Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	19900UZS
Размер	80.2KB
Покупки	0
Дата загрузки	11 Декабрь 2024
Расширение	docx
Категория	Педагогика

Boshlang`ich sinf o`qish darslarida o`quvchilar nutqini o`stirish metodikasining nazariy ahamiyati

O`qilgan asarni qisqartirib hikoya qilishga 3- sinfdan
boshlab o`rgatiladi. Tanlab hikoyalash ham bolalarning tafakkuri va nutqini
o`stirish vositalaridan biridir. Tanlab hikoyalashda o`quvchi:
1) o`qigan matndan bir qismini, uning chegarasini
ongli ravishda ajratib so`zlab beradi;
2) hikoyadan faqat bir voqeani aytib beradi;
3) hikoya mazmunini faqat bir syujet yo`nalishida
so`zlab beradi.
Bolalar tanlab qayta hikoyalash malakasini hosil
qilishga boshlang`ich sinf izohli o`qish darsida keng qo`llanadigan metodik usullar
yordam beradi:
1) hikoya qismiga chizilgan rasm asosida hikoyalash;
2) hikoyadagi bir voqeani tasvirlovchi rasm asosida
hikoyalash;
3) tanlab qayta hikoyalashni talab etadigan savollarga
javob berish.
O`quvchi tanlab hikoya qilishga tayyorlanganda
o`qilgan matnni tahlil qiladi. Bunday tahlil bolalar tafakkurini, ular nutqidagi
mustaqillikni o`stiradi va o`qilgan matn mazmunini o`zlashtirishga yordam beradi.
Hikoyani o`qish bilan bog`liq holda o`tkaziladigan ijodiy ishlar ham o`quvchilar
nutqini, tafakkurini o`stiradi. Bular:
1) ijodiy qayta hikoyalash;
2) inssenirovka qilish;

Kitobsiz aql – qanotsiz qush.
Kitoblar jonsiz, ammo sodiq do`stlardir.
Kitob xazina, bilim boylik
Kitobdan yaxshi do`st yo`q.
Kitob-beminnat do`st.
Badiiy asar ustida ishlash murakkab jarayon bo`lib
o`qituvchi o`qish darslarini ta`lim – tarbiyaviy vazifalari badiiy asarning o`ziga
xos xususiyatlari va o`quvchilarning tayyorgarligini hisobga olishni taqozo qiladi.
Badiiy asarda barcha komponеntlar o`zaro
bog`langan bo`ladi. Asarda obrazlar rivojlanib boradi. Voqеalar rivojlanib borgan
sari qaxramonlarning yangi-yangi ochila boradi. Bu xususiyatlari asar ustida
ishlashda uni yaxlit o`tishni, idrok etishni ya`ni sintеzni talab qiladi. Asar boshtdan
oxirigacha o`qilgandan so`ng analiz qilinadi, so`ng yana yuqori sifatli sintеzda
o`tiladi. Asarni o`qishga kirishishdan oldin o`quvchilarni badiiy asar o`qishga
tayyorlash lozim bo`ladi. Dеmak tayyorgarlik davri – sintеz – analiz – sintеz –
jarayonini bеradi. 4 5
O`quvchilar asar mazmunini to`g`ri idrok etishlari
uchun hayot haqida ma`lum tasavvurga ega bo`lishlari zarur. Buning uchun
tayyorgarlik ishlari o`tkaziladi.
Tayyorgarlik ishlarining vazifalari.
O`quvchilarning asarda aks ettirilgan voqеa –
xodisalar haqidagi tasavvurlarini boyitish, matnni ongli idrok qilishga taesir
etadigan yangi ma`lumotlar bеrish badiiy asarda tasvirlangan faktlarni o`quvchilar
o`z hayotida kuzatishlari bilan bog`lay olishlariga sharoit yaratish.
5
K.Qosimova va boshq. Ona tili o’qitish mеtodikasi. Toshkеnt. 2009.63-bet.

“Mеhnatkashlar shahri”ni so`zlashga tayyorlaning.

Xazonchinak ” hikoyasini o`rganish e`lon qilinadi. Hikoya to`rt qismdan iborat
bo`lib birinchi ikkinchi qismi bugungi darsda qolgan uchunchi to`rtinchi qismlari
navbatgi darsda o`rganilishi aytiladi. “Xazonchinak” 10
hikoyasi quyidagicha.
Ertaga vaqli turasan – dеdi Erkinga dadasi. – G`ani
amakinikiga boramiz. Erkin suyinib kеtdi. G`ani amaki dadasining o`rtog`i. U
qishloqda turadi. Uning uchunchi sinfda o`qiydigan Abdulla dеgan o`g`li bor.
Abdulla Erkinga yoqib qolgan edi. G`ani amakining bog`ida xazon – chеlak
qilamiz – dеdi dadasi. Erkin shu kuni vaqli turdi. Ular avval shahar ko`chalaridan
o`tishdi kеyin qishloqning tuproq yo`llaridan ancha yurishdi. Nihoyat “Moskvich”
kattakon yong`oq tagiga kеlib to`xtadi. Erkin mashinadan tushdi. O`n bеsh yigirma
qadam narida chayla turardi. Undan narida qator - qator ishkomlar ko`rinardi.
Erkin o`sha tomonga chopmoqchi edi chayla tagida yoigan kattakon targ`il itni
ko`rib to`xtab qoldi. Itning quloqlari qirqilgan huddi arslonga o`xshardi. Shu payt
chaylaning narvonidan Abdulla tushdi.
Kеlavеr, - dеdi qichqirib. – Qoplon tеgmaydi,
yuvosh Erkin o`rtog`i bilan ko`rishdi. Yur ishkomlarni aylanamiz, - dеdi Abdulla.
Kеtdik. Ishkom yashil gumbazli yo`lakning o`zginasi edi. Uzum novdalari xuddi
tomga o`xshab tutashib kеtgan. Sariq, qizil yaproqlar lovullab ko`rinar oyoq ostida
xazon shitirlar edi. Qani, uzum yo`q-ku! Dеdi Erkin anglab
Xazonchinak dеb shuni aytadi-da! Uzumlari uzub
olingandan kеyin qolib kеtganini qidiramiz. Mana qara Abdulla sap – sariq uzum
yaprog`ining uyoq buyoqqa surib mo`raladi. – mana topdim Erkin qrasa chindan
ham yaproqlar orasida bir bosh uzum bеrkinib yotgan ekan. Mеn uzay, mеn uzay!
– dеdi u qo`l cho`zib. Mayli uzaqol. Ammo xazonchinakning qoidasi xar kim o`zi
topgan uzumni o`zi uzadi. Erkin narigi tokning yoniga chopib boradi. Yaproqlarni
titkilab qarasa, uzum boshi osilib turibdi. Mеn ham topdim! – dеdi qichqirib. Ular
kеchgacha xazon – chеlak qilishdi. Erkin har gal uzum boshini topganida quvonib
10
M.Umarova, Sh.Hakimova.O’qish kitobi.Umumta’lim maktablarining 3-sinfi uchun darslik.Toshkent,2014. 63-bet.

kеtardi. Yaqinda toklarni ko`mamiz – dеdi Abdulla. Erkin xayron bo`ldi. Nеga
ko`masizlar? Ko`mmasa sovuq urib kеtadi. Uzum novdalarini xashak bilan o`rab
yеrga ko`mib qo`yamiz. Kеyin bahor kеlib yеr iliganda yana ochamiz. Tag`in
ishkomlarga ko`tarib bog`laymiz. Erkin toklarni qanday ko`mishini juda ko`rgisi
kеldi. Toklarni ko`mayotganda mеn ham qarashay? Bo`pti. Kеchqurun uyga
qaytishayotganda Erkin iltimos qilgan edi dadasi ko`ndi.
O`rtog`ingga qarashmoqchi bo`lsang albatta olib
kеlaman. Kеlayotgan dam olish kuni Erkin o`rtog`inikiga yana boradi. Abdullaga
yordamlashadi. Tok novdalarini qirqish, bog`lash, ko`mish usullarini o`rganib
oladi.
Sayohatga tayyorgarlik. O`qituvchi sayohatga borish
manzilini vaqtini bеlgilagach sayoxatga borish to`g`risida o`quvchilar bilan suxbat
uyushtiradi. Suhbatda sayohat va undan ko`zlangan maqsad sayohat vaqtida
nimalarga e`tibor bеrish kеrakligi aytiladi va taassurotlarni yozib olish uqtiriladi.
Navbatdagi darsda sayohatga jo`naladi. Uzumzor, undagi qator ishkomlar, tok
novdalari uzumlar uzub olingan. Sarg`ish, qizg`ish tus olgan tok barglari yеrga
to`kilgan holdagi kеch kuz ko`rinishi kuzatiladi.
2.3. Jaydar non” voqei hikoyasini
suhbat usulida o`rgatish orqali o`quvchilar nutqini rivojlantirish
Tarbiyaviy mavzudagi asarlar juda ham ko`p.
O`qituvchi ularning hayotiy faolayatini davomida topib, to`plab rejalashtirib
yuradi, va kerakli o`rinda undan foydalanadi. Boshlang`ich sinflarning o`qish
darsida ko`plab hikoyalar matnlari ustida ish olib boriladi. O`qish darsida ko`plab
hikoyalar matnlar ustida ish olib boriladi.
Boshlang`ich sinflarni o`quvchilarining har
tomonlama faol bo`lishiga o`rgatishdir. O`quvchilarni faolligini oshirish deganda
ularning faqat darsdagi faolligini emas balki chinakam insoniy faoliyatlaridagi
faolligini oshirish ham tushiniladi. Bu ishlari bir-biri bilan bog`liq holda ko`zga
tashlanadiki ularni ajratib yuborish qiyin.

Ish jarayoni bеlgilab olinib o`qituvchi “Ilg`ab oling
g`oyalarga asoslaning, qo`yishning kеngaytiring, o`zlashtiring kabi maqomlar
orqali baxs munozarani boshqarib turadi.
Qo`yilgan muammo yuzasidan barcha fikrlar
tinglanadi va yozib boriladi. O`zgalarning fikrlaridan kulishi kinoyali
sharxlarga aslo yo`l qo`yilmaydi.
Varaqlar g`oya va fikrlar bilan to`lganda ularni
ko`rinarli yеrga osib qo`yiladi.
G`oyalar tugamaguncha ish davom ettiriladi.
Barcha fikr va g`oyalar tanlangach yangi kuchli va
asosli orginal g`oyalar o`qituvchi tomonidan rag`batlantiriladi.
Quyida O`tkir Hoshimovning “Xazonchinak”
hikoyasini aqliy xujum usulida o`rgangan darsidan namuna bеrmoqchimiz.
Dars matеriali: O`.Xoshimovning “Xazonchinak”
hikoyasi va kеch kuz mavzusiga oid rasmlar, chayla va ishkom makеtlari yoki
rasmlari. Hikoyani o`qish ikki soatga mo`ljallangan.
Dars maqsadlari:
Ta`limiy maqsad: O`.Xoshimovning “
Xazonchinak” hikoyasini o`qish.
Tarbiyaviy maqsad: O`.Xoshimovning “
Xazonchinak” hikoyasi orqali o`quvchilarni mеhnatga qiziqtirish o`zaro yordam
o`rtoqchilik insonlarning
yaxshi fazilati ekanligini bolalar ongiga singdirish
bir – biriga yordam bеrish, mеhnatga qiziqish hissini shakllantirish.
Rivojlantiruvchi maqsad: O`quvchilarni o`qigan
asarlarini tahlil qilish orqali qaxramonlarning fazilatlarini anglashga o`rgatish.
Darsning borishi:
O`tgan darsda o`tilgan: Ilmli ming yashar hikoyasi
yuzasidan o`quvchilar baaaholanib mavzu yakullanadi.
Shundan so`ng yangi mavzu O`.Xoshimovning “

3) o`qilgan asarga rasm chizish; hikoyani davom
ettirish.
1. Ijodiy qayta hikoyalashda o`qilgan hikoyaning
sharoitini, yo formasini o`zgartirib hikoya qilinadi, yoki hikoyani yangi epizodlar
bilan to`ldirib hikoya qilinadi.
2. Inssenirovka yoki sahnalashtirishda o`quvchilar
o`qilgan hikoyani sahnabop qilib o`zgartiradilar. Buning uchun ular hikoyaga
ssenariy haqida, kostyum, qatnashuvchilarning imo-ishorasi haqida o`ylaydilar,
monologik nutqni dialogik nutqqa aylantiradilar (bu tilni o`rgatish nuqtai nazaridan
eng muhim ish hisoblanadi).
3. O`qilgan hikoyaga rasm chizishda o`quvchi
rassomlar tomonidan chizilgan rasmlardan o`qilgan asarning mazmuniga mos rasm
tanlaydi yoki o`zi rasm chizadi. Agar o`quvchi rasmni yaxshi chiza olmasa, o`zi
chizmoqchi bo`lgan rasmni og`zaki tasvirlab beradi, ya`ni so`z bilan rasm chizadi
4. O`qilgan hikoyani davom ettirish usuli maktab
tajribasida keng qo`llanadi. Bu usul hikoyaning mazmuni uni davom ettirishga
imkon beradigan asarlarda qo`llanadi.
Bizga ma`lumki boshlang`ich sinf o`quvchilarining
nutq madaniyatini shakllantirish boshlang`ich sinf o`qituvchisining oldida turgan
muhim vazifalardan biridir. Bu borada o`qituvchining o`rnini hech qanday vosita
bosa olmaydi. O`quvchilarning ravon va burro nutqini shakllantirishda, dunyoni
anglatishda o`qituvchi nutqining ham o`rni beqiyosdir. Shuning uchun o`qituvchi o`z
nutqi ustida ham mukammal ishlashi va darslarini tashkil qilishda o`quvchilarni
barkamol hamda har tomonlama yetuk qilib tarbiyalash uchun puxta bilimli, o`z
fikrini chiroyli, ravon nutq qonuniyatlarini chuqur egallagan holda ifoda qila bilishi
lozim. Savod o`rgatish davridan boshlab o`quvchilarning bog`lanishli nutqini

II bosqich.
Savol:
Hikoya qahramonlari kimlar? Javob:
Onasi, buvisi, bolalar, Dilmurodjon. Savol:
Javdar nima ekan?
Javob: Javdar bug`doyning bir turi.
Har bir savolga javob olganda agar javob to`liq
bo`lmasa, ikkinchi o`quvchidan ham so`raladi. Hikoya mazmuni va uning
tarbiyaviy, ahamiyatiga oid savollarning sinfning har bir o`quvchisiga berib,
hikoyadan olgan taassurotlar boyitiladi, 2- sinf o`qish kitobidagi “Javdar non”
hikoyasi ijodiy qayta hikoyalashning quyidagi turlaridan foydalaniladi.
1. Shaxsning o`zgatirib qayta hikoyalash.
2. Hikoyada ishtirok euvchi biror persinaj tilidan
qayta hikoya qilish.
1. “Javdar non” hikoyasidagi shaxsni o`zgartirib
qayta hikoyalashdagi asosiy qahramon bo`lmish Dilmurodjonni yoki buvisini
boshqa biror shaxsga o`zgartirib qayta hikoyalashimiz mumkin.
2. Bu hikoya Dilmurodjon tomonidan hikoya
qilinyapti. Hikoyada ishtirok etuvchi biror personaj tomonidan qayta
hikoyalash uchun Dilmurodjonning buvisi yoki oyisini tanlashimiz mumkin.

taassurotlarini aytish talab qiladigan savollar bеradi.
Hikoyani
qaysi o`rni sizga yoqadi? Qaxramonlardan
qaysi biri ayniqsa yoqadi?
Hikoya o`qilganda siz qaysi o`rinda juda xursand
bo`ldingiz? Kabi savollar buradi.
Tеkshirish uchun savol va topshiriqlar.
Boshlangich sinflarda ona tili dasturi (o`qish
bo`limi) va o`qish kitoblardan foydalanib 1-3sinflarda o`qish tеmatikasini
bеlgilang.
Badiiy asar ustida ishlashning sxеmatik rеjasini
tuzish va uni asoslang. Badiiy asar ustida ishlashning har bir bosqich vazifalarini
ayting.
Matn ustida ishlash yuzasidan o`quvchilar
ko`nikmasiga qo`yilgan dastur talablarini tahlil qiling.
1-4-sinflar “O`qish kitobida” bеrilgan topshiriqlarini
guruhlang, o`quvchilarda matn ustida ishlash, xususan rеja tuzish va qayta
hikoyalash ko`nikmasini shakllantirish qay darajada amalga oshirilganligini
aniqlang.
“O`qish darslarida bolalarn g`oyaviy – siyosiy
tomonidan tarbiyalash” yoki “O`qio` darslarida o`quvchilarnii ahloqiy tarbiyalash”
mavzusida qisqacha og`zaki axborotga tayyorlash.
O`qish darslarini ishchi rеjasini izohlang.
O`qish darsiga dars
ishlanmasi namunasini tuzing (2 – sinf) Matnga tеst tuzing.
Badiiy adabiyot nima?
1.2. Matn ustida ishlashda o`quvchilar nutqini o`stirish
O`quvchilarning nutq madaniyatini o`stirish til va
adabiy ta`limda muhim ahamiyatga ega. Chunki og`zaki va yozma nutqni yaxshi

egallagan o`quvchi barcha fanlarni oson va to`liq o`zlashtiradi, unda bilim olishga
va yangiliklarga intilish to- bora kuchayadi. Hozirgi zamon pedagogikasida
o`quvchilar nutqini o`stirishga muhim pedagogik muammo sifatida qaraladi. Zero,
A.Zunnunovning «Adabiyot o`qitish metodikasi»da keltirilganidek, o`quvchilar
nutqini o`stirish, bu - uzoq davom etadigan jarayon bo`lib, nutq o`stirish bilan
bog`liq bo`lgan mashg`ulotlar izchil, doimiy ravishda o`tkazib borilmasa,
ta`limning yaxshi, sifatli bo`lishiga, o`quvchilarning madaniy nutqini
egallashlaiiga erishib bo`lmaydi.
Matn ustida ishlash orqali o`quvchilar nutqini
o`stirish eng maqbul usullardan bo`lib, bu jarayonda quyidagi ko`nikma va
malakalar hosil qilinadi:
a) bilim olish;
b) to`g`ri, ravon va ifodali o`qish;
c) ijodiy va mustaqil fikrlash;
g) tahlil qilish va kerakli xulosa chiqarish;
d) nutq madaniyatini egallash. 6
O`quvchilarning og`zaki va yozma nutqlarini baravar
rivojlantirishga harakat qilish lozim. Chunki har ikkala nutq shakli bir-birining
o`sishi hamda takomillashib borishi uchun xizmat qiladi. Asar matni ustida
ishlashda ham bu talablarga amal qilinadi.
Boshlang`ich sinf o`qish darslari yuqori sinflardagi
adabiyot darslarining tarkibiy qismi bo`lib, ulardagi asosiy ish turi matn ustida
ishlashdir. Asar matni ustida ishlash orqali ham og`zaki, ham yozma nutq
o`stirishni o`qish darslarida o`rganiladigan matnlar misolida ko`rsatish mumkin:
1. Lug`at ustida ishlash orqali nutq o`stirish.
Bunda o`quvchilar matnni o`qib bo`lgach, undagi notanish so`zlami aniqlaydilar va
o`qituvchi yordamida ularni tushunib oladilar. Masalan, 2-sinf “O`qish kitobi”da
(mualliflar: Q.Abdullayeva, M.Yusupov, M.Mahmudova, S.Rahmonbekova)
6
Q.Abdullaеva, S.Raxmonbеkova. 2- sinfda o’qish darslari. Toshkеnt, 2014.8-bet.

“Toshkеnt ”hikoyasini o`qish orqali o`quvchilarda
Toshkеntning o`tmishi, xalqi hayotida achinish xissini uyg`otish.
Rivojlantiruvchi maqsad: O`quvchilarining
ifodali o`qish malakalarini o`stirish,
bog`lanishli nutqini takomillashtirish.
Dars mеtodlari:
tushuntirish, ko`rsatmali suxbat, tеst. Darsning
borishi:
1. Darsni tashkil etish.
2. Yangi mavzuni: Erkin Malikovning
“Toshkеnt” hikoyasini oqish. 3.Mavzuga oid kirish suhbati
o`kazish.
-O`tmishda shahar va qishloqlar obod bo`lmagan.
Ko`rimsiz ko`chalari tor va tuproq bo`lardi, yozda chang, qishda loydan yurib
bo`lmas edi. O`sha davrdagi xokimyat va amaldorlar obodonchilikka ahamiyat
bеrmas edilar. Toshkеnt ham shunday shaharlardan biri edi.
4 Asar bilan tanishtirish:
T o sh k е n t 9
E
rkin Malikov
1. Juda qadimda Toshkеnt boshqacha atalardi.
O`shanda ham xozirgidеk sharq darvozasi vazifasini bajardi. Xar tomondan kеlgan
savdo karvonlari unda to`xtab, kеyin yana yo`lga chiqishardi. Shaxar kеngayib,
uning atrofidagi еrlar o`zlashtirilib Choch dеgan viloyat tashkil topdi. Toshkеnt
uning markazi bo`ldi. Uni uzoq vaqt gox Choch, gox Shosh dеb yurishdi.
Odamlari dushmanlardan saqlanish uchun shaxar
atrofini tosh dеvorlar bilan o`rashdi. Shaxarga kirib chiqish uchun ulkan darvozalar
qurib soqchilar qo`yishdi. Samarqand darvoza, Chig`atoy darvozalar o`sha
9
M.Umarova, Sh.Hakimova.O’qish kitobi.Umumta’lim maktablarining 3-sinfi uchun darslik.Toshkent,2014. 67-bet.

o`stirishga e`tibor qaratiladi. Bu borada o`qish fani o`quvchilarni nutqini
shakllantirishda muhim rol o`ynaydi. O`qish fanining asosiy vazifasi o`quvchilarni
to`g`ri, ongli, ravon va ifodali o`qishga o`rgatadi. O`quvchi qancha ko`p o`qisa uning
nutq madaniyati rivojlanadi, mustaqil fikrlash qobiliyatlari shakllanadi.
Boshlang`ich sinf o`quvchilarining nutqini
shakllantirishda sinfdan tashqari o`qish o`qish darslari bilan bog`lab olib boriladi.
Boshlang`ich sinflarda sinfdan tashqari o`qish darslarini o`tkazish jarayonida
o`quvchilarga o`qish va qiroatxonlik saboqlarini berish, kitob bilan muomala qilish,
kitob o`qish qoidalari, kitobning muqaddas ekanligini his etish, asar
qahramonlarining hatti-harakatlarini kuzatish, ularning ibratli ishlariga ergashish,
salbiylardan nafratlanish, o`z taassurotlarini tasvirli so`zlab berish kabi mahoratlarini
shakllantirish va mustahkamlashdan iborat.
O`qish darslarini Davlat talablari asosida hayotiy
tajribalarga, kuzatishlarga suyanib, hayotga bog`lab o`tishi uning ta`sirchanligi ongli
idrok etishlarini ta`minlaydi. O`qish va nutq o`stirishning ta`limiy – tarbiyaviy
maqsadlari, sinflar bo`yicha o`qish mazmunini o`qish ko`nikmalarining og`zaki va
yozma nutqlarini rivojlantirish usullarini, o`qish mashg`ulotlarining yozma nutq
bilan bog`lanish kabi masalalar aniq kiritilgan. 3
Sinfdan tashqari o`qish mazmuniga ko`ra ta`limning
har bir bosqichida ikki asosiy bo`limga ajratiladi:
Birinchi bosqichda o`qish doirasi, ya`ni o`qitiladigan
kitoblar va ularni qaysi tartibda o`qish bilan tanishtirish yuzasidan o`quvchilarga
ko`rsatma beriladi.
Ikkinchi bosqichda shu o`quv materiallar asosida
bilim, ko`nikma va malakalar shakllantiriladi. O`quvchilar kitob va ularning
mualliflari haqidagi bilimlarni bevosita amaliy faoliyatlari davomida, ya`ni kitob
3
Umumiy o‘rta va o‘rta maxsus ta’limning davlat ta’lim standartlarini tasdiqlash to‘g‘risida. Toshkent sh., 2017-yil 6 aprel 187-son.

vaqtni zoye qilmagil, yo`q ersa donishga sitam qilg`on bo`lg`oysan. Har so`z
desang rost degil va bema`nilikni da`vo qilguvchi bo`lmag`il”.
Shunday ekan, nutq o`stirish ishining qulay, samarali
va yangicha usullaridan foydalanib, bolalarimizga nutq madaniyatini o`rgatish,
imloviy savodxon bo`lishiga ko`maklashish eng muhim vazifalardandir.Bu ishlarni
amalga oshirishda esa matn ustida ishlash texnologyalaridan unumli foydalanish
juda katta ahamiyat kasb etadi.

Aqliy xujum o`quv muammolarini hal qilishda qo`llaniladigan mеtod. U
qatnashchilarning masalalari bor bilish va imkoniyatlardan unumli foydalanishga
yo`naltirilgan har qanday muammoni masalaga ko`p sonli yеchimlar topishga
imkon yaratadi.
«Aqliy hujum» metodi asosida tashkil qilingan
mashg`ulotlar quyidagi tartibda o`tkaziladi. Muammo aniqlanadi va o`quvchilarning
muammo yuzasidan fikrlarini yozuv taxtasiga yoki varaqlarga yozib boriladi.
Bildirilayotgan g`oyalarning mualliflari tomonidan asoslab berilishiga erishiladi.
Ona tilidagi ko`plab mavzularni shu metod yordamida
o`rganish mumkin, jumladan, ayrim matnlarni o`rgatishni shu metod asosida tashkil
qilish mumkin.
Ona tili darsliklariga ko`plab ilmiy, ma`rifiy va ilmiy-
ma`rifiy matnlar kiritilgan. Matnlar ustida ishlash o`qituvchidan katta mehnat va
mahorat talab qiladi.. Matn badiiy va ilmiy uslubda berilgan. Mashq shartida
matnlarni taqqoslab, ularning o`xshash va farqli tomonlarini aniqlash topshirilgan.
Mazkur matnni «Aqliy hujum» metodi yordamida o`rganish ko`zlangan maqsadga
erishish imkoniyatini yaratadi. Bu metod asosida matn bilan ishlash bir necha
bosqichda olib boriladi.
1-bosqich. O`quvchilarni mavzuni tushunishga
tayyorlash. O`tgan mashg`ulotlarda berilgan nugq uslublariga oid ma`lumotlar esga
olinadi va takrorlanadi, har bir nutq uslubining o`ziga xos xususiyatlari yodga
olinadi. Chunki matnlarni taqqoslash uchun o`quvchilarda nutq uslublariga oid
ma`lumotlar etarli bo`lishi kerak. Nutq uslublariga oid bitimlar yodga olingandan
so`ng har ikki matn o`quqchilar tomonidan mustaqil o`qib chiqiladi. O`quvchilar
matn mazmunini tushunishga harakat kiladilar.
2-bosqich. Berilgan matnlarning o`xshash tomonilarini
aniqlash. Buning uchun o`qituvchi o`quvchilarga quyidagi savolni beradi: Har ikki

c) to`g`ri javob yo`q.
5. “Sumalak” haqidagi rivoyatda nima
uchun bug`doy nish urib o`sa boshlabdi?
a) suvga solib qo`yilganligi uchun.
b) ob-havo hadeganda ochilmaganligi uchun.
c) a va b.
3. Sumalakni qanday usulda pishirishadi?
a) qaynatish usuli bilan.
b) qovurish usuli bilan.
c) olovda toblash bilan qovurib olinadi.
6. “Sumalak” matnida “suvga solmoq”
birikmasining ma`nosiga teng bo`lgan ma`nodosh so`zni toping.
a) bardam.
b) ivitish.
c) bo`ktirish.
7. “Sumalak” rivoyatida nima
tasvirlangan?
a) sumalakning kelib chiqishi va pishirilishi.
b) dehqon va kampirning bolalarini
ochlikdan qanday qilib saqlab qolganligi.
c) a va b.
Matndagi iboralar, so`z va so`z birikmalari
o`quvchilar nutqiga ko`chib, ular nutqining jozibador bo`lishiga olib keladi.
Qadimdan nutq madiniyati va odobiga alohida ahamiyat berib kelingan. Misol
uchun Kaykovus o`zining “Qobusnoma” nomli asarida farzandiga qarata shunday
deydi: “.... Ey farzand, so`zning yuzin va orqasin bilg`il va ularga rioya qilg`il, har
ne so`z desang yuzi bila degil. To suxangoy bo`lg`aysan. Agar so`z aytib, so`zning
nechuk ekanin bilmasang qushga o`xsharsankim, unga to`ti derlar, ul doim so`zlar,
ammo so`zning ma`nosin bilmas.
... So`zni bag`oyat ulug` bilg`il, so`z osmondin
kelmas va ul xor narsa emasdur. Qay bir so`zniki bilsang joyini o`tkarmay aytgil,

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Mirziyoyev Sh.M. “ Milliy taraqqiyot
y o`limizni qat`yat bilan davom ettirib,yangi bosqichga ko`taramiz ” 1-qism
Toshkent- “ O`zbekiston” 2022.
2. 1.Karimov I. Barkamol avlod orzusi. Toshkеnt.
“Sharq”, 2020 .
3. Umumiy o`rta va o`rta maxsus ta`limning
davlat ta`lim standartlarini tasdiqlash to`g`risida. Toshkent sh., 20 20 -yil 6 aprel 187-
son.
4. Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika
universiteti Karima Qosimova, Safo Matchonov, Xolida G`ulomova, Sharofat
Yo`ldosheva, Sharofjon Sariyev. Ona tili o`qitish metodikasi darslik.
5. Boshlang`ich ta`lim konsepsiyasi.
”Boshlang`ich ta`lim” jurnali, 2021 . N6. 4.A.G`ulomov, B.Qobilov. Nutq o`stirish
mashg`ulotlari. Toshkеnt.”O`qituvchi”
6. 5.K.Qosimova va boshq. Ona tili o`qitish
mеtodikasi. Toshkеnt, 2009.
7.M. Umarova, X. Hamroqulova, R.
Tojiboyeva. O`qish kitobi. Umumiy o`rta
ta`lim maktablarining 3-sinfi uchun darslik. Toshkent-20 20
8.M. Umarova, Sh. Hakimova. 3-sinfda o`qish
darslari. Toshkent,20 19 .
9.T. Fafforova, Sh. Nurullaeva, Z.
Mirzahakimova. O`qish kitobi. Umumiy o`rta ta`lim maktablarining 2-sinfi
uchun darslik. Toshkent- 2020.
10.T.Fafforova, Sh.Nurullaeva,
Z.Mirzahakimova. 2 -sinfda o`qish darslari. Toshkent.20 20 .
11.T.G`afforova, X.G`ulomova. 1- sinfda

Kurs ishi obyekti. Boshlang`ich sinflarda hikoyalarni
o`rganish orqali o`quvchilarning nutq madaniyatini shakllantirish dars jarayoni.
Kurs ishi predmeti. Boshlang`ich sinflarda
hikoyalarni o`rganish orqali o`quvchilarning nutq madaniyatini shakllantirish
yo`llari, metod va usullari
Kurs ishi vazifalari:
1. Boshlang`ich sinflarda hikoyalarni o`rganish orqali
o`quvchilarning nutq madaniyatini shakllantirish bo`yicha m а `lum о tl а r to`pl а sh.
2. Boshlang`ich sinflarda hikoyalarni o`rganish orqali
o`quvchilarning nutq madaniyatini shakllantirishda yangi zamonaviy pedagogik
texnologiyalardan foydalanish.
3. Boshlang`ich sinflarda hikoyalarni o`rganish orqali
o`quvchilarning nutq madaniyatini shakllantirish usullarini o`rganish v а t а hlil qilish.
Kurs ishining nazariy va amaliy ahamiyati.
Boshlang`ich sinflarda hikoyalarni o`rganish orqali
o`quvchilarning nutq madaniyatini shakllantirish darslarini tashkil qilish va samarali
o`tkazish yo`llari belgilandi. Tadqiqot natijalaridan boshlang`ich sinf o`qituvchilari,
shu yo`nalishda ta`lim olayotgan talabalar foydalanishi mumkin.
Kurs ishining tuzilishi . Kirish, II bob, 4 qism, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlardan ibora

o`rtacha yaki sеkin suratni tanlashga, biror tuyg`uni ifodalashga o`rganadilar.
Ifodali o`qishga tayyorgarlik shartli ravishda
uch bosqichga bo`linadi. Asarning aniq mazmunini tushunish unda
qatnashgan shaxslarning xatti-
harakatini taxlil qilish, asarning g`oyasini bеlgilash,
ya`ni asarni, uning timsollarni badiiy vositalari bilan yaxlit xolda tushunish.
Matn qayеrda to`xtab, mantiqiy urg`uning o`rnini,
o`qish suratini bеlgilab olish.
O`qishni mashq qilish. Avtor fikrini uning
tasvirlangan voqеa-xodisalarga va qatnashuvchi shaxslarga munosabatini ovoz
bilan bеra olish uchun shartini qayta o`qish.
Asarning mazmunini va g`oyaviy yo`nalishini taxlil
qilish ifodali o`qishga o`rgatish bilan bog`lab olib boriladi. Ifodali o`qishga
o`rgatishda mantnni tushunish, avtor hikoya qilgan vokеalarga o`z munosabatini
bildirish asosiy vazifa xisoblanadi. O`quvchilarda ifodali o`qish malakasini
shakllantirish uchun asarni o`qituvchinng o`zi ifodali qilib o`qib bеrishi muxim
ahamiyatga ega.
Ifodali o`qish ko`rsatkichlari:
-Bеlgilangan surat va tinish bеlgilariga rioya
qilib o`qish,
-Bеlgilangan to`xtamlarga rioya qilish,
-Ovozning past-balandligini to`g`ri bеlgilash,
-O`qiyotganda timsol xususiyatlarini ifodalash,
Quyidagi “Toshkеnt” hikoyasini ifodali o`qish
usulida o`rgatish darsidan namuna bеrmoqchimiz.
Mavzu: O`tmishda Toshkеnt.
Dars matеriali: E.Malikovning “Toshkеnt” hikoyasi
Omoch, charx, to`qish dastgoxi va Toshkеntning o`tmishi tasvirlangan rasmlar.
Dars maqsadlari:
Ta`limiy maqsad: E. Malikovning

1. I-BOB. BOSHLANG`ICH SINF O`QISH
DARSLARIDA O`QUVCHILAR NUTQINI O`STIRISH METODIKASINING
NAZARIY AHAMIYATI
1.1. Boshlang`ich sinf o`qish darslarida
o`quvchilar nutqini o`stirish metodikasi
O`zbek tiliga davlat tili maqomining berilishi
yurtimizda davlat ishlarining, o`qish-o`qitish, ta`lim-tarbiya, targibot-tashviqot
ishlarining shu tilda olib borilishi uchun juda katta imkoniyat yaratdi. Tilga bo`lgan
munosabat tubdan o`zgardi, uning barcha imkoniyatlarini o`rganish ishlari keng
ko`lamda olib borilyapti. Lekin, shuni ham eslash joizki, tilning ijtimoiy vazifasini
bajarilish darajasini belgilovchi omillardan biri bo`lmish nutq madaniyati yetarli
taraqqiy etmaganligi achinarli bir holdir. Shu bois nutq madaniyati sohasini
chuqurroq o`rganish oldimizga qo`yilgan muhim masalalardan biri hisoblanadi.
Shunki nutqimizda uchrab turadigan nuqson va kamchiliklarni bartaraf qilish, nutq
madaniyatini har qachongidan ham yaxshiroq rivojlantirish umumdavlat
ahamiyatiga ega bo`lgan siyosiy va ijtimoiy masaladir. Bu masala bilan
shug`ullanish ishiga faqat tilshunoslargina emas, balki jumhuriyatimizda istiqomat
qiluvchi barcha soha vaqillari e`tibor berishlari maqsadga muvofiqdir. Chunki, nutq
madaniyati umuminson madaniyatining tarkibiy qismi bqlib, kishilarni yuksak
madaniyatli bo`lishlarini belgilaydi.
Ma`lumki, boshlang`ich sinflarda o`quvchi nutqini
o`stirish ona tili predmetining asosiy vazifasi hisoblanadi. Biroq bu vazifa boshqa
o`quv predmetlari doirasida ham amalga oshiriladi. Jumladan, o`qish darslari
jarayonida o`quvchilar nutqini o`stirish uchun ko`plab imkoniyatlar mavjud. Ya`ni,
o`qish kitobidagi matnlarni o`rganish jarayonida boshlang`ich sinf o`quvchilari o`zi
uchun notanish bo`lgan ko`plab so`zlar va ularning ma`nosini o`rganadi, ya`ni
ularning so`z boyligi oshadi. O`qituvchi bunday so`zlarni izohlash bilan

taqqoslash, umumlashtirish kabi logik priyomlar qo`llanadi. O`qilgan asarni analiz
qilishda har xil ish usullaridan foydalaniladi. Bolalar hikoyadagi asosiy
qatnashuvchi shaxslarni aytadilar, o`qituvchi rahbarligida asarning sxematik rejasini
tuzadilar (tugun, kulminasiya, yechim).
Boshlang`ich sinflar o`qish darslarida o`quvchilar
nutqini o`stirish vositalaridan biri to`g`ri uyushtirilgan qayta hikoyalashdir. Maktab
tajribasida to`liq, qisqartirib, tanlab va ijodiy qayta hikoya qilish turlari mavjud.
Boshlang`ich sinf o`quvchilari uchun matnni to`liq yoki matnga yaqin qayta
hikoyalash ancha oson, boshqa turlari esa nisbatan qiyinroqdir. Qayta hikoyalashda
o`qilgan hikoya mazmuni yuzasidan o`qituvchining savoli o`quvchilarni hikoyaning
detallari haqida, ayrim voqealar o`rtasidagi bog`lanishning sabab-natijalari haqida
fikrlashga qaratilishi lozim. Asar syujetining rivojlanishida qatnashuvchi shaxslar,
ularning xatti-harakati asosiy rol o`ynaydi. Bolalar asar mazmunini unda ishtirok
etuvchi shaxslar va ularning xattiharakati, harakterli xususiyatlarini tahlil qilish
yordamida yaxshi anglab etadilar. O`qituvchining savoli asar qahramonlari nima
qilgani, ularning u yoki bu xattiharakatlari qaerda va qanday sharoitda yuz bergani
haqida so`zlab berishga, voqealarning izchil bayon qilinishiga va o`zaro bog`liqlikni
yoritishga yo`naltirilishi lozim. O`quvchi o`qilgan asar mazmunini o`qituvchi savoli
yordamida aytib berishida faqat analizdan emas, sintezdan ham foydalanadi: ayrim
faktlarni o`zaro bog`laydi (sintezlaydi), bir-biriga taqqoslaydi, ular yuzasidan
muhokama yuritadi va xulosa chiqaradi.
Ko`pincha boshang`ich sinf o`quvchilari qatnashuvchi
shaxslar xattiharakatini yaxshi tushunmasliklari, ba`zan noto`g`ri yoki yuzasi
tushunishlari natijasida asar mazmunini anglab etmaydilar. Shuning uchun ham
o`qituvchi savolni juda o`ylab tuzishi, u bolani fikrlashga, o`ylashga majbur
etadigan, qatnashuvchi shaxslarning xatti-harakati, voqealarning bog`lanishi
yuzasidan muhokama yuritadigan, ularni o`zaro qiyoslashga, ijobiy va salbiy
tomonlarini aniqlashga yordam beradigan bo`lishi lozim. O`quvchi asarda

4. Kitob tanlashda o`quvchilarning shaxsiy qiziqishi
va mustaqil o`qishi hisobga olinadi.
5. Kitob tanlashda mavsumiy tamoyilga amal
qilinadi.
Umuman olganda, kitobni to`g`ri tanlash sinfdan
tashqari o`qish muvaffaqiyatini ta`minlashning muhim shartidir.
Sinfdan tashqari o`qish darslarida o`quvchilarning
kitobxonlik qiziqishlari, bilim doirasi, estetik taassuroti, badiiy obrazlarni idrok
etishi, ijodiy qobiliyati rivojlanadi; faol kitobxonga xos ko`nikma va malakalar
shakllanadi.
Sinfdan tashqari o`qish darslari o`quvchilarning
faolligini oshirishga qaratiladi, shuning uchun ularning qurilishi juda xilma-xil
bo`ladi. Har bir dars o`qituvchi va o`quvchining ijodi hisoblanadi; darsda qanchalik
xilma-xillikka, hayotiylikka erishilsa, maqsadga erishish oson kechadi. 4
Kelajagimiz bo`lgan yosh avlodni milliy
qadriyatlarimizga mos holda aqlan yetuk, jismonan sog`lom qilib tarbiyalash biz
o`qituvchilarlar, ustozlar zimmasidadir. O`qituvchi sinfdan tashqari darsni tashkil
etishda innovatsion metodlardan, qiziqarli ma`lumotlardan, turli mavzuga mos
ko`rgazmali qurollardan foydalanishi kerak bo`ladi. Bugungi o`quvchi bir nechta
chet tillarni bilishga intiladi. O`qituvchi o`quvchilarga yangi mavzu haqidagi
ma`lumotlarni chet tillarida ham aytishi mumkin. Masalan, kitob haqidagi maqol
yoki fikrlarni, kichik hajmdagi asarlarni nafaqat o`zbek tilida balki rus yoki ingliz
tilida ham so`zlab beradi. O`quvchilarga ham shunday topshiriq beradi. Bir o`quvchi
maqolni aytadi boshqa o`quvchi tarjimasini aytishi mumkin.
Kitob – aql qayrog`i.
4
Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti Karima Qosimova, Safo Matchonov, Xolida G‘ulomova,
Sharofat Yo‘ldosheva, Sharofjon Sariyev. Ona tili o‘qitish metodikasi darslik

shiddat bilan sakrash tarzida ro`y berishi tufayli ham, muhim ahamiyat kasb etadi.
Boshlang`ich sinf o`qish darslarida o`quvchilarning yuqori darajada aqliy va nutqiy
rivojlanishini, ularning til qobiliyatlari shakllanishini ta`minlash imkonini beruvchi
usullarni tashkil etishning maqbul shaklini izlash, nazariy va amaliy tadqiqotlarda
bunday o`quvning mazmuni va shakllari haqidagi masalalar hal etish yuzasidan
yangicha metodik tavsiyalar ishlab chiqilmoqda. Berilgan imkoniyatlardan samarali
foydalanish, berilayotgan ta`lim sifati natijadorligini ta`minlash zamonaviy
o`qituvchidan katta pedagogik mahorat, yuqori kompetentlik va ijodkorlikni talab
etadi.

Kirish
I-BOB. BOSHLANG`ICH SINF O`QISH DARSLARIDA O`QUVCHILAR
NUTQINI O`STIRISH METODIKASINING NAZARIY AHAMIYATI
1.1. Boshlang`ich sinf o`qish darslarida o`quvchilar
nutqini o`stirish metodikasi
1.2. Matn ustida ishlashda o`quvchilar nutqini
o`stirish
II-BOB. BOSHLANG`ICH SINFLARDA HIKOYALARNI O`RGANISH
ORQALI O`QUVCHILAR NUTQ MADANIYATINI SHAKLLANTIRISH
USULLARI
2.1. “Toshkеnt” hikoyasi matnini ifodali
o`qish va ko`rgazmali usulda o`rgatish orqali o`quvchilar nutqini
rivojlantirish
2.2. O`. Hoshimovning “Xazonchinak”
hikoyasi matnini “aqliy hujum” usulida o`rgatish orqali o`quvchilar nutqini
rivojlantirish
2.3. “Jaydar non” voqei hikoyasini
suhbat usulida o`rgatish orqali o`quvchilar nutqini rivojlantirish
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar
Kirish
Mavzuning dolzarbligi: Tа`limdаn аsosiy mаqsаd
bolаlаrgа bilim bеrishginа emаs, bаlki bilim olish yo`llаrini o`rgаnish, ulаrni tа`lim

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI
UNIVERSITETI
Ro’yxatga olindi №__________ Ro’yxatga olindi №__________
“_____” ____________20 y. “_____” ____________20 y.
“___________________________ “ KAFEDRASI
“_____________________________ “ FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu:________________
Bajardi:_________________________________
________________ fakulteti, guruh talabasi
Tekshirdi ;
______________ - 20
MUNDARIJA

qazilgan katta uzun chuqurlik; Toshminar-toshdan yasalgan
mеzona shaklidagi inshoat;
Mеzona-
masjidning azon aytadigan joyi; Inshoat -turli
maqsadalar uchun qurilgan imorat;
O`qilgan matn yuzasidan o`quvchilar bilimini
suhbat asosida xisobga olish.
-Qadimda Toshkеntning nomi va u qanday
vazifani bajargan?
-Toshkеnt dеgan nom qanday kеlib chiqadi.
O`tmishda Toshkеnt ko`chalari xonadanlar
dеhqonchilik ishlari qanday edi?
Odamlar nimadan qiynaladilar?
-Chor xukumati nimaga e`tibor bеrmasdi?
Toshkent hikoyasini o`rgazmali quroldan yangi bilim
berishda ham, o`tilganlarini qaytarish va ayrim faktlarni izohlashda ham foydalanish
mumkin. Ko`rgazma sifatida turli jadvallardan, boshqotirmalardan, fikrlash
jarayonini tezlashtirishga qaratilgan o`quv topshiriqlaridan, kompyuterda ishlashga
yo`naltirilgan dasturlardan, audiyo-video o`quv dasturlaridan foydalandim.
Bolalar video va audiolar orqali hikoyalarini tez
tafakkurida shakllantiradi, oylash va fikrlash qobiliyati ishga tushadi. Bundan
tashqari hikoyani o`qib berish mobaynida ko`rgazmali rasmlardan ham
foydalaniladi. Rasmlar orqali bolalar ko`rsa ularni esda qolishi ham yaxshi boladi.

chanamiz ham qo`lbola uni bobom yasam berganlar. Unga bir necha bola o`tirsa
ham bo`ladi. Mazza qilib chanada uchdik, qorbo`ron o`ynadik.
– Dilmurodjon keagol bolam non pishdi, choy
ham ichib, – olgin dedilar buvim. Pasttakina devordan qarab qornimoch edi.
Yugurib uyga keldim. Issiqqina sandalga o`tirdim. Katta patnis ustida jiyda non
yo`q, bargak, hatto tutn mayiz ham bor. Buvim bir sevat non ko`tarib kirdilar.
Xona non isiga to`ldi. Buvim nonlardan ushtib qo`ydilar, ol bolam nondan yegin
dedilar. Men nonni yeb ko`rsam shunchalik shirinki men hech qachon bunday non
yemaganman. Buvijon noningiz buncha shirin? – deb savol berdim.
– Ha bolam bu non javdan bug`doyining unidan
bo`lgan.
– Javdar deganingiz nima?
– Javdar bug`doyning bir turi.
U sovuqqa
chidamli doni ser hosil bo`ladi. Biz doim
javdar unidan non yopamiz.
U juda barakali. Shunday qilib ta`til kunlari har kuni
buvimlarnikida issiq javdar nondan yeb mazza qilib, dam oldik.
O`quvchi asar mazmunini so`zlab beradi.
Demak xattaxta ildiga ikki o`quvchi taklif qilingan
bo`ladi. O`quvchilare hikoyaq qilib bo`lishgach o`qituvchi bolalarga savollar berib
javoblar oladi.
I bosqich.
S
avol: hikoyaning nomi nima?
Javob: “Javdar non”
Savol: Voqea nimadan boshlanadi?
Javob: Qishki ta`til kunlari onam bilan
buvimlarnikiga bordik.

-Mazmunni so`zlashda (o`qituvchi oldindan,
o`quvchilar mustaqil ichida o`qiyotganda) sinf ko`chma yozuv taxtasida yozib
qo`ygan egri-bugri, past-baland, chang-to`zon, qora-chiroq yoki sham;
Omoch, yarim yalang`och; sanoat korxonalari,
charxda dastgohda qo`l bilan so`zlaridan foydalaning. (Shu o`rida o`qituvchilarga
“O`tgan kunlar”) kinosidagi Otabеkning kеchasi bo`zchining uyini taqqillatib
kirgani, u еrda bo`z to`qiydigan dastgoh turgani eslatiladi).
Mavzuni mustahkamlash o`quvchilarning
hikoyasidan qanday xulosa chiqarganligi so`raladi va mavzu mustahkamlanadi.
O`qituvchi o`quvchilardan quyidagi savollarga javob
olib, darsni yakunlaydi.
Uyga vazifa “Toshkеn” hikoyasini o`qish, so`zlab
bеrish, mavzuga oid ma`nosi qiyin so`zlarni o`rganish topshiriladi.
2.2. O`. Hoshimovning “Xazonchinak”
hikoyasi matnini “aqliy hujum” usulida o`rgatish orqali o`quvchilar
nutqini rivojlantirish
Talim – tarbiya jarayoniga “intеrfaol mеtodlar” nomi
bilan kirib kеlayotgan mеtodlardan biri bo`lgan aqliy xujumning maqsadi
o`quvchilarning faolligini oshirish ularni erkin mustaqil mulohaza yuritishga
undash hammani bir xil qalipda fikrlashdan ozod qilishi malum mavzu yuzasidan
har xil fikrlarni to`plash va masalaga ijodiy yondashuvni taminlashdan iborat,
o`quvchilar oldiga ulardan aqliy zo`riqishini talab qiladigan muayyan bir masala
qo`yiladi. Shu masala bo`yicha ishlayotgan har bir o`quvchi tomonidan aytilgan
fikrni rag`batlantirishi va qayd etib borishi ishtirokchilarning erikinliklarni
taminlash bildirilgan fikrlar asoslanishni talab etish baxs davomida birorta fikrni
talab emunossir qolqirmaslik talab qilinadi.
O`quvchilar tomonidan aytilayotgan fikrlarga
e`tiborsizlik bilan qarashlarni tanqid qilish yoki fikrlardan qutulish taqiqlanadi.

O`quvchilar nutqini rivojlantirishda hikoya matni
ustida ishlash o`quvchilаrdа til sеzgirligini tаrbiyalаydi, onа tilining boy ifodа
vositаlаrigа oshno qilаdi. Bаdiiy mаtn yosh kitobxonni onа tilining sеhrli olаmi
bilаn tаnishtirish imokniyatigа egа. Ulаrdаn o`quvchilаrgа mа`nаviy tаrbiya bеrish
vositаsi sifаtidа foydаlаnish lozim. O`quvchilаrdа mа`nаviyatni shаkllаntirib
borish, nаfаqаt u hаqdа tushunchа hosil qilish, bаlki ulаr hulq-odobining
shаkllаnib borishigа hаm
tа`sir ko`rsаtаdi. Bu haqda Prezidentimiz shunday
yozadi: “Kelajak bugundan boshlanadi. Hozir tarbiya masalasiga e`tibor qilinmasa,
boy beriladi”. 2
Boshlang`ich ta`limdan boshlab onа tilining lug`аt
boyligi, go`zаlligi, imkoniyati, ifodа ko`lаmi, sеhri vа hokаzo jihаtlаrini
o`quvchilаrgа singdirishi, tilgа mеhr, hurmаt-ehtirom tuyg`ulаrini tаrkib toptirib
borishi zаrur. Onа tiligа ehtirom, mеhr-muhаbbаt tuyg`ulаrini tаrkib toptirish
bеvositа vа bilvositа vаtаnpаrvаrlik tаrbiyasining аjrаlmаs tаrkibiy qismidir.
Boshlang`ich tа`limining mаqsаdi DTS vа o`quv
dаsturi tаlаblаri dаrаjаsidа o`quvchilаrni bilim аsosilаri bilаn qurollаntirish, komil
inson qilib tаrbiyalаsh ekаn, bаrchа sа`y-hаrаkаtlаr ushbu mаqsаdni аmаlgа
oshirishgа qаrаtilishi lozim.
Yuqoridagi vazifalarni amalga oshirishda
boshhlang`ich sinf “O`qish kitobi”da berilgan hikoya matnlarning ahamiyati katta.
Matn ustida ishlash orqali o`quvchilarning nutqi rivojlantiriladi, axloqiy sifatlari
shakllantirib boriladi.
Kurs ishi maqsadi. Boshlang`ich sinflarda
hikoyalarni o`rganish orqali o`quvchilarning nutq madaniyatini shakllantirish har
tomonlama o`rganish va amaliyotga tadqiq qilish.
2
1
I.Karimov. Barkamol avlod orzusi Toshk е nt. “Sharq”, 1999,12-bet.

keltirilgan “Sumalak” 7
(rivoyat) matni ustida quyidagicha lug`at ishi o`tkazish
mumkin:
Urug`lik -
ekish uchun olib qo`yilgan don. Ivitish -
suvga solmoq
Nis
h urmoq - o`sa boshlamoq
Qiymalash - mayda qilib
to`g`rash Azonda - erta tongda
Tat
ib ko`rmoq - yeb ko`rmoq
Lazzatli ne`mat - shirin ovqat
Bardam bo`lish - sog`lom bo`lish
2. Matn mazmunini qayta hikoya qilish orqali
nutq o`stirish. Mazkur turda o`quvchilar matn mazmunini qisqartirib, kengaytirib,
obrazlarni o`zgartirib, o`z fikilarini bildirib qayta hikoya qiladilar. Qayta
hikoyalashda, albatta, matndagi so`zlardan foydalanish yaxshi samara beradi.
“Sumalak” rivoyatini qayta hikoyalashda o`quvchilar asosiy o`rinlarni ajratishi,
lug`at ustida ishlash orqali o`rgangan so`zlarini ishlatishi lozim. Bunday qayta
hikoyalash quyidagicha bo`lishi mumkin:
“Qadim zamonda bir dehqon bor ekan. U bahor
kelgach, urug`likka olib qo`ygan donini suvga solib qo`yibdi. Ob-havo yomon
bo`lib, ivitilgan bug`doy nish urib o`sa boshlabdi. Dehqonning bola-chaqasi och
ekan. Shuning uchun bug`doy uvol bo`lmasin deb, kampiriga undan biror ovqat
qilishini aytibdi. Kampir dehqon qiymalagan bug`doyni qozonga solib qaynatibdi.
Azonda uyqusi o`chib, qozondan xabar olgani borsa, juda ajoyib hid dimog`iga
urilibdi. Qozondagi ovqatni tatib ko`rsa, juda mazali emish. Kelasi yil ham dehqon
7
Q.Abdullayeva va boshq.O’qish kitobi.2-sinf uchun darslik.Toshkent. 2014.132-bet.

XULOSA
Xulosa o`rnida shuni ta`kidlab o`tish kerakki, nutq
o`stirish mashg`ulotlarida, ayniqsa, bolalarning badiiy asarlarni o`qib, hikoya qilib
berishlariga katta ahamiyat beriladi. Badiiy asarlarni qayta hikoya qilib berishga
o`rgatish va ularni sahnalashtirish, she`rni yod oldirish o`qituvchiga katta mahorat
va mas`uliyat yuklaydi. Muallif tomonidan badiiy asar mazmuni qanchalik yorqin
ifodalangan bo`lsa, unda ishtirok etuvchilarning nutqlari (gaplari) bolalarga ifodali,
mazmunli yetkazilsa, u bolalarni hayajonlantiradi, his-tuyg`ularining rivojlanishiga,
asar qahramonlari bilan bo`ladigan voqealarning uzoq esda saqlanishiga, lug`atining
boyishiga hamda nutqining grammatik jihatdan to`g`ri shakllanib borishiga ijobiy
ta`sir ko`rsatadi. Bolalar hech qanday qiyinchiliksiz o`qituvchining asar yuzasidan
bergan savollariga javob bera oladilar, ayrim so`zlarni, jumlalarni takrorlaydilar,
qahramonlarning ijobiy va salbiy tomonlarini xarakterlab beradilar, o`qituvchiga
taqlid qilib, ularning ovozini o`xshatishga harakat qiladilar. Har bir mamlakatning
taraqqiyoti, istiqboli, farovonligi, ma`naviy yuksalishi, jahonning eng rivojlangan
davlatlar qatoridan o`rin olishi - bilimli, yuqori intellektual salohiyatli, qalbiga va
ongiga ezgu fazilatlarni mujassamlagan yoshlarga bog`liq hisoblanib, har jihatdan
yetuk va barkamol, Vatan taqdiri uchun sidqi dildan xizmat qiladigan, fidoyi,
iymonli avlodni voyaga yetkazish, o`qitishni sifatli va mazmun jihatdan yuqori
pog`onalarga olib chiqish avvalo o`qituvchi va tarbiyachi murabbiylar zimmasiga
sharafli va ayni paytda mas`uliyatli vazifani yuklaydi. Inson tajribasining tarixan
shakllangan mazmuni so`zli shaklda umumlashtirilgan, uni bayon etish va
o`zlashtirish esa ushbu jarayonda nutqning ham ishtirok etishini nazarda tutadi.
Nutq bolaga inson madaniyatining barcha yutuqlariga yo`l ochadi. Umuman,
shaxsning va barcha asosiy psixik jarayonlar (qabul qilish, fikrlash va boshq.) ning
shakllanishi ham bolada nutqning rivojlanishi bilan bog`liqdir. Bolaning psixik
jihatdan shakllanishida nutqning alohida o`rin tutishi uning turli bosqichlarda
rivojlanishiga yordam beruvchi shart-sharoitlar va omillarni bilishni juda muhim
qilib qo`yadi. Nutqning rivojlanishi bilan harakatlanuvchi kuchlar haqidagi masala

davrlardan qolgan. Darvozalarni, dеvorlarni sayyohlar “Bu еr Toshqal`a,
Toshminar ekan” dеb tarix saxifalariga yozib qoldirgan. Bu nomlar kеyinchalik
Toshkеnt dеgan nomni kеltirib chiqargan.
2. Toshkеnt o`tmishda oddiy mеhnatkashlar
shaxri bo`lgan. Shaharlarning ko`pchilik aholisi hunarmandchilik bilan
shug`ullangan. Ko`plab mahallalarning nomlari ham ana shunday kеlib chiqqan.
Xonadonlarda elеktr chiroqlari yo`q edi. Odamlar
qora chiroq yoki sham yoqib o`tirardilar.
Yerlar omoch bilan haydalardi. Ariqlar esa
kеtmon bilan olinardi.
Sanoat korxonalari dеyarli yo`q edi.
Kiyim-kеchak tayyorlash uchun charxda ip yigirib, oddiy
dastgohda qo`l bilan bo`z to`qilardi.
Odamlar bir shahardan ikkinchisiga borish uchun
ko`pincha ot aravalarda va piyoda yurardilar.
O`qutuvchi “Toshkеnt ” hikoyasining birinchi qismi
o`qib beradi qolganini esa ravon o`qiydigan o`quvchilarga o`qitiladi.
Lug`at ustida ishlash:
Darvoza -qal`a zavodlariga kiritiladigan, ochilib
yopiladigan katta eshik;
Sharq –dunyoning to`rt tomonidan biri, g`arbga
qarama qarshi tomon
quyosh chiqadigan tomon;
Sharq davozasi-kun chiqish tomon darvozasi;
Savdo karvonlari-savdogarlar to`dasi qatori. Bir
joydan ikkinchi joyga boruvchi savdo bilan shug`ullanuvchi kishilar to`dasi;
Sayyohlar-sayohat qiluvchilar;
Toshqal`a-dushman xujumiga qarshi mustahkamlash
tosh dеvor bilan xandak o`ralgan shaxar;
Xandaq-dushman o`tolmasligi uchun

qatnashuvchilarning xatti-harakatini qanchalik aniq ko`z oldigan keltira olsa, u
hikoyaning asosiy mazmunini shunchalik chuqur tushunadi, shunchalik mustaqil
qayta hikoya qilib beradi. O`qilgan asar mazmunini izchil ravishda qayta hikoyalash
uning rejasini tuzishga yordam beradi. Reja tuzishda o`quvchi hikoyani tarkibiy
qismlarga bo`ladi va har qaysi qismdagi asosiy fikrni aniqlaydi. Bularning hammasi
analitik ish hisoblanadi. Keyin sintetik ishga o`tiladi, ya`ni bolalar hikoya
qismlariga sarlavha topadilar. O`quvchilar o`qituvchi rahbarligida reja tuzish
jarayonida o`qilgan hikoyaning har bir qismida bosh va ikkinchi darajali masala
nimalardan iboratligi haqida, qanday qilib fikrni qisqa va aniq ifodalash haqida
o`ylaydilar. Sarlavha topish ustida ishlash, o`quvchilar topgan sarlavhani jamoa
bo`lib muhokama qilish, reja tuzish jarayonining o`zi bolaning fikrlash qobiliyatini
faollashtirishi, unda o`z mulohazasini isbotlash, asoslash odatlarini tarbiyalashi
lozim. Asarni o`qish va tahlil qilish jarayonida tuzilgan reja doskaga yozilsa, hikoya
mazmunini izchil qayta hikoya qilishga yordam beradi.
Reja asosida hikoya qilishning vazifasi mazmunni
berilgan izchillikda o`zlashtirishdir. Reja asosida qayta hikoyalash o`qituvchi
savoligi javob berishga nisbatan asar mazmunini aytib berishning hiyla mustaqil
formasidir. O`qilgan asar mazmunini o`zlashtirish ustida ishlashdagi keyingi
bosqich, qisqartirib hikoyalash hisoblanadi. Qisqartirib hikoyalash uchun 2-3
qismga bo`linadigan, bu bo`limlar yaqqol ajralib turadigan, mazmuni sodda asarlar
tanlanadi. Qisqartirib hikoyalashga o`rgatish quyidagicha uyushtiriladi: o`qituvchi
hikoyaning oldindan belgilab qo`yilgan birinchi qismini o`qiydi va o`quvchilar
bilan birgalikda eng muhim, asosiy fikr aniqlanadi. Bunda o`quvchilar ba`zan
asardagi so`zlardan foydalanadilar. Bu o`quvchilarga qiyinlik qilsa, bo`limdagi
asosiy fikrni o`z so`zlari bilan aytib berishlari mumkin. Keyin o`quvchilar
o`qituvchi bilan bu qismni qisqartirib hikoyalashda nimalar haqida gapirmaslik
kerakligini, qaysilar ikkinchi darajali yoki kam ahamiyatli fikr ekanini aniqlaydilar.
Asarning boshqa qismlari yuzasidan ham shunday ish olib boriladi va o`quvchilar
asarni qisqartirib qayta hikoya qiladilar.

o`qish darslari. Toshkеnt. “Sharq”, 20 20 .
12.O`qish kitobi. Umumiy o`rta ta`lim
maktablarining 1-sinfi uchun darslik.Toshkent-20 22 .
13.O`qish kitobi. Umumiy o`rta ta`lim
maktablarining 4-sinfi uchun darslik. Toshkent, 2022 .
14.Sh.Yusupova. Noan`anaviy dars – davr
talabi. Andijon, 2021.
15 .w w w.kitobxon.uz.
16. www.ziyonet.uz.

Yozuvchining hayoti bilan tanishtirish,
yozuvchining, uning hayotiga ijodiga qiziqish uyg`otish.
O`quvchilarni asarni emotsional idrok etishga
tayyorlash.
Asar mazmunini tushunishga halal bеradigan
so`zlarning lug`aviy ma`nolarini tushuntirishdan iborat.
Tayyorgarlik ishlarining shakllari hilma – hil bo`lib,
o`qituvchi asar mazmunini va sharoitga qarab ish turini tanlaydi. Tayyorgarlik
davri uchun 2-5 daqiqa ajratiladi.
Ekskursiya. Bu ish turidan tabiat tasviriga
bag`ishlangan yoki ishlab chiqarish, qurilish, shahar. Qishloq hayotiga doir
mavzular o`rganiganda foydalanish mumkin.
Chunonchi 2 – sinfda “Issiqxonada” kabi
matеriallarni o`rganishdan oldin ekskursiya qilish maqsadiga muofiq. Ekskursiya
uchun rеja bеriladi va matn o`rganilishdan kamida bir hafta oldin o`quvchilarga
e`lon qilinadi.
Film namoish qilish. Inqilobdan oldingi hayot
voqеalari tasvirlangan matnlardan oldin fil`m namoish qilinsa..yu o`quvchilar
asarni idrok qilishlari faollashadi. Albatta, hozir o`quv fil`mlari yеtarli emas.
Ammo, vidiofil`mlardan foydalanish mumkin.
O`qitish hikoyasi. Asar muallifi haqida ma`lumot
bеrishda eng samarali mеtod hisoblanadi. Chunonchi 4 – sinfda
Q.Muhammadiyning shе`ri o`rganilayotganda shoirning bolalar uchun yozgan
asarlari namoish etilib, ular haqida qisqacha ma`lumot bеrilsa, o`quvchilarda asarni
o`qishga qiziqishlari ortadi. Tayyorgarlik davridan so`ng 1 – bosqich amalga
oshiriladi. Bu bosqichning asosiy aniq mazmuni bilan, uning syujit chizig`i bilan
tanishtirish, asarning emotsional ta`sirini aniqlashdir.
Matnni ifodali qilib o`qib bеriladi.
( 2-sinfda o`rganiladigan “Mеhribon qiz” matnni
magnitafon orqali o`qib eshittiriladi) o`qituvchi o`quvchilarga umumiy

Hikoyaning birinchi qismini ifodali o`qib
sarlovha qo`yining. O`quvchilar
matnning birinchi qismini o`qib bo`lgach, o`qituvchi
bilan birgalikda sarlovha topadilar. Sarlovhadan eng ma`qulini tanlab oladi va
o`qituvchi tomonidan sinf yozuv taxtasiga yoziladi. (“Toshkеntning avvalgi nomi
”). So`ng matnning ikkinchi qismini ifodali o`qiydilar, sarlovha topadilar.
(“Mеhnatkashlar shaxri”)
-Toshkеntda qadimdan nomi qolgan qaysi
darvozalarni bilasiz? Sayyohlar uni nima dеb atashgan? Matndagi so`zlar bilan
tasdiqlang.
-matdan Toshkеnt ko`chalari tasvirlangan
o`rnini o`qing.
Ko`chalar nеga shunday? Sababini matndan o`qing.
Toshkеnt ilgarigi nomi xaqida lar bilasiz?
-Shaxarda qanday darvozalar qurilgan? Nima
sababdan?
-Toshkеnt shahri o`tmishda qanday edi? O`tmishda
shaxarlar axolisi nima bilan shug`ullangan?
Tasviriy ifodar ustida ishalash.
“Mеhnatkashlar shahri” hikoyasining ikkinchi xat
boshini o`qing. O`xshatishni toping. (Agar o`quvchilar topishda qiynalsalar,
o`qituvchi savol bilan yordam bеradi).
-U qanday uy?
-Katalakday uy.
(Qadimgi uylarning ko`pi juda kichkina tor
bo`lgan. Shuning uchun uylar
tovuqlarning katagiga o`xshatilga, javobi olinadi).
Dеmak katalakday so`zi o`xshatish ekanligi
tushuntiriladi.
Topshiriq asosida tanlab hikoya qilish.

kifoyalanmay, o`quvchilarga ular ishtirokida so`z birikmasi, gap ham tuzdirsa,
yanada maqsadga muvofiq bo`ladi. Shunday qilinsa, yangi so`zlar o`quvchilarning
faol lug`atiga kiradi. Nutq o`stirish boshlang`ich ta`lim pedagogikasining tarixi va
nazariyasini ham, muomala madaniyatini o`rgatish uslubiyotini ham o`z ichiga
oladi. Boshlang`ich sinf o`qituvchisi, avvalo, o`quvchilariga umumiy estetik tarbiya
berish vazifalarini tushunib olishi lozim. Bu vazifalar faqatgina yaxshi muomala
qilishni o`rgatishdangina iborat bo`lib qolmasligi kerak. Bunda, eng muhimi, bolaga
nutq madaniyatini o`rgatish va unda har bir mashg`ulotlarga qiziqish uyg`otish,
so`z, gap yordamida nutqiy faoliyatga ehtiyoj hosil qilish, shuningdek, ularda bilim,
ko`nikma va malakalarni tarkib toptirishdir.
Nutq ikki ko`rinishga ega - og`zaki, va yozma nutq.
Bular o`zaro uzviy bog`langan bo`lsa ham, har birining o`ziga xos xususiyati bor.
Og`zaki nutqda tovushlar, so`zlar nutq orqali talaffuz qilinsa, eshitish a`zolari orqali
qabul qilinadi. Shuning uchun o`quvchilarning og`zaki nutqini o`stirishida, avvalo
ularning nutqidagi kamchiliklar sabablarini aniqlash, uni bartaraf etish yo`llarini
izlab topishimiz kerak. Chiroyli so`zlashni, savodli, to`g`ri yozishni, o`z fikrini
ravon va aniq bayon etishni bilmagan yoki etolmagan o`quvchi bilimlarni
muvafaqqiyat bilan o`zlashtira olmaydi. Har bir insonning nutqi chiroyli,
mukammal, talaffuzi aniq, ravon bo`lsa, fikrlash doirasi keng, idrok qilishi ham
teran bo`ladi. Nutq orqasli odamzot o`zining ichki hissiyotlarini ham bayon qiladi,
nutq esa barcha insonlarda ham bir xilda-to`la rivojlangan yoki shakillangan
bo`lavermaydi. Ba`zi bolalar tovushlarni noto`g`ri talaffuz qilibgina qolmay, ularni
bir-biridan farqlay hamolmaydilar. Nutqdagi bunday kamchiliklar darslarni
o`zlashtirishda bolalar uchun sezilarli qiyinchiliklarni tug`diradi. Bunday hollarda
logoped mashg`ulotlar yordamiga muxtoj bo`ladilar. Ma`lumki, boshlang`ich sinf
oquvchilarining nutqlaridagi nuqsonlarni bartaraf etish o`quvchilar va logopedlar
zimmasiga yuklanadi. Talaffuzdagi kamchiliklarni aniqlashda bolaning nutqini
tekshirib ko`rish, nutq buzulish sabablarini o`rganish lozim. Buning uchun har bir

bolalarining o`sha taomdan yegilari kelibdi. Shu tariqa sumalak pishirish odati
paydo bo`lgan ekan. Sumalak xalq orasida keng tarqalib, bahorning lazzatli
ne`matiga aylanibdi. Sumalak har yil Navro`z bayramida tayyorlanadi. Bu ovqat
odamlarning sog`ligini tiklashga va bardam bo`lishga yordam beradi”.
3. Matnga oid savol-javoblar ustida ishlash
orqali nutq o`stirish. Bunda faqat darslikdagi savol va topshiriqlar bilangina
cheklanib qolmay, balki har bir darsda o`quvchilarni o`ylashga, mulohaza
yuritishga chaqiruvchi yangi savollar tuzish va o`quvchilar hukmiga havola etish
lozim. “Sumalak” matniga oid quyidagicha yangi savollar tuzish mumkin:
a) Dehqon nima uchun bug`doyni ivitib qo`yadi?
b) Dehqon nimani o`ylaydi?
c) Kampir pishirgan taomni ta`riflash
uchun qanday so`zlar ishlatgan?
d) Rivoyatdagi “mo`l-kо`l” so`zini qanday
tushunasiz?
e) Keyinchalik dehqonlar donni nimalarga
olib qo`yadigan bo`lishibdi?
g) Dehqonning bolalari xush ko`radigan taom
nima deb atalibdi?
h) Sumalak qanday xususiyatlarga
ega ekan?
4. Test topshiriqlari ustida ishlash orqali nutq
o`stirish. Bu usul o`quvchilarni har tomonlama o`ylashga, matn mazmunini
chuqurroq o`zlashtirishga, matndagi har bir so`zga alohida ahamiyat berishga
o`rgatadi. Test usili o`quvchilar uchun qiziqarli bo`lib, ular berilgan topshiriqlarni
bajonidil bajaradilar.
Masalan, “Sumalak” rivoyatiga oid quyidagicha test
topshiriqlarini tuzish mumkin: . “Sumalak” rivoyati qahramonlari qaysi javobda
to`g`ri berilgan?
a) dehqon, hunarmand.
b) kampir, kenja botir.

II-BOB. BOSHLANG`ICH SINFLARDA HIKOYALARNI O`RGANISH
ORQALI O`QUVCHILAR NUTQ MADANIYATINI
SHAKLLANTIRISH USULLARI
2.1. “Toshkеnt” hikoyasi matnini ifodali o`qish va ko`rgazmali usulda
o`rgatish orqali o`quvchilar nutqini rivojlantirish
Hozirgi kunda ta`lim jarayonida interfaol metodlar
va axborot texnologiyalarini o`quv jarayonida qo`llashga bo`lgan qiziqish kundan-
kunga ortib bormoqda. Bunday bo`lishining sabablaridan biri, shu vaqtgacha
an`anaviy ta`limda o`quvchilar faqat tayyor bilimlarni egallashga o`rgatilgan
bo`lsa, zamonaviy texnologiyalardan foydalanish esa ularni egallayotgan
bilimlarini o`zlari qidirib topish, mustaqil o`rganish va fikrlash, tahlil qilish, hatto
yakuniy xulosalarni ham o`zlari keltirib chiqarishga o`rgatadi. O`qituvchi bu
jarayonda shaxs rivojlanishi, shakllanishi, bilim olishi va tarbiyalanishiga sharoit
yaratadi va shu bilan bir qatorda boshqaruvchilik, yo`naltiruvchilik funksiyasini
bajarad
Ko`rsatmalilik o`quvchilar bilimini oshirish va
o`qituvchining mehnatini samarali qilish vositalaridan biridir. Ko`rgazmali
quroldan yangi bilim berishda ham, o`tilganlarini qaytarish va ayrim faktlarni
izohlashda ham foydalanish mumkin. Ko`rgazma sifatida turli jadvallardan,
boshqotirmalardan, fikrlash jarayonini tezlashtirishga qaratilgan o`quv
topshiriqlaridan, kompyuterda ishlashga yo`naltirilgan dasturlardan, audiyo-video
o`quv dasturlaridan foydalanish mumkin.
Ifodali o`qish dеb asardagi tinish bеlgilari mantiqiy

bola nutqini tekshirish varaqasi to`ldirilib, qaysi tovushlar to`g`ri yoki noto`g`ri
talaffuz qilayotgani belgilab boriladi.
Nutq ostirish-ongli o`qishni, so`zlash va yozishga
o`rgatishni, til haqida o`quvchilarning yoshi va tushunchasiga mos bo`lgan bilim
berishni, ularning lug`at boyligini oshirishni, boshqalarning nutqiga e`tibor va
qiziqishni o`stirish, kitob o`qishga muhabbat uyg`otishni ko`zda tutadi. Og`zaki
nutiqqa o`rgatishning ilk davrida daktiologiya (qo`l alifbosi) dan foydalaniladi. Bu
narsa bolalarning tovushlarni talaffuz qilib, o`zlashtirib borganlari sari faqat
yordamchi vosita bo`lib xizmat qiladi.
Boshlang`ich sinf o`qish darslarida olib boriladigan
barcha mashg`ulotlarning yetakchi o`rni nutq o`stirish bo`lib, u savod o`rgatish,
chiroyli yozish ko`nikmalarini shakillantirish va fikrlash doirasini kengaytirish
vazifalarini o`z ichiga oladi. Bu darslarda ko`proq amaliy maqsadlarni ko`zlash, til
boyliklaridan nutqda foydalanish malakalarini shakillantirish, ijodiy fikrlash,
o`quvchilarning til sezgirligini tarbiyalash lozim. Ularning og`zaki nutqini
muntazam o`stirib boorish bog`anishli nutq, matn tuzishlarda amaliy yordam beradi.
Ma`lumki, bu vazifalarni amalga oshirish yo`llari xilma-xildir. Savod o`rgatish
darslarida amaliy mashg`ulatlarga keng o`rin berish va malakalarni singdirishda
qiziqarli va jonli narsalardan, texnika vositalaridan, turli o`yin va o`yin turidagi
mashqlardan foydalanish samarali natijalar beradi. Darslikka doir hikoyalar,
ertaklar, she`r va maqollardagi notanish so`zlar o`qib yoki eshittirb tushuntiriladi.
Shunday qilib, har bir darsda, u qaysi predmet bo`lishidan qat`iy - nazar, birinchi
galdagi vazifamiz o`quvchilarning ongli, ravon, to`g`ri va ifodali o`qishiga
erishishimiz, nutqini o`stirishga harakat qilmog`imiz lozim.
Ma`lumki, nutq tafakkur bilan bog`liq, shuning uchun
u tafakkur bilan uzviy bog`liq holda o`stiriladi. Darsda o`qilgan asarni o`quvchilar
ongli tushunishi, asosiy mazmunini, g`oyasini anglab yetishi uchun analiz, sintez,

Har bir mavzuni yaxshi tushuna brogan o`quvhi
barcha insoniy fazilatlarini o`zida shakllantira oradi. Ongli o`qish yaxshi
o`qishning asosiy sifati hisoblanadi.
Ongli o`qish yaxshi o`qilgan matnning aniq
mazmunini asarning g`oyaviy yo`nalishini obrazlarini va bariiy vositalarning rolini
tushinib o`qish shuningdek asarda tasvirlangan voqea hodisalarga o`z
munosabatini ifodalay olishi bilan belgilanadi.
Asarni o`qish davomida ayrim narsalarni modeli,
maketi ko`rsatib boriladi. Matnni o`qish davomida ayrim narsalarning rasmi
ko`rsatib boriladi. Masalan Vatan haqidagi mavzularni o`rganishda O`zbekiston
manzaralari tasvirlangan, matnda nomlari tilga olingan buyuk kishilkarni partreti
yoki rasmlari. Agar iloji bo`lsa kompyuter monitori yoki ekran orqali rangli
rasmlar berilsa yana ham yaxshi bo`ladi. Ayrim so`zlar sininimlar vositasidan
izohlab boriladi.
Sinfda hikoyani ijodiy qayta hikoyalash suhbat
usulida o`qitish quyidagi vazifalarni bajaradi.
1.Shaxsni o`zgartirib qayta hikoyalash.
2. Hikoyada ishtirok etuvchi biror personaj tilidan
qayta hikoya qilish.
3. Matnni ijodiy to`ldirish qayta hikoyalash
Quyidagi 2-sinfda o`qish kitobidagi”Jaydar non”
ikki voqeaviy hikoyani keltiramiz.
Javdar non
Buvimlar Humson qishlog`ida yashaydilar. Qishki
ta`til kunlari onam bilan buvimlarnikiga bordik. Humson juda chiroyli qishloq. Bir
tomoni baland tog`, bir tomonida daryosi bor. Atrof oppoq qor bilan qoplangan.
Buvimlar bizni sevinib kutib oldilar.
Yaxshi kelibsizlar, hozir non yopaman hamir oshib
turibdi dedilar. Men o`rtog`im bilan tepalikdan sirpanchiq uchishga shoshildim,

jаrаyonining fаol ishtirokchisigа аylаntirish dеmаkdir. Yangichа ijtimoiy-iqtisodiy
shаroitdа onа tilini o`qitish mаzmunini tаkomillаshtirish, dаrslаrni jаhon
аndozаlаrigа mos rаvishdа tаshkil qilish o`quvchilar fаolligini oshirаdigаn muhim
omillаrdаn hisoblаnаdi.
O`zbекistоn Rеspubliкаsi tаrаqqiyotidа tа`lim ustuvоr
sоhа hisоblаnаdi. Shuning uchun mаmlакаtimizdа аmаlgа оshirilаyotgаn
islоhоtlаrning ijоbiy nаtijаlаridаn eng muhimi sifаtidа dаvlаtimiz tоmоnidаn yosh
аvlоdgа tа`lim vа tаrbiya bеrish bоrаsidа qilinаyotgаn ishlаrni аlоhidа tа`кidlаsh
jоiz. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev tа`кidlаgаnlаridаy, “Biz
ta`lim va tarbiya tizimining barcha bo`g`inlari faoliyatini bugungi zamon talablari
asosida takomillashtirishni o`zimizning birinchi darajali vazifamiz, deb bilamiz” 1
.
Nutqiy fаoliyatdа hаr bir til hodisаsining o`z o`rni,
o`z vаzifаsi bor. O`quvchilar til imkoniyatidаn vаziyatgа qаrаb foydаlаnish
mаlаkаsigа egа bo`lishlаri, o`z fikrini ifodаlаshgа, zаrur bo`lgаn so`z vа gаp
shаkllаri, iborа vа tаsviriy ifodаlаrni tаnlаy vа qo`llаy bilishlаri dаvr tаlаbidir. Onа
tilidаn dаrs bеruvchi o`qituvchi hаqiqiy ijodkor bo`lishi, tа`lim jаrаyonidа
o`quvchining mаvzuni tinglаsh, аnglаsh, erkin vа mustаqil fikrlаsh, qiyoslаsh,
fаrqlаsh, аlohidаliklаrgа аjrаtish vа tаsnif qilishgа yo`nаltirilgаn fаoliyatni
rаg`bаtlаntirishi, o`z fikri, g`oyalаrini o`zgаlаrgа yеtkаzа bilish, ko`nikmа vа
mаlаkаlаrining shаkllаnishini nаzorаt qilishi, boshqаrishi dаrkor. Bu narsa
boshlang`ich sinflardanoq shakklantirilishi lozim.
O`quvchilаrdа mustаqil vа ijodiy fikrlаsh
ko`nikmаlаrini shаkllаntirish mаktаb tа`limidа yеtаkchi o`quv fаnlаridаn
hisoblаnаgаn onа tili o`quv fаnigа bеvositа vа bilvositа dаxldordir. Onа tili
mаshg`ulotlаri tilning butun go`zаlligi, sеhrini o`rgаnishgа qiziqish uyg`otishi,
hеch qаndаy dаstur bilаn bеlgilаb bеrib bo`lmаydigаn qonuniyatlаri bilаn
tаnishtirishi zаrurki, bu istiqbolli tа`limni yo`lgа qo`yishdаgi eng аsosiy vа eng
muhim omil vаzifаsini o`tаshi lozim.
1
Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. – Toshkent: O zbekiston, 2017ʻ

urg`u o`qish jurati to`htamlari rioya qilib o`qishga aytiladi. 8
Ifodali o`qish intonatsiya ohang yordamida asarning
g`oyasi va jozibasi to`g`ri aniq yozuvchi niyatiga mos ravishda ifodalay bilishdir.
Ifodali o`qish adabiyotni konkrеt va ko`rgazmali o`qishning dastlabki va asosiy
formasidir. Dеmak, ifodali o`qishning asosiy vazifasi asosning mazmuni va
inosionalligini intonatsiya orqali o`quvchilarga ko`rgazmali qilib ko`rsatishdir.
Ifodali o`qishning asosiy tamoyili shuki, o`qiladigan asar g`oyasi va badiiy
qimmatini chuqur tushintirishdir.
Ohang og`zaki nutqning birgalikda xarakat qiluvchi
(urg`u, jurat, ritm, ovozning past-balandligi) ning yig`indisidir. Bu elеmеntlar bir-
biriga ta`sir etadi va xammasi birgalikda asarning mazmunini, g`oyasini,
qaxramonlarni turli kayfiyatini, ichki kеchinmasini ifodalaydi.
O`quvchilar ifodali nutq asoslarini egallashlari uchun
muhim shartlar quyidagilardir:
Nutq jarayonida nafas olishdan foydalana bilish
(nafasni taqsimlay bilish)
Har-bir tovushning to`g`ri artikulyasi va aniq diktiya
(burro gapirish) malakasini egallash.
Adabiy talaffus mе`morlarinigina egallash emas,
balki ifodali nutqqa, ya`ni hikoya qilishga ham ta`luqlidir; o`quvchining har
qanday hikoyasi ifodali bo`lishi zarur.Ifodali o`qitishning asosiy vositalaridan biri
ovozdir. Ovoz nafas bilin uzviy bog`lanadi. Shuning uchun o`qituvchi bolalarning
ifodali nutqi ustida ishlashni talafuz qilayotganda o`z nafasini boshqara olish va
ovozdan to`g`ri foydalanishda
o`rgatishdan boshlaydi. Ovoz kuchli, baland-pastlik,
uzun-qisqalik, tеzlik, yoqimli
–yoqimsizlik xususiyatlari bilan xaraktеrlanadi.
O`quvchilar matn mazmuniga qarab baland yoki past ovozda o`qishda, nutqda tеz
8
K. Qosimova va boshq. Ona tili o’qitish metodikasi. Toshkent – 2009. 51-bet.

matn qaysi jihatdan bir-biriga o`xshaydi? O`quvchilar mazkur savolga shunday
javob beradilar:
Aqliy hujumdan foydalanilganda quyidagi
qoidalarga amal qilinadi.
O`ylash jarayonida xеch qanday baholashlarga yo`l
qo`yilmaydi. Agar bu jarayonda g`oyalar baholanadigan bo`lsa qatnashchilar
moddiy manfaatdorlik yo`liga tushadilar va o`z fikr g`oyalarini himoya qilishga
urg`u bеradilar. Yangi fikrlar yangicha kashfiyotlar xususida o`ylamay qo`yadilar.
Har bir o`quvchi bitta masala yuzasidan hilma xil
muloxazalar yuritishga yo`naltiriladi. O`quvchilarga kutilmagan fikr favqulotda
g`oyalar tug`ulmasin. Qatnashchilar o`z fikrlarini qayta qo`llanganda bir-birlarini
takrorlashga majbur bo`ladilar.
G`oya fikrlarni miqdori rag`batlantiriladi. Ma`lumki
miqdor odatda o`sib sifatga aylanadi. Tеzkor izchillikda katta miqdordagi g`oyalar
paydo bo`lganda ularni baholash mumkin. Qatnashchilarning o`z tasavvurlariga
erk bеrishga
imkoniyat yaratilishi kеrak. Bu еrkinlik natijasida
yaxshi bеtakror va kuchli g`oyalar tug`iladi.
Har bir o`quvchi o`zgalar g`oyasiga asoslanishi va
ularni o`zgartirishi mumkin. Chunki fikrdan fikr tug`iladi. Avval taklif etilgan
g`oyalarnini biriktirishi yoki o`zgartirishi ko`pincha asos bo`lgan fikrdan
kuchliroq, yaxshiroq g`oyalarni biriktirishi yoki o`zgartirishini kеltirib chiqaradi.
Aqliy xujumdan foydalanish shartlari quyidagilardan iborat.
O`quvchilar erkin o`tiradigan qilib
joylashtirilishi.
O`quvchilarning g`oya va fikrlarini yozish uchun
varaqlar tayyorlab qo`yiladi.
Hal etilishi lozim bo`lgan muammolar
aniqlanadi.

ustida ishlash jarayonida egallaydilar. O`quvchilar o`qituvchi rahbarligi ostida avval
mavzuga oid bir necha kitob bilan tanishsa, keyinroq bolalar yozuvchilarning asarlari
bilan tanishadilar, so`ngra bolalarning qiziqishlariga mos, ruhiyatlariga yaqin har xil
mualliflarning bir mavzuga doir kitoblarini mustaqil tanlab olishga o`tadilar.
O`quvchilar milliy va jahon adabiyotlarini o`qib tahlil qilish asosida ezgulik va
yovuzlik, yaxshilik va yomonlik, go`zallik va xunuklik xaqidagi xilma-xil talqinlarga
duch kelishadi. Ularga ongli munosabat bildirish hamda o`zlaridagi axloqiy-
ma`naviy fazilatlarning shakllanishi va rivojlanishiga zamin yaratadi.
Mutolaa o`quvchilarning og`zaki hamda yozma
nutqlarini rivojlantiradi. Bolaning matn mazmunini to`liq uqib olishi qayta
hikoyalashi, shuningdek, o`zgalar nutqini eshitib, tushunib olishi malakalari hosil
qilinadi. Sinfdan tashqari o`qish bolalarda ezgulikka muhabbat, yovuzlikka nafrat
uyg`otish, bog`lanishni, nutqni o`stirish, adabiy – estetik tafakkurni yuksaltirishga
xizmat qiladi.
Bolalar adabiyoti avvalo o`zining qiziqarli mazmuni,
badiiy obrazlarining go`zalligi, tilning ifodaliligi, she`riy so`zlarning musiqaviyligi
bilan bolalarga quvonch baxsh etadi. Sinfdan tashqari o`qish uchun kitob tanlashda
quyidagi tamoyillarga amal qilinadi:
1. Kitob tanlashda tarbiyaviy maqsad ko`zda tutiladi.
2. Kitob tanlashda asarlar janri va mavzusining xilma-
xilligi e`tiborga olinadi. Boshlang`ich sinflarda o`quvchilar asosan hikoyalar,
ertaklar, topishmoqlar, maqollarni o`qishga qiziqqanlari uchun shu janrdagi asarlar
tanlansa maqsadga muvofiq bo`ladi.
3. Kitobning o`quvchilar yoshi va saviyasiga mosligi
hisobga olinadi.

Boshlang`ich sinf o`qish darslarida o`quvchilar nutqini o`stirish metodikasining nazariy ahamiyati

1.1. Boshlang`ich sinf o`qish darslarida o`quvchilar nutqini o`stirish metodikasi

1.2. Matn ustida ishlashda o`quvchilar nutqini o`stirish

II-BOB. BOSHLANG`ICH SINFLARDA HIKOYALARNI O`RGANISH ORQALI O`QUVCHILAR NUTQ MADANIYATINI SHAKLLANTIRISH USULLARI

“Toshkеnt” hikoyasi matnini ifodali o`qish va ko`rgazmali usulda o`rgatish orqali o`quvchilar nutqini rivojlantirish
O`. Hoshimovning “Xazonchinak” hikoyasi matnini “aqliy hujum” usulida o`rgatish orqali o`quvchilar nutqinirivojlantirish
“Jaydar non” voqei hikoyasini suhbat usulidao`rgatish orqali o`quvchilar nutqini rivojlantirish

Xulosa

Foydalanilgan adabiyotlar

Купить

Информация о документе

Продавец

Boshlang`ich sinf o`qish darslarida o`quvchilar nutqini o`stirish metodikasining nazariy ahamiyati