Kirish Roʻyxatdan oʻtish

Docx

  • Referatlar
  • Diplom ishlar
  • Boshqa
    • Slaydlar
    • Referatlar
    • Kurs ishlari
    • Diplom ishlar
    • Dissertatsiyalar
    • Dars ishlanmalar
    • Infografika
    • Kitoblar
    • Testlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi 25000UZS
Hajmi 56.9KB
Xaridlar 1
Yuklab olingan sana 18 Mart 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Pedagogika

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

53 Sotish

Bolalarni monologik nutqqa oʻrgatish

Sotib olish
  BOLALARNI MONOLOGIK NUTQQA O RGATISHʻ
MUNDARIJA:
I KIRISHII………………………………………………………………….. 3
II ASOSIY  QISM…………………………………………………………… 5
2.1 Monologik nutq haqida tushuncha va uning  shakllari……………………. 5
2.2 Maktabga tayyorlov guruh  bolalarni monologik nutqni rivojlantirishda 
hikoyaning maxsus  vazifasi………………………………………………. 14
2.3 Qayta hikoya qilishga o‘rgatish usullari…………………………………... 20
2.4 Turli yosh bosqichlarida monologik nutqni o’qitish ishining mazmuni va 
uning vazifalari……………………………………………………………. 28
III XULOSA………………………………………………………………….. 34
IV FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…………………………………………... 35 Kirish
Har bir oila barkamol avlodni tarbiyalash uchun qayg’urishi lozim.Shu bois
“Ta’lim   to’g’risida”gi   qonun   hamda   “Kadrlar   tayyorlash   milliy   dasturi”da
mamlakatimiz ijtimoiy- iqtisodiy taraqqiyotini ta’minlashning asosiy omili bo’lgan
kadrlarni   tayyorlash   borasidagi   yeng   zarur   tadbirlar   tizimi   belgilab   berildi.
Sog’lom   avlodni   tarbiyalash   davlat   va   jamiyatning   ustuvor   yo’nalishidir   va
ularning nutqini oshirish va dunyoqarashini oshirish yo’lga qo’yildi.
Hech   kimga   sir   yemaski,Respublikamizda   bolalarni   maktabgacha   ta’lim
muassasalariga   jalb   qilinmagan   77   foiz   bola   bilan   yuqorida   ko’rsatilgan   33   foiz
bolaning   rivojlanish   darajasi   o’rtasida   nomutonosiblik   vujudga   kelmoqda.Bunday
nomutanosiblik,bolalar   maktab   ostonasiga   qadam   qo’ygan   kundan
boshlab,ularning   rivojlanish   darajasiga   salbiy   ta’sir   ko’rsatadi.Ayniqsa   ularning
nutqiy qobiliyatlari monologik nutqining shakllanmagani bilinib turaradi.  So’nggi
yillarda   maktabgacha   ta’lim   tizimini   takomillashtirish,ta’lim-tarbiya
mazmuni,shakli,vosita va metodlarning yangilashga alohida e’tibor berilmoqda.
Davlat   va   jamiyat   maktabgacha   yoshda   bo’lgan   bolalarni   yagona   talab
asosida rivojlantirish vazifasini qo’ydi.Shunga ko’ra maktabgacha yoshdagi bolalar
ta’lim-tarbiyasiga   qo’yilgan   davlat   talablariga   tayangan   holda   maktabgacha
yoshdagi   bolalarga   integral   tarzda   ta’lim   tarbiya   berish   va   monologik
dunyoqarashishini   oshirishida   ularni   qo’llab   quvvatlash   maqsadida   tayanch
dasturlari   taqdim   yetilmoqda.Bu   tayanch   dasturlari   bugungi   kunda   maktabgacha
ta’lim   muassasalariga   jalb   yetilmagan   bolalarni   har   tomonlama   rivojlantirish   va
yagona   davlat   talablari   asosida   maktabga   tayyorlash   imkonini   beradi.Ta’lim-
tarbiya   jarayoni   yakunida   mustaqil   fikrlaydigan,erkin,bilimli,bir   so’z   bilan
aytganda   barkamol   shaxsni   voyaga   yetkazish   asosiy   maqsad   qilib   belgilanadi.Bu
uzluksiz   ta’lim   tizimining   ilk   turi   maktabgacha   ta’limga   o’ziga   xos   yondoshuvni
talab yetadi.  
Kurs   ishining   dolzarbligi .   Bizning   kelajagimiz   albatta   yosh   yetishib
chiqayotgan   bolajonlarimizning   qo’lida.   Yurtimizning   barcha   jabhada   yuksak
natijalarga erishishi uchun albatta bolalarga tarbiyaning yetuk darajada berilganligi
2 bilan bog’liq bu  borada  maktabgacha  tarbiya  tashkilotlarining  o’rni  beqiyosh   deb
aytish   mumkin.   Aynan   bolalarimizning   bilim   olishi   mana   shu   maskandan
boshlanadi.   Shu   bilan   birga   bolalarning   to’g’ri   so’zlashishga   o’rgatishda   ham   bu
tashkilotning   o’rni   beqiyos   deb   aytish   mumkin.   Shu   sababdan   “Tovushl а rning
to‘g‘ri   t а l а ffuzi   yuz а sid а n   olib   boril а dig а n   ishl а r   mazmuni”   mavzusuni   dolzarb
mavzular qatoriga kiritish mukin.
Kurs   ishi   mavzusining   asosiy   vazifalari.   Oliy   ta’lim   muassasalarida
“ Maktabga   tayyorlov   guruh   bolalarini   monologik   nutqini   o‘stirish”   mavzusini
o‘rganish   Pedagogika   fanining   asosiy   masalalaridan   biri   xisoblanadi     shuning
uchun bu mavzuni  o‘rganishni o‘z oldiga assosiy maqsadlardan biri qilib qo’yadi .  
Kurs   ishining   obyekti.   Bolalarga   monologik   nutqni   o’rgatish.   Monologik
nutqni shakllantirish,   masalalari asosiy obyekt qilib olindi.
Kurs   ishi   mavzusining   mazmuni .   Maskur   kurs   ishi   kirish,   asosiy   qism,
asosiy   qism   esa   rejalarga   ajratilgan   hamda   xulosa   va   foydalanilgan   adabiyotlar
ro‘yhatidan tashkil topgan  bo’lib  jami  35  sahifadan iborat.
3 II.BOB.  ASOSIY QISM
2.1. Monologik nutq haqida tushuncha va uning  shakllari
Og’zaki   nutqiy   muloqatga   o’rgatish   tinglab   tushunish   va   gapirish   orqali
amalga oshiriladi. Bu yerda gapiruvchi axborot berish jarayonida nutqiy muloqatni
amalga   oshirsa,   tinglovchi   esa   uni   tinglash   va   tushunib   olish   orqali   nutqiy
muloqatni amalga oshiradi
Suxbat   davomida   gapiruvchi   bilan   tinglovchi   rollari   almashib   turiladi.
Og’zaki   nutqiy   muloqat   bir   tomonga   yo’naltirilgan   bo’lishi   ham   mumkin.   Bunda
birinchi shaxs faqat gapiradi, ikkinchi shaxs va qolganlari faqat tinglaydi.  
Monologik   nutq   -   so zlovchining   o ziga   qaratilgan,   boshqa   shaxsningʻ ʻ
tinglash   va   javob   berishini   e tiborda   tutmaydigan   nutq   shakli.   Ayrim   dramatik
ʼ
asarlarda   personajning   Monologik   nutqi   tomoshabinga   qaratilgan   bo ladi.	
ʻ
Monologik   nutq   nasriy   asarlarda   ham   bor.   Nazmda   esa   asosiy   nutq   shakllaridan
biri   hisoblanadi.   Ba zan   Monologik   nutqda   asarning   kulminatsion   nuqtasi   bayon	
ʼ
etiladi. Monologik nutq uchun, odatda, tuzilish va mazmun jihatdan o zaro bog liq,	
ʻ ʻ
o ziga   xos   kompozitsion   qurilishga   va   mantiqiy   tugallikka   ega   bo lgan   matnning	
ʻ ʻ
ma lum   bo lagi   xos   bo ladi.   Monologik   nutq   og zaki   (nutq   bayon   qilish)   yoki	
ʼ ʻ ʻ ʻ
yozma   (publitsistika,   memuarlar,   kundaliklar)   shaklida   ifodalanishi   mumkin.
Monologik   nutqning   og zaki   shaklida   ohang   (intonatsiya)   muhim   o rin  egallaydi,	
ʻ ʻ
yozma   Monologik   nutqda   esa   ohang   matnning   sintaktik   konstruk-siyasiga,
mantiqiy   urg u   tushuvchi   so zlarning   joylashish   o rniga   bog liq.   Monologik   nutq	
ʻ ʻ ʻ ʻ
notiqning   asosiy   nutqiy   shakllaridan   hisoblanadi;   lingvo-stilistik   usul   bo lib,   bir	
ʻ
qancha   turlari   mavjud.   Mas,   ta sir   qiluvchi   (targ ib   qiluvchi)   Monologik   nutq,	
ʼ ʻ
dramatik Monologik nutq, lirik Monologik nutq, hikoya qiluvchi (axborot beruvchi
) Monologik nutq Monologik nutqning ochiq nutq va ichki nutq kabi ko rinishlari	
ʻ
mavjud; ochiq Monologik nutqda personaj  o z nutqini ovoz chiqarib bayon etadi;	
ʻ
ichki   Monologik   nutqda   monolog   personajning   ichki   nutqi,   o ylari   shaklida	
ʻ
namoyon bo ladi	
ʻ
4 Monologik nutq turlari
1.       xikoya
2.       ta’riflash
3.       tasvirlash
4.       muxokama
5.       ma’ruza
Monologik   nutqning   xususiyatlari
1.  Monologik nutq faqat bir tomonga yo’naltirilgan bo’ladi. 
2.    U rejali bo’ladi.
3.    U qisman tayyorlangan bo’ladi’
4.    U uzilmay davom etadi.
5.    U rejali bo’lganligi sababli mantiqiy       davom etadi.
6.    U bir kontekst , matn asosida olib     boriladi.
7. Unga vositalar , tayanchlar, sharoit ta’sir     ko’rsatadi.
8. Uslub ta’sir qiladi.
9. Monolog ta’sirchan, ma’lumotli, his-xayajonli bo’ladi, kimgadir 
nimagadir qaratiladi.
10. Nutq vaziyatli bo’ladi. Bir sharoitni, vaziyatni ko’zda tutadi.  
Monologik   nutqning   quyidagi   lingvistik   qiyinchiliklari   xususiyatlari   ham
muxim o’rin tutadi, ular tasirini ko’rsatadi.
1.Talaffuzi qiyin so’zlarning ishlatilishi.
2. Gaplarning kitob uslubiga mansubligi.
3. Nutqni bayon qilishga bog’liqlik bo’lishi.
1993-yilda chiqarilgan dasturda bayon qilinishicha monologik nutq :
5 – sinfda 5-7 ta jumla 
6- sinfda 7 ta jumla 
7- sinfda 9 ta jumla
8-sinfda 8-10 jumladan 
iborat bo’lishi kerak.  
5 Tavsifiy   (monologik)   matn   so‘zlovchi   yoki   yozuvchi   tomonidan   bayon
etilgan   voqea-hodisa,   narsa   yoki   shaxs   tasviri,   tavsifi   yoxud   xabar,   ma’lumot
bayonidir. Maqola, insho ham tavsifiy matnning bir turi sanaladi.
Ma’lum voqea-hodisalarga, narsa va shaxslarga oid fikr-mulohaza bildirish,
ularni   badiiy-tasviriy   vositalar   yoki   dalillar   bilan   ta’riflash,   izohlash,   isbotlash,
asoslash   tavsifiy   matnga   xos   xususiyatlardandir.   Shuning   uchun   bunday   matnda
belgi-xususiyat   ifodalovchi   so‘zlar,   atamalar,   modal   so‘zlar,   fe’lning   funksional
shakllari, ravishlar faol qo‘llanadi.
Tavsifiy   matn   yaratishda   uyushiq   bo‘laklar,   ajratilgan   gap   bo‘laklari,   atov
gaplar, qo‘shma gap ko‘rinishlaridan ham keng foydalaniladi. Tavsifiy matn ilmiy,
publisistik, rasmiy-idoraviy, shuningdek, badiiy uslubga xosdir.
Alohida   bir   kishiga   taalluqli   bo‘lgan   nutq   monologik   nutq   sifatida
baholanadi. Bu nutq ikki xil ko‘rinishga ega: ochiq nutq va ichki nutq.
Ochiq nutq jamoaga qaratilgan bo‘ladi va turli xarakterdagi yig‘ilishlarda –
qurultoylarda,   sessiyalarda,   ilmiy   anjumanlarda,   dars   jarayonida,   hisobot
yig‘ilishlarida,   har   xil   jamoalaming   majlislarida,   uchrashuvlarda,   bayramlarda,
to‘y-tomoshalarda, tug‘ilgan kunlar, do‘stlar uchrashuvi singari kichik davralarda,
motam   mitinglarida   so‘zlanadi.   Bu   yig‘ilishlarning   mazmuni   turlicha   bo‘lganligi
sababli ularda so‘zlanadigan monologik nutq xarakteri ham bir-biridan farq qiladi.
Masalan   bayramlar,   uchrashuvlar,   to‘y-tomoshalar,   tug‘ilgan   kunlar   tantanali
tarzda   kechadigan   yig‘inlar   bo‘lganligi   tufayli   ularda   so‘zla nadigan   nutq   ham
tantanali ruh asosiga qurilgan bo‘ladi. Hisobot yig‘ilishlari va jamoalarning (ishlab
chiqarish,   rejalashtirish)   majlislari   rasmiy   xarakterda   bo‘ladi.   Qurultoy   va
sessiyalar   keng   qamrovli   yig‘ilishlar   bo‘lganligi   tufayli   ularda   rasmiylik   ham,
norasmiylik va tantanavorlik ham bo‘ladi. Mavzuga qarab har xil faktlar, raqamlar
keltiriladi.   Motam   mitingida   so‘zlanadigan   nutq   esa   yuqoridagi   nutqlarning
barchasidan tubdan farq qiladi.
Nutq mavzusining bu tarzda turli-tuman bo‘lishi ular uchun til vositalarining
ham   tanlab   ishlatilishini   taqozo   qiladi.   Vaziyatga   qarab   kishilarga   tantanavor   ruh
beradigan,   ularni   ilhomlantiradigan,   safarbarlikka   undaydigan,   his-tuyg‘ularini
6 junbushga   keltiradigan,   mas’uliyatini   oshiradigan,   tartib-intizomga   chaqiradigan,
ta’lim-tarbiya   berishga   qaratilgan   yoki   shunchaki   axborot   berishga   qaratilgan   til
vositalari tanlanadi. Motam  marosimida so‘zlangan nutq esa mazmuni  bilan ham,
tanlangan so‘zlari bilan ham, tuzilishi bilan ham yuqoridagi nutq turlaridan tubdan
farqlanadi.
So‘zlovchining har bir nutqni so‘zlash jarayonida o‘zini tutishi, harakatlari,
hatto  kiyinishi   ham  farq  qiladi.  Boshqacha   aytganda,  farq  qilishi   kerak.   Masalan,
Oliy   Majlis   sessiyasiga   to‘n   kiyib   borish   odob   sanalmagani   kabi,   azaga   e’tiborni
tortadigan   yaltiroq   kiyimlarni   kiyib   borish   yoki   lab   va   qosh-ko‘zlarni   bo‘yab
borish ham ma’qul emas.
Demak,   har   bir   monologik   nutqiy   vaziyat   so‘zlovchidan   alohida   bir
munosabatni   va   mas’uliyatni   talab   qiladi.   Ayni   paytda,   ularning   barchasi   uchun,
avvalgi   mavzularni   yoritishda   ta’kid   lab   o‘tilganidek,   umumiy   bo‘lgan   qoidalar
ham   mavjud.   Bu   dastlab   so‘zlanadigan   nutqning  qolipi   –  rejasi   bo‘lishi.   Qayerda
va  qanday   vaziyatda   so‘zlanishidan   qat’i   nazar,  har   bir   nutq   ma’lum   reja  asosida
bo‘lishi,   auditoriya,   vaqt   hisobga   olinishi   lozim.   Boshqacha   aytganda,   nutq
so‘zlashdan ma’lum maqsad  bo‘lishi  va bu maqsad amalga oshishi  zarur. Buning
uchun   tinglovchilarga   ta’sir   o‘tkazish,   ta’sir   o‘tkazish   uchun   esa   tildan
foydalanishning   ham,   o‘zini   tutishning   ham   ta’sirchan   vositalaridan   foydalanish
kerak   bo‘ladi.Adabiy   asarda   monologning   ichki   ko‘rinishi   xarakterli   bo‘lib,
badiiyat   manfaati   nuqtai   nazaridan   ular   alohida   vazifa   bajaradi.   Shuning   uchun
Said  Ahmad:   «Yozuvchi   faqat   qahramonning  tilidagini   yozmay,   uni   ichidan  ham
gapirtira   bilishi   kerak.   Chunki   ichidan   gapirtirilgandagina,   qahramonning   ichki
olami   ochiladi.   Qahramonning   ichki   olamini,   ichidagi   bo‘lgan   ohangni,   ichki
dardni yozuvchi o‘z tili bilan olib chiqadi» yegan edi. Prof.B.Yo‘ldoshev «Badiiy
nutq   stilistikasi»   nomli   kitobida   o‘zining   ana   shu   qarashlariga   amal   qilgan
yozuvchi   asarlari   («Turnalar»,   «Alla»,   «O‘rik   domla»,   «Ufq»,)   misolida   ularning
obrazni  individuallashtirish va xarakter yaratishdagi  vazifalari xususida mulohaza
yuritib, dialogik va monologik nutq tahliliga keng to‘xtalgan va ularni badiiy nutq
uslubidagi bayon usullari sifatida ko‘rsatib bergan. 
7 Darhaqiqat,   yozuvchi   qo‘lida   ichki   monolog   qahramon   qiyofasini   o‘quvchi
ko‘z   oldida   butun   borlig‘i   va   murakkabligi   bilan   gavdalantirishga   xizmat   qila
oladigan kuchli badiiy vosita bo‘la oladi. «Shaytanat»dagi Asadbek o‘quvchi ko‘z
o‘ngida har ishga qodir bo‘lgan qudratli kishi sifatida namoyon bo‘lgan. Ammo u
ham   hamma   qatori   inson.   Bedavo   dard   –   saraton   kasaliga   yo‘liqqanda   uning
xayolidan o‘tgan kechinmalarni yozuvchi quyidagicha beradi: To‘yib-to‘yib nafas
olishga   tor   bo‘lib   o‘laman.   Jonim   yo‘tal   bilan   chiqsa   o‘lganimni   bilmay   ham
qolishadi.   Birov   xabar   olguncha   sasib   yotaveraman.   Jag‘imni   tang‘ishadi,
oyoqlarimni   bog‘lashadi.   Dod-voy...   Kim   yig‘laydi?   O‘g‘illarim   uzoqda.   Zaynab
dod   solar   balki...   Yana   bir-ikki   xotin   qo‘shilar.,,   Xotinlarning   yolg‘ondan   bo‘lsa
ham   yig‘lab   turgani   yaxshi.   Bo‘lmasa   bu   uydan   o‘lik   chiqqanini   birov   bilmaydi.
Xotinlarning   yig‘isisiz   o‘likning   ham   fayzi   bo‘lmasa   kerak.   Manzura   yetib   kelsa
bu   yog‘ini   o‘zi   eplashtiradi!   Yo‘-o‘q...   u   yig‘lamaydi.   Jalilning   onasi
o‘lgandamidi...   ha,   o‘shanda   yig‘isini   eshitib   «Dodlashni   ham   o‘rniga   qo‘yar
ekansan,   o‘lsam   maza   qilib   eshitib   yotaman»,   deb   hazillashganimda   «Voy   adasi,
xotinlar   eriga   yig‘lamaydi,   ayb   bo‘ladi»,   degan.   Qiziq,   nima   uchun   ayb   bo‘ladi?
Manzuraning yig‘lashi shart ham  emas. Balki...qutulganiga shukur qilar?.. Menga
tekkanidan beri boshi tashvishdan chiqmaydi. Endi yayrayman, deganida bolalarni
o‘qishga   jo‘natdim.   Keyin   chet   elga   yubordim.   Ularni   sog‘indi.   Sog‘indi-yu,
«Sog‘inayapman»,   deb   zorlanishga   mendan   qo‘rqdi.   Qiziq...   urmasam   ham
mendan   qo‘rqadi-ya...   Zaynabning   tashvishi   uni   tamom   qildi.   Yaxshi   hamki
keyingi   voqealardan   uzoqroqda.   Bilsa   yuragi   yorilib   ketardi,   Kelinlarini   boshlab
kelib   rohat   ko‘raman,   de ganida   men   cho‘zilib   yotsam.   Bir   jihatdan   u   kelgumcha
jo‘navorganim   ham   yaxshi.   O‘ligimni   ko‘rmasa   bir-ikki   kun   yig‘lab,   keyin
ko‘nikib   qoladi.   Meni   tanish-bilishlarimning   o‘zlari   joyimga   olib   borib   qo‘ya
qolishadi.   Janozaga   tizilishadi.   Domla   aql   o‘rgatadi.   Nima   deydi?   «Odam   oxir-
oqibat o‘lmoq uchun bu dunyoga keladi», deydimi? «Pensiyaga chiqqandan keyin
namoz   o‘qiyman,   deb   kutmanglar,   mana   bu   birodarimiz   ham   pensiya   yoshiga
yetmabdilar. O‘lmasingizdan oldin bir marta bo‘lsa ham peshonangiz joynamozga
tegsin», deydi-mi? Yo «Yog‘och otga minib kelmasingizdan avval o‘z oyog‘ingiz
8 bilan  masjidga   kelib   turing»,   deydimi?  Keyin   «Marhumning   yaqinlari   kim?»  deb
so‘raydi.   Kim   chiqadi?   Haydarmi?   Mahmudmi?   Yo‘q,   Jalil   chiqadi.   «Marhum
birovdan   qarz   olgan   bo‘lsa,   to‘layman»   deb   so‘z   beradi.   Tentak.   Mening   kimdan
qarzim bor ekan? Odamlar mendan qarz. Lekin ular qarzlarini keltirib berishmaydi.
O‘lganimdan   xursand   bo‘lishadi.   Balki   o‘shalar   «Tezroq   o‘la   qolsin»   deb   duo
qilishayotgandir.   Men   Jalildan   qarzman.   Ha...   qarzim   bor   undan.   Hovli   joy   olib
berishim   kerak   edi.   Mahmudga   tayinlab   qo‘yishim   kerak,   mendan   keyin   olib
bersin.   Keyin   ko‘tarishadi.   Tobutning   bir   chekkasidan   ushlash   savob   ekan.   Meni
ko‘tarish   ham   savobmi?   Odam   yig‘iladi?   Yuztami,   mingtami?   Shundan   qanchasi
xursand,   qanchasi   xafa?..   Joyimga   yotqizishib,   bir   kaftdan   tuproq   tashlashadi.
Joyim.,,   joyim   qop   qorong‘i   lahadmi?   Keyin   «Asadbek   qanaqa   odam   edi?»   deb
so‘rashadi.   «Yaxshi   odam   edi»,   deyishadi.   Ha...   Bu   gaplari   to‘g‘ri   bo‘ladi.
Dunyodagi eng yaxshi odam – o‘lik odam. Chunki u birovga yomonlik qilmaydi.
Asadbek   qanchalik   mag‘rur   inson   bo‘lmasin,   u   ham   o‘limga   tan   berishga
majbur.   Mana   shunday   paytda   atrofdagilari   birma-bir   uning   ko‘z   oldidan   o‘tadi.
Ularning munosabatini Asadbek qanday tushunishini ochishda ichki monologning
xizmati va vazifasi ana shundan iborat bo‘ladi.
Xullas, bu har ikkala nutq ham qanday vaziyatda ijro etilishidan qat’i nazar
ular   muallifning   dunyoqarashi   va   maslagini,   ma’naviyati   va   madaniyatini   o‘zida
mujassam qiladi. Insonning saviyasi qanday bo‘lsa, uning muomalasi ham shunday
bo‘ladi. Bu har ikkala nutqning o‘ziga xos xususiyatlarini bilib olganimizdan keyin
biz   ham   vaziyatga   qarab   so‘zlashimiz   va   har   bir   nutqiy   vaziyatdan   o‘z
maqsadimizdan   kelib   chiqib   unumli   foydalanishimiz,   bor   imkoniyatimizni
tinglovchilarning hurmat e’tiborini qozonishga qaratishimiz lozim bo‘ladi. 
Alohida   bir   kishiga   taalluqli   bo‘lgan   nutq   monologik   nutq   sifatida
baholanadi. Bu nutq ikki xil ko‘rinishga ega: ochiq nutq va ichki nutq. 
Ochiq nutq jamoaga qaratilgan bo‘ladi va turli xarakterdagi yig‘ilishlarda –
qurultoylarda,   sessiyalarda,   ilmiy   anjumanlarda,   dars   jarayonida,   hisobot
yig‘ilishlarida,   har   xil   jamoalarning   majlislarida,   uchrashuvlarda,   bayramlarda,
to‘y-tomoshalarda, tug‘ilgan kunlar, do‘stlar uchrashuvi singari kichik davralarda,
9 motam   mitinglarida   so‘zlanadi.   Bu   yig‘ilishlarning   mazmuni   turlicha   bo‘lganligi
sababli ularda so‘zlanadigan monologik nutq xarakteri ham bir-biridan farq qiladi.
Masalan   bayramlar,   uchrashuvlar,   to‘y-tomoshalar,   tug‘ilgan   kunlar   tantanali
tarzda   kechadigan   yig‘inlar   bo‘lganligi   tufayli   ularda   so‘zlanadigan   nutq   ham
tantanali ruh asosiga qurilgan bo‘ladi. Hisobot yig‘ilishlari va jamoalarning (ishlab
chiqarish,   rejalashtirish)   majlislari   rasmiy   xarakterda   bo‘ladi.   Qurultoy   va
sessiyalar   keng   qamrovli   yig‘ilishlar   bo‘lganligi   tufayli   ularda   rasmiylik   ham,
norasmiylik, va tantanavorlik ham bo‘ladi. Mavzuga qarab har xil faktlar, raqamlar
keltiriladi.   Motam   mitingida   so‘zlanadigan   nutq   esa   yuqoridagi   nutqlarning
barchasidan tubdan farq qiladi. 
Nutq mavzusining bu tarzda turli-tuman bo‘lishi ular uchun til vositalarining
ham   tanlab   ishlatilishini   taqozo   qiladi.   Vaziyatga   qarab   kishilarga   tantanavor   ruh
beradigan,   ularni   ilhomlantiradigan,   safarbarlikka   undaydigan,   his-tuyg‘ularini
junbushga   keltiradigan,   mas’uliyatini   oshiradigan,   tartib-intizomga   chaqiradigan,
ta’lim-tarbiya   berishga   qaratilgan   yoki   shunchaki   axborot   berishga   qaratilgan   til
vositalari tanlanadi. Motam  marosimida so‘zlangan nutq esa mazmuni  bilan ham,
tanlangan so‘zlari bilan ham, tuzilishi bilan ham yuqoridagi nutq turlaridan tubdan
farqlanadi. 
So‘zlovchining har bir nutqni so‘zlash jarayonida o‘zini tutishi, harakatlari,
hatto  kiyinishi   ham  farq  qiladi.  Boshqacha   aytganda,  farq  qilishi   kerak.   Masalan,
Oliy   Majlis   sessiyasiga   to‘n   kiyib   borish   odob   sanalmagani   kabi,   azaga   e’tiborni
tortadigan   yaltiroq   kiyimlarni   kiyib   borish   yoki   lab   va   qosh-ko‘zlarni   bo‘yab
borish ham ma’qul emas.  
Demak,   har   bir   monologik   nutqiy   vaziyat   so‘zlovchidan   alohida   bir
munosabatni   va   mas’uliyatni   talab   qiladi.   Ayni   paytda,   ularning   barchasi   uchun,
avvalgi   mavzularni   yoritishda   ta’kidlab   o‘tilganidek,   umumiy   bo‘lgan   qoidalar
ham   mavjud.   Bu   dastlab   so‘zlanadigan   nutqning  qolipi   –  rejasi   bo‘lishi.   Qayerda
va qanday vaziyatda so‘zlanishidan qat’iy nazar, har bir nutq ma’lum reja asosida
bo‘lishi,   auditoriya,   vaqt   hisobga   olinish   lozim.   Boshqacha   aytganda,   nutq
so‘zlashdan ma’lum maqsad  bo‘lishi  va bu maqsad amalga oshishi  zarur. Buning
10 uchun   tinglovchilarga   ta’sir   o‘tkazish,   ta’sir   o‘tkazish   uchun   esa   tildan
foydalanishning   ham,   o‘zini   tutishning   ham   ta’sirchan   vositalaridan   foydalanish
kerak bo‘ladi.
Adabiy   asarda   monologning   ichki   ko‘rinishi   xarakterli   bo‘lib,   badiiyat
manfaati   nuqtai   nazaridan   ular   alohida   vazifa   bajaradi.   Shuning   uchun   Said
Ahmad:   «Yozuvchi   faqat   qahramonning   tilidagini   yozmay,   uni   ichidan   ham
gapirtira   bilishi   kerak.   Chunki   ichidan   gapirtirilgandagina,   qahramonning   ichki
olami   ochiladi.   Qahramonning   ichki   olamini,   ichidagi   bo‘lgan   ohangni,   ichki
dardni  yozuvchi  o‘z tili bilan olib chiqadi» degan edi  Prof.B.Yo‘ldoshev «Badiiy
nutq   stilistikasi»   nomli   kitobida   o‘zining   ana   shu   qarashlariga   amal   qilgan
yozuvchi   asarlari   («Turnalar»,   «Alla»,   «O‘rik   domla»,   «Ufq»,)   misolida   ularning
obrazni  individuallashtirish va xarakter yaratishdagi  vazifalari xususida mulohaza
yuritib, dialogik va monologik nutq tahliliga keng to‘xtalgan va ularni badiiy nutq
uslubidagi bayon usullari sifatida ko‘rsatib bergan.
Darhaqiqat,   yozuvchi   qo‘lida   ichki   monolog   qahramon   qiyofasini   o‘quvchi
ko‘z   oldida   butun   borlig‘i   va   murakkabligi   bilan   gavdalantirishga   xizmat   qila
oladigan kuchli badiiy vosita bo‘la oladi. «Shaytanat»dagi Asadbek o‘quvchi ko‘z
o‘ngida har ishga qodir bo‘lgan qudratli kishi sifatida namoyon bo‘lgan. Ammo u
ham hamma qatori inson. Bedavo dard – rak kasaliga yo‘liqqanda uning xayolidan
o‘tgan kechinmalarni yozuvchi quyidagicha beradi: To‘yib-to‘yib nafas olishga zor
bo‘lib o‘laman. Jonim yo‘tal bilan chiqsa o‘lganimni bilmay ham qolishadi. Birov
xabar olguncha sasib yotaveraman. Jag‘imni tang‘ishadi, oyoqlarimni bog‘lashadi.
Dod-voy…   Kim   yig‘laydi?   O‘g‘illarim   uzoqda.   Zaynab   dod   solar   balki…   Yana
bir-ikki   xotin   qo‘shilar…   Xotinlarning   yolg‘ondan   bo‘lsa   ham   yig‘lab   turgani
yaxshi. Bo‘lmasa bu uydan o‘lik chiqqanini birov bilmaydi. Xotinlarning yig‘isisiz
o‘likning   ham   fayzi   bo‘lmasa   kerak…   Manzura   yetib   kelsa   bu   yog‘ini   o‘zi
eplashtiradi!   Yo‘-o‘q…   u   yig‘lamaydi.   Jalilning   onasi   o‘lgandamidi…   ha,
o‘shanda   yig‘isini   eshitib   «Dodlashni   ham   o‘rniga   qo‘yar   ekansan,   o‘lsam   maza
qilib   eshitib   yotaman»,   deb   hazillashganimda   «Voy   adasi,   xotinlar   eriga
yig‘lamaydi, ayb bo‘ladi», degan. Qiziq… nima uchun ayb bo‘ladi? Manzuraning
11 yig‘lashi   shart   ham   emas.   Balki…   qutulganiga   shukur   qilar?..   Menga   tekkanidan
beri   boshi   tashvishdan   chiqmaydi.   Endi   yayrayman,   deganida   bolalarni   o‘qishga
jo‘natdim.   Keyin   chet   elga   yubordim.   Ularni   sog‘indi.   Sog‘indi-yu,
«Sog‘inayapman»,   deb   zorlanishga   mendan   qo‘rqdi.   Qiziq…   urmasam   ham
mendan   qo‘rqadi-ya…   Zaynabning   tashvishi   uni   tamom   qildi.   Yaxshi   hamki
keyingi  voqyealardan uzoqroqda. Bilsa  yuragi  yorilib ketardi. Kelinlarini  boshlab
kelib rohat ko‘raman, deganida men cho‘zilib yotsam… Bir jihatdan u kelguncha
jo‘navorganim   ham   yaxshi.   O‘ligimni   ko‘rmasa   bir-ikki   kun   yig‘lab,   keyin
ko‘nikib   qoladi…   Meni   tanish-bilishlarimning   o‘zlari   joyimga   olib   borib   qo‘ya
qolishadi.   Janozaga   tizilishadi.   Domla   aql   o‘rgatadi.   Nima   deydi?   «Odam   oxir-
oqibat o‘lmoq uchun bu dunyoga keladi», deydimi? «Pensiyaga chiqqandan keyin
namoz   o‘qiyman,   deb   kutmanglar,   mana   bu   birodarimiz   ham   pensiya   yoshiga
yetmabdilar. O‘lmasingizdan oldin bir marta bo‘lsa ham peshonangiz joynamozga
tegsin»,  deydimi?  Yo  «Yog‘och  otga  minib  kelmasingizdan   avval  o‘z  oyog‘ingiz
bilan  masjidga   kelib   turing»,   deydimi?  Keyin   «Marhumning   yaqinlari   kim?»  deb
so‘raydi.   Kim   chiqadi?   Haydarmi?   Mahmudmi?   Yo‘q,   Jalil   chiqadi.   «Marhum
birovdan   qarz   olgan   bo‘lsa,   to‘layman»   deb   so‘z   beradi.   Tentak.   Mening   kimdan
qarzim bor ekan? Odamlar mendan qarz. Lekin ular qarzlarini keltirib berishmaydi.
O‘lganimdan   xursand   bo‘lishadi.   Balki   o‘shalar   «Tezroq   o‘la   qolsin»   deb   duo
qilishayotgandir…   Men…   Jalildan   qarzman.   Ha…   qarzim   bor   undan.   Hovli-joy
olib berishim kerak edi. Mahmudga tayinlab qo‘yishim kerak, mendan keyin olib
bersin. Keyin… ko‘tarishadi. Tobutning bir chekkasidan ushlash savob ekan. Meni
ko‘tarish   ham   savobmi?   Odam   yig‘iladi?   Yuztami,   mingtami?   Shundan   qanchasi
xursand,   qanchasi   xafa?..   Joyimga   yotqizishib,   bir   kaftdan   tuproq   tashlashadi.
Joyim… joyim qop-qorong‘i lahadmi? Keyin… «Asadbek qanaqa odam edi?» deb
so‘rashadi.   «Yaxshi   odam   edi»,   deyishadi.   Ha…   Bu   gaplari   to‘g‘ri   bo‘ladi.
Dunyodagi eng yaxshi odam – o‘lik odam. Chunki u birovga yomonlik qilmaydi.
Asadbek   qanchalik   mag‘rur   inson   bo‘lmasin,   u   ham   o‘limga   tan   berishga
majbur.   Mana   shunday   paytda   atrofdagilari   birma-bir   uning   ko‘z   oldidan   o‘tadi.
12 Ularning munosabatini Asadbek qanday tushunishini ochishda ichki monologning
xizmati va vazifasi ana shundan iborat bo‘ladi .
Xullas, bu har ikkala nutq ham qanday vaziyatda ijro etilishidan qat’iy nazar
ular   muallifning   dunyoqarashi   va   maslagini,   ma’naviyati   va   madaniyatini   o‘zida
mujassam qiladi. Insonning saviyasi qanday bo‘lsa, uning muomalasi ham shunday
bo‘ladi. Bu har ikkala nutqning o‘ziga xos xususiyatlarini bilib olganimizdan keyin
biz   ham   vaziyatga   qarab   so‘zlashimiz   va   har   bir   nutqiy   vaziyatdan   o‘z
maqsadimizdan   kelib   chiqib   unumli   foydalanishimiz,   bor   imkoniyatimizni
tinglovchilarning hurmat-e’tiborini qozonishga qaratishimiz lozim bo‘ladi.
2.2. Maktabga tayyorlov guruh  bolalarni monologik nutqni
rivojlantirishda hikoyaning maxsus  vazifasi
Hikoyaning maxsus vazifasi (qayta hikoya qilish vazifasi kabi) - monologik
nutqni rivojlantirishdan iborat.
Tarbiyachi   hikoya   qilishni   o’rgatishni   savollar   zanjiri   yordamida,   ya’ni
bolaning bayon qilish, tavsiflash yoki mulohaza yuritishda mantiqqa amal qilishni
ko’zda tutuvchi reja yordamida amalga oshiradi.
Hikoya   rejasi   oddiy   bo’lishi,   ya’ni   bir   chiziqdagi   savollar   zanjiri   shaklida
yoki   murakkab,   ya’ni   keng   tarmoqlangan   qo’shimcha   (aytib   turuvchi   yoki   faqat
yo’naltiruvchi) savollar zanjiri shaklida bo’lishi mumkin.
Turli   yosh   guruhlaridagi   bolalar   bilan   mashg’ulotlar   turlicha   o’tkaziladi   va
ushbu mashg’ulotlarda bolalarga qo’yiladigan talablar ham turlicha bo’ladi.
Hikoyaga   oid   mashg’ulotlarda   doimo   taniqli   she’rlar,   ertaklar,   maqollar,
topishmoqlarni   esga   olish   maqsadga   muvofiqdir:   bu   bolalarning   emotsional
kayfiyatini ko’taradi va ularning hikoyalarini yanada ifodali qiladi.
Monologik nutqqa oid mashg’ulotlarni real ob’ektlarga (quyoncha) tayanish
usullari   yordamida   va   real   narsalarni   eslash   (farrosh   mexnati   haqida   hikoya)
asosida o’tkazish maqsadga muvofiqdir.
Bolalar suratlarga qarab hikoya qilishni tegishli suratlarni (harakatlanadigan
yoki harakatlanmaydigan) ko’rib chiqish jarayonida o’rganadilar.
Statik   suratlar   -   bu   tavsiflash   uchun   didaktik   materiallardir:   ularda
13 tasvirlangan   narsalar   yoki   harakatlar   haqida   hikoya   qilish   bir   vaqt   rejasida   olib
boriladi.
Harakatlanadigan   suratlar   -   (bosmaxonada   chop   etilgan   turkum   suratlar,
diafilmlar,   diapozitivlar   va   boshq.)   -   bayon   qilish   uchun   didaktikmateriallardir:
ularda   tasvirlangan   narsalar   yoki   harakatlar   bir-biridan   keyin   keladigan
vaziyatlardan iboratdir.
Mulohaza yuritish uchun materialni har qanday surat berishi mumkin, faqat
buning uchun  “nima  uchun?”  (u  yoki  bu  voqea, harakat   yuz  berdi)  yoki   “qanday
vaziyatda?”   (narsa   u   yoki   bu   belgiga   ega   bo’ladimi-yo’qmi?)   degan   savol   to’g’ri
qo’yilsa bo’ldi.
Bolalar  tarbiyasi  mavzusiga  oid statik suratlardan didaktik material  sifatida
foydalaniladi: ular oson kompozitsiyaga ega bo’lib, ularda ayrim ob’ektlarni ajratib
ko’rsatish,   ularning   o’zaro   munosabatini   aniqlash   ham   osondir   (“Biz
o’ynayapmiz”, “Uy xayvonlari”, “YOvvoyi xayvonlar”, “Yil fasllari” va boshq.).
Harakatlanadigan suratlar bilan ishlash metodikasi kitobning o’z shakli bilan
belgilanadi.   Bolalarga   yaxshi   tanish   bo’lgan   ertaklar   va   hikoyalarga   ishlangan
diafilmlar   va   diapozitivlar   bolalarga   monologik   nutqni   o’rgatish   uchun   ayniqsa,
juda   qulaydir.   Dastlab   bolalar   ularni   ko’p   marta   tomosha   qiladilar,   uning   titrlari
o’qib   chiqiladi   (pedagog   yoki   ota-ona   tomonidan),   so’ngra   titrlarni   o’qishdan
bolalarning kadrlarda tasvirlangan lavxalarni hikoya qilib berishiga o’tiladi.
Monologga   o’rgatish   jarayoni   (bayon   qilish,   tavsiflash,   mulohaza   yuritish)
shundan iboratki, tarbiyachi o’z rejasi (savollar zanjri) asosida birinchidan, bolaga
mavzudan chiqib ketmaslikka, voqealarni mantiqiy ketma-ketlikda bayon qilishga
yordam   beradi,   ikkinchidan,   hikoyachi   nutqining   emotsional   ifodaliligi   haqida
qayg’uradi va ushbu mavzu uchun mos keladigan she’rlar, ertaklar, topishmoqlar,
yozuvchilar hikoyalari parchalarini taklif qiladi.
Bolalarning   tasavvur   asosidagi   og’zaki   to’qima   hikoyalari   monologik   nutq
turlaridan   biri   hisoblanadi.   Xayolparast   bolalar   suratlarning   boshlanishi   yoki
nihoyasini   ishtiyoq   bilan   o’ylab   topadilar,   ya’ni   suratlarda   tasvirlangan
voqealardan   oldin   yuz   berishi   mumkin   bo’lgan   voqealarni   yoki   suratda
14 tasvirlangan   voqealardan   keyin   yuz   berishi   mumkin   bo’lgan   voqealarni   o’zlari
to’qiydilar;   tanish   ertaklar   yoki   hikoyalar   mavzusida   kontaminatsiya 1
  tuzadilar,
qahramon   nomidan   (1   -shaxs   nomidan   hikoya   qilish)   hikoya   qiladilar,   unda   yil
faslini o’zgartiradilar va x.k.; o’zlari ertak hamda hikoyalar to’qiydilar.
Bolalar ijodlarini quyidagi tarzda tasniflash mumkin:
           Bolalar ijodlarini quyidagi tarzda tasniflash mumkin:
- suratlar asosida ijodiy to’qima;
- badiiy asarlar mavzusidagi kontaminatsiyalar;
- ertaklar, hikoyalarni erkin to’qish.
Surat   asosida   ijodiy   to’qishni   maktabgacha   katta   yoshdagi   bolalar   bilan
amalga   oshirish   tavsiya   etiladi.   Hikoya   suratda   tasvirlangan   har   qanday   narsa
haqida bo’lishi mumkin.
Badiiy   asarlar   mavzusidagi   kontaminatsiyalar.   Bolalar   katta   ishtiyoq   bilan
o’zlarini  o’z  sevimli  qahramoni   (qahramonlari)  tushib   qolgan  vaziyatlarga  qo’yib
ko’radilar,   uning   harakatlarini   o’zlashtiradilar,   muallifni   “tuzatadilar»,   asar
qahramonlarining   muayyan   vaziyatlardagi   sarguzashtlarini   ijodiy   jihatdan   qayta
hazm   qiladilar.   Bolalarning   ushbu   xususiyatidan   eng   avvalo,   ularda   oliyjanob
harakter   qirralarini   tarbiyalashda   foydalanish   zarur.   Nutqni   rivojlantirish   uchun   -
monologni   o’rgatish:   tarbiyachi   yoki   ota-onalardan   birortasining   iltimosi   bilan
rag’batlantirilgan   bolalar   ishtiyoq   bilan   xayol   sura   boshlaydilar,   o’zlarini   badiiy
asarning biron-bir qahramoni (ijobiy yoki salbiy) sifatida tasavvur qiladilar.
Yaxshilik   va   go’zallikka   qarama-qarshi   qo’yilgan   ertakdagi   hamda   real
hayotdagi   yomonlik   va   badbasharalik   obrazlari   ham   tarbiyaviy   jihatdan   muhim
ahamiyatga egadir.
Hikoya   to’qish   -   kombinatsiyani   o’rgatish   metodikasi   quyidagicha:   bolaga
ertak   yoki   hikoyaning   muayyan   lavxasini   bu   xuddi   uning   o’zi   bilan   yuz   bergani
kabi   o’z   nomidan   aytib   berish   taklif   qilinadi.   Pedagog   «to’qish»ning   borishini
hamdardlik bilan kuzatib boradi, o’zini bolaning har so’ziga ishonayotgandek qilib
ko’rsatadi,   ayni   paytda   bolaning   nutqini   kuzatib   boradi,   uning   nutqidagi
1
15 kamchiliklarni   unga   xalaqit   bermasdan   tuzatib   boradi.   Asarni   tanlashda   pedagog
uning   bola   asar   qahramonlarining   ijobiy   xususiyatlaridan   namuna   oladigan
darajada   munosib   bo’lishiga   alohida   e’tibor   qaratishi   lozim.   Zero,   ushbu   yoshda
bolaning o’rganganlari butun umrga muxrlanib qoladi.
Erkin   to’qish   shundan   iboratki,   bunda   bolaga   ertak   yoki   «bo’lishi   mumkin
bo’lmagan»   loflarni   to’qish   uchun   to’liq   erkinlik   beriladi.   To’qishga   ataylab
o’rgatilmaydi,   ammo   erkin   (mustaqil)   ijod   qilish   qobiliyati   maktabgacha   ta’lim
muassasasida va uyda bola nutqini rivojlantirish ishlarining butun tizimi doirasida
tarbiyalab   boriladi.   Bola   nutqiy   jihatdan   qanchalik   yaxshi   tayyorlangan   bo’lsa,
undagi tasavvur va ijodiy qobiliyat shunchalik yaxshi rivojlanadi.
Leksikasi boy, grammatik to’g’ri bo’lgan, eng asosiysi - mantiqiy va ifodali
mustaqil ijod qilish olti-etti yoshli bolalarning qo’lidan keladi. Bungacha ularning
to’qimalari - o’zlariga tanish bo’lgan badiiy asarlarning mantiqiy jihatdan bir-biri
bilan bog’liq bo’lmagan so’zlar to’plamidan iborat bo’ladi.
Kichik yoshdagi bolalarning hikoya to’qishga qodir emasliklarini me’yordan
chekinish, deb hisoblamaslik lozim. Bu tabiiy bo’lib, bolalarning nutqi va fikrlash
darajasi hali hikoya to’qish uchun yetarli emasligi bilan izoxlanadi.
Qayta hikoya qilishni mashq qilishni hikoya to’qish borasidagi tayyorgarlik
ishi hisoblanadi.
Ravon   nutqni   (hikoya   qilishni)   rivojlantirishning   asosiy   sharti   kattalar   va
bolaning   birgalikdagi   so’z   ijodkorligi   hisoblanadi.   YUqorida   qayd   etilganidek,
hatto   besh   yoshli   bolalar   ham   tanish   ertaklarni,   to’qima   voqealarini   hikoya
qilishga, o’z shaxsiy tajribasidan kelib chiqib hikoya qilishga qiziqa boshlaydilar.
Katta   odam   yo’naltiruvchi   va   aniqlashtiruvchi   savollar   berish,   o’zining
qiziqayotganligini   bildirish,   o’yin   vaziyatlarini   hosil   qilish   (o’yinchoqlar,   rasmlar
to’plami,   qo’g’irchoq   teatri   qahramonlari   yordamida)   bola   tashabbusini   qo’llab-
quvvatlashi zarur. Pedagogning hikoya mavzusini, voqealar rivojini, voqealarning
extimoliy yakunini, so’z shaklini  aytib berishi  birgalikdagi so’z ijodkorligi  uchun
katta ahamiyatga egadir. Birgalikda hikoya qilib berish dastlab dialog ko’rinishiga
ega   bo’ladi,   bunda   katta   odam   savol   beradi,   bola   javob   beradi,   katta   odam   gapni
16 boshlaydi,  bola  esa  uni  nihoyasiga   yetkazadi.  Bunday   dialogdan  -   monolog  nutqi
tug’iladi.   Keyinchalik   bola   monologi   asosida   bolalarning   birgalikdagi   ijodkorligi
boshlanadi,   u   kattaning   bola   bilan   dialogi   shaklini   takrorlaydi.   Birgalikda   hikoya
qilish uchun yaxshi asos rasmlar turkumi bilan ishlashda, rollarga bo’linib hikoya
qilib   berishda,   o’yin   sahnalashtirishlarda   yaratiladi.   Maktabgacha   katta   yosh   -
bolaning   nutqni   o’rganishga   qizg’in   kirishish,   til   voqeligini   eng   oddiy   tarzda
anglash davridir. Maktabgacha yoshdagi bolaning til sohasidagi boy tajribasi, aniq,
obrazli   so’zda   ifodalangan   yorqin   taassurotlari,   kechinmalari   uning   til   va   nutq
sohasidagi mustaqil faoliyatining muhim shartidir.
Muammoli   nutq   holatlari   fonetik,   leksik   va   grammatik   mazmundagi   turli
so’zli   didaktik   o’yinlarda   modellashtiriladi.   SHuning   uchun   maktabgacha   ta’lim
muassasalarida   didaktik   o’yinlarni   tashkil   qilishni   bolalarda   so’zga   nisbatan
lingvistik   munosabatni   rivojlantirishning   asosiy   sharti   sifatida   ko’rib   chiqish
mumkin.
Leksik   mazmundagi   o’yinlar   va   mashqlar   nutqning   mazmun   jihatini
rivojlantirishning   zarur   sharti   hisoblanadi.   Ularda   turli   buyumlar   va   ob’ektlarni
qiyoslash,   ularning   turli   umumiy   xususiyatlari   va   vazifalarini   ajratish   muhim
ahamiyatga egadir.
Real   ob’ektlar   (o’yinchoqlar,   rasmlar,   kiyimlar,   mebellar   va   x.)   ham   va
tasavvur   qilinadigan   vaziyatlar   (quvnoq   va   ma’yus   ayiqcha,   ertagi   va   kechki   ob-
havo,   qahramonning   voqea   boshidagi   va   uning   yakunidagi   kayfiyati)   ham
taqqoslanishi   mumkin.   Hikoyani   boshlashdan   oldingi   lug’at   mashqlari   bolalar
ravon nutqining aniq va obrazli so’zlar hamda iboralar bilan boyitilishiga yordam
beradi.
Turli   toifadagi   so’zli   o’yinlar,   mashqlar,   muammoli   vaziyatlarning   o’zaro
bog’liqligi,   ularning   asta-sekin   murakkablashuvi,   muammoli   nutq   vazifalarini
muntazam ravishda qo’yib borish-to’laqonli nutqiy rivojlantirishning muhim sharti
hisoblanadi.   Bolalar   tili   va   ularning   ravon   nutqini   rivojlantirishga   doir   doimiy
ishlarning   maqbul   shakli   maxsus   nutq   mashg’ulotlari   hisoblanadi,   unda   nutqni
rivojlantirishga oid vazifalar yalpi tarzda va o’zaro bog’liqlikda xal etiladi.
17 Qayta   hikoya   qilish   —   hikoya   qilishning   birinchi   turi   hisoblanadi.   Qayta
hikoya qilish tinglangan badiiy asarlarni m a'noli og‘zaki nutqda takroriy aytishdir.
Qayta hikoya qilish bolalar  badiiy nutqining rivojlanishiga, emotsional  va obrazli
so‘zlarni tanlashga o ‘rgatadi, jonli so‘zni cgallashga yordam bcradi, asarni tinglay
bilish,   uning   mazmunini   tushunish   ko'nikmasini   o‘stiradi,   ularni   bayon   qilishdagi
izchillikni, muallifning ifoda usulini eslab qolishga, asarni tushunib, jamoa oldida
og'zaki aytib bera olish malakasini shakllantiradi. Qayta hikoya qilishga o krgatish
saniarali   boiishi   uchun,   eng   avvalo,   qayta   hikoya   qilish   uchun   matnlarni   to’g’ri
tanlash   lozim.   Har   bir   asar   bolalarda   jamiyatimiz   uchun   zarur   bo’lgan   sifatlarni
tarbiyalashi va rivojlantirishi kerak.
Qayta hikoya qilish uchun asar tanlanganda quyidagi  talablarga amal qilish
kerak:   yuqori   badiiy   qimmatga,   g’oyaviy   -mantiqiy   yo‘nalishga   ega   bo’lishi,
jo’shqinligi,   fikrning   yangiligi   va   bayonning   obrazliligi,   voqealarning   ketma-
ketliligi, mazmunining qiziqarliligi. Shu bilan bir qatorda, badiiy asarning hajmi va
uning   bola   yoshiga   mos   kclishini   ham   hisobga   olish   muhim   ahamiyatga   ega.
Ushbu talablarga xalq ertaklari, hajmi uncha katta bo'lmagan hikoyalar misol bo’la
olishi   mumkin.   Shuningdek,   dasturda   bolalarning   qayta   hikoyalariga   bir   qancha
talablar qo’yilgan:
1. Ma’nosiga tushungan holda, ya’ni matnni to’liq tushunib hikoya qilish;
2. Asarni to’liq bayon etish, ya’ni asardagi muhim joylarini tashlab ketmasdan bayon
etish;
3. izchillik (ketma-ketlik) bilan hikoya qilish;
4. muallif matnidagi lug‘atlardan va iboralardan foydalanish, ayrim so‘zlarni ularning
sinonimlari bilan almashtirish;
5. to‘g‘ri ohangdan foydalanish, uzoq pauzalarning bo'lmasligi;
6. og‘zaki   nutq   madaniyatiga   e'tibor   berish:   qayta   hikoya   qilayotganda   gavdani
to’g‘ri   tutish,   tinch   turish,   tinglovchilarga   murojaat   qilish,   nutqning   intonatsion
ma’nodorligidan (ifodaliligidan) foydalanish, yetarlicha baland ovozda tovushlarni
aniq   talaffuz   etish.   Ushbu   talablarning   barchasi   bir-biri   bilan   uzviy   ravishda
bog‘liq bo'lib , bulardan birortasini ham e'tibord an chetda qoldirish mumkin emas.
18 2.3. Qayta hikoya qilishga o‘rgatish usullari
Ma’lumki,   qaytaikoya   qilish   monolog   nutqni   shakllantirishda   eng   birinchi
bosqich   hisoblanadi.   Shuning   uchun   har   bir   bola   qayta   hikoya   qilishni   yaxshi
egallab   olishi   shart.   Buning   uchun   har   xil   usullardan   foydalaniladi.   Bular
quyidagilar:
Tarbiyachining bola bilan birga qayta hikoya qilishi. Tarbiyachi bu usuldan
qayta hikoya qilishga o'rgatishning dastlabki bosqichida, ayniqsa, hikoya qilib bera
olmaydigan   bolalar   bilan   ishlashda   keng   foydalanishi   kerak.   Qayta   hikoya   qilish
jarayonida   tarbiyachi   bolalarga   sezdirmagan   holda   gavdasini   to   ‘g‘rilashi,   imo-
ishora,   ko‘z   qarashi   bilan   dalda   bcrishi   mumkin,   mashg‘ulotning   oxirida   esa,
albatta, bolani maqtash kerak: „Yasha, endi boshqa bolalarga hikoya qilish yengil
bo’ladi. Faqat keyingi safar balandroq ovozda hikoya qilgin“.
Qayta   hikoyani   takrorlash.   Bu   usuldan   ko'proq   o‘rta   va   katta   guruhlarda
foydalaniladi.   Bu   bola   uchun   ancha   murakkab   bo’lgan   usuldir,   chunki   u
tarbiyachining hikoyasiga alohida luqma tashlash (gap qistirish) bilan birga, to'liq
jum lalarni ham takrorlashiga to‘g'ri keladi.
So’z va jumlalarni aytib turish. Bu usul qayta hikoya qilishning ravonligini,
izchilligini ta’minlaydi, uzoq pauza qilishga y o l qo'ymaydi. Bu usuldan ko‘proq
bola   asar   matnining   ayrim   joylarini   esdan   chiqarganda   foydalaniladi.   Agar   bola
juda yaxshi  hikoya qilsa-yu, biroq nutq sur'ati juda sekin bo‘lsa, tarbiyachi pauza
vaqtida   sabr-toqat   bilan   hikoyaning   davomini   kuzatishi:   bolaning   gavda   holatiga
c'tibor bilan qarashi, da lda berishi orqali bola diqqatini to ‘plashi kerak.Agar bola
hikoya   qilayotgan   vaqtda   tebranib   (chayqalib)   tursa,   boshini   egsa,   qo’li   bilan
ortiqcha harakatlarni qilsa, uning hikoyasini bo‘lib tanbeh berish yaramaydi, balki
bunday   hollarda   imo-ishora,   ko‘z   q   arashi   bilan   lining   xatosini,   kamchiligini
tuzatishi,   hikoya   qilib   bergandan   keyin   esa   hammaga   eshitilarli   qilib:   „Hikoya
qilayotganingda tinch turishing.  boshingni  pastga  egmasdan,  o‘rtoqlaringga  qarab
turishing   kerak.   Axir   ular   sening   hikoyangni   tinglashadi-ku“   ,   deb   aytishi   kerak.
Tarbiyachi   bolaning   bu   nuqsonlarini   kundalikka   belgilab   qo’ysa,   maqsadga
muvofiq   bo'ladi.   Chunki   keyingi   qayta   hikoya   qilib   berish   mashg‘ulotidan   oldin
19 yana bir marta bolani ogohlantirishda bundan foydalanadi. Tarbiyachi aytib turish
orqali,   bolani   qayta   hikoya   qilayotganida   yo‘l   qo’ygan   grammatik   xatolarni
to'g'rilaydi. Bu usul qayta hikoya qilishga o ‘rgatishning keyingi bosqichlarida ham
qollaniladi.
Savollar   berish.   Bu   usul   keng   tarqalgan   bo’lib,   u   muqaddima   (kirish   )
suhbatida   va   mashg‘ulot   jarayonida   qo’llaniladi.   Qayta   hikoya   qilish
mashg‘ulotida   foydalaniladigan   savollarni   shartli   ravishda   ishlatilishiga   va
maqsadiga   qarab   bir   qancha   turkumga   ajratish   mumkin.   Hikoya   qilolmaydigan
bolalarga qayta hikoya qilishni boshlagunga qadar yordamchi savollar berish mum
in,   bu   hikoyani   boshlashga   yordam   beradi,   masalan:   „Sen   nima   haqida   hikoya
qilasan,   ola   quyon   to   ‘g   ‘risidami?   Mayli,   kel   boshlaymiz.   Kunlardan   bir   kuni
jikkakkina   ola   quyon   sheriklariga...“   .   Yoki:   „Turna   Tulkini   o   ‘zi   bilan   olib,
osmonga ko‘tarilibdi va unga nima debdi? Yerni k o ‘ryapsanmi? M a n a shu T u
rnan   in   g   aytgan   gaplarini,   Tulkining   esa   javobini   aytib   bering...   Ha,
mushtumday... “ Bu yog’ini o'zing davom ettir. Bola qayta hikoya qilib bergandan
keyin, albatta, savol berishdan foydalanish mumkin. Bu asar mazmunini bola qay
darajada  tushunganini   aniqlashga   yordam   beradi,  matnni   qayta  hikoya   qilayotgan
vaqtda   tashlab   ketilgan   joylarini   tiklashga   yordam   beradi.   Ayrim   hollarda   qayta
hikoya   qilishdan   keyin   qahramonlarning   fe’I-atvori   yoki   ularning   ifodali   nutqi
haqida savol berish mumkin. Qayta hikoya qilish o‘rtasida uncha katta bo'lmagan
mashqlar   o‘tkazish   yoki   ko‘rsatma   berishdan   foydalanish   mumkin.   Shuningdek,
asar matnining ayrim joylarini yana bir marta takrorlash usulini qo’llash mumkin.
Rag‘batlantirish. Qayta hikoya qilish jarayonida tarbiyachi bolani jilmayish,
boshini   qimirlatish   (tasdiqlash),   qisqa   so   ‘z   aytish   („Yasha“,   „Barakalla“)   bilan
rag'batlantiradi. Qayta hikoya qilib bergandan so ‘ng bolani maqtaydi. Bunda qayta
hikoya qilishning biror ijobiy sifatini ta’kidlab o‘tadi.
Qismlar bo’yicha qayta hikoya qilish. Bu usul bolalar idrokining qimmatini
yo'qotmaydi, chunki qayta hikoya qilish uchun bolalarga mazmuni tanish bo’lgan
asar   tanlanadi.   Qismlar   bo‘yicha   qayta   hikoya   qilish   usulidan   foydalanib,
mashg‘ulotni   tashkil   etish   jarayoni   bolalardan   kun   davomida   so'rash   imkonini
20 yaratib beradi. Rollarga bo'lib qayta hikoya qilish. Bu usul nutqning ma'nodorligini
(ifodaliligini)   shakllantirishga   yordam   beradi.   Tarbiyachi   tom   onidan   ishtirok
etuvchi   shaxslar   haraktcrining   izohlanishi   bolalar   nutqining   oydinlashishiga,
diqqatining   faollashishiga   katta   ta'sir   ctadi.   Rollarga   bo’lib   qayta   hikoya   qilish
o‘rta   guruhdan   boshlab   qo’llaniladi.   Bu   usuldan   m   ashg‘ulotning   oxirida
foydalanish maqsadga muvofiqdir.
O'yin   usuli   (dramalashtirilgan   o’yin).   Bu   usulda   personajlarning   (ishtirok
etuvchilarning)   luqma   tashlashlari   harakatlar   bilan   boshqariladi:   bolalar   imo-
ishoradan,   hayvonlarning   ovozlariga   taqlid   qilishdan   va   boshqalardan   keng
foydalanadilar,   biroq   o‘yin   uchun   hech   qanday   niqoblar,   dekoratsiyalar   talab
etilmaydi. Tarbiyachi  avval  o’zi  muallif  nomidan gapiradi, so‘ngra bola gapiradi.
Dastlab   rolni   ijro   etish   uchun   nutqi   bo‘sh   rivojlangan   bolalar   chiqariladi.
Dramalashtirilgan o’yin 5 daqiqa davom etadi. Turli yosh guruhlarida qayta hikoya
qilib   berishga   o’rgatish   mashg‘ulotining   tuzilishi   (o’tkazish   uslubiyoti)   har   xil
boladi. Qayta hikoya qilish uchun tanlangan matn bolalar uchun tushunarli bolishi
kerak.   Qayta   hikoya   qilish   mashg‘ulotlari   har   bir   yosh   guruhining   shaxsiy
xususiyatlarini,   ularning   qayta   hikoya   qilish   qobiliyatlarini   hisobga   olgan   holda
tuziladi.   Bu   yoshdagi   bolalarni   qayta   hikoya   qilishga   o   ‘rgatish   ularga   tanish
bo’lgan ertaklarni („Bo‘g‘irsoq” „Sholg‘om“ , ,,Bo‘ri bilan echki“ , „Och ko’z it“)
takrorlashdan boshlanadi. Tarbiyachi kichkintoy bolalarni qayta hikoya qilishga o
‘rgatishda   quyidagi   usuldan   foydalanadi.   Bolalar   tarbiyachining   takroriy
hikoyasidagi bitta-ikkita so'zni yoki to'liq gapni takrorlaydilar:
— Chol bilan kampir...
— Yashashar ekan.
— Bir kuni chol...
— Sholg‘oni ekibdi.
So’ngra bolalar sekin-asta savollar yordamida qayta hikoya qilishga o‘rgana
boshlaydilar. Savollar voqealar ketma-ketligini belgilashga, ishtirok etuvchilarning
nomini aytishga qaratilgan bo’ladi:
— Bo‘g‘irsoq kimni uchratdi?
21 — Quyonni.
Agar   boia   ertakning   boshlanishini   yaxshi   eslab   qolgan   bo’lsa,   u   holda   uni
mustaqil   hikoya   qilib   bera   oladi.   So'ngra   qayta   hikoya   qilish   jarayonida   bola
qiynalsa,   tarbiyachi   yordamlashadi,   ya'ni   matnni   esiga   tushirishdan   foydalaniladi,
bu ertak mazmunini oson takrorlashga yordam beradi.Qisqa xalq ertaklarini qayta
hikoya   qilishdan   so‘ng   kichik   hajmdagi   hikoyalarni   qayta   hikoya   qilishga   o‘tishi
mumkin   (Mirmuhsin.   „Olxo'ri“   ,   „Tosh“).   Mashg‘ulotda   asarga   ishlangan
illustratsiyalar   ko’rsatiladi.   Ko'rsatish   savollar,   ko’rsatmalar   berish   bilan   birga
qo'shib   olib   boriladi.   Illustratsiyalarni   asarni   o‘qib   berishdan   avval   yoki   o‘qib
bergandan   keyin   ko‘rsatgan   ma'qul.   Tarbiyachi   shunday   deydi:   „Hozir   men
sizlarga   rasmlami   ko‘rsataman,   so’ngra   hikoya   o’qib   beraman“   yoki   „Hozir
hikoyani o‘qib beraman , so‘ng rasmlarni ko’rsataman“.
O‘rta   guruhda   bolalarni   qayta   hikoya   qilishga   o'rgatishda   ancha   murakkab
bo’lgan   vazifalar   hal   etiladi:   bolalarni   kichik   hajmli   va   tanish   bo’lgan   ertak   va
hikoyalarni hikoya qilib berishga o'rgatib qolmasdan, balki asar qahramonlarining
gaplarini   ifodali   qilib  bayon   etishga,   boshqa   bolalarning  qayta   hikoya   qilishlarini
diqqat   bilan   tinglashga   va   matnga   taalluqli   bo‘lmagan   jumlalarni   topishga
o‘rgatadi.   Ushbu   guruhda   bolalar   butun   yil   davomida   8—   10   ta   adabiy   matnni
(o'zbek ertaklaridan „Tulki bilan Turna “, „Maqtanchoq quyon“ , „Fil va xo’roz“ ,
„   lkki   o   ‘rtoq“   ,   A.Oripovning   „Bobo   va   nabira“   she’rining   mazmunini   qayta
hikoya qiladilar.
O'rta   guruh   bolalariga   qayta   hikoya   qilishlari   uchun   tavsiya   etilgan   asarlar
mavzusi, mazmuni va shakli jihatdan katta farq qiladi. Shuning uchun olrta guruh
bolalarini qayta hikoya qilishga o'rgatishdagi muhim vazifa — bu ularga asarning
mantiqiy   bog'lanishini,   uning   mazmunini   tushunib   olishga   yordam   berishdir.
Bunga   asarni   dastlabki   o   lqishdan   sokng   o‘tkaziladigan   suhbat   orqali   erishish
mumkin.   Bunday   suhbatda   tarbiyachining   savollari   asosiy   metodik   usul   bo'lib
hisoblanadi.
Badiiy asarlar yuzasidan ikki guruhdagi savollar berilishi mumkin:
1. asar mazmunini tushunib olishga yordam beruvchi;
22 2. voqeaning ketma-ketligini esga tushirishga yordam beruvchi.
Shuningdek,   asar   o'q   ib   berilgandan   keyingi   suhbat   bola   nutqidagi   lug’at
boyligini   aniqlash   va   faollashtirish,   qahramonlarning   ovozlarini   ifodali   bayon
etishga ta ’sir etish kabilarni amalga oshirishga yordam beradi. Adabiy matn o’qib
berilgandan   so‘ng,   bolalar   asar   mazmunini   tushunib   olganlarini   aniqlash
maqsadida   matn  yuzasidan   qisqa  suhbat   o‘tkaziladi.Tarbiyachi   bolalarga  shunday
savollar   beradi:   „Ertak  nima  haqida  ekan?  Bu  ertakdagi  quyon  qanday?  (qo'rqoq,
yolg'onchi,   tarbiya   ko‘rmagan.)   Quyon   sheriklariga   nima   deb   maqtanibdi   va   u
bilan   qanday   voqea   ro‘y   beribdi?   Agar   siz   maqtanchoq   quyonchani   uchratib
qolsangiz, unga nima degan bo’lar edingiz?
(Uyalmaysanmi,   maqtanchoqlik   qilishga.   Yolg‘onchi,   qo’qoq   sanku.
Bundaylarni   biz   o’zimizga   sherik,   o’rtoq   qilib   olmaymiz,   u   bilan   birga
o‘ynamaymiz.)   Asar   matni   yuzasidan   suhbat   o’kazilgach,   u   ikkinchi   marta   o’qib
yoki   hikoya   qilib   beriladi   va   bolalar   tomonid   an   qayta   hikoya   qildiriladi.
Tarbiyachi bolalarga shunday deydi: „Endi diqqat bilan tinglanglar. Hozir men bu
ertakni   yana   bir   marta   o‘qib   (hikoya   qilib)   beraman.   So‘ngra   sizlar   menga   qayta
hikoya   qilib   berasizlar“.   O‘rta   guruhda   tarbiyachi   va   bolaning   birgalikda
(hamkorlikda)   qayta   hikoya   qilishlaridan   keng   foydalaniladi.   Bola   qayta   hikoya
qilayotganda   tarbiyachi   jumlalarni   uning   esiga   tushirib   turadi,   esidan   chiqargan
so'zlarni aytib turadi. Bu qayta hikoya qilislining ravonligini ta'minlaydi, jumlalar
uzilib qolishining oldini oladi. Sekin-astalik bilan bolaning qayta hikoya qilishiga
talab orta boradi. Endi tarbiyachi boladan hikoyaning to ‘liq bo'lishini („Sen nima
haqida   hikoya   qilib   berishni   esingdan   chiqarding?“),   asarni   qayta   hikoya   qilib
berayotganda   bola   diqqatini   asardagi   personajlarning   so‘zlarini   ifodali   qilib   aytib
berishga jalb qilish kerak. Masalan:  „Tulki xo'rozdan derazadan qarashini  qanday
so‘raydi?“   —   „Samimiy,   ayyorona“   ;   „Maqtanchoq   quyon   o’rtoqlariga   nima   deb
maqtandi?“ — „Ve-e. Yem bo‘lib bo‘pman. Boshiga chiqib bir tepdim, til tortmay
o'lib   qoldi“   —   (Maqtanib,   gerdayib.)   Ushbu   guruhda   savollar   bo‘yicha   qayta
hikoya qilishdan ham foydalanish mumkin. Ba’zi hollarda bolalar asar mazm unini
o ‘z so‘zlari bilan bayon etadilar. Bunday holda bola tomonidan tanlangan so'zlarni
23 muallifning   fikrini   aniq   va   to‘g’ri   ifodalashini   nazorat   qilib   borishi   kerak.
Bolalarning qayta hikoya qilishlarini baholash muhim uslubiy (metodik) usullardan
hisoblanadi.   0   ‘rta   guruhda   bolalarning   hikoyasini   tarbiyachi   baholaydi.
Bolalarning   qayta   hikoya   qilishini   baholashd   a   unin   g   yaxshi   tomonlarini   va
kamchiliklarini, harakatchanligini aytib, qisqa tahlil qilish lozim. Bu bilan quyidagi
dastur   vazifasini   bajarish   zarur:   bolalarda   qayta   hikoya   qilishda   matnga   to‘g‘ri
kelmaydigan joylami seza olish qobiliyatini tarbiyalash. Tarbiyachi bolalarni qayta
hikoya   qilishga   o   ‘rgatish   orqali   ularning   nutq   faolugini,   mustaqilligini
rivojlantirishga ta'sir ctadi. Katta guruhlarda adabiy asarlarni qayta hikoya qilishga
o’rgatishda   yangi   vazifalarni   ha!   etish   nazarda   tutiladi:   tarbiyachining   yordamchi
savollarisiz   ertak   va   hikoyalarning   mazmunini   bir-biriga   bog’lab,   izchillik   bilan,
ifoda   vositalaridan   foydalanib,   grammatik   tomondan   to‘g   ‘ri   bayon   eta   olishga   o
‘rgatish. Endi bu guruhda ancha murakkab, hajmi kattaroq bo‘lgan asarlarni qayta
hikoya   qilish   taklif   etiladi.   (Bu   guruhlarda   qayta   hikoya   qilish   uchun   tavsiya
etilgan   asarlar   ro'yxati   „Badiiy   terma   kitob“da   ko'rsatilgan.   Tuzuvchilar:   S.
G'oziyeva, D. Ochilova, L. Dolimova. T., ,,0 ‘qituvchi“ , 1993.)
Masalan:. ,,Bo‘ri bilan tulki“ (o'zbek xalq ertagi), „Chumchuq “ (o'zbek xalq
ertagi), Gulxaniyning „Toshbaqa bilanchayon" masali, „Zumrad va Q im m at“ (o
‘zbek xalq ertagi ) va hokazolar.
Adabiy   asarlarni   qayta   hikoya   qilish   m   ashg‘ulotida   tarbiyachi   o‘z   oldiga
bolalarning   boglanishli   nutqini   rivojlantirish.   matn   mazmunini   bir-biriga   bog'lab,
kctma-ketlik   bilan,  nutqning   ifodali   vositalaridan   foydalanib,   aniq,  grammatik  jih
atd   an   to   ‘g‘ri   bayon   etishga   o‘rgatish   vazifasini   qo‘yadi.   Qayta   hikoya   qilib
berishga   o‘rgatish   m   ashg‘u!otini   o‘tkazish   uslubiyoti   (metodi)   ushbu   guruh
bolalari bog’lanishli nutqining rivojlanganlik darajasiga, tarbiyachining o 'z oldiga
q o ‘ygan vazifasiga,  shuningdek, qayta hikoya qilib berish uchun tavsiya etilgan
adabiy asar matniga bog‘liq bo'iadi.
Qayta   hikoya   qilib   berish   mashg'uloti   ushbu   qismlardan   iborat   bo'lishi
mumkin:
Kirish   suhbati.   Bu   suhbat   asar   mazmunini   idrok   qilishga,   bolalarning
24 tasavvurlarini   aniqlashga,   kerakli   emotsional   holatni   vujudga   keltirishga   va
hokazolarga qaratilgandir.
Badiiy   asarni   o‘qib   berish.   Asarni   dastlabki   o'qib   berishda   bolalarga   uning
mazmunini   esda   saqlab   qolish   kerakligini,   so‘ng   uni   qayta   hikoya   qilib   berish
lozimligini   ta’kidlamaslik   kerak,   aks   holda,   badiiy   asarning   g‘oyaviy   tomonini
idrok eta  olmasligi  mumkin. Asar  matnini  m  a ’noli  qilib, ishtirok etuvchilarning
dialogini   intonatsiya   bilan   ajratib   o’qib   berish   (yoki   hikoya   qilib   berish)   juda
muhimdir. Shunday qilinganda bolalarga asardagi qahramonlarga va voqealarga o
‘z munosabatlarini bildirishga yordam bergan bo’lamiz.
O‘qib berilgan asarning mazmuni va shakli yuzasidan suhbat. O‘qib berilgan
yoki   hikoya   qilib   berilgan   asar   mazmuni   yuzasidan   beriladigan   savollar   oldmdan
yaxshilab   o’ylab   qo’yilgan   bo’lishi   kerak.   Mashg'ulotning   bu   qismi   uncha   uzoq
bo’lmasligi, bolalarga 4 — 5 savol berish bilan kifoyalanish lozim.
Adabiy  asar   matnini   ikkinchi   marta  o'qib   berish   (yoki   hikoya  qilib   berish).
O'qib   berishdan   avval   tarbiyachi   bolalarga   asarni   diqq   at   bilan   tinglashni,   uning
mazmunini esda olib qolishni, keyin qayta hikoya qilib berishlarini ta’kidlaydi.
Bolalar tomonidan asarni qayta hikoya qilib berish. Misol tariqasida o‘zbek
xalq ertaklaridan „Uch tulki“ ertagini qayta hikoya qilish mashg'ulotini keltiramiz.
Tarbiyachi   ertakni   o’qib   berishdan   (yoki   hikoya   qilib   berishdan)   avval
bolalarga quyon, qo‘ng‘iroq, eshak va uning bolasi xo‘tikning, tulkining (ona tulki,
ota tulki, bola tulki)  rasmlarini ko‘rsatadi  va bolalardan ularning nomini so'raydi.
Tarbiyachi bolalardan tulki qanday hayvon ekanligini, eshak, uning bolasi x o ‘tik,
quyon   qanday   hayvon   ekanligini   so’rab   oladi.   So‘ngra   tarbiyachi   bolalarga   mana
shu   hayvonlar,   „Uch   tulki“   ertagida   uchrashini   aytadi   va   bolalarga   bu   ertakni
hikoya  qilib   beradi   (yoki   o  ‘qib  beradi).  Shundan   so‘ng  asar   mazmuni   yuzasidan
savollar   beradi:   „Hozir   men   sizlarga   qaysi   ertakni   hikoya   qilib   berdim?   Bu   ertak
qaysi   hiylagar   hayvon   haqida   yozilgan?   Ertakdagi   tulkilar   qanday?   Rahmdilmi
yoki   hiylagarmi?   Ular   qanday   qilib   quyonni   aldashdi?   Ertak   oxirida   tulkining
bolasi   Qashqani   (quyonni)   qanday   qilib   aldaganini   kim   eslab   qoldi?   Tarbiyachi
bolalarga savollarga hammalari to ‘g'ri va aniq javob bcrganlarini, asar mazmuniga
25 yaxshi   tushunib   olganlarini   aytib,   „Hozir   men   bu   ertakni   yana   bir   marta   hikoya
qilib beraman, sizlar esa uni diqqat bilan tinglanglar, keyin uni menga qayta hikoya
qilib berasizlar, — deydi. Asarni ikkinchi marta hikoya qilib bergach, 5 — 6 bolani
ertakni  qayta hikoya qilib berishga chiqaradi. Har bir bolaning qayta hikoya qilib
bcrishlari   baholanadi.   Masalan:   „Behzod   ertakni   juda   qiziqarli,   ifodali   qilib   aytib
berdi,   ammo   uning   hikoyasi   to‘liq   bo’lmadi.   U   ona   tulki   quyonni   qanday
aldaganini   hikoya   qilib   bermadi“.   Katta   guruh   bolalarini   qayta   hikoya   qilishga
o‘rgatishda turli usullardan foydalaniladi:
a) tarbiyachi tomonidan tuzilgan reja asosida qayta hikoya qilish;
b) bolalarga tanish bo'lgan ikkita-uchta asarlardan birini o‘z xohish-istaklari bilan
qayta hikoya qilish;
d) asarni sahnalashtirib, qayta hikoya qilish.
Katta   guruh   bolalari   o‘rtoqlarining   hikoyalarini   baholashga   jalb   etiladi.
Bunday   muhokamani   uyushtirish   metodik   jihatdan   juda   murakkab   bo’lib,   u
tarbiyachidan   katta   mahoratn   i,   har   bir   bolaning   shaxsiy   xususiyatlarini   bilishni
talab   etadi.   Yana   bu   ishning   murakkabligi   shundan   iboratki,   bolalar   hamma
hikoyalarni   eslarida   saqlashlari   lozim   bo'ladi,   shuning   uchun   bolalarning
hikoyasini yozib borgani ma'qul, so‘ngra ularning ba’zilarini muhokamadan avval
o   ‘qib   berishi   kerak.   Muhokamani   tashkil   etish   bolalarni   qayta   hikoya   qilishdagi
yaxshi   va   yomon   tomonlarni   seza   olishga,   o'rtoqlariga   nisbatan   xayrixohlik   bilan
munosabatda bolishni tarbiyalashga yordam beradi.
Pedagog   unutmasligi   lozim,   bolalarning   fikrlash   xususiyati   shundayki,   ular
suhbat mavzusini oson unutadilar, har bir mayda-chuyda narsaga chalg’iyveradilar.
Bola qanchalik kichik bo’lsa, u shunchalik tezroq chalg’iydi, xozirgina o’zi aytgan
narsalarni tezlik bilan unutadi va boshqa mavzuga o’tadi.
Mashg’ulot - suhbat bolalarda mantiqiy fikrlash, boshlagan mavzuni oxiriga
yetkazish qobiliyatini shakllantirishga qaratilgan.
Bolalar   biladigan   narsalar   haqida   qo’shimcha   ma’lumotlarni   xabar   qilish
suhbat   asosiy   qismining   zarur   elementi   hisoblanadi.   Bu   bolalar   bilimlarini
kengaytiradi   va   chuqurlashtiradi.   Tarbiyachining   qisqa   va   aniq   axboroti   suhbatni
26 aniq maqsadni ko’zlagan holda yo’lga qo’yish imkonini beradi. Suhbat topishmoq,
she’rlar va tarbiyachining tegishli suratga oid sharxlari bilan tugallanishi mumkin,
ammo u ko’pincha pedagogning ushbu suhbatdan kelib chiqqan holda bolalarning
axloq   borasida   o’rganishi   lozim   bo’lgan   jihatlar   haqidagi   mantiqiy   xulosasi   bilan
yakunlanadi. Ayni paytda pedogog o’z xulosasida o’zi suhbat mobaynida bolalarga
o’rgatishi   lozim   bo’lgan   so’zlar,   so’z   shakllari   va   sintaktik   tuzilmalarni   qo’llashi
lozim.
Suhbatni   shunday   uyushtirish   lozimki,   toki   unda   barcha   bolalar   ishtirok
etsinlar.   Agarda   bola   faqat   tarbiyachining   boshqa   bolalar   bilan   suhbatini   tinglab
o’tirsa va o’zi ushbu fikr bildirishlarda ishtirok etmasa, bu bola “suhbatlashishni”
mashq qilmaydi va uning suhbatdagi ishtiroki faqat nomigagina bo’ladi, xolos.
Suhbatni   cheklangan   sondagi   bolalar   (6-8   nafar   bola)   bilan   o’tkazish
maqsadga   muvofiqdir.   Agarda   guruhda   25-30   ta   bola   bo’lsa,   bu   holda
mashg’ulotni bolalarni uchta-to’rtta kichik guruhga bo’lgan holda o’tkazish zarur.
Belgilangan   vaqtdan   oshib   ketmaslik   uchun   har   bir   kichik   guruh   bilan   suhbat
davomiyligini   qisqartirish   mumkin.   Biroq   har   bir   bolaning   nafaqat   tinglab
o’tirishini,   balki   so’zlashishni   mashq   qilishiga   ham   erishishi   lozim.   Pedagog
yordam uchun ota-onalarni jalb qilishi va ularga tayyorgarlik suhbatini qanday olib
borish lozimligi haqida batafsil ko’rsatmalar berish zarur. Ota-onalarning barchasi
og’zaki   nutqni   yaxshi   bilishlari   bois   ushbu   vazifani   bajara   oladilar.   Bu
mashg’ulotlar ham bolaning monologik dunyoqarashini oshishiga olib keladi.
2.4. Turli yosh bosqichlarida monologik nutqni o’qitish ishining
mazmuni  va uning vazifalari
Bolalarga   monologik   nutqni   muntazam   o‘qitish   taxminan   besh   yoshdan
boshlanadi. Lekin bunga tayyorgarlik bola hayotining ikkinchi yilida - bolalarning
o‘qish   va   sanoq   she’rlarni   yodlash   jarayonida   boshlanadi.   To‘rt   yoshdan   boshlab
bolalar monologning tavsiflash va bayon qilish turlarini qo‘llashga, Yetti yoshdan
boshlab   esa   -   qisqa   mulohaza   yuritishga   qodir   bo‘ladilar.Monologning   qiyinligi
shundaki,   u   diqqat-e’tiborini   o‘zi   uchun   ahamiyatli   bo‘lgan   voqea   yoki   badiiy
asarga qaratgan boladan bir vaqtning o‘zida nafaqat narsalar, hodisalarni payqash,
27 balki ular o‘rtasidagi bog‘liqlikni ham sezishni talab qiladi. Bu bir vaqtning o‘zida
fikrlash   va   nutqni   rivojlantirish   vositasi   hisoblangan   xotirani   ham   ishga   solishga
olib   keladi.   Kattalar   bolaga   g‘amxo‘rlik   ko‘rsatib,   monologlar   uchun   mavzu
qidirish, bolalarni tinglash orqali bu mushkulotlarni yengib o‘tishda ularga yordam
beradilar.   Maktabgacha   yoshdagi   katta   bolalar   nutqini   rivojlantirishdagi   asosiy
natijalar   muloqot   sohasidagi   chuqur   o‘zgarishlar   bilan   bog‘liqdir.   Tengdoshlar
bilan muloqot qilish birinchi o‘ringa o‘tadi. Bola o‘z tengdoshini kattalardan afzal
ko‘ra boshlaydi
Qayta hikoya qilishni o’rgatish metodikasi
Qayta   hikoya   qilishni   o’rgatish   metodikasi   Qayta   hikoya   qilib   berish   va
hikoya   to’qish   monologga   o’qitish   metodi   hisoblanadi.   Bolalar   monologik
matnlarni   qayta   hikoya   qilib   beradilar,   real   va   xayoliy   voqealar   haqida   hikoya
qiladilar, hikoyalar to’qiydilar.
Monologik   nutqni   o’qitish   metodini   o’zlashtirib   olish   pedagog   uchun
quyidagilarni   anglatadi:   bolalarni   tinglashni   o’rganish;   qayta   hikoya   qilish   va
hikoya   qilish,   shuningdek   hikoya   to’qishda   bolalarga   yordamlashishni
o’rganish.Qayta   hikoya   qilish   -   eshitilgan   badiiy   asarni   ravon,   ifodali   aytib
berish.Qayta   hikoya   qilish   nisbatan   oson   nutqiy   faoliyatdir,   chunki,   bola   tayyor
mazmunni   qayta   aytib   beradi,   bunda   u   muallifning   tayyor   nutqiy   shakllaridan
(lug’at,   so’z   oborotlari,   tuzilish),   uni   o’qiyotgan   tarbiyachining   nutq   ifodaliligi
usullaridan   foydalanadi.   Ammo   bu   mexanik   ravishdagi   takrorlash   emas,   balki
matnni tushungani holda erkin va emotsional aytib berishdir.
Qayta hikoya qilib berishni o’rgatish vazifasi ilk yosh guruhlarida asta-sekin
qiyinlashtirilib   boriladi   -   yaxshi   tanish   ertaklar,   hikoyalarni   aytib   berish,   yangi
o’qib   chiqilgan   asarlarni   aytib   berish,   hikoyachi   shaxsini   o’zgartirgan   holda
(birinchi   shaxs   nomidan   emas,   balki   uchinchi   shaxs   nomidan   va   aksincha)   aytib
berish, tarbiyachi rejasi  asosida aytib berish, bolalar bilan birgalikda tuzilgan reja
asosida   aytib   berish,   o’xshashlik   asosida   (analogiya   bo’yicha)   aytib   berish
(qahramonni,   mavsumni   o’zgartirish   va   h.k.),   sahnalashtirgan   holda   aytib   berish
(o’yinchoqlar siluyetlar), bolalar tanlovi bo’yicha aytib berish.
28 Hikoyalar turlari va ularni o’rgatishning izchilligi
Hikoya   -   biron-bir   fakt,   voqeaning   mustaqil   tuzilgan   keng   qamrovli
bayonidir.   Hikoya   tuzish   -   hikoya   qilib   berishga   nisbatan   ancha   murakkab
faoliyatdir, chunki bolalarning o’zi ushbu mavzu bo’yicha hikoya mazmuni, uning
nutqiy shaklini tanlashlari, uni ketma-ket (tarbiyachi yoki o’z rejasi asosida) bayon
qilishlari zarur.
Maktabgacha   yoshdagi   bolalar   uchun   hikoyalarning   uchta   turini   ko’rsatish
mumkin:
-qabul   qilinishiga   qarab   aytiladigan   hikoyalar   (bolaning   hikoya   paytida
nimani ko’rayotganligi haqida hikoya);
-xotira   asosida   hikoya   qilish   (bola   hikoya   aytish   paytida   nimalarni   qabul
qilganligi haqida hikoya); -tasavvur asosida hikoya qilish (o’ylab topilgan hikoya).
Qabul   qilish   va   xotira   asosidagi   hikoyalar   faktli   materiallarga   asoslangan
bo’lib, bolalar faktlarni bayon qiladilar.
Tasavvurga   asoslangan   hikoyalar   ijod   mahsuli   bo’lib,   unda   hikoyachi   bola
mavzuga   qarab   o’z   tajribasining   shaklini   o’zgartiradi   hamda   yangi   vaziyat   va
obrazlar   yaratadi.Bitta   mashg’ulotda   bitta   fikrda   hikoyalar   turlarining   aralashib
ketishiga yo’l qo’yish mumkin: bola o’yinchoqni tavsiflab (qabul  qilish asosidagi
hikoya)   bo’lganidan   so’ng   uni   qayerda   sotib   olganligi   yoki   uni   qanday   qilib
tuzatganini   (xotira   asosidagi   hikoya)   aytib   berishi   mumkin.   Yuqorida   sanab
o’tilgan   barcha   hikoyalar   turlari   ta’lim   maqsadlaridan   kelib   chiqqan   holda
tavsiflash,   bayon   qilish   yoki   shunchaki   mulohaza   yuritish   sifatida   bajarilishi
mumkin.
Monologik   nutqning   o’quv   vazifasi   mustaqilligi,   tugallanganligi,   qismlari
o’rtasida   mantiqiy   aloqasining   mavjudligi   bilan   tavsiflanadigan   ravon   fikr
bildirishni   o’rgatishdan   iboratdir,   ya’ni   bu   -qisman   (nutqiy)   ko’nikmalar   va   ona
tilida   fikr   bildirish   uchun   zarur   bo’lgan   murakkab   qobiliyatlarni   shakllantirish
demakdir.
Ravon nutq ustidagi ishlarning asosiy rivojlantiruvchi vazifasi - bolalarning
fikrlashini,   o’z   fikrini   til   vositalari   yordamida   aniq   ifodalash   qobiliyatini
29 rivojlantirish,   nutqiy   fikrlashga   oid   vazifalarni   mustaqil   ijodiy   xal   etish
ko’nikmalarini shakllantirish, xotirani, tasavvurni faollashtirishdan iborat.
Vazifalarni   muvaffaqiyatli   xal   etish   uchun   pedagog   o’ziga   quyidagilarni
aniq tasavvur qilish zarur: 1 - ravon nutqni rivojlantirish uchun asos bo’lib xizmat
qiladigan til materiali; 2 - ushbu materialda shakllantirish mumkin bo’lgan nutqiy
ko’nikmalar va maxoratlar umumiyligi;
3 -   ushbu   ko’nikmalarni   “oddiydan   murakkabga”   tamoyili   asosida   mashq
qilishning ketma- ketligi.
Monologik   nutq   hikoya   qilishni   o’rgatish   jarayonida   shakllanadi   -   bolalar
og’zaki   monologik   nutqning   ikki   toifasini   -   qayta   hikoya   qilish   va   hikoya   qilish,
tavsiflovchi   hikoyalar,   bayon   qiluvchi   hikoyalar,   isbotlovchi   hikoyalarni
o’zlashtirib oladilar.
Yuqorida   qayd   etilganidek,   ravon   nutqning   ikki   turi   mavjud:   dialogik
(dialog) va monologik (monolog) nutq.
Dialog - ikki yoki bir necha kishining o’zaro suhbati. Suhbat  maqsadi  odatda
biron narsa haqida so’rash va javob olish, biron-bir harakatga undashdan iborat.
Monolog - bir shaxsning ravon nutqi. Monologning  maqsadi  - biron-bir fakt
haqida xabar berishdir.
Dialog o’z uslubiga ko’ra asosan, og’zaki nutq, monolog esa odatda, kitobiy
uslubdagi nutq hisoblanadi.
Dialogik   ravon   nutqda   ko’pincha   noto’liq   gaplardan   foydalaniladi,   tushirib
qoldirilgan gap a’zolarini so’zlovchi nutq vaziyatidan kelib chiqib tushunib oladi,
va   og’zaki   uslubdagi,   standart   tuzilishdagi   (qolip)   to’liq   gaplardan   ko’proq
foydalaniladi: “u kelmay qo’ya olmaydi”
- ya’ni u albatta keladi.
Bunday   tuzilishdagi   gaplar   monologik   nutqda   qo’llanilmaydi.   Bolalar
dialogik   nutqni   har   kuni   maishiy   hayotda   uchratishlari   sababli   uni   ancha   oson
o’zlashtirib oladilar.
Biron-bir   narsani   tavsiflashda,   biron   narsa   haqida   bayon   qilishda   yoki
mulohaza yuritishda nutqning monologik shaklidan foydalaniladi. Nutqning ushbu
30 ikki   turlari   o’rtasidagi   farq   matn   ichidagi   gapning   mantiqiy   aloqa   turi   bilan
belgilanadi.   Monolog   doimo   vaqtli   yoki   sabab-oqibatli   aloqada   bo’ladigan   (bir-
biriga   nisbatan)   borliq   faktlari   haqida   xabar   qiladi.   Vaqtinchalik   aloqa   ikki
tomonlama   bo’lishi   mumkin:   faktlar   haqiqatdan   ham   bir   vaqtdalik   yoki   ketma-
ketlik   munosabatlarida   bo’lishi   mumkin.   Pedagog   unutmasligi   lozim,   bolalarning
fikrlash   xususiyati   shundayki,   ular   suhbat   mavzusini   oson   unutadilar,   har   bir
mayda-chuyda   narsaga   chalg’iyveradilar.   Bola   qanchalik   kichik   bo’lsa,   u
shunchalik tezroq chalg’iydi, xozirgina o’zi  aytgan narsalarni  tezlik bilan unutadi
va boshqa mavzuga o’tadi.
Monolog - bir shaxsning ravon nutqi. Monologning  maqsadi  - biron-bir fakt
haqida xabar berishdir.
Mashg’ulot - suhbat bolalarda mantiqiy fikrlash, boshlagan mavzuni oxiriga
yetkazish qobiliyatini shakllantirishga qaratilgan.
Bolalar   biladigan   narsalar   haqida   qo’shimcha   ma’lumotlarni   xabar   qilish
suhbat   asosiy   qismining   zarur   elementi   hisoblanadi.   Bu   bolalar   bilimlarini
kengaytiradi   va   chuqurlashtiradi.   Tarbiyachining   qisqa   va   aniq   axboroti   suhbatni
aniq maqsadni ko’zlagan holda yo’lga qo’yish imkonini beradi. Suhbat topishmoq,
she’rlar va tarbiyachining tegishli suratga oid sharxlari bilan tugallanishi mumkin,
ammo u ko’pincha pedagogning ushbu suhbatdan kelib chiqqan holda bolalarning
axloq   borasida   o’rganishi   lozim   bo’lgan   jihatlar   haqidagi   mantiqiy   xulosasi   bilan
yakunlanadi. Ayni paytda pedogog o’z xulosasida o’zi suhbat mobaynida bolalarga
o’rgatishi   lozim   bo’lgan   so’zlar,   so’z   shakllari   va   sintaktik   tuzilmalarni   qo’llashi
lozim.
Suhbatni   shunday   uyushtirish   lozimki,   toki   unda   barcha   bolalar   ishtirok
etsinlar.   Agarda   bola   faqat   tarbiyachining   boshqa   bolalar   bilan   suhbatini   tinglab
o’tirsa va o’zi ushbu fikr bildirishlarda ishtirok etmasa, bu bola “suhbatlashishni”
mashq qilmaydi va uning suhbatdagi ishtiroki faqat nomigagina bo’ladi, xolos.
Suhbatni   cheklangan   sondagi   bolalar   (6-8   nafar   bola)   bilan   o’tkazish
maqsadga   muvofiqdir.   Agarda   guruhda   25-30   ta   bola   bo’lsa,   bu   holda
mashg’ulotni bolalarni uchta-to’rtta kichik guruhga bo’lgan holda o’tkazish zarur.
31 Belgilangan   vaqtdan   oshib   ketmaslik   uchun   har   bir   kichik   guruh   bilan   suhbat
davomiyligini   qisqartirish   mumkin.   Biroq   har   bir   bolaning   nafaqat   tinglab
o’tirishini,   balki   so’zlashishni   mashq   qilishiga   ham   erishishi   lozim.   Pedagog
yordam uchun ota-onalarni jalb qilishi va ularga tayyorgarlik suhbatini qanday olib
borish lozimligi haqida batafsil ko’rsatmalar berish zarur. Ota-onalarning barchasi
og’zaki   nutqni   yaxshi   bilishlari   bois   ushbu   vazifani   bajara   oladilar.   Bu
mashg’ulotlar ham bolaning monologik dunyoqarashini oshishiga olib keladi.
Bir   vaqtning   o’zida   mavjud   bo’ladigan   faktlar   haqidagi   xabarlar   tavsif   deb
ataladi.   Faktlar   ketma-ket   keladigan   xabar   bayon   qilish   deyiladi.   Sabab-oqibatli
munosabatlarda bo’lgan faktlar haqidagi xabarlar esa mulohaza deb yuritiladi.
Bolalar   monologik   nutqni   tushunib   yetishlari   va   o’z   xabarlarini   uzatish
maqsadida   uni   o’zlashtirib   olishlari   uchun   ular   tegishli   sintaktik   tuzilmani
o’zlashtirib olishlari lozim. Hamonki, bola oddiy keng tarqalgan gaplarni tuzishni
o’rganib ololmas ekan, uning nutqi ravon bo’lishi mumkin. Oqibatda - monologik
nutqning   turli   toifalarini   o’qitish   -   bu   eng   avvalo   grammatika   -   sintaksisga
o’qitishdir.
Bolalarga monologik nutqni o’qitish qiyin, chunki bolalar kundalik hayotda
va   kattalar   nutqida   ham   monologik   nutqni   kamdan-kam   xollarda   eshitadilar:
bolalar bilan so’zlashganda kattalar ko’pincha dialog shaklidan foydalanadilar.
Monologik   nutqning   dastlabki   ko’nikmalarini   maktabgacha   bo’lgan   davrda
rivojlantirish   lozim,   chunki   maktabda   monologni   o’qitishni   boshlash   uchun   kech
bo’ladi.
Maktabgacha   ta’lim   muassasasining   pedagogi   bolalarga   monolog-tavsif,
bayon   qilish,   muloxoza   yuritishni   o’rgatish   uchun   maqbul   didaktik   material
topishga harakat qilishi zarur.
32 Xulosa
Maktabgacha   ta'limning   asosiy   vazifasi   bolalarni   maktabda   ta'lim   olishga
tayyorlashdan   iborat   ekanligi   ya'ni   bolalar   maktabgacha   ta'limda   aniq
bilimlarnigina   emas,   fikrlash   ko’nikmasini   egallashi,   tengdoshlari   va   kattalarning
nutqlarini tushunishlari, ular bilan erkin fikr almashish, hamkorlik asosida faoliyat
ko’rsatishi   talab   etilishini   mana   shu   kus   ishini   taxlash   mobaynida   anglab
yetdim   .Bolalarning   monologik   obrazli   va   mantiqiy   fikrlashi,   tasavvurlarini   nutq
orqali to’g’ri ifodalashi o’zini nazorat qilishi, boshqarishi, kuzatish, eshitish, eslab
qolish,   umumlashtirish,   solishtirish   kabi   aqliy   tayyorgarlikka   ega   bo’lishi   zarur
ekan. Bu vazifani bajarishda, albatta, monologik nutq o’stirish ahamiyati kattadir.
Chunki   monologik   nutq   kishilarning   o’zaro   ma’naviy   yuksak   darajasi   bo’lib,   u
barcha kishilar uchun baravar, teng xizmat qiladi.
  Monologik   nutq   tevarak-atrofdagi   voqea-hodisalar   haqidagi   fikr
muloqazalarni boshqalarga o’zgacha va qiziqarli yetkazishdir. Shuning monologik
nutq inson hayotida muhim ahamiyat kasb etadi. Maktabgacha ta'limda monologik
nutq   o’stirish   usullarini   bilish,   har   bir   yosh   guruhda   bolalar   nutqini   o’stirish
vazifalarini   to’g’ri   hal   etish   imkonini   beradi,   bolalarni   maktabga   tayyorlash
vazifasining bajarilishini ta'minlaydi. 
33 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI
1. Edited   by   N.F.   McGinn   and   E.H.Epstein   Comparative   Perspectives   on   the
Role of Education in Democratization Frankfurt am Main; Berlin; Nev York;
Lang, 1999
2. R.M.Qodirova. O’zbekiston bolalar bog'chalari  va maktablarida bolalarga 5-6
yoshdan boshlab rus tilida dialogik nutqni o’rgatish. T., “O’qituvchi”1993.
3. F.R.Qodirova.   Maktabgacha   yoshdagi   rusiyzabon   bolalarni   o'zbekcha
so'zlashishga o'rgatish. T., “O'qituvchi” 1993
4. R.M.Qodirova.   Maktabgacha   yoshdagi   bolalarda   dialogik   nutqni
rivojlantirishning ruhiy omillari. Qoz.,Sariog’och, 1998.
5. F.R.Qodirova.   R.M   Qodirova.   Maktabgacha   yoshdagi   bolalarga   ikkinchi   tilni
o'rgatish metodikasi. T., “Sano-standart”, 2004.
6. F.R.Qodirova.   R.M   Qodirova.   “Bolalar   nutqini   rivojlantirish   nazariyasi   va
metodikasi”. T., “Istiqlol”, 2006.
7. Babayeva   D.R.   “Nutq   o'stirish   metodikasi”   T.:   TDPU   2016-yil.   O'quv
qo'llanma.
34
Sotib olish
  • O'xshash dokumentlar

  • Guruh jamoasini tashkil etish, tarbiyalash va hamkorlikda ish olib borish metodikasi
  • Boshlang’ich ta’lim fanlarini o‘qitish jarayonida sharq mutafakkirlar merosidan foydalanish
  • Milliy qadriyatlar va an’analar orqali o’quvchilarni tarbiyalash yo’llari
  • Boshlang’ich sinf o’quvchilarida sog’lom turmush tarzini rivojlantirish
  • O’qitishni tashkil qilishda didaktik o’yin asosida boshlang’ich sinflarda foydalanish. O’quvchilar bilimini o’zlashtirishda samarali metodlar

Xaridni tasdiqlang

Ha Yo'q

© Copyright 2019-2025. Created by Foreach.Soft

  • Balansdan chiqarish bo'yicha ko'rsatmalar
  • Biz bilan aloqa
  • Saytdan foydalanish yuriqnomasi
  • Fayl yuklash yuriqnomasi
  • Русский