• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 40000UZS
Размер 76.1KB
Покупки 0
Дата загрузки 02 Май 2025
Расширение docx
Категория Педагогика

Продавец

Telzor Uchun

Дата регистрации 21 Апрель 2025

13 Продаж

Bolalarning qobiliyati va iste’dodlarini ro’yobga chiqarishda maktabning ro‘li

hozirgi zamon psixologlarining ilmiy yondashishlari bilan, shuningdek, turli yoshdagi insonlarda o‘qish jarayonida shaxs fazilatlarini shakllantirish qonuniyatlari va kasbiy malakalarni egallash xususiyatlari bilan tanishtirishdir. Hozirgi zamon tarbiyachisi ijtimoiy-kasbiy vazifalarini bajarish uchun yuksak ma’naviy xislatlarga ega bo‘lishi, umumiy va kasb madaniyati, ziyoliligi, axloqiy pokligi, faolligi, shaxsiy hissiyotlarga berilmasligi, ijodiy tasavvur egasi, psixik jihatdan sog‘lom, davlatimiz fuqarosi sifatida mas’uliyatni his eta bilishi lozim. Tarbiyachilik kasbiga xos psixik holatlar va xarakter maktabgacha yoshdagi bolalar psixikasining o‘ziga xos xususiyatlarini tarbiyalashning psixik asoslari va qonuniyatlari haqida bilim, ko‘nikma va malakalar berishdan va ularni kasbiy faoliyatga tatbiq etishdan iborat. Pedagogika yo‘nalishidagi kasb-hunar kollejlarida psixologiya fanining asosiy vazifasi o‘quvchilarni barcha psixik jarayonlar va hodisalarning mohiyatini hamda maktabgacha yoshda shaxsning shakllanishi bilan bog‘liq holda shu jarayon va hodisalarning rivojlanishini ilmiy jihatdan to‘g‘ri tushuntirib berishga o‘rgatishdir. O‘quvchilar psixologiyani o‘rganish natijasida bolalarning psixik xususiyatlarini tushuntirib bera oladigan tarbiyachi bo‘libgina qolmay, balki shaxsning voyaga yetishida mas’ul o‘rin egallaydilar. O‘quv qo‘llanma umumiy psixologiya va bolalar psixologiyasi asoslaridan iborat bo‘lib, 10 bobdan iborat. Har bir bob o‘zining mazmuniga asosan yoritilgan bo‘lib mavzu oxirida mustahkamlash uchun nazorat savollari berilgan. Psixologiyani o‘rganish jarayonida o‘quvchilar o‘z-o‘zini tarbiyalash, kasbiy xislatlar: diqqatlilik, kuzatuvchanlik, esda qoldira olish, oqilona ishlash xislatlarini o‘stirish bilan shug‘ullanishi, o‘z xayoli, ijodiy mustaqil fikrlashi, o‘z hislarini boshqara olishi, qobiliyatini o‘stirish zarurligi masalasi qo‘yiladi va rivojlantiriladi. Barcha fanlar kabi psixologiya fanining ham o‘ziga xos predmeti bor. Masalan, fizika fani harakatdagi materiyaning fizik xossalarini, kimyo fani kimyoviy xossalarni, biologiya biologik xossalarni o‘rganadi. Psixologiya o‘rganadigan hodisalarning o‘ziga xos xususiyatlarini aniqlash murakkabroqdir. Bu hodisalarni tushunish psixologiya fanini o‘rganishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ygan odamning 8 qanchalik rag‘batlantirilishiga bog‘liq. [13.22-bet] Psixologik nuqtai nazardan, maktabgacha yoshdagi bolalik ijodiy qobiliyatlarni rivojlantirish uchun qulay davr hisoblanadi, chunki bu yoshda bolalar o‘ta izlanuvchan, ularda atrofdagi dunyoni o‘rganishga intilish kata bo‘ladi. Bolalar ijodiy qobiliyatini rivojlantirish uchun asos - bu birinchi navbatda erkinlikdir. Ota-onalar bolani majburlamasliklari kerak. Bu borada muvaffaqiyatga erishish uchun sabr-toqat va muayyan taktika talab etiladi - ota-ona bolaning fikrini tinglashi, har qanday ijodiy faoliyatga bo‘lgan qiziqishini rag‘batlantirishi kerak. Ota-onalar va o‘qituvchilar qiziquvchanlikni rag‘batlantirish, ularga bilim berish, turli tadbirlarga jalb qilish orqali bolalar tajribasini kengaytirishga hissa qo‘shadilar. Tajriba va bilimlarni to‘plash kelajakdagi ijodiy faoliyat uchun zaruriy shartdir. Bundan tashqari, maktabgacha yoshdagi bolalarning fikrlashlari katta yoshdagi bolalarnikiga qaraganda ancha erkindir. Bolalar ijodkorlikni namoyon qilishi uchun ularga ushbu xususiyatlarning barchasi birlashtirilishi kerak. Bizga ma’lumki maktabgacha ta’lim tashkilotlarida bolalar ijodkorligini rivojlantirish bo‘yicha turli mashg‘ulotlar tashkil qilinib bolalar ijodiy fikrlashga yo‘naltiriladi. Ushbu berilgan bilimlar asosida katta maktabgacha yoshdagi bolalar quyidagi ko‘nikmalarga ega bo‘lishlari lozim. Bolaning ijodkorligini nafaqat maxsus darslarda rivojlantirish mumkin. Balki bolalarning tasavvurini rivojlantirish uchun maktabgacha yoshdagi bolalarning asosiy faoliyati bo‘lgan o‘yin ham katta ahamiyatga ega. O‘yin orqali ijodiy qobiliyatlarni rivojlantirish eng yaxshisidir. Aynan o‘yinda bola ijodiy faoliyatning birinchi qadamlarini qo‘yadi. Kattalar nafaqat bolalar o‘yinini tomosha qilishlari, balki uning rivojlanishini boshqarishlari, boyitishlari, o‘yinga ijodiy elementlarni kiritishlari kerak. Bundan tashqari, ijodiy qobiliyatlarni rivojlantirish uchun bolalar bilan bo‘sh vaqtlarida o‘ynash mumkin bo‘lgan maxsus o‘yinlar mavjud. B.N. Bola fantaziyasini uning ijodiy fikrlashini rivojlantirishning yana bir yorqin manbai ertakdir. Bolalarning tasavvurini rivojlantirish uchun pedagoglar foydalanishi mumkin bo‘lgan ko‘plab ertak usullari mavjud. Ular orasida: ertakni «buzib ko‘rsatish», teskari yo‘nalishda ertak o‘ylab topish, 6 Tashqi olam, tevarak-atrofdagi narsa va hodisalar odamga ta’sir ko‘rsatadi. Ob’yektiv voqelikdagi narsa va hodisalar odamning sezgi a’zolariga, nerv sistemasiga ta’sir etar ekan, ular miyada aks ettiriladi. Psixik jarayonlar – sezgi, idrok, xotira, tafakkur, xayol – mana shular aks ettirish shakllaridir. Odamning ob’yektiv voqelikdagi narsa va hodisalarni aks ettirishi shu voqelikni bilishi demakdir. Tashqi muhitning miyaga ta’siri orqali narsalarning shakli, rangi, hajmi kabilarni bilib oladi. Voqelikni aks ettirish jarayoni natijasida odamning sezgilari, uning intilishlari, ish-harakatlari, odam shaxsining sifatlari, ehtiyoji, qiziqish va havaslari, qobiliyatlari va xarakteri vujudga keladi, uning turmush tajribasi hosil bo‘ladi. [13.11-b] Demak, barcha psixik jarayonlar, barcha aks ettirish jarayonlari odam bilan tashqi olamning bir-biriga aktiv ta’siri tufayli yuzaga keladi. Odam psixikasini ijtimoiy hayot sharoitlari belgilaydi. Odam amaliy faoliyatda, ya’ni o‘yin, ta’lim, mehnat jarayonida aks ettirishning to‘g‘ri yoki noto‘g‘riligini tekshirib boradi va shu yo‘sinda ob’yektiv haqiqatni bilishga erishadi. Odamning aks ettiruvchanlik faoliyati ob’yektiv va sub’yektiv birlikdan iboratdir. Birinchidan, aks ettirish o‘z mazmuni jihatidan ob’yektiv, chunki bu tashqi olam to‘g‘risida odamga to‘g‘ri tasavvur va bilimlar beradi. Ikkinchidan, aks ettirish nerv-fiziologik jarayondan iborat bo‘lib, odam faoliyatining xilma-xil ko‘rinishida ifodalanadi. Aks ettirishning sub’yektiv tomoni shundan iboratki, konkret odam o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lgan shaxsni aks ettiradi. Shaxsning aks ettirishi uning oldiga qo‘ygan maqsadi va vazifasiga bog‘liq bo‘ladi. Ikkinchidan odam atrofdagi voqelikni bilib borar ekan narsa va hodisalarga nisbatan ma’lum munosabatini ifodalaydi. Shuning uchun ham ob’yektiv olamdagi narsalarni miyamizda aks etishi ob’yektiv olamning sub’yektiv obrazi bo‘lib qoladi. Sport musobaqalari sportchilarning malakalarini oshirishda katta ahamiyatga ega. Ular jismoniy, texnik, taktik, ruhiy, funksional tayyorgarliklarni aniqlashga va takomillashtirishga yordam beradi hamda qilinayotgan mehnatni natijasini ko‘rsatadi. To‘g‘ri va yaxshi tashkil qilingan musobaqalar katta tarbiyaviy ahamiyatga ega, chunki musobaqalar faqat jismoniy sifatlargagina 11 choynak, stol emas, balki sakkizoyoq va hokazo. Tabiiyki, kichkintoy stol va choynak qanday ko‘rinishini va ular rasmda qanday ko‘rsatilganligini juda yaxshi tasavvur qildi, u shunchaki orzu qilmoqchi edi. Shuni unutmangki, bu yoshdagi chaqaloq narsalarning umumiy qabul qilingan tushunchasini idrok qilishni xohlamaydi, aksincha, tasavvurga erkinlik berishni xohlaydi Yanush Korchak intilish, tabiiy qiziqish va sinab ko‘rish istagi mavjud. Ammo ba’zida kattalar, maktab va atrof-muhit uni kurtakda o‘ldiradi. Keraksiz tanqidlardan saqlaning va bolaga ijodiy erkinlik bering: qizil fil chizadi - ajoyib, rang berish maydonlaridan tashqariga chiqadi - yaxshi, tushunarsiz narsalarni haykaltaroshlik qilsin - sog‘liq uchun, qonunga ko‘ra emas - bundan ham yaxshiroq. - Jadvalingizga ijodkorlikni qo‘shisg kerak. Ijodkorlikni rivojlantirishga odat sifatida yondashing - buning uchun aniq va muntazam vaqt ajrating. Masalan, har kuni soat 15:30 dan 16:00 gacha ijodiy soat. Agar bolaning ijodkorlik uchun o‘z burchagi bo‘lsa, bu juda yaxshi: alohida xonada yoki umumiy xonada. U erda uyda topishingiz mumkin bo‘lgan barcha kerakli materiallarni joylashtiring - plastilin, kollajlar uchun chiqindi qog‘oz, bo‘yoqlar, dizaynerlar, boncuklar. Misol keltiring - birgalikda o‘tirishni va Internetdagi darsliklarga muvofiq biror narsa qilishni taklif qiling. - Ijodkorlik mashqlarini bajaring. Mana misollar: mavjud bo‘lmagan hayvonni chizdiring va unga nom ham bering, ikkita tasodifiy so‘z asosida syujet bilan izchil hikoya tuzdiring. Muqobil o‘qitish variantlarini ko‘rib chiqishimiz lozim. An’anaviy maktabda ijodkorlikka juda kam vaqt beriladi. Hatto insho va insholar ham qat’iy shablonga muvofiq yozilishi talab qilinadi. Qabul qilingan chiziqdan chetga chiqsangiz, yomon baho va tanbeh olasiz. Muqobil maktablarda, aksincha, ijodkorlik bolaning shaxsiyatini shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi. Waldorf boshlang‘ich maktablarida siz qalam o‘rniga qalam bilan daftarlarga yozishingiz va yozuvlarni chizishingiz mumkin. Montessori maktablarida bolalar doimo nozik vosita mahoratini rivojlantiradilar: ular haykaltaroshlik, rejalashtirish, hunarmandchilik va chizish. O‘qituvchilar va talabalar o‘rtasida hamkorlik bo‘lishi kerak. Kattalar va bola ta’lim jarayonining teng huquqli ishtirok- 30 MAVZU: BOLALARNING QOBILIYATI VA ISTE’DODLARINI RO‘YOBGA CHIQARISHDA MAKTABNING RO‘LI MUNDARIJA: KIRISH…………………………………………………………………………… 3 I BOB. BOLALARNING QOBILIYATI VA ISTE’DODLARINI RO‘YOBGA CHIQARISHDA MAKTABNING RO‘LI 1.1 Bolalarning iste’dodlarini ro‘yobga chiqarishning psixologik asoslari ………… 7 1.2 Bolalarning qobiliyatlarini rivojlantirish ………………………………………9 1.3 Bolalar o‘rtasida musobaqa o‘tkazishning ahamiyati ………………………….13 I Bobning xulosasi ………………………………………………………………...16 II BOB. BOLALARDA ILMIY DUNYO QARASHINING SHAKLLANISHI 2.1 Iste’dodli bolalarda mantiqiy fikrlash tafakkurini o‘stirish …………………… 21 2.2 Bolalarda ijodkorlik va tasavvur qobiliyatlarini rivojlantirish ………………… 26 XULOSA………………………………………………………………………….30 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………...31 2 1.3 Bolalar o‘rtasida musobaqa o‘tkazishning ahamiyati Sport musobaqalari o‘ziga xos faoliyat bo‘lib raqiblarning harakatini tartibga solishda katta rol o‘ynaydi, ularning ayrim qobiliyatlarini ob’ektiv ravishda solishtirib ko‘rishga va jismoniy sifatlarni maksimal darajada namoyon bo‘lishini musobaqa davomida harakatlanishni maksimal darajada ta’minlashga imkoniyat yaratadi. Bolalar bog‘chasidagi bolaning hayotini qiziqarli o‘yin- kulgilar, qiziqarli o‘yinlarsiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Ba'zilarda zukkolik, boshqalarda - tasavvur va ijodkorlik rivojlanadi, lekin ularni umumiy vazifa birlashtiradi. Bolaning harakatga bo‘lgan ehtiyojini va hayotni hissiy idrok etishni tarbiyalash. Harakatlanayotganda, bola dunyoni va o‘zini o‘rganadi, unda harakat qilishni va maqsadli harakat qilishni o‘rganadi. Sport bayramlarini o‘tkazish, bo‘sh vaqtni o‘tkazish, ko‘ngilochar tadbirlarni tashkil qilishda bolalar faolroq, mustaqil va tashabbuskor bo‘lish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Bu tarbiyaning yana bir muhim jihatini ochadi: bolalarga vaqtinchalik va fazoviy mos yozuvlar ko‘rsatishning hojati yo‘q, chunki bolalar o‘z vazifalarini tinch va ishonchli bajaradilar. Jismoniy madaniyat – jamiyat umumiy madaniyatining tarkibiy qismi, ijtimoiy faoliyatning bo‘g‘ini sifatida salomatlikni mustahkamlash hamda inson jismoniy qobiliytalarini takomillashtirishga qaratilgan, moddiy hamda ma’naviy qadriyatlarni o‘zida mujassamlashtiradigan, insonning jamiyatda faol faoliyat olib borishi, sog‘lom turmush tarziga ega bo‘lishi, jismonan barkamol bo‘lib voyaga yetishi uchun zarur bo‘ladigan madaniyat ko‘rinishi hisoblanadi. Jismoniy tarbiya – jismoniy barkamolikka erishish maqsadida harakat ko‘nikmalari hamda ruhiy-jismoniy xususiyatlarni shakllantirishga yo‘naltirilgan pedagogik faoliyatdir. Jismoniy tarbiya bolaning jismoniy madaniyatini shakllantirishda asosiy ahamiyat kasb etishi bilan bir qatorda unga umuminsoniy hamda milliy madaniy qadriyatlarni berish vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Shuningdek, maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar orasidagi o‘zaro ijtimoiy munosabatlar, do‘stlik, mehribonlik, insonparvarlik, oqibat, saxovat kabi 14 II BOB. BOLALARDA ILMIY DUNYO QARASHINING SHAKLLANISHI Bog‘cha yoshidagi bolalar o‘zlarining faoliyatlari uchun qandaydir ahamiyatga ega bo‘lgan, ularda kuchli taassurot qoldirgan va ularni qiziqtirgan narsalarni beixtiyor eslarida olib qolaveradilar. Ular biror narsani eslarida olib qolishni o‘z oldilariga maqsad qilib qo‘ymaydilar va hali maqsad qo‘yishni uddasidan ham chiqa olmaydilar. Maktabgacha yoshdagi bolalarda asosan ixtiyorsiz esda olib qolishning hukmron bo‘lishi tasodifiy hol emas. Buning o‘z sabablari bor. Har bir tarbiyachi pedagog bolalar xotirasiga doir xususiyatlarni yaxshi bilishi kerak. Ana shunda bolalar xotirasini to‘g‘ri rivojlantirish mumkin. Bog‘cha yoshidagi bolalar xotirasining katta odamlar xotirasidan keskin farqi, avvalo ular oliy nerv faoliyatining o‘ziga xos xususiyatlari bilan bog‘liqligidadir. Bir qator rus psixologlari tomonidan o‘tkazilgan ilmiy tekshirish ishlari natijalarining ko‘rsatishicha, bog‘cha yoshidagi bolalar oliy nerv faoliyati quyidagi maxsus xususiyatlarga ega. Birinchidan, bog‘cha yoshidagi bolalarning nerv sistemasi xuddi ilk yoshdagi bolalar nerv sistemasi kabi juda plastik xarakterga egadir, ya’ni ularning nerv sistemalari haddan tashqari egiluvchan, ta’sirotga beriluvchandir. Shuning uchun ham bu yoshdagi bolalarda vaqtli bog‘lanishlar (assotsiatsiyalar) juda yengillik bilan hosil bo‘ladi. Bolalar nerv sistemasining xususiyati ularning esda olib qolish qobiliyatlariga ham ta’sir etmay qolmaydi. Shu sababli maktabgacha yoshdagi bolalar qo‘shiq, ritmli she’r, qiziqarli va chuqur ta’sir etadigan narsalarni beixtiyor hamda juda tez eslarida olib qolaveradilar. Ikkinchidan, bog‘cha yoshidagi bolalar nerv sistemasi yengil qo‘zg‘aluvchan bo‘lishi bilan birga yuzaga keladigan vaqtli bog‘lanishlar (assotsiatsiyalar) juda beqaror bo‘ladi, ya’ni mustahkam bo‘lmaydi. Ko‘pincha narsa va hodisalarning bog‘cha yoshidagi bolalar xotiralarida mustahkam saqlanib qolishi shu narsa va hodisalarning bolaga qanchalik emotsional ta’sir qilishiga bog‘liq bo‘ladi. Uchinchidan, bog‘cha yoshidagi bolalar nerv sistemasida qo‘zg‘alish jarayoniga nisbatan tormozlanish 18 (kuchlilik, chidamlilik, tezkorlik va egiluvchanlik) emas, balki ruhiy-psixologik sifatlarga ham katta ta’sir ko‘rsatadi. Musobaqa davrida sportchilarning tashkilotchilik, o‘zini tuta bilishlik, jamoa maqsadini o‘z maqsadidan yuqori qo‘ya olishlik kabi yana bir qancha sifatlari ham takomillashadi. Musobaqalarda qatnashuvchilar avvalombor, tajriba almashadilar, trenerlar esa yangi trenirovka usullarini sinovdan o‘tkazish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Shuningdek, sport musobaqalari sport turlarini targ‘ib qilishning eng yaxshi va hammabop shakllaridan hisoblanadi. Mamlakatimizda musobaqalar o‘tkazilishi tufayligina sport o‘yinlaridan basketbol, voleybol, futbol, gandbol, yengil atletika, va boshqalar ommaviylashdi. Demak, musobaqasiz sportning bo‘lishi mumkin emas. Musobaqalar qo‘yilgan vazifalargagina qarab: birinchiliklar yoki chempionatlar, kubok musobaqalari, qisqartirilgan, baravarlash-tirilgan, klassifikatsiya va saralash musobaqalari, match va o‘rtoqlik uchrashuvlar kabi turlarga bo‘linadi. Birinchiliklar yoki chempionatlar eng katta musobaqalardan bo‘lib, ularda kollektiv, tuman, shahar, respublika chempioni degan faxriy unvon beriladi. Ular yilda bir marta o‘tkaziladi. Birinchilik g‘oliblari oltin, kumush va bronza medallari bilan mukofotlanadilar. Kubok musobaqalari “yutqazgan chiqib ketish” prinsipida o‘tkaziladi. Bu musobaqalar ko‘p vaqt talab qilmaydi va ko‘p qatnashuvchilarni jalb qilish imkonini beradi. Qatnashuvchilarning tayyorgarligi har xil bo‘lganligi uchun kuchlirok jamoalarning uchrashuvlarini oxirgi bosqichlarga mo‘ljallash kerak. Qisqartirilgan musobaqalar (blitsturnirlar)da ko‘p jamoalar qatnashganlari holda bir kunda o‘tkaziladi. Buning uchun o‘yin vaqti 30 minutgacha qisqartiriladi. Bunday musobaqalar mavsumning ochilishiga yoki bayramlarga bag‘ishlab o‘tkaziladi. Baravarlashtirilgan musobaqalar tayyorgarligi har xil bo‘lgan jamoalar orasida o‘tkaziladi. Jamoalarning qiziqishini saqlab qolish uchun kuchsizrok jamoaga oldindan yoki uchrashuv tamom bo‘lgandan so‘ng qo‘shimcha ochkolar beriladi. Klassifikatsiya musobaqalari jamoalarning (o‘yinchilarning) tayyorgarligini aniqlash, sport klassifikatsiyasining razryad talablarini bajarish maqsadida o‘tkaziladi. Saralash musobaqalari tayyorgarligi eng yaxshi jamoalarni 12 2.2 Bolalarda ijodkorlik va tasavvur qobiliyatlarini rivojlantirish Ijodkorlik - bu yangi, o‘ziga xos narsalarni yaratish jarayoni. Pedagogika- ning muhim vazifalaridan biri ijodiy shaxsni shakllantirishdir. Zamonaviy jamiyat ijodiy faoliyatga qodir bo‘lgan nostandart diversifikatsiyalangan shaxslarga muhtoj. Ijodiy qobiliyatlarga quyidagilar kiradi: tasavvur, fantaziya, sezgi, xayoliy fikrlash, qiziquvchanlik, tashabbuskorlik va nazariy bilimlarni amaliyotda qo‘llash qobiliyati. Ijodiy qobiliyatlar muhim, shuning uchun ularni erta bolalikdan shakllantirish lozim. Ko‘pincha ota-onalar bolaning aql-zakovati, mantiqiyligi va xotirasini rivojlantirishga ustunlik berishadi, lekin ijodkorlik haqida unutishadi. Bu katta xato. Ijodiy va mantiqiy fikrlash bir-biriga qarama-qarshi emas, balki bir- birini to‘ldiradi. Bunday bilimlar bolaga murakkab ta’sir ko‘rsatadi. Ular kuzatish, tasavvur, fikrlash, xotira, hissiy intellektni rivojlantirishga hissa qo‘shadilar. Agar siz ijodkorlikni qo‘llasangiz, maktabda o‘qish jarayoni ancha samarali bo‘ladi. Shuning uchun ijodiy rivojlanish intellektual va jismoniydan kam emas. Ko‘pincha, ko‘plab ota-onalar farzandini ijodiy shaxs sifatida ko‘rishni orzu qiladilar, lekin shu bilan birga ular o‘zlari ham hech narsani o‘zgartirishga intilmaydilar. Va agar otaonalar ma’lum ijodiy qobiliyatlarga ega bo‘lsa, unda bu juda zo‘r - siz ajoyib oilaviy ijodiy tandemni olishingiz mumkin. Xo‘sh, agar taqdirning irodasiga ko‘ra, ijodkorlik sizning kuchingizdan uzoqda bo‘lsa, unda bu muhim emas va bu holatda xafa bo‘lmaslik kerak. Siz hali ham sevimli bolangizga yordam berishingiz mumkin. Asosiysi, bu masala bo‘yicha katta istak va tegishli bilimga ega bo‘lish.Kichkina ixtirochining mutlaqo beg‘ubor fantaziyalarini ibtidoiy narsa sifatida qabul qilmang, bolaning har qanday fantaziyasi ijodkorlikning yashirin donasi ekanligini unutmang. Shuningdek, bolalar ertaklariga kulmaslik kerak. Chunki ijodkor bola oddiy narsalarni boshqa tomondan ko‘ra oladi. Xafa bo‘lmang va agar u rasmda aytaylik, baliq ko‘rinib turganini aytsa, uni qoralashga va jazolashga urinmaslik lozim: choynak, stol emas, balki sakkizoyoq va hokazo. Tabiiyki, kichkintoy stol va choynak qanday ko‘rinishini va ular rasmda qanday ko‘rsatilganligini juda yaxshi tasavvur qildi, u 28 etadi.Qo‘l barmoqchalari motorikasining rivojlanishi quyidagi holatlarni yuzaga keltiradi: Tasavvur etish, tafakkurning rivojlanishidir. Maktabgacha yoshdagi bolalar mashg‘ulotlaridagi asosiy vazifalardan biri – bola miyasida buyum va hodisalar haqidagi axborotni tasavvur ettirish. Masalan, rasm chizish, turli o‘yinlar, kubiklardan biron-bir narsa yasash orqali bola ana shu axborotni tafakkurida rivojlantiradi. Ushbu tafakkur turi boshqa tafakkur turlariga asos bo‘lib, so‘z boyligi, mantiqiy tafakkurning shakllanishi, kelajakdagi maktab darslarini a’lo darajada o‘zlashtirishda ko‘maklashadi. Bolalar o‘z tabiatlariga ko‘ra haddan tashqari qiziquvchan bo‘ladi. Ular hamma narsani bilishi juda zarur: ta’mini tatib ko‘rishi, ushlab ko‘rishi, tushunarsiz va yangi bo‘lgan narsalarga o‘z tushuntirishlarini o‘ylab topishi, tajriba o‘tkazib ko‘rishi va o‘z farazlarini tekshirishi. Har bir ota-ona o‘z farzandiga uni o‘rab turgan olamni tanishiga yordam berishi zarur.Bola 3 yoshigacha asosan predmet va harakatlarning nomlarini o‘zlashtiradi. Nomlar asosan uning vazifasini anglatib, bu predmet yoki harakatning tashqi ko‘rinishi o‘zgarsa ham uning nomi o‘zgarmaydi. Shuning uchun ham bola predmetlarning nomlari ishlatilishini vazifalariga bog‘lagan holda tez o‘zlashtiradi. Maktabgacha tarbiya yoshida bolaning analizatorli idrok etish jarayoni ham yanada takomillasha boradi. Bola hayotining 3-yoshida beixtiyor idrok maktabgacha tarbiya yoshidagi katta bolada ma’lum bir maqsadga qaratilgan, tanlangan idrokka aylanadi, kuzatuvchanlik tarkib topadi. Idrok etishda so‘zning roli osha boradi, endi bola narsalarning belgilab qo‘ygan sifatlari va xususiyatlarini aytib ko‘rsatadi. Idrok jarayoni bolaning tafakkurini o‘stiradi hamda o‘z faoliyati davomida va tafakkur jarayonida tobora takomillashadi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bola tasavvurlari doirasi kengayishi va bilimning oshishi uning aqliy faoliyatining xarakterini o‘zgartiradi. [5.213-b] Nutqning o‘sish faoliyatining kengayishi yangi tafakkur shakllari uchun sharoit yaratadi. 5–6 yashar bola tasvirlaydi, keyin esa muhokama qiladi, umumlashtiradi. Shu yoshdagi bolaning tafakkuri aniq obrazli emotsional va yaqqol tafakkur hisoblanadi. Muhokama bevosita narsa, buyum bilan bog‘langan. 23 I BOB. BOLALARNING QOBILIYATI VA ISTE’DODLARINI RO‘YOBGA CHIQARISHDA MAKTABNING RO‘LI. 1.1 Bolalarning iste’dodlarini ro‘yobga chiqarishning psixologik asoslari. Mustaqillik yillarida respublikamizda ta’lim tarbiya sohasida amalga oshirilgan islohatlar va bu borada yaratilayotgan imkoniyatlar nihoyatda kengayib bugungi kunda davlatimiz siyosatining muhim ustuvor yo‘nalishlaridan biriga aylanib bormoqda. Jumladan, uzluksiz ta’limning dastlabki bo‘g‘ini hisoblangan maktabgacha ta’lim sohasining ayni paytdagi rivojlanishi buning yorqin isbotidir. Maktabgacha ta’limning bosh maqsadi bolalarni maktabdagi o‘qishga tayyorlash, ularni sog‘lom har tomonlama rivojlangan mustaqil shaxs bo‘lib shakllantirish, milliy va umumbashariy qadriyatlar ruhida tarbiyalangan barkamol shaxsni voyaga yetkazishdan iboratdir. Shu boisdan ham maktabgacha ta’lim bola hayotining muhim davrlaridan biri hisoblanadi. Ayni davrdagi maktabgacha ta’lim muassasalari avvalgisidan butkul farq qiladi. Agar bolalar uchun ota-onalar ko‘proq ijodiy xususiyatlarga ega bo‘lgan "ideal qahramon" bo‘lsa, ayniqsa samarali bo‘ladi. Aslini olganda “Ijodkorlik” - bu har xil turdagi ijodiy faoliyatning muvaffaqiyatini belgilaydigan shaxsning individual fazilatlari. Maktabgacha yoshdagi bolalarning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish bo‘yicha mashg‘ulotlar bolaning shaxsini shakllantirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu sohada olimlar va psixologlar tomonidan olib borilgan barcha tadqiqotlar, ijod qobiliyatiga ega bo‘lgan bolalarning yanada barqaror ruhga ega ekanligi, ular bilan muloqot qilish va do‘stona munosabatda bo‘lishlarini isbotlaydi. Kichik yoshda, kompleks rivojlanishga, ya'ni maktabgacha yoshdagi bolalarning adabiy, badiiy va musiqiy qobiliyatlarini rivojlantirishga alohida e’tibor berish tavsiya etiladi. Ijodkorlik ko‘plab fazilatlarning birlashuvidir. Qobiliyatlarni shakllantirish haqida gapirganda, bolalarning ijodiy qobiliyatlarini qaysi yoshda rivojlantirish kerakligi masalasiga to‘xtalib o‘tish kerak. Bu kamolot, ya'ni miya hujayralari sonining o‘sishi va ular orasidagi anatomik bog‘lanishlar mavjud tuzilmalar ishining xilma- xilligi va intensivligiga ham, yangilarining shakllanishiga atrof-muhit tomonidan 5 22.Jalilova S.X. va boshqalar. Shaxsning psixik taraqqiyoti diagnostikasi. – 23.javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak.– T.: 24.Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy 25.Mirziyoyevning Sh.M. “2017-2021-yillarda maktabgacha ta’lim tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori. T.:-2016y. 29dekabr. 26.O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi. 4 tom. Toshkent.: “O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi” davlat ilmiy nashriyoti. 2002-yil. 704 27.Qiyomiddin Nazirov (tuzuvchi). Falsafa qomusiy lug‘at. –T: “Sharq” nashriyoti. 2004-yil, 496 bet. 28.Qosimova K., Matchanov S., G‘ulomova X., Yo‘ldosheva Sh., Sariyev Sh Ona tili o‘qitish metodikasi. –T: “Nosir” 2009 yil. 352 bet. 29.Rasulova M., Abdullayeva D., . Oxunjonova S. Bolalarning maktabga psixologik tayyorligi. – Toshkent. – 2003 30.Rosenfeld G. Theoriye and praxis der lernmotivation.- Berlin, 1973. 31.S., Ochildiev A., Ro‘ziev R (rahbar), Sharipov A., Shermuhamedov S., Haitov 32.Sh., Hoshimova I. Falsafa: ensiklopedik lug‘at. T.: “O‘zbekiston milliy 33.ensiklopediyasi” Davlat ilmiy nashriyoti, 2010-yil, 344 b. sambo. - M., 1983. 34.Shatskiy S.T. Izb. Pedagogika. Soch. –M.: 1962 g. 35.Shukina G.I. Problema poznavatelnogo interesa v pedagogika. –M.: 1971 g. 36.Sportivnaya borba. Uchebnik dlya IFK Pod.red. A.P.Kupsova, 1978. ta'lim maktablarining 3-sinfi uchun darslik). Qayta ishlangan 12-nashri. 37.“O‘qituvchi” nashriyot-matbaa ijodiy uyi. –T.: 2012 yil. 144 bet. 38.To‘rayeva O., Xoliqberdiyev K., Pedagogika (darslik) –T: “O‘qituvchi” nashriyot-matbaa ijodiy uyi. 2008 yil. 469 bet. 39.Tojiyev Z.G., Jumayev M.E., Djavliyeva G.R., Xoliqova Z. Boshlang‘ich sinf matematika ta’limi samaradorligini oshirishda tarixiy materiallardan foydalanish. – T: “Jahon-Print” 2007 yil. 100 bet. 34 shunchaki orzu qilmoqchi edi. Shuni unutmangki, bu yoshdagi chaqaloq narsalarning umumiy qabul qilingan tushunchasini idrok qilishni xohlamaydi, aksincha, tasavvurga erkinlik berishni xohlaydi Yanush Korchak Ijodkorlik - bu yangi, o‘ziga xos narsalarni yaratish jarayoni. Pedagogikaning muhim vazifalaridan biri ijodiy shaxsni shakllantirishdir. Zamonaviy jamiyat ijodiy faoliyatga qodir bo‘lgan nostandart diversifikatsiyalangan shaxslarga muhtoj. Ijodiy qobiliyatlarga quyidagilar kiradi: tasavvur, fantaziya, sezgi, xayoliy fikrlash, qiziquvchanlik, tashabbuskorlik va nazariy bilimlarni amaliyotda qo‘llash qobiliyati. Ijodiy qobiliyatlar muhim, shuning uchun ularni erta bolalikdan shakllantirish lozim. Ko‘pincha ota-onalar bolaning aql-zakovati, mantiqiyligi va xotirasini rivojlantirishga ustunlik berishadi, lekin ijodkorlik haqida unutishadi. Bu katta xato. Ijodiy va mantiqiy fikrlash bir-biriga qarama-qarshi emas, balki bir- birini to‘ldiradi. Bunday bilimlar bolaga murakkab ta’sir ko‘rsatadi. Ular kuzatish, tasavvur, fikrlash, xotira, hissiy intellektni rivojlantirishga hissa qo‘shadilar. Agar siz ijodkorlikni qo‘llasangiz, maktabda o‘qish jarayoni ancha samarali bo‘ladi. Shuning uchun ijodiy rivojlanish intellektual va jismoniydan kam emas. Ko‘pincha, ko‘plab ota-onalar farzandini ijodiy shaxs sifatida ko‘rishni orzu qiladilar, lekin shu bilan birga ular o‘zlari ham hech narsani o‘zgartirishga intilmaydilar. Va agar ota-onalar ma’lum ijodiy qobiliyatlarga ega bo‘lsa, unda bu juda zo‘r - siz ajoyib oilaviy ijodiy tandemni olishingiz mumkin. Xo‘sh, agar taqdirning irodasiga ko‘ra, ijodkorlik sizning kuchingizdan uzoqda bo‘lsa, unda bu muhim emas va bu holatda xafa bo‘lmaslik kerak. Siz hali ham sevimli bolangizga yordam berishingiz mumkin. Asosiysi, bu masala bo‘yicha katta istak va tegishli bilimga ega bo‘lish.Kichkina ixtirochining mutlaqo beg‘ubor fantaziyalarini ibtidoiy narsa sifatida qabul qilmang, bolaning har qanday fantaziyasi ijodkorlikning yashirin donasi ekanligini unutmang. [24.61-b] Shuningdek, bolalar ertaklariga kulmaslik kerak. Chunki ijodkor bola oddiy narsalarni boshqa tomondan ko‘ra oladi. Xafa bo‘lmang va agar u rasmda aytaylik, baliq ko‘rinib turganini aytsa, uni qoralashga va jazolashga urinmaslik lozim: 29 Bola umumlashtirilgan tushunchalarni o‘zlashtiradi, fikr yuritish operatsiyalari faqat idrok etishgagina emas, balki xayolga ham asoslanadi. Dastlabki (garchi mukammal bo‘lmasa ham) hukmlardan xulosa chiqarish va yakun yasash paydo bo‘ladi. Bu yoshdagi bolaning xotirasi yangi faoliyatlar va uning oldiga qo‘yilgan yangi talablar asosida takomillasha boradi. Bog‘cha yoshidagi bolalar o‘zlarining faoliyatlari uchun qandaydir ahamiyatga ega bo‘lgan, ularda kuchli taassurotlar qoldirgan va ularni qiziqtirgan narsalarni beixtiyor esida saqlab qoladi. Ushbu yoshdagi bolalar tafakkuri va uning o‘sishi o‘ziga xos xususiyatga ega. Maktabgacha yoshda bolaning tafakkuri juda tez rivojlana boshlaydi. Buning sababi, birinchidan, ularda turmush tajribasining nisbatan ko‘payishi, ikkinchidan, nutqining yaxshi o‘sgan bo‘lishi, uchinchidan, esa bog‘cha yoshidagi bolalarning juda ko‘p erkin, mustaqil harakatlar qilish imkoniyatiga ega bo‘lishlaridir. Maktabgacha yoshdagi bolalarda har sohaga doir savollarning tug‘ilishi ular tafakkurining faollashayotganidan darak beradi. Bola o‘z savoliga javob topa olmasa yoki kattalar uning savoliga ahamiyat bermasa, undagi qiziquvchanlik susaya boshlaydi. Bolaga ta’limni erta, kech ham emas, balki o‘z vaqtida berish lozim. Bolaning yoshiga muvofiq ravishda shunday ta’lim berish kerakki, bunda uning barcha hissiyot a’zolari jalb etilgan bo‘lsin. Ya’ni, bola rivojlanish jarayonida mustaqil ravishda o‘zi teginish, ko‘rish, eshitish, hidlash va mazasini bilish imkoniyatiga ega bo‘lishini ta’minlash zarur.Bolaga kichikligidan axloqni o‘rgatish miya rivojlanishida katta ahamiyatga ega. Kattalarni hurmat qilish, salom berish, yo‘l harakati qoidalariga amal qilish va boshqa shu kabilarni o‘rganib borgan bola hayoti davomida qiynalmaydi va kam xato qiladi. [22.11-84-b] Natijada bolada har xil kasalliklar yuzaga kelishi mumkin. Bola bilimni o‘z xohishi bilan o‘zlashtirishi kerak. Agar istamayotgan bo‘lsa, demak, ota-ona uni qiziqtirish yo‘llarini topa olmayapti. Shuning uchun ota-onalar bolaning rivojlanishi uchun aynan uning kichikligidan sharoit yaratib, atrof-muhitni yanada 24 qiziqarli qilib ko‘rsatishlari kerak. Bola chizish, o‘qish, yasash, o‘ynash, qurish, yozish va boshqa faoliyatlarning barchasi farzand uchun qiziqarli bo‘lishi ota- onaga bog‘liq. Bola kichikligidan qanchalik qiziquvchan, savollari ko‘p bo‘lsa, shunchalik rivojlanib o‘sadi. Bolaning rivojlanishida maktabgacha bo‘lgan davri juda muhim o‘rin tutadi. Bu davrda bolaning jismoniy, axloqiy, psixologik salomatligi shakllanadi va aqliy rivojlanish qobiliyatlari takomillashadi. Bolani kelajakda omadli, aqlli hamda iste’dodli bo‘lishini istagan ota-ona uning rivojlanishiga aynan shu davrdan boshlab ahamiyat bermog‘i lozim. Bolaning ijodiy va mantiqiy tafakkurini rivojlantirishda quyidagi yo‘llarni amalga oshirish mumkin: Kitob o‘qish. Bola bilan birga kitob rasmlarini tahlil qilib o‘qish, undagi ertakning mazmunini bolaga o‘yin tarzida qayta so‘zlatish, o‘yinchoqlariga kitob mazmunini ayttirish juda foydali va qiziqarli mashg‘ulot sanaladi. Ertak eshitish jarayonida bola ertak qahramonlarini kimgadir o‘xshatishga harakat qiladi, u o‘zi ertak yoki hikoyalarni mustaqil to‘qiy olishi ham mumkin. Bolalar odatda chizishni juda yaxshi ko‘rishadi. Lekin uddalay olishmasa, xafa bo‘lib chizmay qo‘yishi ham mumkin. Bolaga qalamning o‘rniga qo‘llarida chizishni (faqat maxsus bo‘yoqlar bilan) taklif qilib ko‘ring. Bo‘yoqqa qo‘llarini botirib, istagan narsani chizayotgan bola juda zavqlanadi (hamma yoq bo‘yoq bo‘lib ketishini inobatga oling). Yoki chala chizish mashg‘ulotini qo‘llang. Bunda siz bolaga biron-bir narsani oxiriga yetkazmasdan chizib berasiz. Bola esa o‘zi uni tugatib qo‘yishi kerak. Masalan, siz aylana chizib, boladan uni tugatib qo‘yishini so‘rang. Shunda bola aylanadan nima chizish mumkinligi haqida fikr yuritadi. Bola rasm solar ekan, rasmni so‘zlar bilan to‘ldirib, faollik bilan harakat qiladi, u o‘z tasavvurlari asosida keyinchalik katta yoshdagi odamlarning so‘ziga binoan rasmlar yaratishi mumkin, unda ayrim narsalarning obrazlari vujudga keladi. Rasm solish bilan loy va plastilinlardan shakllar yasaydi. Natijada, bola analizatorlarini rivojlantirishda moslashgan va differensiyallashgan harakatning tarkib topishidan tashqari, uning narsa shakli, hajmi, bir o‘lchovda bo‘lishi va 25 chilaridir.Yuqoridagi barcha olimlarimiz bolalarni ijodiy qobilyatlarini rivojlantirishda o‘zlarini jida katta hissalarini qo‘shganlar. Ilhom izlashda – bola dizayner bilan chizish yoki o‘ynash uchun o‘tirdi. Barcha ijodiy faoliyatlar orasida bolaning ko‘z o‘ngida uchqun paydo bo‘ladigan narsani paydo qilishdir. Ijodiy burchak hosil qilish – bunda manba tayyor va biz bola uchun kerak bo‘ladigan sharoitlar yaratamiz. Bola tashqi dunyodan chalg‘itib, chalkashlik yoki shikastlangan narsalar uchun jazolanishdan qo‘rqmasdan sevimli mashg‘uloti bilan band bo‘lsin. Har kun hayol qilish – bunda bola har kuni tevarak- atrofdagi ko‘zga ko‘rinmas va kattalar anglamas darajadagi narsalardan hayolan ijodkorlik bilan o‘z tasavvuri mahsulinj yaratadi. Atrofdagi dunyoni kuzatish – bunda bola ota-onasi bilan sayrga chiqish mobaynidagi turli narsalardan : osmon,bulutlar,maysa va hakozo narsalardan foydalanib, o‘z tasavvuridagi aurani hosil qilishi mumkin. Ijodkorlik- ijodiy fikrlashni o‘rganish amaliyotni talab qiladi. Ijodkorlikning afzalligi shundaki, u arzon va xatto bepul bo‘lishi mumkin. Natija- bunda bola o‘zi xohlagan va o‘z tasavvuridagi narsalarni erkin holatda hosil qiladi . Natijadan esa o‘zi mamnun bo‘ladi. Xulosa qilib aytganda Ijodkorlik insonning juda oddiy vaziyatlar uchun nostandart yechimlarni topa oladigan ko‘p qirrali fikrlash qobiliyatini anglatadi. Ko‘pincha bunday qobiliyatlar tug‘ma emas va ularning rivojlanishi uchun maxsus shart-sharoitlarni talab qiladi. [21.99-b] 31 XULOSA Qobiliyatlarni shakllantirish haqida gapirganda, bolalarning ijodiy qobiliyatlarini qaysi yoshda rivojlantirish kerakligi masalasiga to‘xtalib o‘tish kerak. Psixologlarda ijodiy qobiliyatlarni juda erta yoshdan boshlab rivojlantirish kerak degan faraz mavjud. Bu gipoteza fiziologiyada o‘z tasdig‘ini topadi. Bolaning miyasi ayniqsa tez o‘sadi va hayotining birinchi yillarida "pishadi". Bu kamolot, ya'ni miya hujayralari sonining o‘sishi va ular orasidagi anatomik bog‘lanishlar mavjud tuzilmalar ishining xilma-xilligi va intensivligiga ham, yangilarining shakllanishiga atrof-muhit tomonidan qanchalik rag‘batlantirilishiga bog‘liq. Psixologik nuqtai nazardan, maktabgacha yoshdagi bolalik ijodiy qobiliyatlarni rivojlantirish uchun qulay davr hisoblanadi, chunki bu yoshda bolalar o‘ta izlanuvchan, ularda atrofdagi dunyoni o‘rganishga intilish katta bo‘ladi. Bolalar ijodiy qobiliyatini rivojlantirish uchun asos - bu birinchi navbatda erkinlikdir. Ota-onalar bolani majburlamasliklari kerak. Bu borada muvaffaqiyatga erishish uchun sabr-toqat va muayyan taktika talab etiladi. Ota-ona bolaning fikrini tinglashi, har qanday ijodiy faoliyatga bo‘lgan qiziqishini rag‘batlantirishi kerak. Ota-onalar va o‘qituvchilar qiziquvchanlikni rag‘batlantirish, ularga bilim berish, turli tadbirlarga jalb qilish orqali bolalar tajribasini kengaytirishga hissa qo‘shadilar. Tajriba va bilimlarni to‘plash kelajakdagi ijodiy faoliyat uchun zaruriy shartdir. Bundan tashqari, maktabgacha yoshdagi bolalarning fikrlashlari katta yoshdagi bolalarnikiga qaraganda ancha erkindir. Bolalar ijodkorlikni namoyon qilishi uchun ularga ushbu xususiyatlarning barchasi birlashtirilishi kerak. Bizga ma’lumki maktabgacha ta’lim tashkilotlarida bolalar ijodkorligini rivojlantirish bo‘yicha turli mashg‘ulotlar tashkil qilinib bolalar ijodiy fikrlashga yo‘naltiriladi. 32 40.Tokareva V.A. Voprosi psixologii formirovaniya vernosti obshestvennomu dolgu u mladshix podrostkov: Dis. kand. Ped. Nauk. – Tashkent, 1968. – 236 s. 41..Toxtaxodjayeva M. X., Nishonova S., Hasanboev J., Usmonboeva M., 42.Madiyarova S., Qoldibekova A., Nishonova N., Saidahmedov N. Pedagogika ( pedagogika nazariyasi va tarixi) : darslik. –T., “O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati” nashriyoti, 2010y. 340b. 43.Turg‘unov Q., Ruscha-o‘zbekcha psixologiya terminlarining izohli lug‘ati. –T.: “O‘qituvchi” nashriyoti, 1975-yil, 195 b. 44.Umarova M., Hamraqulova X., Tojiboeva R. O‘qish kitobi (3-sinf uchun darslik). –Toshkent: “O‘qituvchi” NMIU, 2012. 224 b. 45.Usmanova E.Z. Motivatsionnaya emotsionalnaya regulyatsiya mishleniya v usloviyax intellektualnogo konflikta. – Toshkent: “O‘qituvchi”, 1993. – 104 s. 46.Fayzullayev A.A. Motivatsionnaya samoregulyatsiya lichnosti. – Tashkent: Fan, 1987. – 136 s. 47.Xekxauzen X. Motivatsiya i deatelnost: V 2 t. –M.: 1986 g. 48.Xekxauzen X. Motivatsiya i deyatelnost: V 2t. T.2; Per. S nem. /Pod red. 49.B.M.Velichkovskogo; Predisloviye L.I.Ansiferovoy, B.M.Velichkovskogo. – M.: Pedagogika, 1986. -392 s. 35 ta’limtarbiya va turmush tarziga qarab o‘zgarib, o‘sib boradi. Shuni ham qayd qilib o‘tish kerakki, ma’lumotni idrok qilishda sezgi organlari qanchalik ko‘p ishtirok etsa, ma’lumot shunchalik tez va puxta esda qoladi. Bu haqda mashhur rus pedagoglaridan K.D.Ushinskiyning quyidagi gaplari juda ham o‘rinlidir. «Bolaning esida biror narsaning mahkam o‘rnashib qolishini xohlovchi pedagog, bola sezgi organlarining mumkin qadar ko‘prog‘ini ko‘zi, qulog‘i, tovush organi, muskul sezgisi va hatto, agar iloji bo‘lsa, hidlash va ta’m bilish organlarini esda tutib qolish jarayonida qatnashtirishga harakat qilishi kerak». Demak bola xotirasi ustida qancha ko‘p va puxta ishlansa bolaning maktab ta’limini o‘zlashtirishi ham shunchalik oson kechadi. [7.24-b] 21 qoladigan bo‘ladilar. Bolalar juda ko‘p narsalarni asosan turli o‘yin faoliyatlari davomida eslarida olib qoladilar. Shuning uchun ularning esda olib qolishlari ko‘pincha epizodik va tasodifiy xarakterga ega bo‘ladi. Bu esa eslarida olib qolgan narsalarni ma’lum bir sistemaga solishni qiyinlashtiradi. Shu tufayli bolalarning xotiralaridagi narsalar tartibsiz, bir-biri bilan aralashib ketadi. Natijada biron narsani esga tushirishlari qiyin bo‘ladi. Bog‘cha yoshidagi bolalar xotirasiga xos bo‘lgan tartibsizlikni yo‘qotish va xotirasini o‘stirish juda ko‘p jihatdan tarbiyachilarga bog‘liqdir. Tarbiyachi bolalarni esda olib qolishlari lozim bo‘lgan ma’lumotlarni ularning yosh xususiyatlariga mos qilib tanlashi kerak. Bolalar xotirasini mashq qildirishda turli mazmunli o‘yinlardan, mashq va treninglardan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Masalan, «Magazin-magazin» o‘yini, har turli loto o‘yinlari, topishmoqli o‘yinlar, didaktik va maxsus xotira o‘yinlari shular jumlasidandir. Umuman, bolaning ma’lumotni esda olib qolishini va qayta esga tushirishini tarbiyachi doimo boshqarib borishi zarur. Chunki bog‘cha yoshida xotiraning hamma tiplari o‘sa boshlaydi. Biroq shu narsa xarakterliki, xotiraning asosiy turlari orasida (masalan, obrazli, mexanik, mantiqiy kabi) harakat xotirasi nisbatan kuchliroq rivojlanadi. Shuning uchun ham turli harakatlarni hamda musiqa ostida o‘ynashni bu yoshdagi bolalar osonlik bilan o‘zlashtiradilar. Mexanik tarzda o‘zlashtiriladigan nutq ma’lumotlari ham qisman harakat xotirasiga kiradi. Bekinmachoq o‘yinining «sanash»larida hech qanday ma’no yo‘q, lekin juda ifodali, jarangli ritmika bor. Bog‘cha yoshidagi bolalarda emotsional xotira yaxshi bo‘lsa ham, lekin xotiraning bu turi bolalarga nisbatan katta odamlarda kuchliroq bo‘ladi. Katta odamlar kuchli emotsional ta’sir qilgan ba’zi narsa va hodisalarni hech vaqt eslaridan chiqarmaydilar. Bog‘cha yoshidagi bolalar esa kuchli emotsional ta’sir qilgan narsalarni ham ba’zan eslaridan chiqarib qo‘yishlari mumkin. Bolalar xotirasini o‘stirishda tarbiyachi va ota-onalarning nutqi ham nihoyatda katta rol o‘ynaydi. Bola bilan gaplashilganda nutq sodda, talaffuz aniq va tushunarli bo‘lishi kerak. Xotiraning taraqqiyoti bolaning bog‘cha yoshidagi davrida tugallanmay bolaning bundan keyingi taraqqiyotida, ya’ni 20 (o‘yinchilarni) aniqlab, keyingi yirik musobaqalarda qatnashtirish uchun o‘tkaziladi. Match uchrashuvlari musobaqalar kalendarida ko‘zda tutilgan va an’anaviy hisoblanadi. Uchrashuvlarda ikki va undan ortiq jamoalar qatnashishi mumkin. Musobaqalarning bunday turlari alohida shaharlar, viloyatlar hamda chet davlatlar orasida do‘stlik munosabatlarining rivojlanishiga yordam beradi. O‘rtoqlik uchrashuvlari bo‘lajak musobaqalarga va sport trenirovkasining ba’zi bir bo‘limlari bo‘yicha tayyorgarlikni aniqlash maqsadida ayrim jamoalar o‘rtasida o‘tkaziladi. [13.54-b] 13 xususiyatlarni yanada mustahkamlaydi. Maqsadi har tomonlama yetuk, barkamol yuqori malakali mutaxassislarni tayyorlashga ko‘maklashish. Buning uchun quyidagi vazifalar hal etiladi: o‘quvchilarda yuqori axloqiy, irodaviy, jismoniy fazilatlar tarbiyalanadi; o‘quvchi yoshlar sog‘lig‘ini saqlash va mustahkamlash amalga oshiriladi; o‘quvchilarning bo‘lajak kasbiy faoliyatini hisobga olgan holda jismoniy tarbiya tashkil etiladi; o‘quvchilarga jismoniy tarbiya nazariyasi, metodikasi, amaliyoti bo‘yicha bilimlar bazasi shakllantiriladi. Bolalarda jismoniy madaniyat bilan shug‘ullanish organizmning funksional imkoniyatlarini, aqliy va jismoniy ishlash qobiliyatini, o‘quv mehnatining unumini oshiradi. Jismoniy tarbiya vositalaridan mohirlik bilan foydalanish, amaliy va boshqa maxsus intellectual sifatlarning rivojlanishiga yordam beradi. Shuni ta’kidlab o‘tish joizki, harakatlanayotganda, bola dunyoni va o‘zini o‘rganadi, unda harakat qilishni va maqsadli harakat qilishni o‘rganadi. Sport bayramlari va musobaqalarini o‘tkazish, bo‘sh vaqtni o‘tkazish, ko‘ngilochar tadbirlarni tashkil qilishda bolalar faolroq, mustaqil va tashabbuskor bo‘lish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. [5.80-b] Bu tarbiyaning yana bir muhim jihatini ochadi; bolalarga vaqtinchalik va fazoviy mos yozuvlar ko‘rsatishning hojati yo‘q, chunki bolalar o‘z vazifalarini tinch va ishonchli bajaradilar. Bolalar estafeta kabi musobaqali o‘yinlarni yaxshi ko‘radilar. Bu esa o‘z navbatida ulardagi jismoniy mashqlarga bo‘lgan qiziqishlari yanada rivojlantiradi. Shuningdek, ular jamoalarga bo‘linishi, kapitanni tanlashi, o‘z jamoasining nomi va shiorini o‘ylab topish kerak. Bunday o‘yinlar ulardan ko‘proq epchillik, jasorat, mahorat talab qiladi. Musobaqalar bolalar tomonidan yaxshi ko‘rilganiga qaramay, ular kam harakatchanlik o‘yinlari, havaskor chiqishlar, ritmik raqslar, krossvordlar va rebuslar bilan almashtirilishi kerak. Sport bayramlari va musobaqalarning bunday qurilishi bolalardagi stressni yengillashtiradi. Sport musoboqalari bola shaxsiyatini shakllanishiga samarali ta’sir ko‘rsatadi. Birgalikda faoliyat, jamoaning yaxshi natijalarga erishishi, qiyinchiliklarni yengish jamoani birlashtiradi, ma’suliyat 15 2.1 Iste’dodli bolalarda mantiqiy fikrlash tafakkurini o‘stirish Jamiyat taraqqiyotining barcha bosqichlarida inson qalbini kichiklikdan boshlab yaxshilik, oliyjanoblik, insonparvarlik, odamgarchilik, aql-idrokli bo‘lish, odob-axloqlilik, mehnatsevarlik, vatanparvarlik, halollik, poklik, so‘zamollik, xushso‘zlilik, ilmli bo‘lish kabi xislatlar bilan boyitish inson kamolotining me’yori bo‘lib kelgan. Chunki komil insonning ma’naviyati yuksak bo‘ladi Yuksak ma’naviyatga ega bo‘lgan kishi esa o‘z xalqining tarixi, urf-odati, qadriyati hamda an’analari, madaniyatini chuqur biladi va unga rioya qiladi. O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2017-yil 30-sentabrdagi “Maktabgacha ta’lim tizimi boshqaruvini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi farmoni hamda “O‘zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta’lim vazirligi faoliyatini tashkil etish to‘g‘risida”gi qaroriga muvofiq bu sohada yangi tizim yaratildi. Ushbu tizim oldiga maktabgacha ta’lim sohasida yagona davlat siyosatini ishlab chiqish va amalga oshirish, maktabgacha ta’lim muassasalari davlat va nodavlat tarmog‘ini kengaytirish hamda moddiy- texnik bazasini mustahkamlash, ularni malakali pedagog kadrlar bilan ta’minlash, maktabgacha ta’lim muassasalariga bolalarni qamrab olishni keskin oshirish, ta’lim-tarbiya jarayonlariga zamonaviy ta’lim dasturlari va texnologiyalarini tatbiq etish orqali bolalarni har tomonlama intellektual, ma’naviy-estetik, jismoniy rivojlantirish, ularni maktabga tayyorlash sifatini tubdan yaxshilash vazifalari qo‘yildi.Maktabgacha davr bolaning o‘sish, rivojlanish, o‘zini namoyon etishga intilish, o‘rganish, bilishga ishtiyoqi kuchli bo‘lgan davridir. Aynan shu davrda bolaning insoniy sifatlari va aqliy salohiyati rivojlanishi uchun poydevor yaratiladi. Maktabgacha yoshdagi bola bilan ta’lim-tarbiya qanchalik erta boshlansa, samarasi shunchalik barvaqt namoyon bo‘ladi va bolaning butun hayotiga ijobiy ta’sir qiladi. Shunday ekan, bolalar tafakkurini rivojlantirish asosiy vazifalardan biriga aylanadi. Barmoqlar orqali inson axborot oladi. Bolalarning mayda motorikasi uning nutqi, mantiqiy tafakkurini shakllantirishga ta’sir etadi. Bolalarning qo‘l va bilak motorikasi to‘g‘ri rivojlantirilsa, miya faoliyati shunchalik yaxshi taraqqiy 22 dunyoqarashi va qiziqishiga bog‘liqdir. Psixologiya insoniyatga tanish bo‘lgan eng murakkab ilm haqidagi fandir. Psixologiya bo‘yicha adabiyotlarda uning predmetini qisqacha qilib psixika deb ta’rif berishadi. Psixika – bu inson ruhiyatining shunday holati-ki u tashqi olamni (ichki ruhiy olamni ham) ongli tarzda aks ettirishimizni, ya’ni bilishimiz, anglashimizni ta’minlaydi. Psixologiyaning vazifalari boshqa fan vazifalaridan ancha murakkabroq, chunki psixologiyada bilishning ob’yekti va sub’yekti o‘zaro birbiriga bog‘liq bo‘ladi. Har bir odam tevarak-atrofdagi narsalarni sezish va idrok qilish qobiliyatiga ega. Odam osmonning moviyligini, daraxt barglarining yashilligini ko‘radi, ko‘cha tomondan quloqqa chalinuvchi har xil tovushlarni eshitadi, ba’zi narsalarning sovuqligini, boshqalarining issiqligini sezadi. Odam o‘ylaydi va gaplashadi, ya’ni u tafakkur hamda nutqqa egadir. Biz ilgari bo‘lib o‘tgan narsa va hodisalarni xotira va xayol tufayli esda saqlaymiz va kelajak haqida orzu qilamiz. Bizning sezgilarimiz, idrokimiz, xotiramiz, tafakkurimiz, nutqimiz, xayolimiz psixik jarayonlar deb ataladi. [15.85-bet] 9 munosabatini idrok etish takomillasha boradi. Chizishni un va qumda ham amalga oshirish mumkin. Grafik diktant. Bunda tarbiyachi bolalarga geometrik shakllar, narsa- buyumlarni aytib turadi. Bolalar chizadi. Masalan, uchburchak, qush va boshqalar. 3–4 yashar bola narsalar o‘rtasidagi bog‘lanishni farqlab oladi va o‘z faoliyatini rejalashtiradi. Bu faoliyat asta-sekin ijodiy faoliyatga aylanadi. Bo‘yash. Ayrim bolalar yaxshi chiza olmaydi, ammo chizishni xohlaydi. Bunday bolalarga tayyor rasmlarni bo‘yash vazifasini topshirish mumkin. Ular rasmlarni bo‘yar ekan, ertak qahramonlari bilan tanishadi. Ularning kiyimlari, qiyofalari, atrof-muhiti haqidagi tasavvurlarga ega bo‘ladi. Shu bilan birga, qo‘l harakati motorikasi, ijodiy tafakkuri ham rivojlanadi. Pazl. Pazl yasash bola xotirasini rivojlantiruvchi juda foydali mashg‘ulot. Bola yaxshi ko‘rgan rasmlardan unga pazl olib bering yoki o‘zingiz yasab bering.Bolalar dominosi. Ertaklar qahramoni aks ettirilgan dominolarni bolangiz bilan birga o‘ynab, ba’zida unga yutqazib tursangiz, bola juda zavq bilan o‘ynaydi. O‘yin davomida esa u aqlan rivojlanadi. Bolalar dominosini o‘zingiz ham yasasangiz bo‘ladi. O‘yin jarayonida 3 yashar bolada dastlabki umumlashtirish yuzaga keladiki, bu narsa bolaning oddiy masalalarni yechishida yordam beradi. She’r yodlash. Bolaning xotirasini rivojlantirish maqsadida har kuni bitta kichik she’r yodlating. Ertasi kuni kechagisini eslatib, yangisini yodlatsangiz maqsadga muvofiq. Origami (yaponcha, “qog‘ozni yig‘ish”). Yaponlarning qalbini aks ettiruvchi, to‘rtburchak qog‘ozdan shakllar yasash san’atidir. Origami nafaqat Yaponiyada, balki butun dunyoda odamlarning sevimli hordiq chiqarish mashg‘ulotlariga aylangan. Origami san’atini o‘rgatish bolalarda tasavvur qilish, fikrlash qobiliyati va barmoqlar motorikasini rivojlantirishga yordam beradi. Kusudami (yaponcha, “dori”, “shar”). Yaponlarning qog‘ozdan yumaloq shakllar yasash san’ati. [22.14-b] 26 ertakning davomini o‘ylab topish, ertakning oxirini o‘zgartirish. Siz bolalar bilan ertak yozishingiz mumkin. Hozirgi globallashuv davrida innovatsiyon texnika va texnologiyalar rivojlangan davrda bolalarning fikrlash doirasi hamda ularning ijodiy qobiliyatlari ham kengayib bormoqda. Bolalarning ijodiy qobiliyatlari va fikrlashlarini rivojlantiruvchi bir qator yangi dasturlar joriy etilmoqda. Jumladan: Mental arifmetika san'at va aql idrokni rivojlantiruvchi dasturdir. Ushbu dastur yordamida bolalar nafaqat o‘qishda muavaffaqiyatga erishadilar, balki hayot motivatsiyasiga ega bo‘lib, ijodiy qobiliyatlari kengaymoqda. Mnemonika usuli ham tezkor xotira va ijodiy fikrlash tezligini rivojlantiruvchi dasturdir. Zamonaviy ota-onalar va o‘qituvchilar o‘zlariga birinchi navbatda bolani ijodiy rivojlantirish vazifasini qo‘ydilar. Bunday qobiliyatlarni rivojlantirishga katta e’tibor beriladi. Shu sababli, ko‘pincha o‘quv dasturlarida maktabgacha yoshdagi bolalar uchun TRIZ dan foydalanish va shu jarayonga asoslangan mashg‘ulotlarni tashkil qilish muhim bir jarayon bo‘lib hisoblanmoqda. Ushbu tizimga asoslangan o‘yinlar va vazifalar faol ijodiy fikrlashni rivojlantirishga yordam beradi, shuningdek, bolalar va kattalar uchun ijodiy shaxsni shakllantirish jarayonini yanada hayajonli qiladi. Yuqorida aytilganlarning barchasidan xulosa qilishimiz mumkinki, maktabgacha yosh ijodiy qobiliyatlarni rivojlantirish uchun ajoyib imkoniyatlar yaratadi. Ijodiy qobiliyatlarning tarkibiy qismlari masalasi bo‘yicha turli nuqtai nazarlarni tahlil qilgandan so‘ng, xulosa qilishimiz mumkinki, ularni aniqlashga bo‘lgan yondashuvlar farqiga qaramay, tadqiqotchilar bir ovozdan ijodiy tasavvur va ijodiy fikrlash sifatini ijodiy qobiliyatlarning muhim tarkibiy qismlari sifatida ajratib ko‘rsatishadi. [13.5-bet] Ta’lim-tarbiya ishlarini takomillashtirish, uni jahon andazalari darajasiga ko‘tarish, fan sohasidagi yangiliklarni amaliy hayotga tatbiq etish muhim masalalardan biri bo‘lib qolmoqda. Ayniqsa yosh avlodga ta’lim-tarbiya berish, ularda fan asoslariga nisbatan bilim, ko‘nikma, malakalarni shakllantirish davlat siyosatining ustuvor vazifalaridan hisoblanadi. Psixologiya fanini o‘qitishning asosiy maqsadi o‘quvchilarni psixologiya fanining asoslari, tarixiy taraqqiyoti, 7 KIRISH Kurs ishining dolzarbligi: Prezidentimizning 2022 yil 11 maydagi “2022- 2026 yillarda xalq ta limi o qishini rivojlantirish bo yicha milliy dasturniʼ ʻ ʻ tasdiqlash to g risida”gi Farmoni shuningdek, “Xalq o qishini rivojlantirishga oid ʻ ʻ ʻ qo shimcha chora-tadbirlar to g risida”gi qarori ham ana shunday sa’y ʻ ʻ ʻ harakatining mantiqiy davomi hisoblanadi. [12.105-bet] Ayonki har qanday taraqqiyotning asosiy kaliti ilm fandir. Ilmsiz innovatsiyasiz hech bir sohada taraqqiyotga erishib bo lmaydi. Shu bois mamlakatimizda o qish infratuzilmasini ʻ ʻ yaxshilash sohadagi halqaro hamkorlikni yanada kengaytirish tarbiya o qitish ʻ usullari axborot-kommunikatsiya texnologiyalari hamda xorijiy tillarni puxta o zlashtirilgan, o qish jarayonida zamonaviy pedagogik texnologiyalarni qo llash ʻ ʻ ʻ ko nikmalariga ega professional pedagogik kadrlarni tayyorlash, ushbu kasbga ʻ qiziqishi yuqori bo lgan yoshlarni aniqlash hamda ularni maqsadli tayyorlashning ʻ uzluksiz tizimini joriy qilish davr talabidir. Bu borada yoshlarni iste’dodli bo lib ʻ tarbiyalashga e’tibor qaratish kerak. Kurs ishining maqsadi: Maktab o‘quvchilarning qobiliyatlarini ro‘yobga chiqarishda muhim ahamiyatga ega bo‘lgan pedagogik prinsiplar va usullarni o‘rgatish va amalga oshirishdir. [12.105-bet] Kurs ishining vazifasi: 1. Bolalarning iste’dodlarini ro‘yobga chiqarishning psixologik asoslari 2. Bolalarning qobiliyatlarini rivojlantirish 3. Bolalar o‘rtasida musobaqa o‘tkazishning ahamiyati 4. Iste’dodli bolalarda mantiqiy fikrlash tafakkurini o‘stirish 5. Bolalarda ijodkorlik va tasavvur qobiliyatlarini rivojlantirish Kurs ishining ob’ekti: O‘qituvchilarga pedagogik bilimlarni o‘rgatish, o‘quvchilarning qobiliyatlarini va iste’dodlarini aniqlash, individual o‘quv rejalari tuzish, motivatsiyani oshirish, hamkorlik va jamoatchilikni rivojlantirish, va mustaqil o‘rganishni rag‘batlantirishdir. 3 Kurs ishining tuzilishi: kirish ikkita bob, har bobda ikkitadan rejalar, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar. 4 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1.Ataev A.K. Kurash. O‘quv qo‘llanma. - T., 1987. 2.Adullaeva M. (ma’sul muxarrir), Jalolov A., Nazarov Q., Nosirov R., 3.Djuraev R.X., Tolipov O‘.Q, Safarova R.F., To‘raqulov X.O., Inoyatova M.E., 4 4.Divanova M.S. Pedagogik atamalar lug‘ati. –T.: “Fan” nashriyoti, 2008-yil. 5.Freyd A. Detskiy psixoanaliz. – SPb.: Piter, 2003. – 477 s. 6.Fridman L. M. Psixopedagogika obshego obrazovaniya: posobiye dlya studentov 7.Fuzailov S., Xudoyberganova M., Yo‘ldosheva Sh. Ona tili (umumiy o‘rta 8.G‘oziyev E. G‘. Psixologiya. –T.: “O‘qituvchi” nashriyoti. 2008 y. 352 b. 9.G‘oziyev E. O‘quvchilarning o‘quv faoliyatini boshqarish. – Toshkent: 10.G‘oziyev E. Psixologiya (Yosh davrlari psixologiyasi): PedG‘oziyev E. 11.Psixologiya: (Yosh davrlari psixologiyasi): Ped. In-tlari va un-tlarning talabalari 12.G‘oziyev E.G‘. Umumiy psixologiya. 1-2-kitob. T.: 2002 y. 13.Hasanboev J., To‘raqulov X., Haydarov M., Hasanboeva O., Pedagogika fanidan izohli lug‘at. –T.: “Fan va texnologiya” nashriyoti, 2008-yil. 480-bet. 14.Hasanboeva O., Hasanboev J., Hamidov H. Pedagogika tarixi. –T.: 15.Haydarov F.I., Xalilov N.I. Psixologiya fanlarini o‘qitish metodikasi (o‘quv qo‘llanma). –T.: “Mehnat” nashriyoti, 2007-yil, 178 b. 16.Haydarov F.I., Xalilova N.I., Umumiy psixologiya. –T.: 2010-yil. 17.Hoshimov K., Nishonova S., Inomova M. va boshqalar. Pedagogika tarixi: (pedagogika oliy o‘quv yurtlari va dorilfunun talabalari uchun o‘quv qo‘llanma.). – 18.Hoshimov K., Ochil S. O‘zbek pedagogikasi antologiyasi. 1-jild, -T.: “Oqituvchi” nashriyoti, 1995-yil, 461 b. 19.Hoshimov K., Ochil S. O‘zbek pedagogikasi antologiyasi. –T.: “O‘qituvchi” nashriyoti, 2010-yil. 424 b. 20.Igumenov V.M. Organizatsiya i provedenie sorevnovaniy po klassicheskoy 21.Ionov S.F., Sipurskiy I.L. Organizatsiya i sudeystvo sorevnovaniy po borbe 33 27 1.2 Bolalarning qobiliyatlarini rivojlantirish Ko‘pgina voqealar odamni to‘lqinlantiradi, quvontiradi yoki uning g‘azabini qo‘zg‘atadi, ya’ni odamda ma’lum his-tuyg‘ular uyg‘otadi. Odam nimagadir intiladi, o‘z oldiga qo‘ygan maqsadlariga erishish yo‘lida sabot va matonat ko‘rsatadi, irodasini ishga soladi. Ba’zi hollarda psixik jarayonlar ancha murakkab va barqaror ko‘rinishga ega bo‘ladi, ularning aktivligi kuchaygan yoki susaygan holda namoyon bo‘ladi, ma’lum kechinmalarni maydonga keltiradi. Bular psixik holatlar deb ataladi. Bunga darsga o‘quvchining diqqat-e’tiborlilik yoki parishonlik holati, odamlarda sodir bo‘lib turuvchi quvnoqlik yoki achchiqlanish va shu kabi psixik holatlar misol bo‘la oladi. Har bir odam boshqalardan o‘zining ayrim shaxsiy barqaror xususiyatlari, ma’lum darajadagi barqaror psixik sifatlari bilan ajralib turadi. Ba’zi odamlarda qiziqishlar kuchli bo‘lsa, boshqa bir odam ulkan qobiliyatlari (matematika yoki musiqaga) bilan undan farq qiladi. Ba’zi bir odam qiziqqonroq bo‘ladi, bunday odamni jo‘shqin temperamentli odam deyiladi, boshqa odam haqida og‘ir, vazmin, yaxshi xarakterli odam deb o‘ylaymiz va hokazo. Qobiliyatlar, temperament, xarakter odamning psixik xususiyatlaridir. Psixik jarayonlar, psixik holatlar va psixik xususiyatlar birbiri bilan o‘zaro bog‘liq hodisalar bo‘lib, ularning barchasi birgalikda psixika hisoblanadi. Psixologiya fani psixik jarayonlar, holatlar va shaxs xususiyatlarini faqat tasvirlabgina qolmay balki ularning yuzaga kelish sabablarini ham tushuntiradi. Psixika nima? Olamning taraqqiyoti tarixida psixika va ong bo‘lmagan davr ham bo‘lgan. Jonsiz tabiat va o‘simliklar dunyosi hech qanday psixik hayotga ega bo‘lmagan, chunki ularda sezish, fikrlash va his qilish qobiliyati yo‘q edi. Yuksak taraqqiyot darajasiga erishgan hayvonlar va odamda psixikaning taraqqiyoti bosh miya katta yarimsharlari po‘stlog‘ining rivojlanishi bilan uzviy bog‘langan. Psixik jarayonlar, holatlar va xususiyatlar o‘zgarmas hodisalar emas, ular odamning hayoti va faoliyati davomida rivojlanadi hamda o‘zgarib boradi. Bu o‘zgarishlar tabiat va jamiyatdagi barcha o‘zgarishlar singari muayyan qonunlarga bo‘ysunadi. 10 I Bobning xulosasi Maktabga borish bolalarning hayotida juda katta voqeadir. Maktab hayoti bolalarga yangi bir dunyoni ochib beradi, maktab davrida bolalarning asosiy faoliyatlari o‘zgaradi. Maktab yoshidan boshlab bolalarning asosiy faoliyatlari va vazifalari o‘qish, fan asoslarini puxta o‘zlashtirish bo‘lib qoladi. Yetti yoshli bolalar uchun yangi faoliyat bo‘lgan o‘qish ulardan yangi sifat, yangi xususiyatlarga ega bo‘lishlarini talab qiladi. O‘qish faoliyati uchun bolalarda barqaror diqqat, o‘tkir zehn, mustahkam xotira, tafakkur, yaxshi nutq, iroda va shuning bilan birga mustaqillik, ishchanlik, tartiblilik hislari bo‘lishi kerak. Bolalarning maktabga o‘tishlari ularning ilk yoshdan bog‘chaga o‘tishlariga qaraganda murakkab bosqichdir. Bolalar maktabga o‘tishlari natijasida ularning ijtimoiy holatlarida ham o‘zgarish yuz beradi. Masalan, yetti yoshga yaqinlashgan bolalar bog‘chada «katta», ya’ni, katta guruh bolalari deb hisoblanar edi. Maktabga o‘tishlari bilan yana «eng kichkinalar» qatoriga tushib qoladilar. Yetti yoshdagi bolalarning maktabga o‘tishlari bilan yuzaga keladigan ana shunday jiddiy o‘zgarishlarni nazarda tutib, ularni maktabdagi yangi hayotga har tomonlama tayyorlash kerak. Ma’lumki, bolalar bog‘chasining asosiy vazifalaridan biri bolalarga har tomonlama tarbiya berib, ularning taraqqiyot darajalarini maktabda o‘qiy oladigan qilishdan iboratdir. Bu esa, o‘z navbatida maktabdagi o‘qish bilan bog‘chadagi ta’lim-tarbiya o‘rtasida ma’lum izchillik bo‘lishini talab qiladi. Bog‘chada bolalarning jismoniy o‘sishlariga qanchalik e’tibor berilsa, ularning aqliy va axloqiy o‘sishlariga ham shunchalik e’tibor beriladi. Bolalarning maktabga chiqishlari doimo nazarda tutilib ular bilan o‘tkaziladigan ta’limiy mashg‘ulotlarda bolalarning idroki, diqqati, tasavvur va xotiralari, xayol hamda tafakkurlari, irodaviy sifatlari izchil ravishda taraqqiy ettirib boriladi. Bolalarni maktabdagi o‘qish jarayoniga tayyorlashda ularning nutqini o‘stirish juda zaruriy shartlardandir. K.D.Ushinskiyning ko‘rsatishicha, bolalarning nutqni egallashlari ularning maktabdagi o‘qishga tayyor ekanliklarini ko‘rsatuvchi eng ishonchli dalildir. [5.87-b] 17 jarayoni ancha sust bo‘lganligi tufayli ular o‘xshash va birdaniga, ya’ni bir vaqtning o‘zida juda ko‘p idrok qilingan narsalarning farqini yaxshi ajrata olmaydilar. Shuning uchun ular birdaniga idrok qilgan juda ko‘p narsalarni bir-biri bilan aralashtirib yuboradilar. Agar bog‘cha yoshidagi boladan kechagi bayram kuni bo‘lgan, ya’ni idrok qilgan narsalarini bir boshidan so‘zlab berish iltimos qilinsa, u ma’noli va izchil qilib so‘zlab berolmaydi. Bola bunday holda gapni tasodifiy esiga tushib qolgan narsalardan boshlab ketaveradi. Chunki birdaniga ko‘rgan juda ko‘p narsalarini bola tamoman aralashtirib yuborgan bo‘ladi. Bola esida olib qolgan narsalarida hali izchillik yo‘q. [7.97-b] Agar bog‘cha yoshidagi bolalarga bir vaqtning o‘zida haddan tashqari ko‘p narsalar ko‘rsatilsa, ular hamma narsalarni bir-biri bilan aralashtirib yuboradilar va birontasini ham puxtaroq esda olib qololmaydilar. O‘tkazilgan tajribalarning ko‘rsatishicha, kichik bog‘cha yoshidagi bolalarga nisbatan o‘rta va katta yoshdagi bog‘cha bolalarida ixtiyorsiz va mexanik ravishda esda olib qolish hamda esga tushirish qobiliyati biroz susayadi. Ammo bundan, bolalar ulg‘aygani sari ularning xotirasi kuchsizlanadi, degan xulosa kelib chiqmaydi. Bu yerda gap shundaki, bolalar o‘sib, turmush tajribasi ortgan va nutqi o‘sgan sari ular narsa va hodisalarni surunkasiga, ya’ni to‘g‘ri kelganicha emas, balki tanlab, ya’ni o‘zlariga kerakligini esda olib qoladigan bo‘la boshlaydilar. So‘nggi yillarda o‘tkazilgan eksperimental tekshirishlar natijalarining ko‘rsatishicha, bog‘cha yoshidagi bolalarda ham narsa va so‘zlarning ma’nosiga tushunib esda qoldirish samarali ekani aniqlangan. Lekin bog‘cha yoshidagi bolalarning mantiqiy esda qoldirishlari ularga to‘la tushuniladigan ma’lumotlar berilganda ochiq ko‘rinadi. Kichik bog‘cha yoshidagi bolalarda ko‘proq obrazli xotira rivojlangan bo‘ladi. Shuning uchun ular eshitgan narsalariga nisbatan ko‘rgan narsalarini yaxshi eslarida olib qoladilar. Buning asosiy sababi, birinchidan, kichik bog‘cha yoshidagi bolalarning idroklari aniq obrazli xarakterga ega, ikkinchidan, ularda hali nutq to‘lato‘kis shakllanmagan. Bolalar yuqori guruhlarda nutqni anchagina egallab olganlaridan keyingina so‘z orqali ifodalangan narsalarni esda yaxshi olib 19 hissini (individual va jamoaviy) keltirib chiqaradi. Bolalar o‘rtoqlarining muvaffaqiyatlari va muvaffaqiyatsizliklariga hamdard bo‘lishni, ularning yutuqlaridan xursand bo‘lishni, yaxshilik, do‘stona munosabatda bo‘lishni o‘rganadilar. Ular nafaqat individual, balki jamoaviy muvaffaqiyatga erishish istagini tarbiyalaydi. Shu bilan birga, o‘yindagi sheriklarga, raqib jamoaga hurmat rivojlanadi. Musobaqalardagi o‘yinlar va mashqlarning raqobatbardoshligi maqsadga muvofiqlik, qat’iyatlilik va topqirlik, mardlik, qat’iyat va boshqa axloqiy va irodaviy fazilatlarni tarbiyalashga yordam beradi. Jismoniy tarbiya bayramlarida qatnashish bolalarning harakatlarida tizimli mashqlarning ahamiyatini chuqurroq anglash, kerakli natijalarga erishishga yordam beradi, jismoniy tarbiya bilan muntazam shug‘ullanishga qiziqish uyg‘otadi. O‘yinlar, musobaqalar, estafeta poygalari, bolalarning jamoaviy chiqishlari, ular qanchalik kuchli va tezkor bo‘lganliklarini namoyish etadilar. [5.136-b] Bolalarda quvnoq kayfiyatni yaratish, sport mashg‘ulotlarini o‘tkazishda sport maydonchasi yoki xonani tashkil qilish maqsadga muvofiqdir. Bu ko‘p vaqt talab qilmaydi. Xulosa o‘rnida shuni ta’kidalb o‘tish joizki, sport bo‘sh vaqtlari, agar iloji bo‘lsa, kutilmagan daqiqalar bilan tugaydi: sovg‘alar yoki nishonlar bilan taqdirlash mashg‘ulot va musobaqalarning asosini tashkil etadigan jarayon hisoblanadi. Bolalarning jismoniy tarbiyaga bo‘lgan qiziqishini qo‘llab – quvvatlash uchu biz ular bilan o‘tgan bayram haqida suhbatlashishimiz, ularga eng yoqqan narsalarni chizishni taklif qilish, keyingi yurishlarda katta qiziqish uyg‘otgan o‘yinlar va diqqatga sazovor joylarni o‘ynash lozimdir. 16

Bolalarning qobiliyati va iste’dodlarini ro’yobgachiqarishda maktabning ro‘li

Купить