Bolalarni monologik nutqqa oʻrgatish - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	56.9KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	18 Mart 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

44 Sotish

Bolalarni monologik nutqqa oʻrgatish

Sotib olish

BOLALARNI MONOLOGIK NUTQQA O RGATISHʻ
MUNDARIJA:
I KIRISHII………………………………………………………………….. 3
II ASOSIY QISM…………………………………………………………… 5
2.1 Monologik nutq haqida tushuncha va uning shakllari……………………. 5
2.2 Maktabga tayyorlov guruh bolalarni monologik nutqni rivojlantirishda
hikoyaning maxsus vazifasi………………………………………………. 14
2.3 Qayta hikoya qilishga o‘rgatish usullari…………………………………... 20
2.4 Turli yosh bosqichlarida monologik nutqni o’qitish ishining mazmuni va
uning vazifalari……………………………………………………………. 28
III XULOSA………………………………………………………………….. 34
IV FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…………………………………………... 35

Kirish
Har bir oila barkamol avlodni tarbiyalash uchun qayg’urishi lozim.Shu bois
“Ta’lim to’g’risida”gi qonun hamda “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”da
mamlakatimiz ijtimoiy- iqtisodiy taraqqiyotini ta’minlashning asosiy omili bo’lgan
kadrlarni tayyorlash borasidagi yeng zarur tadbirlar tizimi belgilab berildi.
Sog’lom avlodni tarbiyalash davlat va jamiyatning ustuvor yo’nalishidir va
ularning nutqini oshirish va dunyoqarashini oshirish yo’lga qo’yildi.
Hech kimga sir yemaski,Respublikamizda bolalarni maktabgacha ta’lim
muassasalariga jalb qilinmagan 77 foiz bola bilan yuqorida ko’rsatilgan 33 foiz
bolaning rivojlanish darajasi o’rtasida nomutonosiblik vujudga kelmoqda.Bunday
nomutanosiblik,bolalar maktab ostonasiga qadam qo’ygan kundan
boshlab,ularning rivojlanish darajasiga salbiy ta’sir ko’rsatadi.Ayniqsa ularning
nutqiy qobiliyatlari monologik nutqining shakllanmagani bilinib turaradi. So’nggi
yillarda maktabgacha ta’lim tizimini takomillashtirish,ta’lim-tarbiya
mazmuni,shakli,vosita va metodlarning yangilashga alohida e’tibor berilmoqda.
Davlat va jamiyat maktabgacha yoshda bo’lgan bolalarni yagona talab
asosida rivojlantirish vazifasini qo’ydi.Shunga ko’ra maktabgacha yoshdagi bolalar
ta’lim-tarbiyasiga qo’yilgan davlat talablariga tayangan holda maktabgacha
yoshdagi bolalarga integral tarzda ta’lim tarbiya berish va monologik
dunyoqarashishini oshirishida ularni qo’llab quvvatlash maqsadida tayanch
dasturlari taqdim yetilmoqda.Bu tayanch dasturlari bugungi kunda maktabgacha
ta’lim muassasalariga jalb yetilmagan bolalarni har tomonlama rivojlantirish va
yagona davlat talablari asosida maktabga tayyorlash imkonini beradi.Ta’lim-
tarbiya jarayoni yakunida mustaqil fikrlaydigan,erkin,bilimli,bir so’z bilan
aytganda barkamol shaxsni voyaga yetkazish asosiy maqsad qilib belgilanadi.Bu
uzluksiz ta’lim tizimining ilk turi maktabgacha ta’limga o’ziga xos yondoshuvni
talab yetadi.
Kurs ishining dolzarbligi . Bizning kelajagimiz albatta yosh yetishib
chiqayotgan bolajonlarimizning qo’lida. Yurtimizning barcha jabhada yuksak
natijalarga erishishi uchun albatta bolalarga tarbiyaning yetuk darajada berilganligi
2

bilan bog’liq bu borada maktabgacha tarbiya tashkilotlarining o’rni beqiyosh deb
aytish mumkin. Aynan bolalarimizning bilim olishi mana shu maskandan
boshlanadi. Shu bilan birga bolalarning to’g’ri so’zlashishga o’rgatishda ham bu
tashkilotning o’rni beqiyos deb aytish mumkin. Shu sababdan “Tovushl а rning
to‘g‘ri t а l а ffuzi yuz а sid а n olib boril а dig а n ishl а r mazmuni” mavzusuni dolzarb
mavzular qatoriga kiritish mukin.
Kurs ishi mavzusining asosiy vazifalari. Oliy ta’lim muassasalarida
“ Maktabga tayyorlov guruh bolalarini monologik nutqini o‘stirish” mavzusini
o‘rganish Pedagogika fanining asosiy masalalaridan biri xisoblanadi shuning
uchun bu mavzuni o‘rganishni o‘z oldiga assosiy maqsadlardan biri qilib qo’yadi .
Kurs ishining obyekti. Bolalarga monologik nutqni o’rgatish. Monologik
nutqni shakllantirish, masalalari asosiy obyekt qilib olindi.
Kurs ishi mavzusining mazmuni . Maskur kurs ishi kirish, asosiy qism,
asosiy qism esa rejalarga ajratilgan hamda xulosa va foydalanilgan adabiyotlar
ro‘yhatidan tashkil topgan bo’lib jami 35 sahifadan iborat.
3

II.BOB. ASOSIY QISM
2.1. Monologik nutq haqida tushuncha va uning shakllari
Og’zaki nutqiy muloqatga o’rgatish tinglab tushunish va gapirish orqali
amalga oshiriladi. Bu yerda gapiruvchi axborot berish jarayonida nutqiy muloqatni
amalga oshirsa, tinglovchi esa uni tinglash va tushunib olish orqali nutqiy
muloqatni amalga oshiradi
Suxbat davomida gapiruvchi bilan tinglovchi rollari almashib turiladi.
Og’zaki nutqiy muloqat bir tomonga yo’naltirilgan bo’lishi ham mumkin. Bunda
birinchi shaxs faqat gapiradi, ikkinchi shaxs va qolganlari faqat tinglaydi.
Monologik nutq - so zlovchining o ziga qaratilgan, boshqa shaxsningʻ ʻ
tinglash va javob berishini e tiborda tutmaydigan nutq shakli. Ayrim dramatik
ʼ
asarlarda personajning Monologik nutqi tomoshabinga qaratilgan bo ladi.
ʻ
Monologik nutq nasriy asarlarda ham bor. Nazmda esa asosiy nutq shakllaridan
biri hisoblanadi. Ba zan Monologik nutqda asarning kulminatsion nuqtasi bayon
ʼ
etiladi. Monologik nutq uchun, odatda, tuzilish va mazmun jihatdan o zaro bog liq,
ʻ ʻ
o ziga xos kompozitsion qurilishga va mantiqiy tugallikka ega bo lgan matnning
ʻ ʻ
ma lum bo lagi xos bo ladi. Monologik nutq og zaki (nutq bayon qilish) yoki
ʼ ʻ ʻ ʻ
yozma (publitsistika, memuarlar, kundaliklar) shaklida ifodalanishi mumkin.
Monologik nutqning og zaki shaklida ohang (intonatsiya) muhim o rin egallaydi,
ʻ ʻ
yozma Monologik nutqda esa ohang matnning sintaktik konstruk-siyasiga,
mantiqiy urg u tushuvchi so zlarning joylashish o rniga bog liq. Monologik nutq
ʻ ʻ ʻ ʻ
notiqning asosiy nutqiy shakllaridan hisoblanadi; lingvo-stilistik usul bo lib, bir
ʻ
qancha turlari mavjud. Mas, ta sir qiluvchi (targ ib qiluvchi) Monologik nutq,
ʼ ʻ
dramatik Monologik nutq, lirik Monologik nutq, hikoya qiluvchi (axborot beruvchi
) Monologik nutq Monologik nutqning ochiq nutq va ichki nutq kabi ko rinishlari
ʻ
mavjud; ochiq Monologik nutqda personaj o z nutqini ovoz chiqarib bayon etadi;
ʻ
ichki Monologik nutqda monolog personajning ichki nutqi, o ylari shaklida
ʻ
namoyon bo ladi
ʻ
4

Monologik nutq turlari
1. xikoya
2. ta’riflash
3. tasvirlash
4. muxokama
5. ma’ruza
Monologik nutqning xususiyatlari
1. Monologik nutq faqat bir tomonga yo’naltirilgan bo’ladi.
2. U rejali bo’ladi.
3. U qisman tayyorlangan bo’ladi’
4. U uzilmay davom etadi.
5. U rejali bo’lganligi sababli mantiqiy davom etadi.
6. U bir kontekst , matn asosida olib boriladi.
7. Unga vositalar , tayanchlar, sharoit ta’sir ko’rsatadi.
8. Uslub ta’sir qiladi.
9. Monolog ta’sirchan, ma’lumotli, his-xayajonli bo’ladi, kimgadir
nimagadir qaratiladi.
10. Nutq vaziyatli bo’ladi. Bir sharoitni, vaziyatni ko’zda tutadi.
Monologik nutqning quyidagi lingvistik qiyinchiliklari xususiyatlari ham
muxim o’rin tutadi, ular tasirini ko’rsatadi.
1.Talaffuzi qiyin so’zlarning ishlatilishi.
2. Gaplarning kitob uslubiga mansubligi.
3. Nutqni bayon qilishga bog’liqlik bo’lishi.
1993-yilda chiqarilgan dasturda bayon qilinishicha monologik nutq :
5 – sinfda 5-7 ta jumla
6- sinfda 7 ta jumla
7- sinfda 9 ta jumla
8-sinfda 8-10 jumladan
iborat bo’lishi kerak.
5

Tavsifiy (monologik) matn so‘zlovchi yoki yozuvchi tomonidan bayon
etilgan voqea-hodisa, narsa yoki shaxs tasviri, tavsifi yoxud xabar, ma’lumot
bayonidir. Maqola, insho ham tavsifiy matnning bir turi sanaladi.
Ma’lum voqea-hodisalarga, narsa va shaxslarga oid fikr-mulohaza bildirish,
ularni badiiy-tasviriy vositalar yoki dalillar bilan ta’riflash, izohlash, isbotlash,
asoslash tavsifiy matnga xos xususiyatlardandir. Shuning uchun bunday matnda
belgi-xususiyat ifodalovchi so‘zlar, atamalar, modal so‘zlar, fe’lning funksional
shakllari, ravishlar faol qo‘llanadi.
Tavsifiy matn yaratishda uyushiq bo‘laklar, ajratilgan gap bo‘laklari, atov
gaplar, qo‘shma gap ko‘rinishlaridan ham keng foydalaniladi. Tavsifiy matn ilmiy,
publisistik, rasmiy-idoraviy, shuningdek, badiiy uslubga xosdir.
Alohida bir kishiga taalluqli bo‘lgan nutq monologik nutq sifatida
baholanadi. Bu nutq ikki xil ko‘rinishga ega: ochiq nutq va ichki nutq.
Ochiq nutq jamoaga qaratilgan bo‘ladi va turli xarakterdagi yig‘ilishlarda –
qurultoylarda, sessiyalarda, ilmiy anjumanlarda, dars jarayonida, hisobot
yig‘ilishlarida, har xil jamoalaming majlislarida, uchrashuvlarda, bayramlarda,
to‘y-tomoshalarda, tug‘ilgan kunlar, do‘stlar uchrashuvi singari kichik davralarda,
motam mitinglarida so‘zlanadi. Bu yig‘ilishlarning mazmuni turlicha bo‘lganligi
sababli ularda so‘zlanadigan monologik nutq xarakteri ham bir-biridan farq qiladi.
Masalan bayramlar, uchrashuvlar, to‘y-tomoshalar, tug‘ilgan kunlar tantanali
tarzda kechadigan yig‘inlar bo‘lganligi tufayli ularda so‘zla nadigan nutq ham
tantanali ruh asosiga qurilgan bo‘ladi. Hisobot yig‘ilishlari va jamoalarning (ishlab
chiqarish, rejalashtirish) majlislari rasmiy xarakterda bo‘ladi. Qurultoy va
sessiyalar keng qamrovli yig‘ilishlar bo‘lganligi tufayli ularda rasmiylik ham,
norasmiylik va tantanavorlik ham bo‘ladi. Mavzuga qarab har xil faktlar, raqamlar
keltiriladi. Motam mitingida so‘zlanadigan nutq esa yuqoridagi nutqlarning
barchasidan tubdan farq qiladi.
Nutq mavzusining bu tarzda turli-tuman bo‘lishi ular uchun til vositalarining
ham tanlab ishlatilishini taqozo qiladi. Vaziyatga qarab kishilarga tantanavor ruh
beradigan, ularni ilhomlantiradigan, safarbarlikka undaydigan, his-tuyg‘ularini
6

junbushga keltiradigan, mas’uliyatini oshiradigan, tartib-intizomga chaqiradigan,
ta’lim-tarbiya berishga qaratilgan yoki shunchaki axborot berishga qaratilgan til
vositalari tanlanadi. Motam marosimida so‘zlangan nutq esa mazmuni bilan ham,
tanlangan so‘zlari bilan ham, tuzilishi bilan ham yuqoridagi nutq turlaridan tubdan
farqlanadi.
So‘zlovchining har bir nutqni so‘zlash jarayonida o‘zini tutishi, harakatlari,
hatto kiyinishi ham farq qiladi. Boshqacha aytganda, farq qilishi kerak. Masalan,
Oliy Majlis sessiyasiga to‘n kiyib borish odob sanalmagani kabi, azaga e’tiborni
tortadigan yaltiroq kiyimlarni kiyib borish yoki lab va qosh-ko‘zlarni bo‘yab
borish ham ma’qul emas.
Demak, har bir monologik nutqiy vaziyat so‘zlovchidan alohida bir
munosabatni va mas’uliyatni talab qiladi. Ayni paytda, ularning barchasi uchun,
avvalgi mavzularni yoritishda ta’kid lab o‘tilganidek, umumiy bo‘lgan qoidalar
ham mavjud. Bu dastlab so‘zlanadigan nutqning qolipi – rejasi bo‘lishi. Qayerda
va qanday vaziyatda so‘zlanishidan qat’i nazar, har bir nutq ma’lum reja asosida
bo‘lishi, auditoriya, vaqt hisobga olinishi lozim. Boshqacha aytganda, nutq
so‘zlashdan ma’lum maqsad bo‘lishi va bu maqsad amalga oshishi zarur. Buning
uchun tinglovchilarga ta’sir o‘tkazish, ta’sir o‘tkazish uchun esa tildan
foydalanishning ham, o‘zini tutishning ham ta’sirchan vositalaridan foydalanish
kerak bo‘ladi.Adabiy asarda monologning ichki ko‘rinishi xarakterli bo‘lib,
badiiyat manfaati nuqtai nazaridan ular alohida vazifa bajaradi. Shuning uchun
Said Ahmad: «Yozuvchi faqat qahramonning tilidagini yozmay, uni ichidan ham
gapirtira bilishi kerak. Chunki ichidan gapirtirilgandagina, qahramonning ichki
olami ochiladi. Qahramonning ichki olamini, ichidagi bo‘lgan ohangni, ichki
dardni yozuvchi o‘z tili bilan olib chiqadi» yegan edi. Prof.B.Yo‘ldoshev «Badiiy
nutq stilistikasi» nomli kitobida o‘zining ana shu qarashlariga amal qilgan
yozuvchi asarlari («Turnalar», «Alla», «O‘rik domla», «Ufq»,) misolida ularning
obrazni individuallashtirish va xarakter yaratishdagi vazifalari xususida mulohaza
yuritib, dialogik va monologik nutq tahliliga keng to‘xtalgan va ularni badiiy nutq
uslubidagi bayon usullari sifatida ko‘rsatib bergan.
7

Darhaqiqat, yozuvchi qo‘lida ichki monolog qahramon qiyofasini o‘quvchi
ko‘z oldida butun borlig‘i va murakkabligi bilan gavdalantirishga xizmat qila
oladigan kuchli badiiy vosita bo‘la oladi. «Shaytanat»dagi Asadbek o‘quvchi ko‘z
o‘ngida har ishga qodir bo‘lgan qudratli kishi sifatida namoyon bo‘lgan. Ammo u
ham hamma qatori inson. Bedavo dard – saraton kasaliga yo‘liqqanda uning
xayolidan o‘tgan kechinmalarni yozuvchi quyidagicha beradi: To‘yib-to‘yib nafas
olishga tor bo‘lib o‘laman. Jonim yo‘tal bilan chiqsa o‘lganimni bilmay ham
qolishadi. Birov xabar olguncha sasib yotaveraman. Jag‘imni tang‘ishadi,
oyoqlarimni bog‘lashadi. Dod-voy... Kim yig‘laydi? O‘g‘illarim uzoqda. Zaynab
dod solar balki... Yana bir-ikki xotin qo‘shilar.,, Xotinlarning yolg‘ondan bo‘lsa
ham yig‘lab turgani yaxshi. Bo‘lmasa bu uydan o‘lik chiqqanini birov bilmaydi.
Xotinlarning yig‘isisiz o‘likning ham fayzi bo‘lmasa kerak. Manzura yetib kelsa
bu yog‘ini o‘zi eplashtiradi! Yo‘-o‘q... u yig‘lamaydi. Jalilning onasi
o‘lgandamidi... ha, o‘shanda yig‘isini eshitib «Dodlashni ham o‘rniga qo‘yar
ekansan, o‘lsam maza qilib eshitib yotaman», deb hazillashganimda «Voy adasi,
xotinlar eriga yig‘lamaydi, ayb bo‘ladi», degan. Qiziq, nima uchun ayb bo‘ladi?
Manzuraning yig‘lashi shart ham emas. Balki...qutulganiga shukur qilar?.. Menga
tekkanidan beri boshi tashvishdan chiqmaydi. Endi yayrayman, deganida bolalarni
o‘qishga jo‘natdim. Keyin chet elga yubordim. Ularni sog‘indi. Sog‘indi-yu,
«Sog‘inayapman», deb zorlanishga mendan qo‘rqdi. Qiziq... urmasam ham
mendan qo‘rqadi-ya... Zaynabning tashvishi uni tamom qildi. Yaxshi hamki
keyingi voqealardan uzoqroqda. Bilsa yuragi yorilib ketardi, Kelinlarini boshlab
kelib rohat ko‘raman, de ganida men cho‘zilib yotsam. Bir jihatdan u kelgumcha
jo‘navorganim ham yaxshi. O‘ligimni ko‘rmasa bir-ikki kun yig‘lab, keyin
ko‘nikib qoladi. Meni tanish-bilishlarimning o‘zlari joyimga olib borib qo‘ya
qolishadi. Janozaga tizilishadi. Domla aql o‘rgatadi. Nima deydi? «Odam oxir-
oqibat o‘lmoq uchun bu dunyoga keladi», deydimi? «Pensiyaga chiqqandan keyin
namoz o‘qiyman, deb kutmanglar, mana bu birodarimiz ham pensiya yoshiga
yetmabdilar. O‘lmasingizdan oldin bir marta bo‘lsa ham peshonangiz joynamozga
tegsin», deydi-mi? Yo «Yog‘och otga minib kelmasingizdan avval o‘z oyog‘ingiz
8

bilan masjidga kelib turing», deydimi? Keyin «Marhumning yaqinlari kim?» deb
so‘raydi. Kim chiqadi? Haydarmi? Mahmudmi? Yo‘q, Jalil chiqadi. «Marhum
birovdan qarz olgan bo‘lsa, to‘layman» deb so‘z beradi. Tentak. Mening kimdan
qarzim bor ekan? Odamlar mendan qarz. Lekin ular qarzlarini keltirib berishmaydi.
O‘lganimdan xursand bo‘lishadi. Balki o‘shalar «Tezroq o‘la qolsin» deb duo
qilishayotgandir. Men Jalildan qarzman. Ha... qarzim bor undan. Hovli joy olib
berishim kerak edi. Mahmudga tayinlab qo‘yishim kerak, mendan keyin olib
bersin. Keyin ko‘tarishadi. Tobutning bir chekkasidan ushlash savob ekan. Meni
ko‘tarish ham savobmi? Odam yig‘iladi? Yuztami, mingtami? Shundan qanchasi
xursand, qanchasi xafa?.. Joyimga yotqizishib, bir kaftdan tuproq tashlashadi.
Joyim.,, joyim qop qorong‘i lahadmi? Keyin «Asadbek qanaqa odam edi?» deb
so‘rashadi. «Yaxshi odam edi», deyishadi. Ha... Bu gaplari to‘g‘ri bo‘ladi.
Dunyodagi eng yaxshi odam – o‘lik odam. Chunki u birovga yomonlik qilmaydi.
Asadbek qanchalik mag‘rur inson bo‘lmasin, u ham o‘limga tan berishga
majbur. Mana shunday paytda atrofdagilari birma-bir uning ko‘z oldidan o‘tadi.
Ularning munosabatini Asadbek qanday tushunishini ochishda ichki monologning
xizmati va vazifasi ana shundan iborat bo‘ladi.
Xullas, bu har ikkala nutq ham qanday vaziyatda ijro etilishidan qat’i nazar
ular muallifning dunyoqarashi va maslagini, ma’naviyati va madaniyatini o‘zida
mujassam qiladi. Insonning saviyasi qanday bo‘lsa, uning muomalasi ham shunday
bo‘ladi. Bu har ikkala nutqning o‘ziga xos xususiyatlarini bilib olganimizdan keyin
biz ham vaziyatga qarab so‘zlashimiz va har bir nutqiy vaziyatdan o‘z
maqsadimizdan kelib chiqib unumli foydalanishimiz, bor imkoniyatimizni
tinglovchilarning hurmat e’tiborini qozonishga qaratishimiz lozim bo‘ladi.
Alohida bir kishiga taalluqli bo‘lgan nutq monologik nutq sifatida
baholanadi. Bu nutq ikki xil ko‘rinishga ega: ochiq nutq va ichki nutq.
Ochiq nutq jamoaga qaratilgan bo‘ladi va turli xarakterdagi yig‘ilishlarda –
qurultoylarda, sessiyalarda, ilmiy anjumanlarda, dars jarayonida, hisobot
yig‘ilishlarida, har xil jamoalarning majlislarida, uchrashuvlarda, bayramlarda,
to‘y-tomoshalarda, tug‘ilgan kunlar, do‘stlar uchrashuvi singari kichik davralarda,
9

motam mitinglarida so‘zlanadi. Bu yig‘ilishlarning mazmuni turlicha bo‘lganligi
sababli ularda so‘zlanadigan monologik nutq xarakteri ham bir-biridan farq qiladi.
Masalan bayramlar, uchrashuvlar, to‘y-tomoshalar, tug‘ilgan kunlar tantanali
tarzda kechadigan yig‘inlar bo‘lganligi tufayli ularda so‘zlanadigan nutq ham
tantanali ruh asosiga qurilgan bo‘ladi. Hisobot yig‘ilishlari va jamoalarning (ishlab
chiqarish, rejalashtirish) majlislari rasmiy xarakterda bo‘ladi. Qurultoy va
sessiyalar keng qamrovli yig‘ilishlar bo‘lganligi tufayli ularda rasmiylik ham,
norasmiylik, va tantanavorlik ham bo‘ladi. Mavzuga qarab har xil faktlar, raqamlar
keltiriladi. Motam mitingida so‘zlanadigan nutq esa yuqoridagi nutqlarning
barchasidan tubdan farq qiladi.
Nutq mavzusining bu tarzda turli-tuman bo‘lishi ular uchun til vositalarining
ham tanlab ishlatilishini taqozo qiladi. Vaziyatga qarab kishilarga tantanavor ruh
beradigan, ularni ilhomlantiradigan, safarbarlikka undaydigan, his-tuyg‘ularini
junbushga keltiradigan, mas’uliyatini oshiradigan, tartib-intizomga chaqiradigan,
ta’lim-tarbiya berishga qaratilgan yoki shunchaki axborot berishga qaratilgan til
vositalari tanlanadi. Motam marosimida so‘zlangan nutq esa mazmuni bilan ham,
tanlangan so‘zlari bilan ham, tuzilishi bilan ham yuqoridagi nutq turlaridan tubdan
farqlanadi.
So‘zlovchining har bir nutqni so‘zlash jarayonida o‘zini tutishi, harakatlari,
hatto kiyinishi ham farq qiladi. Boshqacha aytganda, farq qilishi kerak. Masalan,
Oliy Majlis sessiyasiga to‘n kiyib borish odob sanalmagani kabi, azaga e’tiborni
tortadigan yaltiroq kiyimlarni kiyib borish yoki lab va qosh-ko‘zlarni bo‘yab
borish ham ma’qul emas.
Demak, har bir monologik nutqiy vaziyat so‘zlovchidan alohida bir
munosabatni va mas’uliyatni talab qiladi. Ayni paytda, ularning barchasi uchun,
avvalgi mavzularni yoritishda ta’kidlab o‘tilganidek, umumiy bo‘lgan qoidalar
ham mavjud. Bu dastlab so‘zlanadigan nutqning qolipi – rejasi bo‘lishi. Qayerda
va qanday vaziyatda so‘zlanishidan qat’iy nazar, har bir nutq ma’lum reja asosida
bo‘lishi, auditoriya, vaqt hisobga olinish lozim. Boshqacha aytganda, nutq
so‘zlashdan ma’lum maqsad bo‘lishi va bu maqsad amalga oshishi zarur. Buning
10

uchun tinglovchilarga ta’sir o‘tkazish, ta’sir o‘tkazish uchun esa tildan
foydalanishning ham, o‘zini tutishning ham ta’sirchan vositalaridan foydalanish
kerak bo‘ladi.
Adabiy asarda monologning ichki ko‘rinishi xarakterli bo‘lib, badiiyat
manfaati nuqtai nazaridan ular alohida vazifa bajaradi. Shuning uchun Said
Ahmad: «Yozuvchi faqat qahramonning tilidagini yozmay, uni ichidan ham
gapirtira bilishi kerak. Chunki ichidan gapirtirilgandagina, qahramonning ichki
olami ochiladi. Qahramonning ichki olamini, ichidagi bo‘lgan ohangni, ichki
dardni yozuvchi o‘z tili bilan olib chiqadi» degan edi Prof.B.Yo‘ldoshev «Badiiy
nutq stilistikasi» nomli kitobida o‘zining ana shu qarashlariga amal qilgan
yozuvchi asarlari («Turnalar», «Alla», «O‘rik domla», «Ufq»,) misolida ularning
obrazni individuallashtirish va xarakter yaratishdagi vazifalari xususida mulohaza
yuritib, dialogik va monologik nutq tahliliga keng to‘xtalgan va ularni badiiy nutq
uslubidagi bayon usullari sifatida ko‘rsatib bergan.
Darhaqiqat, yozuvchi qo‘lida ichki monolog qahramon qiyofasini o‘quvchi
ko‘z oldida butun borlig‘i va murakkabligi bilan gavdalantirishga xizmat qila
oladigan kuchli badiiy vosita bo‘la oladi. «Shaytanat»dagi Asadbek o‘quvchi ko‘z
o‘ngida har ishga qodir bo‘lgan qudratli kishi sifatida namoyon bo‘lgan. Ammo u
ham hamma qatori inson. Bedavo dard – rak kasaliga yo‘liqqanda uning xayolidan
o‘tgan kechinmalarni yozuvchi quyidagicha beradi: To‘yib-to‘yib nafas olishga zor
bo‘lib o‘laman. Jonim yo‘tal bilan chiqsa o‘lganimni bilmay ham qolishadi. Birov
xabar olguncha sasib yotaveraman. Jag‘imni tang‘ishadi, oyoqlarimni bog‘lashadi.
Dod-voy… Kim yig‘laydi? O‘g‘illarim uzoqda. Zaynab dod solar balki… Yana
bir-ikki xotin qo‘shilar… Xotinlarning yolg‘ondan bo‘lsa ham yig‘lab turgani
yaxshi. Bo‘lmasa bu uydan o‘lik chiqqanini birov bilmaydi. Xotinlarning yig‘isisiz
o‘likning ham fayzi bo‘lmasa kerak… Manzura yetib kelsa bu yog‘ini o‘zi
eplashtiradi! Yo‘-o‘q… u yig‘lamaydi. Jalilning onasi o‘lgandamidi… ha,
o‘shanda yig‘isini eshitib «Dodlashni ham o‘rniga qo‘yar ekansan, o‘lsam maza
qilib eshitib yotaman», deb hazillashganimda «Voy adasi, xotinlar eriga
yig‘lamaydi, ayb bo‘ladi», degan. Qiziq… nima uchun ayb bo‘ladi? Manzuraning
11

yig‘lashi shart ham emas. Balki… qutulganiga shukur qilar?.. Menga tekkanidan
beri boshi tashvishdan chiqmaydi. Endi yayrayman, deganida bolalarni o‘qishga
jo‘natdim. Keyin chet elga yubordim. Ularni sog‘indi. Sog‘indi-yu,
«Sog‘inayapman», deb zorlanishga mendan qo‘rqdi. Qiziq… urmasam ham
mendan qo‘rqadi-ya… Zaynabning tashvishi uni tamom qildi. Yaxshi hamki
keyingi voqyealardan uzoqroqda. Bilsa yuragi yorilib ketardi. Kelinlarini boshlab
kelib rohat ko‘raman, deganida men cho‘zilib yotsam… Bir jihatdan u kelguncha
jo‘navorganim ham yaxshi. O‘ligimni ko‘rmasa bir-ikki kun yig‘lab, keyin
ko‘nikib qoladi… Meni tanish-bilishlarimning o‘zlari joyimga olib borib qo‘ya
qolishadi. Janozaga tizilishadi. Domla aql o‘rgatadi. Nima deydi? «Odam oxir-
oqibat o‘lmoq uchun bu dunyoga keladi», deydimi? «Pensiyaga chiqqandan keyin
namoz o‘qiyman, deb kutmanglar, mana bu birodarimiz ham pensiya yoshiga
yetmabdilar. O‘lmasingizdan oldin bir marta bo‘lsa ham peshonangiz joynamozga
tegsin», deydimi? Yo «Yog‘och otga minib kelmasingizdan avval o‘z oyog‘ingiz
bilan masjidga kelib turing», deydimi? Keyin «Marhumning yaqinlari kim?» deb
so‘raydi. Kim chiqadi? Haydarmi? Mahmudmi? Yo‘q, Jalil chiqadi. «Marhum
birovdan qarz olgan bo‘lsa, to‘layman» deb so‘z beradi. Tentak. Mening kimdan
qarzim bor ekan? Odamlar mendan qarz. Lekin ular qarzlarini keltirib berishmaydi.
O‘lganimdan xursand bo‘lishadi. Balki o‘shalar «Tezroq o‘la qolsin» deb duo
qilishayotgandir… Men… Jalildan qarzman. Ha… qarzim bor undan. Hovli-joy
olib berishim kerak edi. Mahmudga tayinlab qo‘yishim kerak, mendan keyin olib
bersin. Keyin… ko‘tarishadi. Tobutning bir chekkasidan ushlash savob ekan. Meni
ko‘tarish ham savobmi? Odam yig‘iladi? Yuztami, mingtami? Shundan qanchasi
xursand, qanchasi xafa?.. Joyimga yotqizishib, bir kaftdan tuproq tashlashadi.
Joyim… joyim qop-qorong‘i lahadmi? Keyin… «Asadbek qanaqa odam edi?» deb
so‘rashadi. «Yaxshi odam edi», deyishadi. Ha… Bu gaplari to‘g‘ri bo‘ladi.
Dunyodagi eng yaxshi odam – o‘lik odam. Chunki u birovga yomonlik qilmaydi.
Asadbek qanchalik mag‘rur inson bo‘lmasin, u ham o‘limga tan berishga
majbur. Mana shunday paytda atrofdagilari birma-bir uning ko‘z oldidan o‘tadi.
12

Ularning munosabatini Asadbek qanday tushunishini ochishda ichki monologning
xizmati va vazifasi ana shundan iborat bo‘ladi .
Xullas, bu har ikkala nutq ham qanday vaziyatda ijro etilishidan qat’iy nazar
ular muallifning dunyoqarashi va maslagini, ma’naviyati va madaniyatini o‘zida
mujassam qiladi. Insonning saviyasi qanday bo‘lsa, uning muomalasi ham shunday
bo‘ladi. Bu har ikkala nutqning o‘ziga xos xususiyatlarini bilib olganimizdan keyin
biz ham vaziyatga qarab so‘zlashimiz va har bir nutqiy vaziyatdan o‘z
maqsadimizdan kelib chiqib unumli foydalanishimiz, bor imkoniyatimizni
tinglovchilarning hurmat-e’tiborini qozonishga qaratishimiz lozim bo‘ladi.
2.2. Maktabga tayyorlov guruh bolalarni monologik nutqni
rivojlantirishda hikoyaning maxsus vazifasi
Hikoyaning maxsus vazifasi (qayta hikoya qilish vazifasi kabi) - monologik
nutqni rivojlantirishdan iborat.
Tarbiyachi hikoya qilishni o’rgatishni savollar zanjiri yordamida, ya’ni
bolaning bayon qilish, tavsiflash yoki mulohaza yuritishda mantiqqa amal qilishni
ko’zda tutuvchi reja yordamida amalga oshiradi.
Hikoya rejasi oddiy bo’lishi, ya’ni bir chiziqdagi savollar zanjiri shaklida
yoki murakkab, ya’ni keng tarmoqlangan qo’shimcha (aytib turuvchi yoki faqat
yo’naltiruvchi) savollar zanjiri shaklida bo’lishi mumkin.
Turli yosh guruhlaridagi bolalar bilan mashg’ulotlar turlicha o’tkaziladi va
ushbu mashg’ulotlarda bolalarga qo’yiladigan talablar ham turlicha bo’ladi.
Hikoyaga oid mashg’ulotlarda doimo taniqli she’rlar, ertaklar, maqollar,
topishmoqlarni esga olish maqsadga muvofiqdir: bu bolalarning emotsional
kayfiyatini ko’taradi va ularning hikoyalarini yanada ifodali qiladi.
Monologik nutqqa oid mashg’ulotlarni real ob’ektlarga (quyoncha) tayanish
usullari yordamida va real narsalarni eslash (farrosh mexnati haqida hikoya)
asosida o’tkazish maqsadga muvofiqdir.
Bolalar suratlarga qarab hikoya qilishni tegishli suratlarni (harakatlanadigan
yoki harakatlanmaydigan) ko’rib chiqish jarayonida o’rganadilar.
Statik suratlar - bu tavsiflash uchun didaktik materiallardir: ularda
13

tasvirlangan narsalar yoki harakatlar haqida hikoya qilish bir vaqt rejasida olib
boriladi.
Harakatlanadigan suratlar - (bosmaxonada chop etilgan turkum suratlar,
diafilmlar, diapozitivlar va boshq.) - bayon qilish uchun didaktikmateriallardir:
ularda tasvirlangan narsalar yoki harakatlar bir-biridan keyin keladigan
vaziyatlardan iboratdir.
Mulohaza yuritish uchun materialni har qanday surat berishi mumkin, faqat
buning uchun “nima uchun?” (u yoki bu voqea, harakat yuz berdi) yoki “qanday
vaziyatda?” (narsa u yoki bu belgiga ega bo’ladimi-yo’qmi?) degan savol to’g’ri
qo’yilsa bo’ldi.
Bolalar tarbiyasi mavzusiga oid statik suratlardan didaktik material sifatida
foydalaniladi: ular oson kompozitsiyaga ega bo’lib, ularda ayrim ob’ektlarni ajratib
ko’rsatish, ularning o’zaro munosabatini aniqlash ham osondir (“Biz
o’ynayapmiz”, “Uy xayvonlari”, “YOvvoyi xayvonlar”, “Yil fasllari” va boshq.).
Harakatlanadigan suratlar bilan ishlash metodikasi kitobning o’z shakli bilan
belgilanadi. Bolalarga yaxshi tanish bo’lgan ertaklar va hikoyalarga ishlangan
diafilmlar va diapozitivlar bolalarga monologik nutqni o’rgatish uchun ayniqsa,
juda qulaydir. Dastlab bolalar ularni ko’p marta tomosha qiladilar, uning titrlari
o’qib chiqiladi (pedagog yoki ota-ona tomonidan), so’ngra titrlarni o’qishdan
bolalarning kadrlarda tasvirlangan lavxalarni hikoya qilib berishiga o’tiladi.
Monologga o’rgatish jarayoni (bayon qilish, tavsiflash, mulohaza yuritish)
shundan iboratki, tarbiyachi o’z rejasi (savollar zanjri) asosida birinchidan, bolaga
mavzudan chiqib ketmaslikka, voqealarni mantiqiy ketma-ketlikda bayon qilishga
yordam beradi, ikkinchidan, hikoyachi nutqining emotsional ifodaliligi haqida
qayg’uradi va ushbu mavzu uchun mos keladigan she’rlar, ertaklar, topishmoqlar,
yozuvchilar hikoyalari parchalarini taklif qiladi.
Bolalarning tasavvur asosidagi og’zaki to’qima hikoyalari monologik nutq
turlaridan biri hisoblanadi. Xayolparast bolalar suratlarning boshlanishi yoki
nihoyasini ishtiyoq bilan o’ylab topadilar, ya’ni suratlarda tasvirlangan
voqealardan oldin yuz berishi mumkin bo’lgan voqealarni yoki suratda
14

tasvirlangan voqealardan keyin yuz berishi mumkin bo’lgan voqealarni o’zlari
to’qiydilar; tanish ertaklar yoki hikoyalar mavzusida kontaminatsiya 1
tuzadilar,
qahramon nomidan (1 -shaxs nomidan hikoya qilish) hikoya qiladilar, unda yil
faslini o’zgartiradilar va x.k.; o’zlari ertak hamda hikoyalar to’qiydilar.
Bolalar ijodlarini quyidagi tarzda tasniflash mumkin:
Bolalar ijodlarini quyidagi tarzda tasniflash mumkin:
- suratlar asosida ijodiy to’qima;
- badiiy asarlar mavzusidagi kontaminatsiyalar;
- ertaklar, hikoyalarni erkin to’qish.
Surat asosida ijodiy to’qishni maktabgacha katta yoshdagi bolalar bilan
amalga oshirish tavsiya etiladi. Hikoya suratda tasvirlangan har qanday narsa
haqida bo’lishi mumkin.
Badiiy asarlar mavzusidagi kontaminatsiyalar. Bolalar katta ishtiyoq bilan
o’zlarini o’z sevimli qahramoni (qahramonlari) tushib qolgan vaziyatlarga qo’yib
ko’radilar, uning harakatlarini o’zlashtiradilar, muallifni “tuzatadilar», asar
qahramonlarining muayyan vaziyatlardagi sarguzashtlarini ijodiy jihatdan qayta
hazm qiladilar. Bolalarning ushbu xususiyatidan eng avvalo, ularda oliyjanob
harakter qirralarini tarbiyalashda foydalanish zarur. Nutqni rivojlantirish uchun -
monologni o’rgatish: tarbiyachi yoki ota-onalardan birortasining iltimosi bilan
rag’batlantirilgan bolalar ishtiyoq bilan xayol sura boshlaydilar, o’zlarini badiiy
asarning biron-bir qahramoni (ijobiy yoki salbiy) sifatida tasavvur qiladilar.
Yaxshilik va go’zallikka qarama-qarshi qo’yilgan ertakdagi hamda real
hayotdagi yomonlik va badbasharalik obrazlari ham tarbiyaviy jihatdan muhim
ahamiyatga egadir.
Hikoya to’qish - kombinatsiyani o’rgatish metodikasi quyidagicha: bolaga
ertak yoki hikoyaning muayyan lavxasini bu xuddi uning o’zi bilan yuz bergani
kabi o’z nomidan aytib berish taklif qilinadi. Pedagog «to’qish»ning borishini
hamdardlik bilan kuzatib boradi, o’zini bolaning har so’ziga ishonayotgandek qilib
ko’rsatadi, ayni paytda bolaning nutqini kuzatib boradi, uning nutqidagi
1
15

kamchiliklarni unga xalaqit bermasdan tuzatib boradi. Asarni tanlashda pedagog
uning bola asar qahramonlarining ijobiy xususiyatlaridan namuna oladigan
darajada munosib bo’lishiga alohida e’tibor qaratishi lozim. Zero, ushbu yoshda
bolaning o’rganganlari butun umrga muxrlanib qoladi.
Erkin to’qish shundan iboratki, bunda bolaga ertak yoki «bo’lishi mumkin
bo’lmagan» loflarni to’qish uchun to’liq erkinlik beriladi. To’qishga ataylab
o’rgatilmaydi, ammo erkin (mustaqil) ijod qilish qobiliyati maktabgacha ta’lim
muassasasida va uyda bola nutqini rivojlantirish ishlarining butun tizimi doirasida
tarbiyalab boriladi. Bola nutqiy jihatdan qanchalik yaxshi tayyorlangan bo’lsa,
undagi tasavvur va ijodiy qobiliyat shunchalik yaxshi rivojlanadi.
Leksikasi boy, grammatik to’g’ri bo’lgan, eng asosiysi - mantiqiy va ifodali
mustaqil ijod qilish olti-etti yoshli bolalarning qo’lidan keladi. Bungacha ularning
to’qimalari - o’zlariga tanish bo’lgan badiiy asarlarning mantiqiy jihatdan bir-biri
bilan bog’liq bo’lmagan so’zlar to’plamidan iborat bo’ladi.
Kichik yoshdagi bolalarning hikoya to’qishga qodir emasliklarini me’yordan
chekinish, deb hisoblamaslik lozim. Bu tabiiy bo’lib, bolalarning nutqi va fikrlash
darajasi hali hikoya to’qish uchun yetarli emasligi bilan izoxlanadi.
Qayta hikoya qilishni mashq qilishni hikoya to’qish borasidagi tayyorgarlik
ishi hisoblanadi.
Ravon nutqni (hikoya qilishni) rivojlantirishning asosiy sharti kattalar va
bolaning birgalikdagi so’z ijodkorligi hisoblanadi. YUqorida qayd etilganidek,
hatto besh yoshli bolalar ham tanish ertaklarni, to’qima voqealarini hikoya
qilishga, o’z shaxsiy tajribasidan kelib chiqib hikoya qilishga qiziqa boshlaydilar.
Katta odam yo’naltiruvchi va aniqlashtiruvchi savollar berish, o’zining
qiziqayotganligini bildirish, o’yin vaziyatlarini hosil qilish (o’yinchoqlar, rasmlar
to’plami, qo’g’irchoq teatri qahramonlari yordamida) bola tashabbusini qo’llab-
quvvatlashi zarur. Pedagogning hikoya mavzusini, voqealar rivojini, voqealarning
extimoliy yakunini, so’z shaklini aytib berishi birgalikdagi so’z ijodkorligi uchun
katta ahamiyatga egadir. Birgalikda hikoya qilib berish dastlab dialog ko’rinishiga
ega bo’ladi, bunda katta odam savol beradi, bola javob beradi, katta odam gapni
16

boshlaydi, bola esa uni nihoyasiga yetkazadi. Bunday dialogdan - monolog nutqi
tug’iladi. Keyinchalik bola monologi asosida bolalarning birgalikdagi ijodkorligi
boshlanadi, u kattaning bola bilan dialogi shaklini takrorlaydi. Birgalikda hikoya
qilish uchun yaxshi asos rasmlar turkumi bilan ishlashda, rollarga bo’linib hikoya
qilib berishda, o’yin sahnalashtirishlarda yaratiladi. Maktabgacha katta yosh -
bolaning nutqni o’rganishga qizg’in kirishish, til voqeligini eng oddiy tarzda
anglash davridir. Maktabgacha yoshdagi bolaning til sohasidagi boy tajribasi, aniq,
obrazli so’zda ifodalangan yorqin taassurotlari, kechinmalari uning til va nutq
sohasidagi mustaqil faoliyatining muhim shartidir.
Muammoli nutq holatlari fonetik, leksik va grammatik mazmundagi turli
so’zli didaktik o’yinlarda modellashtiriladi. SHuning uchun maktabgacha ta’lim
muassasalarida didaktik o’yinlarni tashkil qilishni bolalarda so’zga nisbatan
lingvistik munosabatni rivojlantirishning asosiy sharti sifatida ko’rib chiqish
mumkin.
Leksik mazmundagi o’yinlar va mashqlar nutqning mazmun jihatini
rivojlantirishning zarur sharti hisoblanadi. Ularda turli buyumlar va ob’ektlarni
qiyoslash, ularning turli umumiy xususiyatlari va vazifalarini ajratish muhim
ahamiyatga egadir.
Real ob’ektlar (o’yinchoqlar, rasmlar, kiyimlar, mebellar va x.) ham va
tasavvur qilinadigan vaziyatlar (quvnoq va ma’yus ayiqcha, ertagi va kechki ob-
havo, qahramonning voqea boshidagi va uning yakunidagi kayfiyati) ham
taqqoslanishi mumkin. Hikoyani boshlashdan oldingi lug’at mashqlari bolalar
ravon nutqining aniq va obrazli so’zlar hamda iboralar bilan boyitilishiga yordam
beradi.
Turli toifadagi so’zli o’yinlar, mashqlar, muammoli vaziyatlarning o’zaro
bog’liqligi, ularning asta-sekin murakkablashuvi, muammoli nutq vazifalarini
muntazam ravishda qo’yib borish-to’laqonli nutqiy rivojlantirishning muhim sharti
hisoblanadi. Bolalar tili va ularning ravon nutqini rivojlantirishga doir doimiy
ishlarning maqbul shakli maxsus nutq mashg’ulotlari hisoblanadi, unda nutqni
rivojlantirishga oid vazifalar yalpi tarzda va o’zaro bog’liqlikda xal etiladi.
17

Qayta hikoya qilish — hikoya qilishning birinchi turi hisoblanadi. Qayta
hikoya qilish tinglangan badiiy asarlarni m a'noli og‘zaki nutqda takroriy aytishdir.
Qayta hikoya qilish bolalar badiiy nutqining rivojlanishiga, emotsional va obrazli
so‘zlarni tanlashga o ‘rgatadi, jonli so‘zni cgallashga yordam bcradi, asarni tinglay
bilish, uning mazmunini tushunish ko'nikmasini o‘stiradi, ularni bayon qilishdagi
izchillikni, muallifning ifoda usulini eslab qolishga, asarni tushunib, jamoa oldida
og'zaki aytib bera olish malakasini shakllantiradi. Qayta hikoya qilishga o krgatish
saniarali boiishi uchun, eng avvalo, qayta hikoya qilish uchun matnlarni to’g’ri
tanlash lozim. Har bir asar bolalarda jamiyatimiz uchun zarur bo’lgan sifatlarni
tarbiyalashi va rivojlantirishi kerak.
Qayta hikoya qilish uchun asar tanlanganda quyidagi talablarga amal qilish
kerak: yuqori badiiy qimmatga, g’oyaviy -mantiqiy yo‘nalishga ega bo’lishi,
jo’shqinligi, fikrning yangiligi va bayonning obrazliligi, voqealarning ketma-
ketliligi, mazmunining qiziqarliligi. Shu bilan bir qatorda, badiiy asarning hajmi va
uning bola yoshiga mos kclishini ham hisobga olish muhim ahamiyatga ega.
Ushbu talablarga xalq ertaklari, hajmi uncha katta bo'lmagan hikoyalar misol bo’la
olishi mumkin. Shuningdek, dasturda bolalarning qayta hikoyalariga bir qancha
talablar qo’yilgan:
1. Ma’nosiga tushungan holda, ya’ni matnni to’liq tushunib hikoya qilish;
2. Asarni to’liq bayon etish, ya’ni asardagi muhim joylarini tashlab ketmasdan bayon
etish;
3. izchillik (ketma-ketlik) bilan hikoya qilish;
4. muallif matnidagi lug‘atlardan va iboralardan foydalanish, ayrim so‘zlarni ularning
sinonimlari bilan almashtirish;
5. to‘g‘ri ohangdan foydalanish, uzoq pauzalarning bo'lmasligi;
6. og‘zaki nutq madaniyatiga e'tibor berish: qayta hikoya qilayotganda gavdani
to’g‘ri tutish, tinch turish, tinglovchilarga murojaat qilish, nutqning intonatsion
ma’nodorligidan (ifodaliligidan) foydalanish, yetarlicha baland ovozda tovushlarni
aniq talaffuz etish. Ushbu talablarning barchasi bir-biri bilan uzviy ravishda
bog‘liq bo'lib , bulardan birortasini ham e'tibord an chetda qoldirish mumkin emas.
18

2.3. Qayta hikoya qilishga o‘rgatish usullari
Ma’lumki, qaytaikoya qilish monolog nutqni shakllantirishda eng birinchi
bosqich hisoblanadi. Shuning uchun har bir bola qayta hikoya qilishni yaxshi
egallab olishi shart. Buning uchun har xil usullardan foydalaniladi. Bular
quyidagilar:
Tarbiyachining bola bilan birga qayta hikoya qilishi. Tarbiyachi bu usuldan
qayta hikoya qilishga o'rgatishning dastlabki bosqichida, ayniqsa, hikoya qilib bera
olmaydigan bolalar bilan ishlashda keng foydalanishi kerak. Qayta hikoya qilish
jarayonida tarbiyachi bolalarga sezdirmagan holda gavdasini to ‘g‘rilashi, imo-
ishora, ko‘z qarashi bilan dalda bcrishi mumkin, mashg‘ulotning oxirida esa,
albatta, bolani maqtash kerak: „Yasha, endi boshqa bolalarga hikoya qilish yengil
bo’ladi. Faqat keyingi safar balandroq ovozda hikoya qilgin“.
Qayta hikoyani takrorlash. Bu usuldan ko'proq o‘rta va katta guruhlarda
foydalaniladi. Bu bola uchun ancha murakkab bo’lgan usuldir, chunki u
tarbiyachining hikoyasiga alohida luqma tashlash (gap qistirish) bilan birga, to'liq
jum lalarni ham takrorlashiga to‘g'ri keladi.
So’z va jumlalarni aytib turish. Bu usul qayta hikoya qilishning ravonligini,
izchilligini ta’minlaydi, uzoq pauza qilishga y o l qo'ymaydi. Bu usuldan ko‘proq
bola asar matnining ayrim joylarini esdan chiqarganda foydalaniladi. Agar bola
juda yaxshi hikoya qilsa-yu, biroq nutq sur'ati juda sekin bo‘lsa, tarbiyachi pauza
vaqtida sabr-toqat bilan hikoyaning davomini kuzatishi: bolaning gavda holatiga
c'tibor bilan qarashi, da lda berishi orqali bola diqqatini to ‘plashi kerak.Agar bola
hikoya qilayotgan vaqtda tebranib (chayqalib) tursa, boshini egsa, qo’li bilan
ortiqcha harakatlarni qilsa, uning hikoyasini bo‘lib tanbeh berish yaramaydi, balki
bunday hollarda imo-ishora, ko‘z q arashi bilan lining xatosini, kamchiligini
tuzatishi, hikoya qilib bergandan keyin esa hammaga eshitilarli qilib: „Hikoya
qilayotganingda tinch turishing. boshingni pastga egmasdan, o‘rtoqlaringga qarab
turishing kerak. Axir ular sening hikoyangni tinglashadi-ku“ , deb aytishi kerak.
Tarbiyachi bolaning bu nuqsonlarini kundalikka belgilab qo’ysa, maqsadga
muvofiq bo'ladi. Chunki keyingi qayta hikoya qilib berish mashg‘ulotidan oldin
19

yana bir marta bolani ogohlantirishda bundan foydalanadi. Tarbiyachi aytib turish
orqali, bolani qayta hikoya qilayotganida yo‘l qo’ygan grammatik xatolarni
to'g'rilaydi. Bu usul qayta hikoya qilishga o ‘rgatishning keyingi bosqichlarida ham
qollaniladi.
Savollar berish. Bu usul keng tarqalgan bo’lib, u muqaddima (kirish )
suhbatida va mashg‘ulot jarayonida qo’llaniladi. Qayta hikoya qilish
mashg‘ulotida foydalaniladigan savollarni shartli ravishda ishlatilishiga va
maqsadiga qarab bir qancha turkumga ajratish mumkin. Hikoya qilolmaydigan
bolalarga qayta hikoya qilishni boshlagunga qadar yordamchi savollar berish mum
in, bu hikoyani boshlashga yordam beradi, masalan: „Sen nima haqida hikoya
qilasan, ola quyon to ‘g ‘risidami? Mayli, kel boshlaymiz. Kunlardan bir kuni
jikkakkina ola quyon sheriklariga...“ . Yoki: „Turna Tulkini o ‘zi bilan olib,
osmonga ko‘tarilibdi va unga nima debdi? Yerni k o ‘ryapsanmi? M a n a shu T u
rnan in g aytgan gaplarini, Tulkining esa javobini aytib bering... Ha,
mushtumday... “ Bu yog’ini o'zing davom ettir. Bola qayta hikoya qilib bergandan
keyin, albatta, savol berishdan foydalanish mumkin. Bu asar mazmunini bola qay
darajada tushunganini aniqlashga yordam beradi, matnni qayta hikoya qilayotgan
vaqtda tashlab ketilgan joylarini tiklashga yordam beradi. Ayrim hollarda qayta
hikoya qilishdan keyin qahramonlarning fe’I-atvori yoki ularning ifodali nutqi
haqida savol berish mumkin. Qayta hikoya qilish o‘rtasida uncha katta bo'lmagan
mashqlar o‘tkazish yoki ko‘rsatma berishdan foydalanish mumkin. Shuningdek,
asar matnining ayrim joylarini yana bir marta takrorlash usulini qo’llash mumkin.
Rag‘batlantirish. Qayta hikoya qilish jarayonida tarbiyachi bolani jilmayish,
boshini qimirlatish (tasdiqlash), qisqa so ‘z aytish („Yasha“, „Barakalla“) bilan
rag'batlantiradi. Qayta hikoya qilib bergandan so ‘ng bolani maqtaydi. Bunda qayta
hikoya qilishning biror ijobiy sifatini ta’kidlab o‘tadi.
Qismlar bo’yicha qayta hikoya qilish. Bu usul bolalar idrokining qimmatini
yo'qotmaydi, chunki qayta hikoya qilish uchun bolalarga mazmuni tanish bo’lgan
asar tanlanadi. Qismlar bo‘yicha qayta hikoya qilish usulidan foydalanib,
mashg‘ulotni tashkil etish jarayoni bolalardan kun davomida so'rash imkonini
20

yaratib beradi. Rollarga bo'lib qayta hikoya qilish. Bu usul nutqning ma'nodorligini
(ifodaliligini) shakllantirishga yordam beradi. Tarbiyachi tom onidan ishtirok
etuvchi shaxslar haraktcrining izohlanishi bolalar nutqining oydinlashishiga,
diqqatining faollashishiga katta ta'sir ctadi. Rollarga bo’lib qayta hikoya qilish
o‘rta guruhdan boshlab qo’llaniladi. Bu usuldan m ashg‘ulotning oxirida
foydalanish maqsadga muvofiqdir.
O'yin usuli (dramalashtirilgan o’yin). Bu usulda personajlarning (ishtirok
etuvchilarning) luqma tashlashlari harakatlar bilan boshqariladi: bolalar imo-
ishoradan, hayvonlarning ovozlariga taqlid qilishdan va boshqalardan keng
foydalanadilar, biroq o‘yin uchun hech qanday niqoblar, dekoratsiyalar talab
etilmaydi. Tarbiyachi avval o’zi muallif nomidan gapiradi, so‘ngra bola gapiradi.
Dastlab rolni ijro etish uchun nutqi bo‘sh rivojlangan bolalar chiqariladi.
Dramalashtirilgan o’yin 5 daqiqa davom etadi. Turli yosh guruhlarida qayta hikoya
qilib berishga o’rgatish mashg‘ulotining tuzilishi (o’tkazish uslubiyoti) har xil
boladi. Qayta hikoya qilish uchun tanlangan matn bolalar uchun tushunarli bolishi
kerak. Qayta hikoya qilish mashg‘ulotlari har bir yosh guruhining shaxsiy
xususiyatlarini, ularning qayta hikoya qilish qobiliyatlarini hisobga olgan holda
tuziladi. Bu yoshdagi bolalarni qayta hikoya qilishga o ‘rgatish ularga tanish
bo’lgan ertaklarni („Bo‘g‘irsoq” „Sholg‘om“ , ,,Bo‘ri bilan echki“ , „Och ko’z it“)
takrorlashdan boshlanadi. Tarbiyachi kichkintoy bolalarni qayta hikoya qilishga o
‘rgatishda quyidagi usuldan foydalanadi. Bolalar tarbiyachining takroriy
hikoyasidagi bitta-ikkita so'zni yoki to'liq gapni takrorlaydilar:
— Chol bilan kampir...
— Yashashar ekan.
— Bir kuni chol...
— Sholg‘oni ekibdi.
So’ngra bolalar sekin-asta savollar yordamida qayta hikoya qilishga o‘rgana
boshlaydilar. Savollar voqealar ketma-ketligini belgilashga, ishtirok etuvchilarning
nomini aytishga qaratilgan bo’ladi:
— Bo‘g‘irsoq kimni uchratdi?
21

— Quyonni.
Agar boia ertakning boshlanishini yaxshi eslab qolgan bo’lsa, u holda uni
mustaqil hikoya qilib bera oladi. So'ngra qayta hikoya qilish jarayonida bola
qiynalsa, tarbiyachi yordamlashadi, ya'ni matnni esiga tushirishdan foydalaniladi,
bu ertak mazmunini oson takrorlashga yordam beradi.Qisqa xalq ertaklarini qayta
hikoya qilishdan so‘ng kichik hajmdagi hikoyalarni qayta hikoya qilishga o‘tishi
mumkin (Mirmuhsin. „Olxo'ri“ , „Tosh“). Mashg‘ulotda asarga ishlangan
illustratsiyalar ko’rsatiladi. Ko'rsatish savollar, ko’rsatmalar berish bilan birga
qo'shib olib boriladi. Illustratsiyalarni asarni o‘qib berishdan avval yoki o‘qib
bergandan keyin ko‘rsatgan ma'qul. Tarbiyachi shunday deydi: „Hozir men
sizlarga rasmlami ko‘rsataman, so’ngra hikoya o’qib beraman“ yoki „Hozir
hikoyani o‘qib beraman , so‘ng rasmlarni ko’rsataman“.
O‘rta guruhda bolalarni qayta hikoya qilishga o'rgatishda ancha murakkab
bo’lgan vazifalar hal etiladi: bolalarni kichik hajmli va tanish bo’lgan ertak va
hikoyalarni hikoya qilib berishga o'rgatib qolmasdan, balki asar qahramonlarining
gaplarini ifodali qilib bayon etishga, boshqa bolalarning qayta hikoya qilishlarini
diqqat bilan tinglashga va matnga taalluqli bo‘lmagan jumlalarni topishga
o‘rgatadi. Ushbu guruhda bolalar butun yil davomida 8— 10 ta adabiy matnni
(o'zbek ertaklaridan „Tulki bilan Turna “, „Maqtanchoq quyon“ , „Fil va xo’roz“ ,
„ lkki o ‘rtoq“ , A.Oripovning „Bobo va nabira“ she’rining mazmunini qayta
hikoya qiladilar.
O'rta guruh bolalariga qayta hikoya qilishlari uchun tavsiya etilgan asarlar
mavzusi, mazmuni va shakli jihatdan katta farq qiladi. Shuning uchun olrta guruh
bolalarini qayta hikoya qilishga o'rgatishdagi muhim vazifa — bu ularga asarning
mantiqiy bog'lanishini, uning mazmunini tushunib olishga yordam berishdir.
Bunga asarni dastlabki o lqishdan sokng o‘tkaziladigan suhbat orqali erishish
mumkin. Bunday suhbatda tarbiyachining savollari asosiy metodik usul bo'lib
hisoblanadi.
Badiiy asarlar yuzasidan ikki guruhdagi savollar berilishi mumkin:
1. asar mazmunini tushunib olishga yordam beruvchi;
22

2. voqeaning ketma-ketligini esga tushirishga yordam beruvchi.
Shuningdek, asar o'q ib berilgandan keyingi suhbat bola nutqidagi lug’at
boyligini aniqlash va faollashtirish, qahramonlarning ovozlarini ifodali bayon
etishga ta ’sir etish kabilarni amalga oshirishga yordam beradi. Adabiy matn o’qib
berilgandan so‘ng, bolalar asar mazmunini tushunib olganlarini aniqlash
maqsadida matn yuzasidan qisqa suhbat o‘tkaziladi.Tarbiyachi bolalarga shunday
savollar beradi: „Ertak nima haqida ekan? Bu ertakdagi quyon qanday? (qo'rqoq,
yolg'onchi, tarbiya ko‘rmagan.) Quyon sheriklariga nima deb maqtanibdi va u
bilan qanday voqea ro‘y beribdi? Agar siz maqtanchoq quyonchani uchratib
qolsangiz, unga nima degan bo’lar edingiz?
(Uyalmaysanmi, maqtanchoqlik qilishga. Yolg‘onchi, qo’qoq sanku.
Bundaylarni biz o’zimizga sherik, o’rtoq qilib olmaymiz, u bilan birga
o‘ynamaymiz.) Asar matni yuzasidan suhbat o’kazilgach, u ikkinchi marta o’qib
yoki hikoya qilib beriladi va bolalar tomonid an qayta hikoya qildiriladi.
Tarbiyachi bolalarga shunday deydi: „Endi diqqat bilan tinglanglar. Hozir men bu
ertakni yana bir marta o‘qib (hikoya qilib) beraman. So‘ngra sizlar menga qayta
hikoya qilib berasizlar“. O‘rta guruhda tarbiyachi va bolaning birgalikda
(hamkorlikda) qayta hikoya qilishlaridan keng foydalaniladi. Bola qayta hikoya
qilayotganda tarbiyachi jumlalarni uning esiga tushirib turadi, esidan chiqargan
so'zlarni aytib turadi. Bu qayta hikoya qilislining ravonligini ta'minlaydi, jumlalar
uzilib qolishining oldini oladi. Sekin-astalik bilan bolaning qayta hikoya qilishiga
talab orta boradi. Endi tarbiyachi boladan hikoyaning to ‘liq bo'lishini („Sen nima
haqida hikoya qilib berishni esingdan chiqarding?“), asarni qayta hikoya qilib
berayotganda bola diqqatini asardagi personajlarning so‘zlarini ifodali qilib aytib
berishga jalb qilish kerak. Masalan: „Tulki xo'rozdan derazadan qarashini qanday
so‘raydi?“ — „Samimiy, ayyorona“ ; „Maqtanchoq quyon o’rtoqlariga nima deb
maqtandi?“ — „Ve-e. Yem bo‘lib bo‘pman. Boshiga chiqib bir tepdim, til tortmay
o'lib qoldi“ — (Maqtanib, gerdayib.) Ushbu guruhda savollar bo‘yicha qayta
hikoya qilishdan ham foydalanish mumkin. Ba’zi hollarda bolalar asar mazm unini
o ‘z so‘zlari bilan bayon etadilar. Bunday holda bola tomonidan tanlangan so'zlarni
23

muallifning fikrini aniq va to‘g’ri ifodalashini nazorat qilib borishi kerak.
Bolalarning qayta hikoya qilishlarini baholash muhim uslubiy (metodik) usullardan
hisoblanadi. 0 ‘rta guruhda bolalarning hikoyasini tarbiyachi baholaydi.
Bolalarning qayta hikoya qilishini baholashd a unin g yaxshi tomonlarini va
kamchiliklarini, harakatchanligini aytib, qisqa tahlil qilish lozim. Bu bilan quyidagi
dastur vazifasini bajarish zarur: bolalarda qayta hikoya qilishda matnga to‘g‘ri
kelmaydigan joylami seza olish qobiliyatini tarbiyalash. Tarbiyachi bolalarni qayta
hikoya qilishga o ‘rgatish orqali ularning nutq faolugini, mustaqilligini
rivojlantirishga ta'sir ctadi. Katta guruhlarda adabiy asarlarni qayta hikoya qilishga
o’rgatishda yangi vazifalarni ha! etish nazarda tutiladi: tarbiyachining yordamchi
savollarisiz ertak va hikoyalarning mazmunini bir-biriga bog’lab, izchillik bilan,
ifoda vositalaridan foydalanib, grammatik tomondan to‘g ‘ri bayon eta olishga o
‘rgatish. Endi bu guruhda ancha murakkab, hajmi kattaroq bo‘lgan asarlarni qayta
hikoya qilish taklif etiladi. (Bu guruhlarda qayta hikoya qilish uchun tavsiya
etilgan asarlar ro'yxati „Badiiy terma kitob“da ko'rsatilgan. Tuzuvchilar: S.
G'oziyeva, D. Ochilova, L. Dolimova. T., ,,0 ‘qituvchi“ , 1993.)
Masalan:. ,,Bo‘ri bilan tulki“ (o'zbek xalq ertagi), „Chumchuq “ (o'zbek xalq
ertagi), Gulxaniyning „Toshbaqa bilanchayon" masali, „Zumrad va Q im m at“ (o
‘zbek xalq ertagi ) va hokazolar.
Adabiy asarlarni qayta hikoya qilish m ashg‘ulotida tarbiyachi o‘z oldiga
bolalarning boglanishli nutqini rivojlantirish. matn mazmunini bir-biriga bog'lab,
kctma-ketlik bilan, nutqning ifodali vositalaridan foydalanib, aniq, grammatik jih
atd an to ‘g‘ri bayon etishga o‘rgatish vazifasini qo‘yadi. Qayta hikoya qilib
berishga o‘rgatish m ashg‘u!otini o‘tkazish uslubiyoti (metodi) ushbu guruh
bolalari bog’lanishli nutqining rivojlanganlik darajasiga, tarbiyachining o 'z oldiga
q o ‘ygan vazifasiga, shuningdek, qayta hikoya qilib berish uchun tavsiya etilgan
adabiy asar matniga bog‘liq bo'iadi.
Qayta hikoya qilib berish mashg'uloti ushbu qismlardan iborat bo'lishi
mumkin:
Kirish suhbati. Bu suhbat asar mazmunini idrok qilishga, bolalarning
24

tasavvurlarini aniqlashga, kerakli emotsional holatni vujudga keltirishga va
hokazolarga qaratilgandir.
Badiiy asarni o‘qib berish. Asarni dastlabki o'qib berishda bolalarga uning
mazmunini esda saqlab qolish kerakligini, so‘ng uni qayta hikoya qilib berish
lozimligini ta’kidlamaslik kerak, aks holda, badiiy asarning g‘oyaviy tomonini
idrok eta olmasligi mumkin. Asar matnini m a ’noli qilib, ishtirok etuvchilarning
dialogini intonatsiya bilan ajratib o’qib berish (yoki hikoya qilib berish) juda
muhimdir. Shunday qilinganda bolalarga asardagi qahramonlarga va voqealarga o
‘z munosabatlarini bildirishga yordam bergan bo’lamiz.
O‘qib berilgan asarning mazmuni va shakli yuzasidan suhbat. O‘qib berilgan
yoki hikoya qilib berilgan asar mazmuni yuzasidan beriladigan savollar oldmdan
yaxshilab o’ylab qo’yilgan bo’lishi kerak. Mashg'ulotning bu qismi uncha uzoq
bo’lmasligi, bolalarga 4 — 5 savol berish bilan kifoyalanish lozim.
Adabiy asar matnini ikkinchi marta o'qib berish (yoki hikoya qilib berish).
O'qib berishdan avval tarbiyachi bolalarga asarni diqq at bilan tinglashni, uning
mazmunini esda olib qolishni, keyin qayta hikoya qilib berishlarini ta’kidlaydi.
Bolalar tomonidan asarni qayta hikoya qilib berish. Misol tariqasida o‘zbek
xalq ertaklaridan „Uch tulki“ ertagini qayta hikoya qilish mashg'ulotini keltiramiz.
Tarbiyachi ertakni o’qib berishdan (yoki hikoya qilib berishdan) avval
bolalarga quyon, qo‘ng‘iroq, eshak va uning bolasi xo‘tikning, tulkining (ona tulki,
ota tulki, bola tulki) rasmlarini ko‘rsatadi va bolalardan ularning nomini so'raydi.
Tarbiyachi bolalardan tulki qanday hayvon ekanligini, eshak, uning bolasi x o ‘tik,
quyon qanday hayvon ekanligini so’rab oladi. So‘ngra tarbiyachi bolalarga mana
shu hayvonlar, „Uch tulki“ ertagida uchrashini aytadi va bolalarga bu ertakni
hikoya qilib beradi (yoki o ‘qib beradi). Shundan so‘ng asar mazmuni yuzasidan
savollar beradi: „Hozir men sizlarga qaysi ertakni hikoya qilib berdim? Bu ertak
qaysi hiylagar hayvon haqida yozilgan? Ertakdagi tulkilar qanday? Rahmdilmi
yoki hiylagarmi? Ular qanday qilib quyonni aldashdi? Ertak oxirida tulkining
bolasi Qashqani (quyonni) qanday qilib aldaganini kim eslab qoldi? Tarbiyachi
bolalarga savollarga hammalari to ‘g'ri va aniq javob bcrganlarini, asar mazmuniga
25

yaxshi tushunib olganlarini aytib, „Hozir men bu ertakni yana bir marta hikoya
qilib beraman, sizlar esa uni diqqat bilan tinglanglar, keyin uni menga qayta hikoya
qilib berasizlar, — deydi. Asarni ikkinchi marta hikoya qilib bergach, 5 — 6 bolani
ertakni qayta hikoya qilib berishga chiqaradi. Har bir bolaning qayta hikoya qilib
bcrishlari baholanadi. Masalan: „Behzod ertakni juda qiziqarli, ifodali qilib aytib
berdi, ammo uning hikoyasi to‘liq bo’lmadi. U ona tulki quyonni qanday
aldaganini hikoya qilib bermadi“. Katta guruh bolalarini qayta hikoya qilishga
o‘rgatishda turli usullardan foydalaniladi:
a) tarbiyachi tomonidan tuzilgan reja asosida qayta hikoya qilish;
b) bolalarga tanish bo'lgan ikkita-uchta asarlardan birini o‘z xohish-istaklari bilan
qayta hikoya qilish;
d) asarni sahnalashtirib, qayta hikoya qilish.
Katta guruh bolalari o‘rtoqlarining hikoyalarini baholashga jalb etiladi.
Bunday muhokamani uyushtirish metodik jihatdan juda murakkab bo’lib, u
tarbiyachidan katta mahoratn i, har bir bolaning shaxsiy xususiyatlarini bilishni
talab etadi. Yana bu ishning murakkabligi shundan iboratki, bolalar hamma
hikoyalarni eslarida saqlashlari lozim bo'ladi, shuning uchun bolalarning
hikoyasini yozib borgani ma'qul, so‘ngra ularning ba’zilarini muhokamadan avval
o ‘qib berishi kerak. Muhokamani tashkil etish bolalarni qayta hikoya qilishdagi
yaxshi va yomon tomonlarni seza olishga, o'rtoqlariga nisbatan xayrixohlik bilan
munosabatda bolishni tarbiyalashga yordam beradi.
Pedagog unutmasligi lozim, bolalarning fikrlash xususiyati shundayki, ular
suhbat mavzusini oson unutadilar, har bir mayda-chuyda narsaga chalg’iyveradilar.
Bola qanchalik kichik bo’lsa, u shunchalik tezroq chalg’iydi, xozirgina o’zi aytgan
narsalarni tezlik bilan unutadi va boshqa mavzuga o’tadi.
Mashg’ulot - suhbat bolalarda mantiqiy fikrlash, boshlagan mavzuni oxiriga
yetkazish qobiliyatini shakllantirishga qaratilgan.
Bolalar biladigan narsalar haqida qo’shimcha ma’lumotlarni xabar qilish
suhbat asosiy qismining zarur elementi hisoblanadi. Bu bolalar bilimlarini
kengaytiradi va chuqurlashtiradi. Tarbiyachining qisqa va aniq axboroti suhbatni
26

aniq maqsadni ko’zlagan holda yo’lga qo’yish imkonini beradi. Suhbat topishmoq,
she’rlar va tarbiyachining tegishli suratga oid sharxlari bilan tugallanishi mumkin,
ammo u ko’pincha pedagogning ushbu suhbatdan kelib chiqqan holda bolalarning
axloq borasida o’rganishi lozim bo’lgan jihatlar haqidagi mantiqiy xulosasi bilan
yakunlanadi. Ayni paytda pedogog o’z xulosasida o’zi suhbat mobaynida bolalarga
o’rgatishi lozim bo’lgan so’zlar, so’z shakllari va sintaktik tuzilmalarni qo’llashi
lozim.
Suhbatni shunday uyushtirish lozimki, toki unda barcha bolalar ishtirok
etsinlar. Agarda bola faqat tarbiyachining boshqa bolalar bilan suhbatini tinglab
o’tirsa va o’zi ushbu fikr bildirishlarda ishtirok etmasa, bu bola “suhbatlashishni”
mashq qilmaydi va uning suhbatdagi ishtiroki faqat nomigagina bo’ladi, xolos.
Suhbatni cheklangan sondagi bolalar (6-8 nafar bola) bilan o’tkazish
maqsadga muvofiqdir. Agarda guruhda 25-30 ta bola bo’lsa, bu holda
mashg’ulotni bolalarni uchta-to’rtta kichik guruhga bo’lgan holda o’tkazish zarur.
Belgilangan vaqtdan oshib ketmaslik uchun har bir kichik guruh bilan suhbat
davomiyligini qisqartirish mumkin. Biroq har bir bolaning nafaqat tinglab
o’tirishini, balki so’zlashishni mashq qilishiga ham erishishi lozim. Pedagog
yordam uchun ota-onalarni jalb qilishi va ularga tayyorgarlik suhbatini qanday olib
borish lozimligi haqida batafsil ko’rsatmalar berish zarur. Ota-onalarning barchasi
og’zaki nutqni yaxshi bilishlari bois ushbu vazifani bajara oladilar. Bu
mashg’ulotlar ham bolaning monologik dunyoqarashini oshishiga olib keladi.
2.4. Turli yosh bosqichlarida monologik nutqni o’qitish ishining
mazmuni va uning vazifalari
Bolalarga monologik nutqni muntazam o‘qitish taxminan besh yoshdan
boshlanadi. Lekin bunga tayyorgarlik bola hayotining ikkinchi yilida - bolalarning
o‘qish va sanoq she’rlarni yodlash jarayonida boshlanadi. To‘rt yoshdan boshlab
bolalar monologning tavsiflash va bayon qilish turlarini qo‘llashga, Yetti yoshdan
boshlab esa - qisqa mulohaza yuritishga qodir bo‘ladilar.Monologning qiyinligi
shundaki, u diqqat-e’tiborini o‘zi uchun ahamiyatli bo‘lgan voqea yoki badiiy
asarga qaratgan boladan bir vaqtning o‘zida nafaqat narsalar, hodisalarni payqash,
27

balki ular o‘rtasidagi bog‘liqlikni ham sezishni talab qiladi. Bu bir vaqtning o‘zida
fikrlash va nutqni rivojlantirish vositasi hisoblangan xotirani ham ishga solishga
olib keladi. Kattalar bolaga g‘amxo‘rlik ko‘rsatib, monologlar uchun mavzu
qidirish, bolalarni tinglash orqali bu mushkulotlarni yengib o‘tishda ularga yordam
beradilar. Maktabgacha yoshdagi katta bolalar nutqini rivojlantirishdagi asosiy
natijalar muloqot sohasidagi chuqur o‘zgarishlar bilan bog‘liqdir. Tengdoshlar
bilan muloqot qilish birinchi o‘ringa o‘tadi. Bola o‘z tengdoshini kattalardan afzal
ko‘ra boshlaydi
Qayta hikoya qilishni o’rgatish metodikasi
Qayta hikoya qilishni o’rgatish metodikasi Qayta hikoya qilib berish va
hikoya to’qish monologga o’qitish metodi hisoblanadi. Bolalar monologik
matnlarni qayta hikoya qilib beradilar, real va xayoliy voqealar haqida hikoya
qiladilar, hikoyalar to’qiydilar.
Monologik nutqni o’qitish metodini o’zlashtirib olish pedagog uchun
quyidagilarni anglatadi: bolalarni tinglashni o’rganish; qayta hikoya qilish va
hikoya qilish, shuningdek hikoya to’qishda bolalarga yordamlashishni
o’rganish.Qayta hikoya qilish - eshitilgan badiiy asarni ravon, ifodali aytib
berish.Qayta hikoya qilish nisbatan oson nutqiy faoliyatdir, chunki, bola tayyor
mazmunni qayta aytib beradi, bunda u muallifning tayyor nutqiy shakllaridan
(lug’at, so’z oborotlari, tuzilish), uni o’qiyotgan tarbiyachining nutq ifodaliligi
usullaridan foydalanadi. Ammo bu mexanik ravishdagi takrorlash emas, balki
matnni tushungani holda erkin va emotsional aytib berishdir.
Qayta hikoya qilib berishni o’rgatish vazifasi ilk yosh guruhlarida asta-sekin
qiyinlashtirilib boriladi - yaxshi tanish ertaklar, hikoyalarni aytib berish, yangi
o’qib chiqilgan asarlarni aytib berish, hikoyachi shaxsini o’zgartirgan holda
(birinchi shaxs nomidan emas, balki uchinchi shaxs nomidan va aksincha) aytib
berish, tarbiyachi rejasi asosida aytib berish, bolalar bilan birgalikda tuzilgan reja
asosida aytib berish, o’xshashlik asosida (analogiya bo’yicha) aytib berish
(qahramonni, mavsumni o’zgartirish va h.k.), sahnalashtirgan holda aytib berish
(o’yinchoqlar siluyetlar), bolalar tanlovi bo’yicha aytib berish.
28

Hikoyalar turlari va ularni o’rgatishning izchilligi
Hikoya - biron-bir fakt, voqeaning mustaqil tuzilgan keng qamrovli
bayonidir. Hikoya tuzish - hikoya qilib berishga nisbatan ancha murakkab
faoliyatdir, chunki bolalarning o’zi ushbu mavzu bo’yicha hikoya mazmuni, uning
nutqiy shaklini tanlashlari, uni ketma-ket (tarbiyachi yoki o’z rejasi asosida) bayon
qilishlari zarur.
Maktabgacha yoshdagi bolalar uchun hikoyalarning uchta turini ko’rsatish
mumkin:
-qabul qilinishiga qarab aytiladigan hikoyalar (bolaning hikoya paytida
nimani ko’rayotganligi haqida hikoya);
-xotira asosida hikoya qilish (bola hikoya aytish paytida nimalarni qabul
qilganligi haqida hikoya); -tasavvur asosida hikoya qilish (o’ylab topilgan hikoya).
Qabul qilish va xotira asosidagi hikoyalar faktli materiallarga asoslangan
bo’lib, bolalar faktlarni bayon qiladilar.
Tasavvurga asoslangan hikoyalar ijod mahsuli bo’lib, unda hikoyachi bola
mavzuga qarab o’z tajribasining shaklini o’zgartiradi hamda yangi vaziyat va
obrazlar yaratadi.Bitta mashg’ulotda bitta fikrda hikoyalar turlarining aralashib
ketishiga yo’l qo’yish mumkin: bola o’yinchoqni tavsiflab (qabul qilish asosidagi
hikoya) bo’lganidan so’ng uni qayerda sotib olganligi yoki uni qanday qilib
tuzatganini (xotira asosidagi hikoya) aytib berishi mumkin. Yuqorida sanab
o’tilgan barcha hikoyalar turlari ta’lim maqsadlaridan kelib chiqqan holda
tavsiflash, bayon qilish yoki shunchaki mulohaza yuritish sifatida bajarilishi
mumkin.
Monologik nutqning o’quv vazifasi mustaqilligi, tugallanganligi, qismlari
o’rtasida mantiqiy aloqasining mavjudligi bilan tavsiflanadigan ravon fikr
bildirishni o’rgatishdan iboratdir, ya’ni bu -qisman (nutqiy) ko’nikmalar va ona
tilida fikr bildirish uchun zarur bo’lgan murakkab qobiliyatlarni shakllantirish
demakdir.
Ravon nutq ustidagi ishlarning asosiy rivojlantiruvchi vazifasi - bolalarning
fikrlashini, o’z fikrini til vositalari yordamida aniq ifodalash qobiliyatini
29

rivojlantirish, nutqiy fikrlashga oid vazifalarni mustaqil ijodiy xal etish
ko’nikmalarini shakllantirish, xotirani, tasavvurni faollashtirishdan iborat.
Vazifalarni muvaffaqiyatli xal etish uchun pedagog o’ziga quyidagilarni
aniq tasavvur qilish zarur: 1 - ravon nutqni rivojlantirish uchun asos bo’lib xizmat
qiladigan til materiali; 2 - ushbu materialda shakllantirish mumkin bo’lgan nutqiy
ko’nikmalar va maxoratlar umumiyligi;
3 - ushbu ko’nikmalarni “oddiydan murakkabga” tamoyili asosida mashq
qilishning ketma- ketligi.
Monologik nutq hikoya qilishni o’rgatish jarayonida shakllanadi - bolalar
og’zaki monologik nutqning ikki toifasini - qayta hikoya qilish va hikoya qilish,
tavsiflovchi hikoyalar, bayon qiluvchi hikoyalar, isbotlovchi hikoyalarni
o’zlashtirib oladilar.
Yuqorida qayd etilganidek, ravon nutqning ikki turi mavjud: dialogik
(dialog) va monologik (monolog) nutq.
Dialog - ikki yoki bir necha kishining o’zaro suhbati. Suhbat maqsadi odatda
biron narsa haqida so’rash va javob olish, biron-bir harakatga undashdan iborat.
Monolog - bir shaxsning ravon nutqi. Monologning maqsadi - biron-bir fakt
haqida xabar berishdir.
Dialog o’z uslubiga ko’ra asosan, og’zaki nutq, monolog esa odatda, kitobiy
uslubdagi nutq hisoblanadi.
Dialogik ravon nutqda ko’pincha noto’liq gaplardan foydalaniladi, tushirib
qoldirilgan gap a’zolarini so’zlovchi nutq vaziyatidan kelib chiqib tushunib oladi,
va og’zaki uslubdagi, standart tuzilishdagi (qolip) to’liq gaplardan ko’proq
foydalaniladi: “u kelmay qo’ya olmaydi”
- ya’ni u albatta keladi.
Bunday tuzilishdagi gaplar monologik nutqda qo’llanilmaydi. Bolalar
dialogik nutqni har kuni maishiy hayotda uchratishlari sababli uni ancha oson
o’zlashtirib oladilar.
Biron-bir narsani tavsiflashda, biron narsa haqida bayon qilishda yoki
mulohaza yuritishda nutqning monologik shaklidan foydalaniladi. Nutqning ushbu
30

ikki turlari o’rtasidagi farq matn ichidagi gapning mantiqiy aloqa turi bilan
belgilanadi. Monolog doimo vaqtli yoki sabab-oqibatli aloqada bo’ladigan (bir-
biriga nisbatan) borliq faktlari haqida xabar qiladi. Vaqtinchalik aloqa ikki
tomonlama bo’lishi mumkin: faktlar haqiqatdan ham bir vaqtdalik yoki ketma-
ketlik munosabatlarida bo’lishi mumkin. Pedagog unutmasligi lozim, bolalarning
fikrlash xususiyati shundayki, ular suhbat mavzusini oson unutadilar, har bir
mayda-chuyda narsaga chalg’iyveradilar. Bola qanchalik kichik bo’lsa, u
shunchalik tezroq chalg’iydi, xozirgina o’zi aytgan narsalarni tezlik bilan unutadi
va boshqa mavzuga o’tadi.
Monolog - bir shaxsning ravon nutqi. Monologning maqsadi - biron-bir fakt
haqida xabar berishdir.
Mashg’ulot - suhbat bolalarda mantiqiy fikrlash, boshlagan mavzuni oxiriga
yetkazish qobiliyatini shakllantirishga qaratilgan.
Bolalar biladigan narsalar haqida qo’shimcha ma’lumotlarni xabar qilish
suhbat asosiy qismining zarur elementi hisoblanadi. Bu bolalar bilimlarini
kengaytiradi va chuqurlashtiradi. Tarbiyachining qisqa va aniq axboroti suhbatni
aniq maqsadni ko’zlagan holda yo’lga qo’yish imkonini beradi. Suhbat topishmoq,
she’rlar va tarbiyachining tegishli suratga oid sharxlari bilan tugallanishi mumkin,
ammo u ko’pincha pedagogning ushbu suhbatdan kelib chiqqan holda bolalarning
axloq borasida o’rganishi lozim bo’lgan jihatlar haqidagi mantiqiy xulosasi bilan
yakunlanadi. Ayni paytda pedogog o’z xulosasida o’zi suhbat mobaynida bolalarga
o’rgatishi lozim bo’lgan so’zlar, so’z shakllari va sintaktik tuzilmalarni qo’llashi
lozim.
Suhbatni shunday uyushtirish lozimki, toki unda barcha bolalar ishtirok
etsinlar. Agarda bola faqat tarbiyachining boshqa bolalar bilan suhbatini tinglab
o’tirsa va o’zi ushbu fikr bildirishlarda ishtirok etmasa, bu bola “suhbatlashishni”
mashq qilmaydi va uning suhbatdagi ishtiroki faqat nomigagina bo’ladi, xolos.
Suhbatni cheklangan sondagi bolalar (6-8 nafar bola) bilan o’tkazish
maqsadga muvofiqdir. Agarda guruhda 25-30 ta bola bo’lsa, bu holda
mashg’ulotni bolalarni uchta-to’rtta kichik guruhga bo’lgan holda o’tkazish zarur.
31

Belgilangan vaqtdan oshib ketmaslik uchun har bir kichik guruh bilan suhbat
davomiyligini qisqartirish mumkin. Biroq har bir bolaning nafaqat tinglab
o’tirishini, balki so’zlashishni mashq qilishiga ham erishishi lozim. Pedagog
yordam uchun ota-onalarni jalb qilishi va ularga tayyorgarlik suhbatini qanday olib
borish lozimligi haqida batafsil ko’rsatmalar berish zarur. Ota-onalarning barchasi
og’zaki nutqni yaxshi bilishlari bois ushbu vazifani bajara oladilar. Bu
mashg’ulotlar ham bolaning monologik dunyoqarashini oshishiga olib keladi.
Bir vaqtning o’zida mavjud bo’ladigan faktlar haqidagi xabarlar tavsif deb
ataladi. Faktlar ketma-ket keladigan xabar bayon qilish deyiladi. Sabab-oqibatli
munosabatlarda bo’lgan faktlar haqidagi xabarlar esa mulohaza deb yuritiladi.
Bolalar monologik nutqni tushunib yetishlari va o’z xabarlarini uzatish
maqsadida uni o’zlashtirib olishlari uchun ular tegishli sintaktik tuzilmani
o’zlashtirib olishlari lozim. Hamonki, bola oddiy keng tarqalgan gaplarni tuzishni
o’rganib ololmas ekan, uning nutqi ravon bo’lishi mumkin. Oqibatda - monologik
nutqning turli toifalarini o’qitish - bu eng avvalo grammatika - sintaksisga
o’qitishdir.
Bolalarga monologik nutqni o’qitish qiyin, chunki bolalar kundalik hayotda
va kattalar nutqida ham monologik nutqni kamdan-kam xollarda eshitadilar:
bolalar bilan so’zlashganda kattalar ko’pincha dialog shaklidan foydalanadilar.
Monologik nutqning dastlabki ko’nikmalarini maktabgacha bo’lgan davrda
rivojlantirish lozim, chunki maktabda monologni o’qitishni boshlash uchun kech
bo’ladi.
Maktabgacha ta’lim muassasasining pedagogi bolalarga monolog-tavsif,
bayon qilish, muloxoza yuritishni o’rgatish uchun maqbul didaktik material
topishga harakat qilishi zarur.
32

Xulosa
Maktabgacha ta'limning asosiy vazifasi bolalarni maktabda ta'lim olishga
tayyorlashdan iborat ekanligi ya'ni bolalar maktabgacha ta'limda aniq
bilimlarnigina emas, fikrlash ko’nikmasini egallashi, tengdoshlari va kattalarning
nutqlarini tushunishlari, ular bilan erkin fikr almashish, hamkorlik asosida faoliyat
ko’rsatishi talab etilishini mana shu kus ishini taxlash mobaynida anglab
yetdim .Bolalarning monologik obrazli va mantiqiy fikrlashi, tasavvurlarini nutq
orqali to’g’ri ifodalashi o’zini nazorat qilishi, boshqarishi, kuzatish, eshitish, eslab
qolish, umumlashtirish, solishtirish kabi aqliy tayyorgarlikka ega bo’lishi zarur
ekan. Bu vazifani bajarishda, albatta, monologik nutq o’stirish ahamiyati kattadir.
Chunki monologik nutq kishilarning o’zaro ma’naviy yuksak darajasi bo’lib, u
barcha kishilar uchun baravar, teng xizmat qiladi.
Monologik nutq tevarak-atrofdagi voqea-hodisalar haqidagi fikr
muloqazalarni boshqalarga o’zgacha va qiziqarli yetkazishdir. Shuning monologik
nutq inson hayotida muhim ahamiyat kasb etadi. Maktabgacha ta'limda monologik
nutq o’stirish usullarini bilish, har bir yosh guruhda bolalar nutqini o’stirish
vazifalarini to’g’ri hal etish imkonini beradi, bolalarni maktabga tayyorlash
vazifasining bajarilishini ta'minlaydi.
33

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI
1. Edited by N.F. McGinn and E.H.Epstein Comparative Perspectives on the
Role of Education in Democratization Frankfurt am Main; Berlin; Nev York;
Lang, 1999
2. R.M.Qodirova. O’zbekiston bolalar bog'chalari va maktablarida bolalarga 5-6
yoshdan boshlab rus tilida dialogik nutqni o’rgatish. T., “O’qituvchi”1993.
3. F.R.Qodirova. Maktabgacha yoshdagi rusiyzabon bolalarni o'zbekcha
so'zlashishga o'rgatish. T., “O'qituvchi” 1993
4. R.M.Qodirova. Maktabgacha yoshdagi bolalarda dialogik nutqni
rivojlantirishning ruhiy omillari. Qoz.,Sariog’och, 1998.
5. F.R.Qodirova. R.M Qodirova. Maktabgacha yoshdagi bolalarga ikkinchi tilni
o'rgatish metodikasi. T., “Sano-standart”, 2004.
6. F.R.Qodirova. R.M Qodirova. “Bolalar nutqini rivojlantirish nazariyasi va
metodikasi”. T., “Istiqlol”, 2006.
7. Babayeva D.R. “Nutq o'stirish metodikasi” T.: TDPU 2016-yil. O'quv
qo'llanma.
34

Sotib olish