bog‘lab
qo‘yishdir. Bu tasmaning kengligiga, yoshi, mashg‘ulot nomi, familiyasi,
tarbiyachining o‘tkazgan sanasi sig‘ishi lozim. Shunga qarab, loy ishlarini (har
bir bolaning 3 ta ishi 1 yil saqlanishi lozim) saqlashda ham o‘quv yilining boshi,
o‘rtasi va oxiri bo‘yicha ajratish maqsadga muvofiqdir. Bu esa malaka va
bilimini tahlil qilishga yordam beradi.
Kundalik hisobot. Bu hisobot bolalar berilayotgan bilimlarni qay darajada
egallayotganlarini aniqlashda yordam beradi. Tarbiyachi bu hisobotida
bolalarning davomati va mashg‘ulot davomida o‘zini qanday tutganligi, ularda
ro‘y berayotgan sifat o‘zgarishlar belgilab boriladi. Bu hisobot har kunning
oxirida yozib boriladi. Kundalik hisobotda tarbiyachi mashg‘ulotlardagi yutuq va
kamchiliklarni aniq ko‘rsatib bermog‘i lozim. Bunda yangi berilgan bilimni bola
qay darajada egallaganligi, individual bolaning ismi, familiyasi aniq ko‘rsatib,
olib borilishi lozim. Masalan, o‘rta guruhda loy mashg‘ulotida Tolipov Husan
13

qushlarning shaklini obrazli yaratishga harakat qildi, kaftlari orasida loyni to‘g‘ri
eshdi. Komilov Shuhrat bugungi mashg‘ulotda passiv qatnashdi. Shaklning
qismlarini propartsiyalarga bo‘lishda xatoliklarga yo‘l qo‘ydi, deb yozish
mumkin. Tarbiyachi bu hisobot yordamida qaysi bolada berilgan bilimlarni
egallashda sustlik sezilganligini aniqlab oladi, so‘ngra esa bu bolalar bilan
alohida mashg‘ulotlardan tashqari vaqtda individual ishlaydi.
Yakuniy hisobot. Yakuniy hisobot har 6 oyda, yilning oxirida tuziladi. Bu
hisobot yordamida tarbiyachi bolalar shu muddat ichida qanday bilimlarga,
ko‘nikma, malakalarga ega bo‘lganliklarini aniqlab oladi. Keyingi bosqichlarga
o‘quv yiliga reja tuza oladi. Yakuniy hisobotning yana bir maqsadi, bolani
guruhdan guruhga o‘tkazishda undagi barcha bilimlar shu guruhga mos keladimi
yoki yo‘qmi? ekanligini aniqlashda yordam beradi.
Ota-onalar bilan ishlarni yanada yaxshilash, ota-onalar burchagini yanada
mazmunli qilib bezash, shuningdek, ota-onalar bilan individual suhbatlar
o‘tkazish lozim. Natijada shu narsa ko‘rinadiki, bolalarning o‘zlashtirishi yanada
yuqori darajaga ko‘tariladi. Bu o‘rinda shuni qo‘shimcha qilib o‘tish lozimki,
bolalarning tasviriy faoliyat mashg‘ulotlarida bajargan ishlaridan ko‘rgazmalar
tayyorlansa, bunda bolalarda qiziqish yanada kuchayadi, o‘z ishlarini yanada
yaxshiroq bajarishga harakat qiladilar. Shuningdek, ota-onalar ham bolalarining
bilimlari qay darajada rivojlanib borayotganliklaridan xabardor bo‘lib turadilar.
Bulardan ko‘rinib turibdiki, bolalar bog‘chasida hisobot ishlariga alohida e'tibor
bermog‘imiz lozim. Bu esa o‘z vaqtida bolalarni mustahkam bilimlarga ega
bo‘lishlarini ta'minlaydi.
Bu hisobot uchun ma'lumotlar quyidagicha tuziladi:
Ota-onalardan olingan ma'lumotlar.
Tarbiyachining shaxsiy kuzatishlari asosida to‘plangan ma'lumotlar. Ota-
onalardan olinadigan ma'lumotlar anketalar orqali suhbatlar davomida olinadi.
Anketa quyidagicha tuzilishi mumkin:
Bolaning ismi, familiyasi.
Tug‘ilgan kuni, yili.
14

Yoshi.
Ota-onasining ismi va familiyasi.
Millati.
Qiziqishi.
Bolaning uyda bo‘lgan vaqtida nimalar bilan shug‘ullanishi.
Ota-onalari o‘qib bergan ertak, hikoyalardan misollar nomi.
Oilada nechanchi bola ekanligi.
Uy adresi.
Bolalar bog‘chasida bolalarning har tomonlama rivojlanishi uchun tarbiyachi
barcha ishlarni to‘g‘ri rejalashtirib olishi lozim. Tarbiyachi tomonidan olib
boriladigan barcha ishlarni to‘g‘ri rejalashtirish uchun esa tarbiyachi doimo
hisobot ishlarini olib borishi lozim.
Hisobot - bolalarning bilimi va saviyasining o‘sishi, turli ko‘nikma va
malakalarni egallashi va har tomonlama rivojlanishini aniqlashdir. Hisobot o‘z
vaqtida quyidagi turlarga bo‘lib olib boriladi:
Dastlabki hisobot.
Kundalik hisobot.
Yakuniy hisobot.
Dastlabki hisobot – tasviriy faoliyat ishlarini to`g`ri rejalashtirish uchun
tuziladi.
Tasviriy faoliyat mashg‘ulotlarida oilalarni maktabga tayyorlash
Tasviriy faoliyat bo‘yicha maktabgacha ta'lim muassasasi dasturi va
maktabda tasviriy san'at dasturi bolalarda tevarak-atrofga nisbatan estetik
munosabatni tarbiyalash, ijodiy qobiliyat va badiiy tasvirlarni rivojlantirishni
ko‘zda tutadi. Maktabgacha ta'lim muassasasi mashg‘ulotlarida, maktabda
muvaffaqiyatli o‘qib ketishlari uchun zarur bo‘lgan vazifalar hal etiladi. Rasm,
applikatsiya, loy ishlari jarayonida bolalarda fikr yuritishning tahlil, sintez,
takrorlash, aniqlashtirish kabi jihatlari shakllanadi. Shuningdek, bu jarayonlarda
bolalar jamoada ishlashga, o‘z harakatini o‘rtoqlarining harakatiga
bo‘ysindirishga o‘rganadilar. Bolalar bog‘chasida tasviriy faoliyat mashg‘ulotlari
15

bolalarda, o‘quv faoliyatida zarur bo‘lgan malaka va ko‘nikmalarni shakllantiradi.
Bunday malaka va ko‘nikmalarga: topshiriqni tinglash va yodda tutish,
ma'lum vaqt orasida bajarish, o‘z ishini rejalashtirish va baholash, boshlangan
ishni oxiriga etkazish, xato va kamchiliklarini topish va uni tuzatish, material, ish
qurollari va ish joyini tartibli saqlash va boshqalar kiradi.
Pedagoglarning olib borgan tekshirishlari shuni ko‘rsatadiki, bolalar
bog‘chasida ta'lim-tarbiyaning bunday tuzimi bolalarni maktabga tayyorlashga
katta ta'sir ko‘rsatadi. Shuningdek, psixologlardan E.A.Labunskiy va boshqalar
tomonidan maktab o‘quvchilarining tasviriy faoliyatini o‘rganish jarayonlari
shuni ko‘rsatib o‘tadiki, maktabda tasviriy san'at darslarining tuzilishi, bolalar
bog‘chasida olgan bilim, malaka va ko‘nikmalari asosida, ularni hisobga olgan
holda tashkil etiladi.
Maktabgacha ta'lim muassasalarida tasviriy faoliyat mashg‘ulotlarida bolalar
asosan amaliy ish bajaradilar, san'at asarlari bilan rasmga qarab hikoya qilish,
kitobdagi illustratsiyalarni ko‘rib chiqish jarayonida tanishadilar. Maktabda
tasviriy san'atning turlari - rangtasvir, grafika, haykaltaroshlik va dekorativ san'at
asarlari bilan yanada chuqurroq tanishadilar. Maktabgacha ta'lim muassasasida
tasviriy faoliyal mashg‘ulotlari xilma-xildir. Masalan, rasm, mazmunli dekorativ
va loy applikatsiya mashg‘ulotlari. Maktabgacha ta'lim muassasalarida barcha
mashg‘ulotlarga katta ahamiyat beriladi. Maktabda esa tasviriy san'at darslarida
rasm (naturaga qarab) mavzu asosida va dekorativ turlari o‘tkaziladi. Bunda
predmetli rasm bo‘yicha naturaga qarab rasm chizish o‘quv predmeti alohida
ahamiyatga ega bo‘ladi. Loy applikatsiya, qurish-yasash bo‘yicha amaliy ishlar
maktabda qo‘l mexnatiga kiritiladi. Boshlang‘ich sinf tasviriy san'at dasturining
tahlili shuni ko‘rsatadiki, predmetli, rasm bo‘yicha o‘quv vazifalari ancha
murakkab tarzda kiritilishidan tashqari, bolalar bog‘cha dasturi bo‘yicha ayrim
takrorlash ishlari kiritildi. 1-sinfda bolalar doira, kvadrat, to‘rtburchak, oval kabi
tuzilishga ega bo‘lgan predmetlarni aniqlashga o‘rganadilar, bog‘chada bolalar
oldiga qo‘yilgan vazifa rasm chizish texnikasini egallashdir. Bunga sabab,
hamma bolalar bog‘chadan maktabga kelmaydilar va shu bois bolalar bilan ishni
16

maktabga kelguncha, tayyorlov guruhda olgan bilimlardan boshlash lozim.
Mavzu asosida rasm chizish maktabgacha ta'lim muassasasida o‘tkaziladigan
mazmunli rasmning davomi sifatida o‘tkaziladi. Bolalar tevarak-atrofdagi hodisa
va predmetlarni kuzatib, ko‘rib chiqadilar, so‘ng xotiralariga asoslanib, ularni
chizadilar. O‘quvchilar ob'ektlar o‘rtasidagi mazmunli bog‘lanishlarda uzoqdagi
predmetlarni kichiklashtirib tasvirlaydilar. Dekorativ rasm bo‘yicha maktabda
texnik tartibga doir vazifalar qo‘yiladi, ya'ni naqsh tuzilishi ketma-ketligida
tasviri bilan birgalikda, yordamchi chiziqlardan foydalanish va o‘z ixtiyorlari
bilan xalq amaliy-dekorativ san'at elementlaridan foydalanish va san'at haqida
o‘tkaziladigan dars-suhbat jarayonida o‘rganadilar. Bolalarni tasviriy san'atga
o‘rgatish metodlari bolalarning xususiyatlarini hisobga olgan holda olib boriladi.
Katta maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar va kichik o‘quvchilarning ish
xususiyatlari o‘rtasida ancha yaqinlik bor. Shuning uchun u yoki bularni o‘rgatish
metodikasi o‘rtasida ham ko‘p o‘xshashlik bor. Maktabda o‘qituvchining rasmini
ba'zi bir elementini ko‘rsatish va shu jarayonida tushuntirish tarbiyachining ish
usullarini ko‘rsatib berishga yaqin turadi. Maktabda ishning ketma-ketligi tartibli
ko‘rinishda bo‘ladi. Agar tasvirlanayotgan predmetning tuzilishi sodda bo‘lsa,
tartib tushuntirilgandan so‘ng, o‘chirib tashlanadi. Agar murakkab tuzilishga ega
bo‘lgan predmet tasvirlansa, o‘qituvchining doskada ko‘rsatib berishi bilan
ketma-ket tasvirlanadi. O‘qituvchi predmetning umumiy konturini qalamning
uchi bilan yengilgina belgilab chiqadi hamda uning kengligini, balandligini ham
ko‘rsatadi. So‘ng o‘quvchi predmetining xomaki rasmi bilan naturani solishtirib,
uning qismlarini, shaklini aniqlaydi, tuzatadi. Ish jarayonida ko‘rsatish va tahlil
qilish uchun rasmlar to‘plarni, bolalar kitobchalaridagi rangli rasmlar,
shuningdek, o‘quv xarakteriga ega bo‘lgan alohida rasmlardan foydalanadi. Rasm
bo‘yicha o‘tkaziladigan har bir dars o‘qituvchining suhbatidan va rasmni nimadan
boshlash kerakligini tushuntirishdan boshlanadi. Ishning amaliy bajarilishiga
o‘tishda o‘qituvchi bolalarning tartibli ravishda chizish qoida va yo‘llarni eslatib
turadi. Katta bog‘cha yoshidagi bolalar va kichik maktab o‘quvchilarining ishiga
yoki rasmiga qo‘yilgan talablar bir-biriga juda yaqin. Bolalar ishini tahlil qilishda
17

diqqatni predmet propartsiyasi, konstniksiyasi, qismlarining bog‘liqligi, rang va
kompozitsion tuzilishiga tortish lozim. Shunday qilib, boshlang‘ich sinflarda
ta'lim-tarbiya masalalarining muvaffaqiyatli hal etilishi, bolalar bog‘chasida olib
boriladigan tasviriy faoliyati mashg‘ulotlari bilan uzviy ravishda olib boriladi.
Bolalarni maktabga tayyorlash maktabgacha ta'lim muassasasida amalga
oshiriladi. Maktabgacha ta'lim muassasasida katta guruhdagi kuzatishlar bo‘yicha
rasm chizishga katta e'tibor beriladi, chunki bu narsa bolalarni naturaga qarab
rasm chizishga tayyorlashda dastlabki bosqich hisoblanadi. Bu narsa bolalarda
ko‘rish xotirasini rivojlantiradi, ba'zida predmet bolalarda natura sifatida to‘g‘ri
tasvirga yordam beradi. Bolalar guruhdagi olib boriladigan tasviriy faoliyati
mashg‘ulotlarida, qalamdan, mo‘yqalamdan erkin foydalanishga o‘z xarakterini
va qo‘l kuchini idora etishga o‘rganadilar.
Bu malakani egallash, bolalarda qo‘lini yengil, erkin, bir tekisdagi harakat
qilish xususiyatlari rivojlanadi. Bolalar turli shakldagi, kattalikdagi, turli
propartsiyadagi predmetlarni chizish jarayonida predmetning ish xususiyatiga
qarab yo‘nalishni saqlash zarurligiga, harakatini, predmetning uzunligiga mos
ravishda harakatlanishga o‘rganadilar. Maktabgacha ta'lim muassasasida olib
boriladigan tasviriy faoliyati materialdan toza va tartibli foydalanishga
o‘rganadilar, ularni toza saqlashga, faqat zarur materiallardan foydalanishga,
ularni ishlatish yo‘llarini rejalashtirishga o‘rganadilar, katta ahamiyat beriladi. Bu
mashg‘ulot bolalarda diqqatni, ko‘rish xotirasini rivojlantiradi. Bolalar
bog‘chasining tayyorlov guruhida naturaga qarab rasm chizish yoki tasvirga
nisbatan talablar oshadi va bu talablar maktab talabiga yaqinlashadi. Bolalar
naturani tahlil qilishga butun umumiy shaklni qog‘ozga xomaki tushirib olishga,
rasmni naturaga solishtirishga, xato va kamchiliklarini to‘g‘rilashga, naturaga
o‘xshatishga urinadilar. Naturaga qarab tasvirda ishning ketma-ketligini
ko‘rsatish, maktabgacha ta'lim muassasining tayyorlov va katta guruhida
o‘rganishning boshlang‘ich bosqichidagina amalga oshiriladi. Ko‘rsatishdan
doimo foydalanish, bolalarni rasmni mexanik ravishda ishlashga odatlantirib
qo‘yadi.
18

Bolalarning tasviriy faoliyati mashg‘ulotlari geometrik shakllarni topa yoki
ko‘ra olishga, ularni terminlar bilan atashga, kengligi, kattaligi, uzunligi,
balandligini, qismlarning bir-biriga nisbatan fazoviy joylashishi bilan tnnishishni
bolalarni maktabning 1-sinfida elementar matcinatik tushunchalarini puxta
egallashlariga yordam beradi. Maktabgacha ta'lim muassasasida kerakli
materiallardan qurish-yasash bolalarda ko‘z bilan chamalashni shakllantiradi va
bolalarni maktabdagi texnik darslarni cgallashiga yoki o‘zlashtirishiga yordam
beradi. Maktabgacha ta’lim muassasasining katta guruhidagi naturaga qarab rasm
chizish mashg‘ulotlarda mantiqiy fikr yuritishga, kuzatishga, asosiy ajratib
ko‘rishgn predmetning fazoviy xususiyatlarini tahlil qilishga, o‘zlari mustaqil
ravishda tasviriy vositalarni tanlashga o‘rganadilar. Biilarning hnmmasi esa
maktabda o‘qish jarayonida zarurdir. Shunday qilib, bolalarning tasviriy faoliyati
mashg‘ulotlarida maktabda o‘qishga tayyorlash axloqiy, estetik tarbiyalab,
ulardabadiiy did va ijodiy qobiliy.it larni o‘stiradi.(2-rasm)
2-rasm.
II BOB. MAKTABGACHA TA'LIM MUASSASASIDA RASM
19

CHIZISHGA O‘RGATISH METOD VA USULLARI.
2.1. MAKTABGACHA TA'LIM MUASSASASIDA RASM
CHIZISHGA O‘RGATISH.
Rasm chizish bolalarni tasviriy faoliyatga o‘rgatishda asosiy o‘rin egallaydi
va uchta turni o‘z ichiga oladi:
Alohida predmetlarni chizish.
Mazmunli rasm chizish.
Dekorativ rasm chizish.
Tasviriy faoliyatga o‘rgatishning asosiy vazifasi tevarak-atrofdagi borliqni
tasavvur qilishda bolalarga yordam berish. Ularda kuzatuvchanlikni
rivojlantirmoq, estetik go‘zallik hissini tarbiyalamoq hamda tasvirlab berish
usullarini o‘rgatmoqdir. Shu bilan birga, tasviriy faoliyatning eng asosiy vazifasi
ma'lum bir yosh uchun mos tasviriy materiallar bilan bolalarda turli xil
predmetlarning turli timsollarini yaratish kabi ijodiy faoliyatini shakllantirish
amalga oshiriladi.
Alohida predmetlarning rasmini chizish
Psixologlarning qilgantadqiqotlariga ko‘ra, bitta predmetni boshqa
predmetlar orasidan ajratib olish uchun bolaga shu predmetni idrok qilishga,
predmetning shaklini bilishga yordam berar ekan. Shakllarning tasviriy
jarayonidagi xatoliklar faqatgina bolaning noto‘g‘ri tushunchalari va
ko‘nikmalarning yetarli emasligi emas, balki predmetni to‘g‘ri idrok etishni
bilmasligi bilan tushuntiriladi. Bolaning tasvirlay olish qobiliyati hali yaxshi
rivojlanmagani uchun uning oldida fikr yuritib, tasvirlash kabi qiyinchiliklar ham
turadi. Rasmda shakl to‘g‘ri kontur bilan chegaralab chiqilgan, lekin shu bilan
birga, ishning 1-bosqichlari chiziqlarni to‘g‘ri, aniq chizish va konturlarning
(aniqlash) tasviri, rasmda ishlash jarayonining vazifasi bo‘lib hisoblanmaydi.
Agar umumiy shakl topilmagan bo‘lsa, konturni to‘g‘ri chiziq bilan chizib
bo‘lmaydi, chunki u har doim o‘zgaruvchan, shunga qarab uni chizish ham
20

o‘zgaradi, ya'ni natijasi, rasmning pxiri, yo‘nalishi ham o‘zgaruvchandir.
Rassom predmetni tasvirlayotganda avval asosiy shaklning belgilarini
qog‘ozda belgilab oladi. Maktabgacha tarbiya yoshdagi bolaga, ayniqsa, 3-4
yoshli bolaga tasvirlashning bunday usuli juda qiyin, chunki u predmetni
butunligicha tasavvur qila olmaydi. Unga predmetni asta-sekinlik bilan bir
tomonga chizish osonroq. Tasvirlashning bu usuli bolaning ishini osonlashtiradi.
Oldin bitta bo‘lagini tanlab, naturadagi keyingi bo‘lagini eslab yoki ko‘rib, shu
bo‘lagini bo‘laklarga bo‘lib, rasm chizishni davom ettiradi. Asta-sekinlik bilan
bolalarga rasmning umumiy belgilarini qog‘ozga tushirib chizishni o‘rgatish
zarur, chunki rasmni bo‘laklarga ajratib chizishning o‘ziga xos qiyinchiligi bor.
Bunda kerakli shaklning asosiy bo‘laklari va ikkinchi darajali bo‘laklarning
o‘zaro joylashishlari va fazodagi o‘rinlarini aniq proportsional holatda chizish,
aniqlash qiyin bo‘ladi. Hamma yosh guruhlar uchun rasm chizish faoliyatiga
o‘rgatishning asosiy umumiy vazifalari quyidagilar:
1. Predmetning shakli va tuzilishini tasvirlashga, ularning qismlarini
o‘zaro proportsiyalashni ko‘rsatib berishga, harakat natijasida ulardagi
o‘zgartishlarga o‘rgatish.
2. Tasvirini obrazli, yorqin qiladigan ba'zi bir xarakterli detallarni
tasvirlashga o‘rgatish.
3. Predmetning rangini, uning mazmuni va obraz xarakterini o‘zaro
birlashtirib berishga o‘rgatish.
4. Bo‘yoq, rangli qalam va boshqa materiallar bilan chizishda texnik
ko‘nikmalarni rivojlantirish.
Mazmunli rasm chizish.
Mazmunli rasm chizishning asosiy maqsadi bolaning atrof-muhitdan olgan
taassurotlarini ifodalashga o‘rgatishdir. Mazmunli rasm - bu bir necha
mazmunning ma'lum rangda tasvirlanishi. Bolalar qaysi mazmun bo‘yicha rasm
chizadilar? Bolalar kichik hikoya, ertak asosida va bolalarni o‘rab turgan tevarak-
21

atrofni, tabiatni chizishga harakat qiladilar. Masalan, «Biz shanbalikda» va «Kech
kuz» rasmlari bunga misol bo‘la oladi. Bolalar bilan olib boriladigan bunday
mashg‘ulotlar ularning har tomonlama kamol topishiga yordam beradi. Bunda
bolalarning aqliy qobiliyati rivojlanadi. Bu jarayon asta-sekinlik bilan ro‘y beradi,
shuning uchun mazmunli rasm chizish o‘rta guruhdan boshlab kiritilgan. Bunda
ham yonma-yon turgan 2-3 ta predmetning tasviri o‘rgatiladi. Mazmunli tasvirda
predmetlarning bir-biridan ajratish uchun uning o‘lchamini, fazodagi o‘rinlariga
qarab, predmetlarning katta yoki kichikligini o‘rgatish kerak. Maktabgacha
yoshdagi bola uchun predmetlar orasidagi fazoviy munosabatlarni farqlay olish
juda qiyin. Mazmunli rasm chizishni, bog‘chada o‘rgatishning umumiy vazifalari
quyidagilar:
Mavzuning mazmunini ifodalashga uning asosini ajratishga o‘rgatish.
Obyektlar orasidagi o‘zaro aloqani tasvirlashga o‘rgatish. Obyektlar orasidagi
proportsional joylashuvni tasvirlashga va ularning fazodagi o‘rinlarini
ko‘rsatishga o‘rgatish.
Dekorativ rasm chizish.
Dekorativ rasm chizish tasviriy faoliyatning boshqa turlari kabi bolada
estetik tuyg‘uni rivojlantiradi. Bolalarni xalq amaliy san'ati namunalari bilan
tanishtirishda tarbiyachi ularda vatanparvarlik ruhini shu san'at asarlarini
yaratayotgan odamlarning mehnatiga hurmat kabi tuyg‘ularni tarbiyalash kerak.
Dekorativ rasm chizish quyidagi umumiy vazifalarni o‘z ichiga oladi.
Bolalarda naqshning turlicha shakllari bilan bog‘liq holda kompozitsion
hisni shakllantirish.
Rang qobiliyatlarini rivojlantirish.
Xalq amaliy san'atining turlarini, usullarini farqlashga va ularning alohida
elementlaridan bolalarning o‘z ijodida foydalanishga o‘rgatish.
Qalam va mo‘yqalam bilan chizishning texnik ko‘nikmalarini
mustahkamlash.
Bolalarni dekorativ rasm chizishga o‘rgatishda tarbiyachi ularda naqsh
22

komponentlarining o‘zaro bog‘liqligini, rangini, kompozitsiyasini shakl
elementini ko‘rishga o‘rgatadi. Dekorativ rasm chizishda rang qobiliyatining
rivojlanishi asosiy masala bo‘lib hisoblanadi.
Bir yoshdan uch yoshgacha bo‘lgan bolalar guruhida rasm chizish
malakasining hosil bo‘lishi va rivojlanishi. Maktabgacha tarbiya muassasalarida
rasm chizishga o‘rgatish 2 yoshdan boshlanadi. Bu davr bolalarni- tasviriy
faoliyatga tayyorlash davri hisoblanadi. Bu davrda bolalar qalamni ushlash va
qog‘oz ustida yuritishga o‘rganadi. Lekin bu jarayonda rivojlanmaydi, bola
qalamni to‘g‘ri ushlashni bilmaydi, tarbiyachi asta-sekin uni qalamni to‘g‘ri
ushlashga odatlantiradi, bunda bolani bajarayotganligi emas, balki qalamning
harakati, uning uchi bilan qog‘oz betiga taqillatishi qiziqtiradi. Qalam bilan
to‘g‘ri turli xil shtrixlar, nuqtalar chizadi, qog‘oz betida turli harakatlar qiladi,
keyin sodda chiziqlar asta-sekin murakkablashadi. Bu vaqtda bola qog‘oz ustiga
tushirilgan turli xil izlarni ko‘rib, xursand bo‘ladi. Shuning uchun bu davr «Ala-
buji» davr deyiladi. Bu davr bolada tasviriy faoliyatini vujudga keltirishga ta'sir
ko‘rsatadi. Bu guruhda maktabgacha ta'lim-tarbiya dasturi guruhli
mashg‘ulotlarni talab qilmasa-da, agar bolalar xohlashsa, ularni stol atrofiga
o‘tirg‘izib, rasm chizdirishga imkon yaratish mumkin.
1. Ilk yoshdagi bolalar guruhlarida bolalarga bir yarim yoshdan boshlab
qalam berish mumkin. Lekin bolalar qilayotgan harakatining tasviriy ma'nosiga 1
kichik guruhdan boshlab tushuncha boshlanadi. 1 kichik guruh (2 yoshdan 3
yoshgacha).
2. Bu davrga kelib, nutqi o‘sadi, tasavvur doirasi kengayadi, materiallar
bilan mustaqil harakat qilishi faollashadi. Bu guruhda tarbiyachi bolalarni
qilayotgan harakatlarini kuzatishga o‘rgatadi. Chizayotgan turli chiziqlar bilan
predmetlarning turlarini bilishga, ularni ayrim narsalarga o‘xshatishga o‘rgatadi.
Bolalarga savollar bilan murojaat qiladi, sen nimani chizding, deb bolaning
chizgan ishini qaysi predmetga o‘xshashligini aniqlaydigan ko‘plab savollar
beradi. Bolaning harakati ixtiyorsiz bo‘ladi. Hamma bolalar bir vaqtda o‘z
harakati natijasida hosil bo‘lgan ishida predmet o‘rtasidagi o‘xshashlikni aniqlay
23

olmaydi, bu xususiyatning o‘sishi o‘z-o‘zidan nutqining rivojlanishiga sabab
bo‘ladi. Ular tarbiyachi ko‘rsatgan ishlarida oddiy predmet va hodisalarni tasvir
etadi. Masalan, yomg‘ir yog‘yapti, qor yog‘yapti, barglar uchyapti, daryoda suv
oqmoqda kabi. 3-yilda asta-sekin bolalarda ranglarga qiziqish ortadi. Ular turli
ranglardan foydalanib, uni predmetga o‘xshatadi. Masalan, uncha katta
bo‘lmagan qog‘oz betiga qizil bo‘yoqda bo‘lib, «men gul soldim» deydi. Bu
guruhda tarbiyachi bolalarga predmetning qaysidir bir qismini chizib,
tugatishlarni taklif qiladi. Masalan, sharga ip, bayroqchaga tayoqchani va qizil,
yashil, ko‘k, sariq ranglarni bilishga va foydalanishga o‘rgatiladi. «Quyosh»,
«Ko‘m-ko‘k o‘tlar», «Gullar» kabi. Bolalar dastlab qalam bilan chizishadi, 3-4
mashg‘ulotdan keyin bo‘yoqdan foydalanib bo‘yaydi, undan foydalanishni
o‘rgatiladi. Bolalarga quyidagi mavzularda bo‘yoqlar bilan rasm chizdirish
mumkin. Masalan, «Daraxtlardan barglar to‘kilyapti, «Uyda chiroqlar yoqildi».
Yilning 2-yarmiga tarbiyachi bolalarni predmetning oddiy tasviriga
o‘rgatadi. Tarbiyachi shar chizadi, koptok chizadi, bolalar esa yo‘l chizadi.
Yilning 2-yarmiga borib, bolalar bilan mashg‘ulot uyushtirilib, ular mo‘yqalam
qo‘yib-olish, qo‘g‘irchoqning ko‘ylagini yoki dastro‘molcha va qo‘lqopni dog‘lar
bilan bezashga o‘rgatiladi. Bu yoshdagi bolalarni tasvirlashga o‘rgatishda
tarbiyachi turli xil usullardan foydalanadi.
Sifatli o‘rgatish uchun usullardan biri, passiv harakatlar usuli, ya'ni bola o‘zi
mustaqil harakat qiladi. Tarbiyachi bola qo‘liga qalam berib, chizish harakatlarini
bajartiradi yoki o‘yin o‘tkazadi. Bolalar qo‘l harakatining koordinatsiyasini
rivojlantirib borib, tarbiyachi qog‘oz betida bir xildagi ritmik harakatlarni
bajaradi, o‘ngga-chapga keyin asta-sekin murakkab harakatlarni bajarishga
o‘rgatadi. Masalan, ip o‘rami yoki tutun chiqyapti va boshqalar.
Tarbiyachining badiiy so‘zdan foydalanishi, bolalarga tasvirlanayotgan
narsaning obrazli tasavvur etishga yordam beradi. Masalan, quyosh to‘g‘risida
shunday she'r va ashulalardan foydalanish usuli muhim usullardan hisoblanadi. 1-
kichik guruhda tarbiyachi bolalar bilan hamjihatlik keng qo‘llaniladi. Tarbiyachi
katta qog‘oz betida archani chizadi, bolalar esa chiroqlar yoqadi (mo‘yqalamni
24

qog‘ozga tikka qo‘yish usuli bilan). Bunday mashg‘ulotlarni tarbiyachi 5-6 ta
bolalar guruhi bilan uyushtirishi mumkin. 2,5 yoshdagi bolalar bilan tip
mashg‘ulotlar uyushtirish mumkin. Masalan, bolalarga rasmlar berib, unda
nimalar tasvirlanganligini aytib berish kabi o‘yinlar o‘tkazish mumkin. Masalan,
quyosh, bayroqcha, gullar tasvirlangan bo‘lishi mumkin. Bolalar ularni aytib
beradi, qiynalgan bolaga tarbiyachi yordam beradi. Tarbiyachi bolalar ishini tahlil
qilib ularning ishlarining xilma-xilligi va predmet bilan tasvir o‘rtasidagi
o‘xshashlikni ko‘rsatib beradi.
Birinchi kichik guruhda o‘rgatishning mazmuni va vazifalari.
Ikki yoshli bola qalam, mo‘yqalamni to‘g‘ri ushlashi mumkin, lekin uning
tajribalari kam, bajara olish va bilish qobliyatlari yo‘q, qo‘l harakatlari yetarlicha
rivojlanmagan. Shuning uchun asosiy vazifalar bolalarga umumiy tarbiyaviy ta'sir
qilish bilan bog‘liqdir. Birinchi kichik guruhda o‘rgatishning vazifalari
quyidagilar:
Rasm chizish jarayoniga natija beruvchi jamoat ishi deb qiziqishni
uyg‘otish.
Rasm chizish materiallari - «qalam, bo‘yoqlar» va ulardan foydalanish
usullari bilan tanishtirish.
Katta yoshli odam chizgan rasmni, predmetning tasviri deb tushunishni
o‘rgatish.
To‘g‘ri va egri chiziqlarni hamda tomonlari berk shakllarni chizish
prinsiplarini o‘rgatish.
Bu guruhning dasturi keyingi guruhlarning dasturidan bosqichma-bosqich
murakkablashib borishi bilan farqlanadi. Rasm chizishning birinchi mashg‘uloti
qog‘oz va qalam bilan tanishtirishdan boshlanadi. Bu materiallarning
o‘yinchoqlardan bolalarga ma'lum bo‘lgan turli xil predmetlardan farq qilishini
pedagog bolalarga tushuntiradi. Qalamlar bilan turli faoliyat turlarini bajarish
mumkin. Qog‘oz toza edi, qalamning harakatlanishidan unda izlar paydo bo‘ldi.
Qalamning ochilgan uchi qog‘ozda iz qoldiradi. Ikki uchi esa iz qoldirmaydi.
Agar sekin bosilsa, qog‘ozda uning izlari ko‘rinmaydi. Agar qattiq bosilsa,
25

qog‘oz yirtilib ketishi mumkin. Bunday tushuntirishni va harakatlarni ko‘rsatib
berish bolalarda rasm chizishga qiziqishni uyg‘otadi. Bulardan tashqari, oddiy
texnik ko‘nikmalarni qalam, mo‘yqalamni to‘g‘ri ushlash, ulardan tartibli
foydalanish, bo‘yoqni mo‘yqalamning uchiga olishni bilish kabilarni o‘rgatishni
dastur o‘z ichiga olgan.
Ikkinchi - kichik guruhda rasm chizishni o‘rgatish. Bu guruh bolalar (3
yoshli bolalar) psixologik jihatdan rivojlanadi, tajribalari ancha o‘sadi. Tarbiyachi
bu yoshdagi bolalar bilan rasm bo‘yicha mashg‘ulot olib borganda, bolalarning
rasmga nisbatan qiziqishlarini orttiradi. Bu guruhda bolalarni rasm ishining sifati
emas, balki ish jarayoni qiziqtiradi. Rasm bo‘yicha barcha guruh bolalari tarbiya -
chining og‘zaki ko‘rsatmalarini tinglashga, tarbiyachining ko‘rsatib bergan
usullarini bajarishga o‘rganib boradilar. Bu yoshdagi bolalar rasm faoliyatida
tezda o‘yin faoliyatiga o‘tish bilan ajralib turadi. Masalan, doirachalar chizib,
uning ichini qalam bilan urib chiqib, uni qush don cho‘qiyapti, deb ifodalaydi.
Bunda yosh bolalarning rang tanlash malakasi shakllanadi. Bolaning diqqatini
ularga yoqqan ranglar tortadi. Bolalar tasviriy jarayonida so‘z bilan ifodalashga
o‘rganadilar. Rasmda tasvirlay olmagan voqealarni so‘z bilan to‘ldiradi.
Bolalarda mustaqillik, faolli o‘sadi. Tarbiyachi bolalarga mashg‘ulotda olgan
bilim va ko‘nikmalardan mustaqil foydalanish imkoniyatini tug‘diradi. Agarda 1-
kichik guruhda bolalarni nimaningdir tasviriga o‘rgatilsa, 2-kichik guruhda
bolalarni narsalarning tasviriy usullariga o‘rgatib boriladi. Bolalar turli shakldagi
predmetlarning tasviriga o‘rgatiladi, doira, to‘g‘ri to‘rtburchak, uchburchak va
turli yo‘nalishdagi chiziqlar to‘plarmidan iborat narsalarni chizadilar.
Predmetlarning shaklini to‘g‘ri tasvirlashga o‘rgatish uchun bolalarning qo‘llarini
shakliy harakat qilishga o‘rgatish lozim. Bolalarga predmet shakli bilan qo‘lning
shakliy harakatlari o‘rtasidagi bog‘liqlikni o‘rgatish lozim. Tarbiyachi predmetni
tasvirlashga o‘rgatishdan oldin, uni mashg‘ulot oldidan ko‘rib chiqadi (ya'ni
kuzatish olib boradi). Bolalar jon-u dili bilan turli rangdagi koptoklar, sharlar va
archa o‘yinchoqlarini tasvirlaydilar. To‘g‘ri to‘rtburchak shaklining tasviriga
bolalar bu guruhda qiynaladilar, shuning uchun bu shakl yilning 2-yarmida
26

beriladi. Bolalar archa, daraxt, tursa yiqilmas qo‘g‘irchoq, aravachani tasvirlaydi.
Qizil, sariq, ko‘k, yashil, qora, oq ranglarni bilishga o‘rgatiladi. Shuningdek, rang
aralashtirishlarni (pushti, havo rang va zarg‘aldoq, jigarrang) tavsiya etish
mumkin. Bu guruh bolalardan ranglarni to‘g‘ri atash va tasvirlash aniq talab
etilmaydi, ammo tarbiyachi asta-sekin predmetlar rang-tusining real tasviriga
o‘rgatib borishi kerak. Masalan, ko‘m-ko‘k o‘tlar o‘smoqda, o‘tlarda sap-sariq
jo‘jalar o‘tlab yurishibdi va hokazo. Bu guruhda bolalar rasmi mazmun jihatidan
juda kambag‘al bo‘ladi, ya'ni ishlar mazmuni asosan so‘zda ifodalaniladi.
Masalan, mashina chizib, so‘z bilan mazmun beradi. Masalan, bu mashina yurib
ketdi yoki yuk olib kelyapti kabi. Mashg‘ulot davomida bolalar bir turdagi
predmetlarni bir necha marta tasvirlashni o‘rganadilar. Bu esa bolalarni texnik
ko‘nikmalarini mustahkamlaydi. Rasm davomida ishni tezda tugatgan bolalarga
tarbiyachi rasm mazmunini kengaytirish maqsadida yangi vazifalar berishi
mumkin. Masalan, o‘t ustida yurgan jo‘jalar yonida don yoki turli
chuvalchanglarni solishni tavsiya etish mumkin va bu bilan bolalar chizgan
ishlarini mazmunan boyitib borish va bolalarni ham shunga o‘rgatib borish lozim.
Ikkinchi guruhda o‘rgatishning mazmun va vazifalari.
Hayotining 4-yilida bola predmetni yaxshiroq yoki yomonroq tasvirlay
olishni bilmasalar ham, lekin ular rasm chizishning ma'nosini tushuna
boshlaydilar. Ular o‘zlari chizgan shaklsiz rasmlarni predmetning biror bir
belgisiga asosan o‘xshatib chizadilar. Pedagog bolalarning rasm bilan
predmetning o‘xshash belgilarini topishga urunishni rag‘batlantirib turishi va shu
bilan bir qatorda, turli shakllarni to‘g‘ri tasvirlashga o‘rgatib borish zarur. Bu
yoshda tasviriy faoliyatni o‘rgatish vazifalari bir rejaga qo‘yilgan.
Sodda predmetlarning asosiy belgilar(rang, shakl)ini berib, turli xil to‘g‘ri va
2.2 TASVIRIY FAOLIYATGA O‘RGATISHNING METOD VA
USULLARI.
O‘rgatish metodlari - pedagogikada qabul qilingan ta'rifga ko‘ra, qo‘yilgan
masalani yechish uchun tanlangan yagona yo‘l sifatida ta'riflanadi. U
27

mashg‘ulotdagi bolaning va tarbiyachining butun faoliyatini o‘rgatish usullari
ayrim yordamchi vosita bo‘lib, mashg‘ulotdagi faoliyatning xususiyatini
aniqlamaydi, u ta'limda tor ma'nodagi ahamiyatga ega.
Ayrim metodlar mashg‘ulot ishining umumiy yo‘nalishini aniqlamay, balki
usul sifatida namoyon bo‘ladi. Masalan, mashg‘ulot boshida she'r (hikoya) o‘qish
beriladigan vazifaga bolalarning qiziqishini uyg‘otish uchun o‘qilsa, boshqa
mashg‘ulotlarda esa she'r o‘qish tarbiyachi uchun xizmat qiladi, ya'ni mashg‘ulot
boshlanishini tashkil qilish uchun qo‘llaniladi.
Y.B.Babanskiy tasviriy san'at metodlarini faoliyatning umumiy xarakteriga
qarab, 3 guruhga klassifikatsiyalagan:
1-guruh: o‘quv-bilish faoliyatini tashkil qilish va amalga oshirish. Bunga
o‘quvchilarning ko‘rgazmali, og‘zaki, amaliy, induktiv va deduktiv, reproduktiv
va muammoli-izlanuvchan hamda mustaqil ishlari kiradi.
2-guruh: ta'lim berishning o‘quv faoliyatini stimullashtirish (qiziqtirish va
rag‘batlantirish) va motivatsiyalash (maqsadga yo‘naltirish) metodlari. O‘qishga
bo‘lgan qiziqishini oshirish va motivlashtirish; burch va javobgarlikni
stimullashtirish motivlashtirish.
3-guruh: o‘quv faoliyatida nazorat va o‘z-o‘zini nazorat qilish metodlari:
 og‘zaki nazorat va o‘z-o‘zini nazorat qilish;
 yozma nazorat va o‘z-o‘zini nazorat qilish;
laboratoriya amaliy nazorat va o‘z-o‘zini nazorat qilish;
Y.B Babanskiyning taklif qilgan bu metodlari asosan maktab ta'limiga mos bo‘lib,
ularning l-guruhidangina maktabgacha yoshdagi bolalarga ta'lim berishda
foydalaniladi, ya'ni bu: ko‘rgazmali, og‘zaki, amaliy metodlar hamda ko‘nikma va
malakalarga ega bo‘lish uchun qaratilgan qisman reproduktiv mashqlardir.
Maktabgacha ta'lim muassasasida bolalarning mustaqil ishlari katta o‘rin
egallaydi, faqat bu mustaqil ishlarga bolalarning murakkab muammoli
masalalarni yechish kirmaydi, chunki bunday murakkab masalalar uzoq vaqtni
talab qiladi. Qolgan metodlar maktabgacha yoshdagi bolalar uchun murakkablik
qiladi, chunki ularning deyarli barchasi muammoli masalalarni yechish bilan
28

bog‘liqdir. Maktabgacha ta'lim muassasasi uchun o‘ziga xos bo‘lgan asosiy
guruhni o‘yin usullari tashkil etadi va bu o‘yinlardan turli metodlar ichida
foydalanish mumkin.
Ko‘rgazmali metod va o‘rgatish usullari. Kuzatish metodi tasviriy faoliyatga
o‘rgatish tizimining umumiy asosini tashkil qiladi. Chunki u atrof-muhitni
o‘rganishda, bilish hamda uni aks ettirishda muhim omil sifatida xizmat qiladi.
Bolalarda qanchalik kuzatish, atrof-olam ko‘rinishi bilan aloqa o‘rnatish,
umumiylik va yakkalikni ajratish malakasi rivojlangan bo‘lsa, shunchalik bolalar
ijodiy qobiliyatininng rivojlanishi bog‘liq bo‘ladi. Lekin kuzatishning o‘zi
ko‘rganni tasvirlab berishga to‘la imkon bermaydi. Bolalarni tasviriylikning
muhim usullariga, turli tasviriy materiallardan foydalanish yo‘llariga o‘rgatish
zarur.
Ko‘rgazmali metod va o‘rgatish usullariga naturadan, rasm
reproduksiyalaridan, namunadan, boshqa ko‘rgazmali qo‘llanmalardan
foydalanish, alohida predmetlarni ko‘rib chiqish, tarbiyachi tomonidan tasviriy
usullarini ko‘rsatib berish, bolalarning bajargan ishlarini mashg‘ulot yakunida
ko‘rsatish, ularni baholash kiradi.
Naturadan foydalanish. Tasviriy san'atda naturadan foydalanish deganda,
kuzatish asosida predmet yoki ko‘rinishning tasviri tushuniladi. Naturadan
foydalanib ishlanganda chizayotgan kishining ko‘ziga nisbatan naturaning qay
holatda turganini hisobga olgan holda ma'lum bir nuqtayi nazardan turib, predmet
ko‘rinishi tasvirlanadi. Bu naturadan olinib, tasviriy xususiyati mashg‘ulot
mobaynida o‘zgacha idrokning rivojlanishiga ko‘nikma beradi.Bunda asosiysi
tomoshabinning idroki bo‘lib, tekislikda tasvirlangan predmet (rasm,
applikatsiya) faqat bir tomondan idrok qilinadi; loydan buyum yasaganda va
qurish-yasashda bolalarda naturani o‘girib qurish hamda hajm-shaklni turli xil
burilishda tahlil qilish imkoni bo‘lishi kerak.
Maktabgacha yoshdagi bolalar bilan ishlashda naturadan foydalanishning
ayrim xususiyatlarini ko‘rib chiqamiz. Natura xotiraning ishini yengillashtiradi,
negaki tasviriy jarayon idrok bilan birlashadi, yana esa u predmetning shaklini,
29

tuzilishini, rangini to‘g‘ri tushunib, yetkazib bera olishga yordam beradi. 4-5
yoshdagi maktabgacha ta'lim bolalarining qobiliyatlaridan qat'i nazar, maktab
o‘quvchisi yoki rassomning natura bilan ishlashiga nisbatan qaraganda,
bolalarning tasvirlangan obyektini tahlil qilishlari, shu natura bilan ishlashlarining
o‘ziga xos farqi bor. Maktabgacha ta'lim bolalari uchun sodda shaklli, aniq
chizmali va aniq qismlarga ajratilgan predmet natura sifatida tanlanadi. Naturani
shunday joylashtirish kerakki, hamma bolalar shu naturani ayni bir xarakterli
tomonidan qabul qilishlari kerak. Masalan, bolalar mashinani yon tomonidan,
qo‘g‘irchoqni oldidan chizadilar va bunda hajmini yetkazib berolmaydilar. Agar
guruhda bolalar soni ko‘p bo‘lsa, barchasiga teng ko‘rinishi uchun 2-3 ta bir xil
predmet qo‘yiladi. Tarbiyachi naturani bolalar bilan birgalikda detallarga ajratib
ko‘rib chiqadi, bunda u tahlil jarayonini osonlashtirib, o‘z so‘zlari, harakatlari
bilan yo‘naltiradi. Bu jarayon ma'lum bir idrok madaniyatini, rivojlangan analitik
fikr yuritishni talab qiladi. Bunday ko‘nikmalar bolalarda 5-6 yoshda rivojlana
boshlaydi. Bu yoshda bolalar tasvirlayotgan ishlarini naturaga nisbatan
taqqoslashga urinadilar. Masalan, katta guruhda naturadagi archa shoxlarini
tasvirlayotganda, bolalar shoxni fazoda joylashtiradilar (vertikal yoki qiya
holatda) va shoxdagi shoxchalarning sonini, o‘lchamlarini chap va o‘ng
tomondan, to‘q yoki och rang bilan chizadilar. Natura sifatida tirik qushlar,
hayvonlardan foydalanish mumkin emas. Ularning harakatlari, tovushlari
bolalarni rasm chizishdan chalg‘itadi, bolalarning predmetni kerakli holatda idrok
qilishlariga, diqqatlarini bir nuqtaga qaratishga xalaqit beradi.
Shunday qilib, o‘rgatish metodi sifatida naturadan foydalanish tasvirlashning
butun jarayonini o‘z ichiga mujassamlashtiradi:
 predmetning birlamchi tahlili:
 tasvirni naturaga nisbatan taqqoslash:
 natijaning shaklini, holatini, rangini taqqoslash:
 natijadagi rasm va naturani taqqoslash yo‘li bilan baholash:
Mashg‘ulot boshida predmetlarni ko‘rib chiqish. Kichik va
o‘rta guruhlarda ko‘pincha mashg‘ulot boshida alohida predmetlar
30

ko‘rsatiladi. Bolalar diqqatini topshiriqqa qaratish va tasavvurlarini jonlantirish
maqsadida bolalarga koptok, lenta (tasma), belkurak va shu kabilar ko‘rsatiladi.
Mashg‘ulotning qolgan vaqti mobaynida esa bolalar o‘z tasavvurlari asosida
chizadilar. Ular rasmlarini ko‘rgan predmetlariga nisbatan taqqoslay olmaydilar
va predmetlarni idrok qilishlariga qaytib murojaat qilmaydilar.
Katta guruhda ham predmetlarni ko‘rib chiqish uchun imkon bo‘ladi.
Masalan, «Uch ayiq» ertagi mavzusi bo‘yicha rasm chizishdan yoki buyum
yasashdan avval, tarbiyachi bolalarga o‘yinchoq ayiqni ko‘rib chiqishni, predmet
shaklining asosiy xususiyatlarini va ayrim qismlarning proportsiya nisbatlarini
aniqlashni, so‘ng predmetning burilishiga nisbatan shu ayrim qismlarning
o‘zgarishini kuzatishni taklif qiladi. Bolalar rasm chizishda ertakning qaysi
epizodini tanlasalar, ayiqni ham shu epizodga nisbatan mos holatda tasvirlaydilar.
Namunadan foydalanish. Namunadan foydalanish ko‘proq o‘rgatish usuliga
taalluqlidir. Namuna o‘rgatish metodi sifatida tasviriy faoliyatning shunday
turlaridan foydalaniladiki, qayerda atrofni idrok qilish taassurotini
mustahkamlash maqsadi emas, balki shu faoliyatning ayrim alohida momentlarini
rivojlantirish masalasi tursa. Ko‘proq dekorativ va konstruktiv (applikatsiya)
ishlarida foydalaniladi.
Dekorativ naqshni hosil qilish usuliga o‘rgatish - badiiy didni
rivojlantirishdir. Bolalarning umumiy estetik didlarini oshirish uchun chiroyli
predmetlarni tomosha qildirish kerak. Masalan, gilamlar, vazalar, kashtalar va
hokazo.
Dekorativ rasm chizish mashg‘ulotlarida bolalar ko‘rgan predmetlarini aks
ettirib, ulardagi naqshlarni qayta chizibgina qolmay, balki mustaqil ravishda
naqshlarni aks ettirib, yorqin rang va shakllarni moslashtirib chizishni ham
o‘rganadilar. Shuning uchun boshlang‘ich bosqichda bolalar namunadan naqsh
elementlarini chizib oladilar, keyinchalik elementlarning o‘rnini va rangini
o‘zgartirib boradilar. Bolalar ma'lum bir malakaga ega bo‘lganlaridan keyin, bir
necha xil namunalarni bolalar ixtiyoriga ko‘rsatish mumkin. Ba'zi
mashg‘ulotlarda tarbiyachi namunani qo‘yadi va bolalar ko‘rib chiqib, tanishib,
31

tarbiyachining ko‘rsatmasisiz mustaqil ravishda ishlaydilar. Predmetli rasm
chizish yoki buyum yasashda namuna ko‘chirib olish uchun emas, balki
tasvirlanayotgan predmet haqidagi tasavvurni aniqlash uchun qo‘yiladi.
Rasmlardan foydalanish. Rasmlar asosan bolalarning atrof-muhit haqidagi
tasavvurlarini aniqlash uchun va tasviriy usullarini, vositalarini tushuntirish
uchun xizmat qiladi. Pedagog va psixologlarning tashviqotlari shuni ko‘rsatadiki,
2 yoshdagi bolalar rasmni predmet tasviri sifatida tushunib yetadilar. Lekin
rasmdagi personajlarning o‘rtasidagi bog‘liqlikni, ya'ni harakatlarni tushunish
kechroq, 4-5 yoshlarda yuzaga keladi. Masalan, 2 yoshli bola rasmdagi
hayvonlarn «turibdi» deydi, 4-5 yoshligisi esa «gapiryapti», «yuryapti»,
«kelyapti» va hokazo deydi.
Bolalarning kuzatishlari ko‘pincha qisqa muddatli bo‘ladi (Masalan, shahar
sharoitida hayvonlarni kuzatish). Shuning uchun rasmlardan foydalanish qayta
idrok qilishga va keyingi tasvir uchun xarakterli bo‘lgan eng asosiysini
aniqlashga yordam beradi. Rasmlar ana shunday sharoitlarda kerak bo‘ladi:
kerakli predmet qo‘l ostida yo‘q paytida yoki bo‘lmasa, tekislikda tasvirining
ayrim usullari bilan tanishtirish uchun xizmat qiladi. Masalan, tarbiyachi
bolalarga uzoqlashgan predmetni tushuntirish uchun rasmni ko‘rsatadi. Hayotda
bolalar shu uzoqdagi predmetlarni birchiziqda joylashgan, deb idrok qilsalar,
rasmda tarbiyachi uzoqlashganini ko‘rsatib, tushuntirib beradi, 6 yoshdan boshlab
shu maqsad bilan rasmdan foydalanish mumkin. Rasmni ko‘ra turib, bola yerni
bir chiziq bilan emas, balki keng yer bo‘lagi bilan chizishni, uzoqlashayotgan
predmetlar yuqoriroqda, yaqindagilari pastroqda va qog‘oz chetiga joylashishini
tushunib yetadi. Rasm mashg‘ulot davomida bolalar oldida qoldirilsa, bolalar
tushunib yetmay nusxa ko‘chirishga o‘rganib qoladilar. Bu yoshda esa bolalar
nusxa ko‘chirish bilan emas, balki ijod bilan rasm chizishlari kerak. Ba'zida
mashg‘ulot davomida bolalarga ayrim detallarni aniqlab olish uchun rasmni
ko‘rsatish kerak bo‘ladi. Keyin esa rasm olib qo‘yiladi, chunki bolalar nusxa
ko‘chira boshlaydilar.
Tarbiyachi tomonidan ishlash usulini ko‘rsatib berish. Maktabgacha ta'lim
32

muassasida ta'lim jarayoni bolalar o‘rganishi kerak bo‘lgan tasviriy ko‘nikma va
malakalarning o‘lchamini aniqlab beradi. Keng bo‘lmagan doiradagi
malakalarning o‘lchamini aniqlab beradi. Keng bo‘lmagan doiradagi malakaga
ega bo‘lgan bola turli xil predmetlarni tasvirlay oladi. Masalan, uyni chizish
uchun, to‘g‘ri to‘rtburchak shaklini chizishni bilish, ya'ni chiziqlarni to‘g‘ri
burchak ostida birlashtirishni bilish kerak. Ana shu chizish usullari mashina,
poyezd va boshqa to‘g‘ri to‘rtburchakli predmetlarni chizishda qo‘llaniladi.
Tarbiyachi tasviriy vositalarini ko‘rsatib berishi ko‘rgazmali amaliy usul bo‘lib,
bu usul bolalarni kerakli shaklni aniq tajriba asosida ongli ravishda chizishga
o‘rgatadi. Ko‘rsatma 2 xil turda bo‘ladi:
1) imo-ishora bilan ko‘rsatish;
2) chizish usuli bilan ko‘rsatish.
Har ikkala turida ham ko‘rsatma og‘zaki tushuntirish yo‘li bilan olib
boriladi. Imo-ishora bilan predmetning qog‘ozda joylashishi tushuntiriladi.
Qo‘lning yoki qalamchaning qog‘oz bo‘ylab harakati, hatto 3-4 yoshli bolalar
uchun yetarli bo‘ladi. Imo-ishora orqali bola xotirasidagi qiyin bo‘lmagan
predmetning asosiy shaklini yoki uning alohida qismlarini eslaydi.
Bolalar biror predmet yoki hodisani tarbiyachining qaysi harakat ishorasi
orqali idrok qilgan bo‘lsalar, xuddi shu harakat-ishorani tarbiyachi mashg‘ulotda
qaytarsa, bolalar ko‘rganlari bilan chizmoqchi bo‘lganlari o‘rtasida aloqadorlikni
ongli ravishda sezadilar. Masalan, uy qurilishini bolalar kuzatayotganlarida
tarbiyachi qurilayotgan uyning korpus chiziqlarini tepaga qarab qurilayotganligini
harakatlari bilan ko‘rsatadi, xuddi shu harakatlarni mashg‘ulot boshida qaytarar
ekan, bolalar xotirasidagi ko‘rganlarini qayta esga tushiradi. Ishora bilan bola
xotirasidagi predmet shaklini eslashga hamda chizish mobaynida bolaning qo‘l
harakatlarining yo‘nalishi aniqlanadi. Bolaning yoshi qancha kichik bo‘lsa, uni
chizishga o‘rgatishda shunchalik qo‘l harakatlarining ishorasini ko‘rsatish muhim
rol o‘ynaydi.
Kichik guruhdagi bolaning harakatlari yaxshi rivojlanmagan bo‘lsa va bola
o‘z harakatlarini boshqara olmasa, tarbiyachi bolaning qo‘lini ushlab, birgalikda
33

harakat bilan chizadi. Bunday ish usuli shu harakatlarini o‘zi his qilishi uchun
qo‘llaniladi. Agarda predmetning shakli murakkab bo‘lmasa, ishora bilan butun
predmetni chizish mumkin. Masalan, koptok, kitob yoki olma shaklining
detallarini, archa shoxining joylashishi, qush bo‘ynining qiyaligi. Tarbiyachining
ko‘rsatma berishi mashg‘ulotda qanday topshiriq berilishiga bog‘liq. Tarbiyachi
mashg‘ulotda predmet shaklini to‘g‘ri harakatlari bilan chizib ko‘rsatadi. Bu
asosan, kichik guruhda o‘tkaziladi. Masalan, bolalarga yumaloq shakldagi
predmetlarni chizishni o‘rgatish uchun tarbiyachi koptok yoki olmani, o‘z
harakatlari bilan tushuntirgan holda chizib ko‘rsatadi. Agar predmetni
tasvirlayotganda uning detallarini aniq ketma-ketlikda chizish kerak bo‘lsa,
tarbiyachi predmetni boshidan yakuniga qadar chizib ko‘rsatadi. Faqat bunda
bolarning diqqatini jalb qilish uchun tarbiyachi bolalarga «Endi nimani chizish
kerak?» degan savolni beradi.
Katta guruhdagi bolalar ko‘pincha qisman ko‘rsatmalar berish o‘rinli
bo‘ladi. Bolalar hali chizishni bilmaydigan predmetning biror detalini yoki
alohida elementini chizishda ko‘rsatmalar beriladi. Masalan, 4-5 yoshli bolalar
daraxtning tanasini uchburchak shaklida, keng asos bilan chizadilar. Bu
ko‘pincha tarbiyachining og‘zaki tushuntirishidan kelib chiqadigan kamchilikdir.
«Daraxt tanasining yuqori qismi tor, quyi qismi esa keng bo‘ladi». Og‘zaki aytib
berish bilan birga, qo‘l harakatlari bilan chizib ko‘rsatish lozim. Katta guruhda
esa «Chiroyli uy» mavzusida bolalar rasm chizayotganlarida, tarbiyachi doskada
uyning oyna-eshiklari turli xil shaklda bo‘lishini ko‘rsatib beradi. Bunday
ko‘rsatma bolaning rasmini umumiy chizmada hech qancha chegaralamaydi.
Malakalarni mustahkamlash uchun qaytarilayotgan mashqlarda, so‘ng ulardan
mustaqil ravishda foydalanishda ko‘rsatma faqatgina individual ravishda, ma'lum
bir ko‘nikmaga ega bo‘lmagan bolalarga beriladi. Doimiy ravishda ko‘rsatma
berish bolalarning passivlashishiga hamda fikrlash jarayonlarining
tormozlanishiga olib keladi. Chunki bolalar tarbiyachining ko‘rsatmasini va
yordamini kutib, o‘rganib qoladilar. Tarbiyachining ko‘rsatmasi yangi texnik
usullarni tushuntirishdagina kerak.
34

Bolalar ishlarini tahlil qilish. Bolalar o‘zlari bajargan yoki do‘stlari bajargan
ishni mustaqil ravishda tahlil qilib, baho berishlari 5 yoshga borib to‘la
shakllanadi. Kichik guruhdagi bolalar o‘z harakatlarini va ularning natijalarini
nazorat qila olmaydilar, shuning uchun ular o‘z ishlarini bajarayotgan vaqtda
mamnun bo‘lgan bo‘lsalar, ularning natijasidan ham mamnun bo‘lishi uchun
tarbiyachidan maqtov eshitishni kutadilar. Kichik guruhda tarbiyachi bolalarning
ishlarini baholayotganda tahlil qilmaydi, balki 4-5 yaxshi bajarilgan ishlarni
bolalarga ko‘rsatadi. Shu bilan birga, qolgan bolalar ishlarini ham maqtaydi,
chunki maqtov bolalarning ushbu mashg‘ulotga nisbatan qiziqishlarrni saqlab
qolishga yordam beradi. Rasmlarni ko‘rsatishning maqsadi esa bolalarning o‘z
ishlarini natijasiga jalb qilishdir.
O‘rta va katta guruhlarda tarbiyachi bolalarning ishlarini ko‘rsatadi va
kamchiliklarini aytib o‘tadi. Bolalar kamchiliklarini qanchalik ko‘ra bilsalar,
keyingi rasmlarini shunchalik ongli ravishda chizib boradilar.
Mashg‘ulot yakunida tarbiyachi bolalar ishlaridan birini olib, ijobiy
tomonlarini ko‘rsatadi. Masalan, «Ranglarini yaxshi tanlaganini - och rang bilan
to‘q rang yonma-yon yaxshi ko‘rinishi, chiziqlarning ozoda va aniq
chizilganligini va hokazo». Agarda kamchiliklar ko‘pchilik bolalarda uchrasa, shu
kamchilikni bartaraf qilish uchun bolalarga savol beradi va diqqatini qaratadi.
Agarda bir bolaning kamchiligi bo‘lsa, u holda yakkama yakka tushuntirish
munosibdir, chunki jamoa oldida birgina bolaning ishini tahlil qilish faqatgina
shu bolaning o‘zi uchungina tushunarli bo‘ladi.
Katta guruhda tahlilga barcha bolalarni jalb qilmoq zarur. Ba'zida esa
tarbiyachining o‘zi baho beradi. Masalan, yaxshi chizmaydigan bolaning ishidagi
kamchiliklarni boshqa bolalar aytishlarini tarbiyachi oldindan bila turib, o‘zi
avval shu bola bajargan ishining ijobiy tomonlarini aytib o‘tadi. Vaqtni tejash
maqsadida tarbiyachi 5-6 ta bolaning ishini olib, tahlil qiladi, faqat har
mashg‘ulotda birxil bolalarning ishlarini olib baholash yaramaydi. Chunki doimiy
maqtov asosida o‘sha bolalarda haddan tashqari ishonch, boshqalardan ajralib
turish rivojlanadi. O‘ta qobiliyatli bolalar bilan ularning layoqatlarini hisobga
35

olgan holda, alohida ish olib boriladi. Ba'zida tarbiyachi tahlil qilish uchun
bajarilgan ishlarni bolalarning o‘zlariga topshiradi. Bunda barcha bolalarning
ishlari stolga yoyiladi yoki stendga mahkamlanadi va bolalar o‘zlari eng yaxshi
bajarilgan ishlarini tanlaydilar. So‘ng tarbiyachi tahlil qiladi. Ko‘proq bolalarga
(6 yoshda) o‘z ishini naturaga nisbatan o‘zi baholashga imkon berish kerak.
Chunki bola o‘z ishiga hamda do‘stlarining ishlariga salbiy tomondan baho
berishga o‘rganadi.
Og‘zaki metod va o‘rgatish usullari.
Tasviriy faoliyatda tarbiyachining mashg‘ulotdagi doimo bolalar bilan
suhbatidan boshianadi. Suhbatning maqsadi bolalar xotirasidagi avvalgi idrok
qilingan obrazlarni qayta esga olish va mashg‘ulotga bo‘lgan qiziqishini
uyg‘otishdir. Bolalar o‘z tasavvurlari asosida ijod qiladigan mashg‘ulotlarda
suhbatning roli kattadir.
Suhbat qisqa, mazmunli va his-hayajonli bo‘lishi kerak. Tarbiyachi asosiy
diqqatini mashg‘ulotda qilinadigan ishga qaratadi. Bolalarning mavzu bo‘yicha
yoki yangi tasviriy usullari haqidagi tasavvurlarini aniqlab olishdan avval, suhbat
mobaynida yoki suhbatdan keyin tarbiyachi kerakli predmet yoki rasmni
ko‘rsatadi. Topshiriqni boshlashdan avval esa, ish usulini bolalarga ko‘rsatadi.
Suhbat o‘rgatish rhetodi sifatida 4-7 yoshli bolalar bilan ishlashda asosiy rol
o‘ynaydi. Kichik guruhlarda suhbat bolalar tasvirlashi kerak bo‘lgan predmetni
eslatish uchun yoki yangi ish usulini o‘rgatish uchun kerak bo‘ladi. Bunday
hollarda suhbat tasvirining maqsadini va vazifalarini bolalarga yaxshiroq
tushuntirish uchun xizmat qiladi. Bolalarning tasavvurlari va hissiyotlari tez
jonlanib, ijodiy kayfiyatlari tez yo‘qolib qolmasligi uchun suhbat metod sifatida
ham, usul sifatida ham qisqa va 3-5 daqiqadan oshmasligi kerak. Yaxshi
uyushtirilgan suhbat mashg‘ulotda maqsadga yaxshi erishish uchun qulay sharoit
yaratadi.
Badiiy adabiyotning obrazlaridan foydalanish.
Badiiy obrazni o‘rnida mujassamlashtirgan nutq o‘ziga yarasha
ko‘rgazmalilikka egadir. Masalan, she'r, hikoya, topishmoq va hokazo. Ifodali
36

o‘qilgan badiiy asar ijodiy kayfiyatning oshishiga, tafakkurning, xayolning
faolashishiga yordam beradi. Shu maqsad bilan badiiy so‘zdan faqatgina Ifodali
o‘qish mashg‘ulotlarida emas, balki predmetlarni idrok qilgandan so‘ng tasviriy
jarayonlarda ham foydalaniladi.
Barcha yosh guruhlarda mashg‘ulotlarni maqsadga yo‘naltirilgan ilmda
topishmoq aytishdan boshlash mumkin. Masalan, «Boshi taroq, dumi o‘roq». Bu
topishmoq orqali xo‘rozning boshqalarnikidan chiroyli toji, dumining betakrorligi
kabi detal sh akllari ajratiladi. Ba'zida kichik she'rlarni yoki asarlardan parcha
o‘qish ham mumkin. Agar kerak bo‘lsa, asarni o‘qish bilan birga, natijani obrazga
qo‘shib, natura yoki predmetning tasviri bolalarga ko‘rsatiladi.
Rasm chizish, loydan buyum yasash mashg‘ulotlarida badiiy asar o‘qish har
doim ham qo‘l kelavermaydi, uni boshqa o‘rgatish usuli bilan almashtirgan
ma'qul. Chunki bola og‘zaki so‘zni eshitgandan ko‘ra, naturani ko‘rganida
ko‘proq jonlanadi. Tarbiyachi badiiy obraznilanlayotganida juda ham
ehtiyotkorlik bilan tanlashi lozim. Negaki, to‘g‘ri tanlangan asar predmetni,
qiyofalarini ko‘rish idrokini o‘z ichiga Oladi (rangini, shaklini, holatini).
Masalan: «Bo‘g‘irsoq» ertagi orqali bo‘g‘irsoqning obrazi, «Oltin baliq» ertagi
orqali esa baliq obrazi yanada yorqinroq tasvirlanadi.
Mashg‘ulot davomida tarbiyachining ko‘rsatmalari va tushunchalari
Tarbiyachining ko‘rsatmalari barcha ko‘rgazmali usullarni o‘z ichiga oladi
hamda o‘zi mustaqil o‘rgatish usuli sifatida xizmat qiladi. Bu bolalarning yoshi
va topishmoqlariga bog‘liqdir. Kichik yoshdagi bog‘cha bolalari uchun og‘zaki
ko‘rsatmalar kamdan-kam beriladi. Uolalarning tasviriy malakalari yetarli
bo‘lmay, sezgi analizatorining ishtirokisiz tarbiyachining ko‘rsatmasini
tushunmay-dilar (ko‘rish, cshitish, qo‘l, ta'm bilish sezgilari). Agarda bolalar
mustahkam ko‘nikmaga ega bo‘lsalar, tarbiyachi ko‘rgazmani ko‘rsatmasiz
tushuntirishi mumkin. 5-6 yoshli bolalar uchun bir so‘zning o‘zi xotiradagi
chizish usuli haqidagi tasavvurni eslashga yordam beradi. Tarbiyachining
ko‘rsatmalari butun guruh bolalariga va alohida bolalarga qaratilgan bo‘lishi
37

mumkin. Butun guruh uchun beriladigan ko‘rsatmalar mashg‘ulotning boshida
beriladi. Ular qisqa, lo‘nda, tushunarli bo‘lishi kerak. O‘rta va katta guruhlarda
tarbiyachi bolalar topshiriqlarini qanday o‘zlashtirganliklarini bilish uchun biror
boladan topshiriqning ketma-ketligini va qaysi usullardan foydalanib bajarish
kerakligini so‘raydi. Bunday qayta so‘rash yaxshi tushunishlariga yordam beradi.
Kichik guruhda tushuntirib, ko‘rsatgandan so‘ng, tarbiyachi yana ishni
nimadan boshlash kerakligini qayta esga soladi. Katta guruhda esa bolalarga:
nimani chizishini yoki yasashini, asosiysi nimadan iborat, predmetlarni qanday
joylashtirish kerakligi haqida o‘ylashni taklif qiladi. Bolalar ishga kirishgandan
so‘ng, tarbiyachi har bir bolaga ko‘rsatma berishga kirishmasdan, balki ishga
kirisha olmayotgan bolalarga nima narsa tushunarli bo‘lmaganini so‘rashi lozim,
bunday bolalarga qaytadan vazifa tushuntiriladi va ko‘rsatma beriladi. Hamma
bolalarga ham ko‘rsatma berish zarur emas. Ko‘rsatma ikkilanuvchan, uyatchan,
o‘ziga ishonmaydigan bolalarga kerakdir. Yuzaga keladigan qiyinchiliklarni
tarbiyachi har doim ham oldindan aytib berishi kerak emas. Ba'zi bir bolalar o‘zi
mustaqil bajarishiga tarbiyachining ko‘zi yetsa, u holda tarbiyachi ko‘rsatma
berishdan bosh tortishi ham mumkin emas. Asosiysi, tasviriy faoliyatda bola
qiyinchilikka duch kelib, uni echishga yo‘l topa olishi kerak. Ko‘rsatma shakllari
hamma bolalar uchun har xil bo‘lishi kerak. Ayrim bolalarga maqtovli ton bilan
ko‘rsatma berilsa, o‘ziga ishongan bolalarga esa ko‘proq talab qo‘yiladi.
Tarbiyachining ko‘rsatmalari to‘g‘ridan-to‘g‘ri, buyruq shaklida bo‘lishi kerak
emas. U bolani o‘ylashga, fikrlashga undashi kerak. Bola qilgan xatoni ko‘rsatish
bilan birga, tasvirning ma'nosi o‘zgarayotganiga diqqatni qaratish lozim.
Masalan, «Qizchaning ko‘ylagi xuddi g‘ijimga o‘xshaydi» (yaxshi bo‘yalmagan),
«Daraxtlar yiqilib ketayotganga o‘xshaydi» (yaxshi joylashtirilmagan), «Bu odam
biram katta, shu bois uyga kira olmayapti». Shu bilan birga, xatoni qanday qilib
to‘g‘rilash kerakligini aytib bermaslik lozim. Bolaning o‘zi fikr yuritsin.
Ko‘rsatma yoqimli tovush bilan berilishi bolalarning qiziqishini orttiradi.
Individual ko‘rsatmalar boshqa bolalarning diqqatinijalb qilmasligi uchun pastroq
tovush bilan beriladi. Mashg‘ulot davomida qachon ko‘rsatma beriladi?
38

Qachonki, ko‘pchilik bolalar xatoga yo‘l qo‘ysalar va tarbiyachi barcha
bolalarning diqqatini o‘ziga jalb qiladi va qaytadan tushuntiradi. Bunday
mashg‘ulot davomida beriladigan ko‘rsatmalarni kamroq berish kerak, negaki u
ijodiy faoliyatini buzadi.
O‘yinli o‘rgatish usullari.
Tasviriy faoliyatda o‘yin momentlaridan foydalanish ko‘rgazmali amaliy
o‘rgatish usuliga kiradi. Bola qancha kichik bo‘lsa, o‘yin uning tarbiyasida
shuncha katta o‘rin tutadi. O‘yin usullari qo‘yilgan masalaga nisbatan bolalarning
ishga diqqatini yaxshi jalb qiladi va xayol bilan tafakkurning ishini
yengillashtiradi. O‘yin usullari kichik guruh uchun birinchi marta E.A.Flerina
tomonidan tashkil qilingan, keyinchalik A.A. Volkova, T.G. Kazakova tomonidan
davom ettirilib, T.G.Kazakova tomonidan kichik bog‘cha bolalari uchun har bir
mashg‘ulotni o‘yin obrazi bilan bolaga katta bir sistema ishlab chiqildi.
Kichik yoshdagi bolalar uchun o‘yin mashqlaridan rasm chizishda keng
foydalaniladi. Maqsad bolalarning oddiy chiziqli shakllarni chizishga o‘rgatish
hamda qo‘l harakatlarini rivojlantirishdir. Bolalar tarbiyachining ortidan qo‘llari
bilan havoda, so‘ng qog‘ozda turli chiziqlarni chizadilar. Tarbiyachi: «Bolakay
yo‘lda chopib ketyapti», «Buvijon» va hokazo, degan iboralar bilan tushuncha
hosil qiladi. Obraz bilan harakatning birlashuvi bola tomonidan chiziqlarni va
sodda shakllarni tasviriy malakasiga ega bo‘lishni ancha tezlatadi.
Kichik guruhda predmetlarni tasvirlashda ham o‘yin usullaridan
foydalaniladi. Masalan, qo‘g‘irchoq mehmonga keladi va bolalar unga noz-u
ne'matlar yasaydilar, non, pirog, pechene va hokazo. Bunday ish mobaynida
bolalar sharni yassilashga urinadilar.
O‘rta guruhda bolalar ayiqni yumshoq o‘yinchog‘iga qarab chizishlari kerak.
Shunda qiziqarli o‘yin o‘tkazish uchun, ayiqcha eshikni taqillatadi, so‘ng bolalar
bilan salomlashib, bolalardan uning rasmini chizib berishlarini iltimos qiladi.
Mashg‘ulot yakunida u rasmlarni baholashda qatnashadi va yaxshi rasmlarni o‘zi
tanlaydi.
6 yoshli bolalar bilan ham tasviriy faoliyat davomida o‘tkaziladi. Lekin
39

kichik guruhga qaraganda bu o‘yinlar ancha kamayadi. Masalan, sayrda bolalar
o‘zlarining «fotoapparatlari» bilan atrofni rasmga oladilar: daraxtlar, qushlar,
hayvonlar va hokazo. Bog‘chaga kelib, o‘zlari olgan «rasmlarni proyavka
qiladilar va chiqaradilar», ya'ni ko‘rganlarini qog‘ozga tushiradilar. Tarbiyachi
o‘yindan foydalanganida butun mashg‘ulotni o‘yinga aylantirib yubormasligi
kerak. Chunki bu bolalarning diqqatini topshiriqni bajarishdan tortib, ko‘nikma,
malakalarga ega bo‘lish tizimigacha buzishi mumkin.
Amaliy metodlar.
Tasviriy san'atga o‘rgatish mobaynida bolalar turli materiallardan
foydalanish ko‘nikmasiga ega bo‘ladilar. Rasm chizish, loydan buyum yasash,
applikatsiya turli metodlardan hamda o‘rgatish usullaridan foydalanishni talab
qiladi, shu jumladan, bolalarda ko‘nikma, malakalarni hosil qiladigan amaliy
metodlardan ham foydalanish talab qilinadi. Amaliy metodlardan asosiysi
bo‘lmish, texnik va ba'zan tasviriy malakalarni o‘rgatadigan mashqlardir.
Kichik guruhda bu mashqlar bolalar uchun zerikarli emas, chunki yumaloq
shaklli predmetlarni yasashni o‘rganib, bolalar koptokni, olmani, apelsinni va shu
kabi predmetlarni yasaydilar. Yo‘llarni, yomg‘irlarni chizib, ular gorizontal va
vertikal chiziqlarni chizishni mashq qiladilar.
Katta guruhdagi bolalar oldiga esa, to‘g‘ridan to‘g‘ri ma'lum bir topshiriq
qo‘yiladi, ya'ni chiroyli va to‘g‘ri shtrix bilan chizishga o‘rganish. Shtrixlab
chizishni ko‘rsatib bergandan so‘ng, bolalarga murakkab bo‘lmagan predmet
konturini (Masalan, uy, qo‘ziqorin, olma) chizib olib, uni ozoda qilib bo‘yamaslik
rasmni xunuk qilib qo‘yishini biladilar va sidqidildan mashq qiladilar.
Mashqlardan tasviriy xarakterga ega bo‘lgan topshiriqlarni tushunish uchun
foydalaniladi. Masalan, tarbiyachi bir. chiziq bilan inson boshining yonlamasiga
qiyofasini chizishni ko‘rsatib berganidan so‘ng, bolalar odam boshining rasmini
bir necha marta qayta-qayta chizadilar
Evristik metod.
Evristik metod grek so‘zidan kelib chiqqan bo‘lib, «Evristika» - haqiqatni
topish san'atidir. Bu metod topqirlikni, faollikni rivojlantirishga yordam beradi.
40

Tarbiyachining vazifasi bolalarning tasviriy faoliyatini shunday tashkil qilish
kerakki, u faol va ijodiy bo‘lsin. Har bir mashg‘ulot faqatgina didaktik vazifani
emas, ya'ni ma'lum bir predmetning tasvirini o‘rgatish emas, balki boladan ishni
mustaqil bajarishni ham talab qiladi. Shu maqsad bilan tarbiyachi turli xil
usullardan foydalanishi mumkin: maslahat, maqtov, topshiriqni bajarish usulining
ko‘rsatmasi (to‘liq bo‘lmagan), o‘yinchoq ko‘rsatmasi, eslatma va shu kabilar.
Bolani shunday holatga qo‘yish kerakki, u o‘ylagan o‘yini bajarishi uchun o‘zi
yo‘l topsin. Shunday qilib, u yoki bu metod va usullarni tanlash quyidagilarga
bog‘liqdir:
* mashg‘ulot mazmuniga va mashg‘ulot oldida turgan maqsadga, shu
bilan birga, tasviriy faoliyatning vazifalariga;
* bolalarning yoshi va rivojlanish darajasiga;
* bolalar foydalanadigan tasviriy materiallariga bog‘liqdir.
Atrof olam haqidagi tasavvurlarni mustahkamlash maqsadli
mashg‘ulotlarda, asosan og‘zaki metodlar qo‘llaniladi: suhbatlar, bolalarning
ko‘rganlarini xotiradan qayta eslash uchun 'yordam beradigan savollar.
Tasviriy faoliyatning turli ko‘rinishlarida o‘rgatish usullari turlichadir,
chunki bir obraz turli vositalar yordamida vujudga keltiriladi. Masalan, mazmunli
mavzularda kompozitsiyaga o‘rgatish vazifasini rasmga, kartinalarga qarab
tushuntiriladi, uzoqlashayotgan predmetlar yuqoriroqda, yaqindagilari esa
pastroqda chiziladi. Bu masala loydan buyum yasaganda, shakllar ularning
holatiga qarab joylashtiriladi; yonma-yon yoki ketma-ket va hokazo. Bu yerda
alohida tushuncha yoki ko‘rsatma berish shart emas. Har bir usuldan o‘ylab,
mashg‘ulot oldida turgan vazifalarga nisbatan, dasturda berilgan mashg‘ulotning
mazmuniga nisbatan va asosan ushbu guruh bolalarining qay darajada
rivojlanganligini hisobga olgan holda foydalanish kerak.
Mashg‘ulotda alohida metod va usullar - ko‘rgazmali va og‘zakilari o‘zaro
qo‘shiladi, mujassamlashtiriladi va bir-biriga umumiy ta'lim jarayonida
bog‘lanadi. Ko‘rgazmalilik bolalar tasviriy faoliyatining moddiy, hissiy asosini
yangilaydi, so‘z esa to‘g‘ri tasavvurni, tahlilni, idrok qilinganlarini va
41

tasvirlayotganlarini umumlashtirishning shakllanishiga yordam beradi.
XULOSA
Respublikamizda maktabgacha ta'lim tizimini qaytadan qurish borasida
olib borilayotgan tub ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy islohotlar, amalga oshirilayotgan
keng qamrovli ishlar ertangi kunimiz, qolaversa, kelajagimiz egalari bo‘lmish
yoshlarga ko‘rsatilayotgan g‘amxo‘rlikning yorqin ifodasidir. O‘zbekiston
Respublikasi prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2017-yil 30 sentabrdagi
«Maktabgacha ta'lim tizimi boshqaruvini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari
to‘g‘risida»gi farmoni hamda «O‘zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta'lim
vazirligi faoliyatini tashkil etish to‘g‘risida»gi qaroriga muvofiq bu sohada yangi
tizim yaratildi. Yangi vazirlik oldiga maktabgacha ta'lim sohasida yagona davlat
siyosatini ishlab chiqish va amalga oshirish, maktabgacha ta'lim tashkilotlari davlat
va nodavlat tarmog‘ini kengaytirish va moddiy-texnik bazasini mustahkamlash,
ularni malakali pedagog kadrlar bilan ta'minlash, maktabgacha ta'lim
tashkilotlariga bolalarni qamrab olishni keskin oshirish, ta'lim-tarbiya jarayonlariga
zamonaviy ta'lim dasturlari va texnologiyalarini tatbiq etish orqali bolalarni har
tomonlama intellektual, ma'naviy-estetik, jismoniy rivojlantirish hamda ularni
maktabga tayyorlash sifatini tubdan yaxshilash vazifalari qo‘yildi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 8-maydagi PQ-4312-son
qarorining ikkinchi paragrafida Maktabgacha yoshdagi bolalarni intellektual,
axloqiy, estetik va jismoniy jihatdan har tomonlama rivojlantirish uchun sharoitlar
yaratish masalasiga alohida e'tibor qaratilgan.
Ushbu konsepsiyasida Maktabgacha yoshdagi bolalarni intellektual,
axloqiy, estetik va jismoniy jihatdan har tomonlama rivojlantirish uchun
sharoitlarni yaratish maktabgacha ta'lim tashkilotlarida ta'lim-tarbiya jarayonini
tashkil qilishning mavjud tartibini qayta ko‘rib chiqishni hamda maktabgacha
42

ta'lim xizmatlarini ko‘rsatishning zamonaviy usullarini joriy etishni talab qiladi.
Bunda bolalarda Vatanga muhabbat hissini, oilaga, o‘z xalqining milliy,
tarixiy, madaniy qadriyatlariga hurmat, atrof-muhitga nisbatan ehtiyotkorona
munosabatni shakllantirishga alohida e'tibor qaratilishi lozim.
Tasviriy faoliyat - bu bolalarni o‘z oldiga qo‘ygan maqsadlarini bajarishda
tinmay mehnat qilishga undovchi faoliyatdir. Tasviriy faoliyat bolalarga estetik
tarbiya berishning asosiy vositasi hisoblanadi. Har bir predmetning katta-
kichikligini, rangini, shaklini, fazoda joylashishini ajratish bu estetik sezgining
bo‘laklari hisoblanadi. Bolalarda estetik sezgining rivojlanishi - rangi, ritmi,
proporsiyani chuqurroq sezish bilan bog‘liqdir Maktabgacha ta'lim tashkilotida
tasviriy faoliyat bo‘yicha ishlarni rejalashtirishda asosiy tamoyili, bu tasviriy
faoliyatni ta'lim-tarbiyaviy ishning eng muhim bo‘limlaridan biri sifatida qarash
hisoblanadi.
TAVSIYALAR .
Xulosa qilib aytganda tasviriy faoliyat maktabgacha yoshdagi bolalarni har
tomonlama tarbiyalashda katta ahamiyatga egadir. Rasm chizish, loydan buyumlar
yasash va applikatsiya -bu tasviriy faoliyat turlari bo‘lib, ularning asosiy vazifasi-
tevarak atrofni obrazli aks ettirish hisoblanadi. Tasviriy faoliyat jarayonida
bolalarda irodaning sifatlari-boshlagan ishini oxiriga yetkazish, oldiga maqsad
qo‘yib, o‘shani bajarishga tomon intilish, qiyinchiliklarni yengish, o‘rtoqlariga
yordamlashish kabi xususiyatlar tarbiyalanadi. Shunday qilib, tasviriy faoliyat
mashg‘ulotlarida bolalardagi badiiy did va ijodiy qobiliyatlar o‘sadi va bu orqali
maktabda o‘qishga tayyorlanib boriladi. Chunki bolalar predmetlar bilan uzviy
bog‘lanadilar, ularning o‘ziga xos sifatlari, shakli, rangi, katta kichikligi bilan
tanishadilar, ularni farqini, o‘xshashligini aniqlaydilar, bu esa, bolalarni sensor
tarbiyalashga, ko‘rgazmali, obrazli fikr yuritishga imkon beradi. Tasviriy faoliyat
bolalarni axloqiy tarbiyalaydi. Bolalar ishlarida o‘z hayotida, jamiyatda bulayotgan
voqea-xodisalarni aks ettiradilar, ulardan mamnun bo‘ladilar, xayajonlanadilar.
Tasviriy faoliyat jarayonida bolalarda irodaning sifatlari-boshlagan ishini oxiriga
etkazish, oldiga maqsad qo‘yib, o‘shani bajarishga tomon intilish, qiyinchiliklarni
43

engish, o‘rtoqlariga yordamlashish kabi xususiyatlar tarbiyalanadi. Jamoa ishini
yaratish jarayonida bolalarga bir-biriga yordam, kelishib ishlash kabi sifatlari ishni
baholash jarayonida, ularda o‘rtoqlarining ishga nisbatan real munosabatda bo‘lish,
to‘g‘ri baxolash, o‘z ishidan va o‘rtoqlarining ishidan xursand bo‘lish kabi axloqiy
sifatlar shakllanadi.
44

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
45

I.Asosiy adabiyotlar:
1. Babayeva D.R, Abdullayeva M.A, Jumasheva G.X «Maktabgacha
ta’limning boshqarishning ilmiy asoslar”. O‘quv qo‘llanma. Toshkent-2021y
2. A.Bolibekov, Z.Rasulova ” Maktabgacha ta’limni tashkil etish va
boshqarish”. O‘quv majmua. Guliston-2017
3. F.R.Qodirova. Maktabgacha pedagogika T. Tafakkur bo‘stoni 2019
4. Hasanboyeva O.U. va boshqalar. Maktabgacha ta'lim pedagogikasi.
5. Sukhamlina, T. V. (2002). Psixologiya i pedagogika detskogo tvorchestva.
Moskva: Pedagogika.
6. Nikolaeva, N. I. (2010). Detskaya kreativnost' i yeye razvitiye v
obrazovanii. Moskva: Yekzamen.
7. Akopyan, M. A. (2001). Kreativnost' i obrazovanie detey. Moskva:
Prosveshchenie.
8. O‘zbekiston Respublikasining ta’lim tizimi bo‘yicha normativ hujjatlar
(2021). Davlat ta'lim standarti. Toshkent: O‘zbekiston Respublikasi Ta'lim
Vazirligi.
II.Qo‘shimcha adabiyotlar:
9. Sh.M.Mirziyoyev ”2017-2021-yillarda Maktabgacha ta’lim tizizmini
yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori. T.2016. 29-dekabr.
10. ”Ilk qadam” davlat o‘quv dasturi. T.2018
11. O‘zbekiston Respublikasi Ilk va maktabgacha yoshdagi bolalar
rivojlanishga qo‘yiladigan davlat talablari.T.2018
12. Oliy ta’lim tizizmini 2030-yilgacha rivojlantirish Konsepsiyasi.T.2019
8-may.
13. F.Qodirova., Sh.Toshpo‘latova., N.Kayumova., M.A’zamova.
Maktabgacha pedagogika Darslik T.: Tafakkur. 2019
14. Tojiyev M. Pedagogik texnologiya ta’lim jarayoniga tatbig‘i.T.:
Tafakkur. 2010.
15. Shirinov, M. A. (2005). Detskoye izobrazitel'noye iskusstvo i ego
razvitiye. Toshkent: O‘qituvchi.
46

16. Ginsburg, M. (2007). Creative development in early childhood. Oxford:
Oxford University Press.
17. Xudaybergenov, A. (2018). San'at va bolalar ta'limi: tasviriy faoliyatning
ahamiyati. Toshkent: Fan.
III. Internet saytlari .
1. www. pedagog. oz
2. www. Ziyonet. oz
3. https://lex.uz/docs/-3805404
47

Bolalarni har tomonlama rivojlantirishda tasviriy faoliyatning ahamiyati

Sotib olish