Boshlang’ich sinf o’qish savodxonligi darslarida xalq og’zaki ijodini o’rganish - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	70000UZS
Hajmi	91.6KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	26 Aprel 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim

Sotuvchi

Xonzodabegim Abduraufova

Ro'yxatga olish sanasi 17 Mart 2024

14 Sotish

Boshlang’ich sinf o’qish savodxonligi darslarida xalq og’zaki ijodini o’rganish

Sotib olish

Mavzu: Boshlang’ich sinf o’qish savodxonligi darslarida xalq
og’zaki ijodini o’rganish
Mundarija:
KIRISH .......................................................................................................................................................... 2
I BOB. XALQ OG‘ZAKI IJODI – BEBAHO XAZINA ........................................................................................... 5
1.1. Xalq og‘zaki ijodi – kuchli tarbiya vositasi sifatida. ................................................................................ 5
1.2. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarda xalq og‘zaki ijodini o‘rgatishda qo‘llanadigan interfaol metodlar ..... 10
II BOB. XALQ OG‘ZAKI IJODIDAGIKICHIK JANRLARNI O‘RGANISHNING AHAMIYATI ................................... 18
2.1. O‘zbek xalq ertaklari – yosh avlod ruhiyatida umuminsoniy fazilatlarni kamol toptirishda muhim
vosita ......................................................................................................................................................... 18
2.2. O‘quvchilarda fikrlash qobiliyatini shakllantirishda maqollarning o‘rni .............................................. 22
2.3. Topishmoqlar o‘quvchilarda tezkor fikrlash va hozirjavoblik qobiliyatini shakllantirishdagi ahamiyati
................................................................................................................................................................... 26
XULOSA ...................................................................................................................................................... 28
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ................................................................................................ 30
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi . Azal-azalda o‘zbek xalqi farzand tarbiyasiga,
axloqiy fazilatlariga alohida e’tibor bilan qarab kelgan. Ota- bobolarimizning
noyob qadriyatlari, umuminsoniy fazilatlari avloddan avlodga o‘tib, bugungi
zamon yoshlarini tarbiyalashda muhim ma’naviy vosita bsifatida e’tirof qilinadi.
Ma’lumki, yurtimizda mustaqillik davrida yoshlar tarbiyasi uchun, ularning
qobiliyat va iste’dodlarini ro‘yobga chiqarish uchun, zamonaviy binolar qad
rostladi, barcha sharoitlar yaratildi.
Folklor hamma zamonlarda ham ijod sarchashmasi hisoblanib keladi. S
huning uchun ham insoniyat alla, qo‘shiqlar, afsonalar, ertak va dostonlarda
o‘zining yuksak orzu-umidlari, zavqshavqi-yu kurashlarini ifodalagan. Xalq
og‘zaki ijodi o‘zining mazmunan rang-barangligi, yuksak g‘oyalar bilan
yo‘g‘rilganIigi, xalq turmushi, mehnati, xullas, xalq hayotining barcha tomonlari
bilan uzviy bog‘liqligi bilan ham g‘oyatda e’tiborlidir. Bolalar folklori ko‘pincha
kattalar tomonidan ijod qilinadi (alla), ba’zi hollarda bolalar o‘z o‘yinchoqlari
asosida o‘zlari ham alla, qo‘shiq va ovutmachoqlar to‘qiydilar. Bularning hammasi
bir bo‘lib faqat yaxshi tarbiyani targ‘ib qiladi.
Qonunchilik palatasi tomonidan 2020-yil 19-mayda qabul qilingan
Senat tomonidan 2020- yil 7 - avgustda ma’qullangan “ Ta’lim to‘g‘risidagi qonun”
ning yangi tahririda yoshlarni jismonan baquvvat, ma’naviy jihatdan yuksak, aqliy
jihatdan barkamol, ruhiy jihatdan qobilyatli, zamonaviy ilm va kasb-hunarni
mukammal egallagan, o‘zining shaxsiy fikriga ega vatanparvar, insonparvar va
mehnatsevar shaxs qilib tarbiyalash ko‘zda tutilgan.[1]
Yurboshimizning fikrlari ham yosh avlodni boshlang‘ich sinflardayoq
ma’naviy barkamol inson qilib tarbiyalashni taqozo etadi. Ma’lumki, boshlang‘ich
ta’lim insonning bilim va tarbiya olishida poydevor vazifani o‘taydi. Boshlang‘ich
siniflardagi ona tili ta’limi sohasining asosiy maqsadi bolalarning yosh
xususiyatlarini e’tiborga olgan holda og‘zaki va yozma nutqini hamda tafakkurini
o‘stirish, ularni shaxs sifatida shakllantira borishni amalga oshirish, ularda bilim
2

olishga bo‘lgan qiziqishni o‘stirish, faollik, mustaqillik, mehnatsevarlik,
qiyinchiliklarni yenga olish qobilyatlarini o‘stirish hisoblanadi. Bolararni aqliy va
nutqiy qobilyatlarini muvaffaqiyatli o‘stirish kelgusida fanlarni puxta
o‘zlashtirishga imkonyat yaratadi. Ayniqsa, “O‘qish va nutq o‘stirish” dasturi
asosida tashkil qilinadigan Boshlang‘ich sinif o‘qish darslari o‘quvchilarni har
tomonlama rivojlangan ma’naviyatli inson qilib tarbiyalashda alohida o‘rin tutadi.
[1]
Boshlang‘ich sinif “Ona tili va o‘qish savodxonligi“ darslarida turli badiiy va
ilmiy ommabop asarlardan hamda xalq og‘zaki ijodidan namunalar berilgan.
Jumladan, darsliklar orqali boshlang‘ich sinf o‘quvchilari A. Obidjon, A.
Oripov ,X. Nazir, A.Avloniy, M. A’zam, X. To‘xtaboyev, M. Raxnon, G‘ayratiy,
S. Anorboyev, S. Jo‘ra, G‘. G‘ulom, Oybek, Safo Ochil, M. Murodov kabi bir
qator o‘zbek adabiyoti vakillari, shoir va yozuvchilarining asarlari bilan hamda
xalq og‘zaki ijodiga mansub asarlar: ertak, maqol, topishmoq, latifa, dastonlar
bilan yaqindan tanishdilar.
Boshlang‘ich sinf “Ona tili va o‘qish savodxonligi” darsligida berilgan xalq
og‘zaki ijodiga mansub materiallarni o‘qish jarayonida o‘quvchilar nafaqat o‘zbek
xalqining o‘lmas ma’naviyat buloqlaridan bahramand bo‘ladilar, balki o‘zlari ham
sevib o‘qigan ertak- dastonlardagi qahramonlar kabi vatanparvar, mard, jasur,
to‘g‘riso‘z, mehnatsevar, kamtar va mehribon insonlar bo‘lib yetishishni orzu
qiladilar. Ana shunday kishilar haqida tasavvur hosil qiladilar; ezgulikni hayotdagi
o‘rnini bilib oladilar. Bularning hammasi bola shaxsining shakllanishiga yordam
beradi. [2]
Ona tili va o‘qish savodxonligi darslarida bolalarni xalq og‘zaki ijodi asarlari
vositasida estetik tarbiyalashga ham alohida ahamyat beriladi. O‘qitilayotgan matn
va uni o‘rgatish metodlari bolaning estetik qabul qilish qobilyatini, tabiyat va
jamiyatdagi haqiqiy go‘zallikni ajrata olish, kishilar hayoti va san’atdagi
go‘zallikni his qilish kabi estetik fazilatlarni rivojlantirish uchun xizmat qilishi
lozim. Bularning hammasi boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini tarbiyalashda hamda
ularning ma’naviy dunyosini boyitishda xalq og‘zaki ijodi materiallarining alohida
3

o‘rni borligini ko‘rsatadi. Boshlang‘ich sinif o‘quvchilarini ma’naviy barkamol
inson qilib tarbiyalashda xalq og‘zaki ijodi namunalaridan unumli foydalanish
yo‘llarini ochib berish masalasi hozirgi metodika va pedagogikaning muhim
vazifalaridan biri hisoblanadi.
Kurs ishining maqsadi. Boshlang‘ich sinf ona tili va o‘qish savodxonligi
darsliklarida berilgan xalq og‘zaki ijodi asarlarining mazmun-mundarijasini
ko‘rsatish hamda boshlang‘ich sinflarda xalq og‘azaki ijodi asarlarini o‘rgatishning
ilmiy-metodik asoslarini yoritish.
Kurs ishi obyekti : Boshlang‘ich sinf ona tili va o‘qish savodxonligi
darsliklarida berilgan xalq og‘zaki ijodi asarlarini o‘rganish orqali o‘quvchilarni
ma’naviy barkamol inson ruhida tarbiyalash yo‘llari hisoblanadi.
Kurs predmeti: Boshlang‘ich sinflarda o‘qtiladigan xalq og‘zakli ijodi
asarlari.
Kurs vazifalari.
-Xalq og‘zaki ijodi – kuchli tarbiya vositasi sifatida:
-Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida xalq og‘zaki ijodini o‘rgatishda
qo‘llaniladigan intrerfaol metodlar:
-O‘zbek xalq ertaklari – yosh avlod ruhiyatida umuminsoniy fazilarlarni
kamol toptirishda muhim vosita:
-O‘quvchilarda fikrlash qobiliyatini shakllantirishda maqollarning o‘rni:
-Topishmoqlar o‘quvchilarda tezkor fikrlash va hozirjavoblik qobiliyatini
shakllantirishdagi ahamiyati.
Kurs ishining tuzilishi . Kirish, asosiy qism, xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar ro‘yxati.

4

I BOB. XALQ OG‘ZAKI IJODI – BEBAHO XAZINA
1.1. Xalq og‘zaki ijodi – kuchli tarbiya vositasi sifatida.
Bugungi kunda mamlakatimizda ijtimoiy-siyosiy sohada amalga
oshirilayotgan keng islohotlar vatan taqdiri, xalq ravnaqi, mustaqil yurtning
kelajakdagi boshqaruvchilari-yangi avlod tarbiyasiga qaratilmoqda. Yurtimizda
azal-azaldan umuminsoniy va o‘zbekona qadriyatlarni,milliy urf-odat va
an’analarni ulug‘lash, ularga chuqurroq nazar tashlab kelajak avlodga
yetkazish uchun e’tibor qaratib kelingan. Mustaqil Vatanimizga har tomonlama
yetuk, mukammal, axloqiy pok, yuksak ma’naviy hislatlarga ega, iymon -e’tiqodi
butun,o‘z xalqi, o‘z ona- Vataniga fidoiy, barkamol insonlarni tarbiyalash
davlat siyosatida ustuvor masalalardan biri sifatida qaralmoqda.
Prezidentimiz Sh.Mirziyoyev kelajak yosh avlod tarbiyasiga katta
ahamiyat berib: “Yoshlarimizning mustaqil fikrlaydigan,yuksak intelektual va
ma’naviy salohiyatga ega bo‘lib,dunyo miqyosida o‘z tengdoshlariga hech
qaysi sohada bo‘sh kelmaydigan insonlar bo‘lib kamol topishi, baxtli bo‘lishi
uchun davlatimiz va jamiyatimizning bor kuch va imkoniyatlarini safarbar
etamiz ”[1] deb takidlaydilar.
Ona tili va o‘qish savodxonligi fani O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining tashabbusi bilan umumiy o‘rta ta’lim muassasalarida 2020-2021-
o‘quv yilidan boshlab joriy qilindi.
Ushbu fan uzluksiz ma’naviy tarbiya konsepsiyasining bir qismi sifatida
o‘quvchilarda “Milliy tiklanishdan – milliy yuksalish sari” g‘oyasini
singdirish, ularni ijtimoiy muvaffaqiyatli hayotga tayyorlash, faol fuqarolik
pozitsiyasi, mas’uliyat, majburiyat, huquqiy ong va madaniyat, teran
dunyoqarash, sog‘lom e’tiqodlilik, ma’rifatparvarlik, bag‘rikenglik kabi
fazilatlarni shakllantirishni maqsad qilib qo‘ygan.
O‘quvchilarning qiziqishlari, qobiliyati mos ravishda o‘zgarishlarning
tavsifiga ko‘ra, ko‘lamiga ko‘ra, kelib chiqish manbaiga ko‘ra turkumlanishi
asosida Interfaol metodlar: “Case study” (yoki “O‘quv keyslari”),
5

“Modellashtirish”, “Ijodiy ish”, “Munosabat”; Strategiyalar: “Galereya”,
“Rotatsiya”, “Yumaloqlangan qor”; Grafik organayzerlar: “Konseptual jadval”,
“Insert”, “Nima uchun jadvali” kabilardan samarali foydalanish mumkin. Albatta
bunda, shakl va mohiyatiga ko‘ra turkumlangan metodlarni tanlashda o‘qitish
maqsadi bilan o‘qituvchilarning kuchli bilimi va salohiyati, dunyoqarashi
keng, insonparvarlik, vatanparvar, tashabbuskor, ijodkor, madaniyatli va
savodli nutq, kasbiy mahorati, o‘z kasbini sevish – o‘ziga ishonch yotadi. Ta’lim
maqsadlari o‘quvchini faqat tayyor bilimlarni o‘zlashtirib olishga emas,
aksincha, bola bilimni qidirib topishiga erishish, o‘z xulosasini chiqara
olishga o‘rgatish, tanqidiy munosabat bildira olishiga erishish bugungi kunda
innovatsion ta’lim texnologiyalaridan foydalanishning bosh maqsadiga
aylanmoqda.
Maktabda o‘qitiladigan har bir fan, asosan ona tili va o‘qish savodxonligi
fanining har bir mavzu o‘quvchi ma’naviy qiyofasining boyishiga hissa
qo‘shib boradi.Ayniqsa, xalq og‘zaki ijodi namunalari bolalarga kuchli
ma’naviy ta’sir ko‘rsatish imkoniga ega.Tez aytish, maqollar, ertaklar
tajribada sinalgan, minglab yillar davomida jamiyat a’zolarini eng yaxshi
fazilatlar sohibiga aylantirgan tarbiya vositalari hisoblanadi.Tez aytish,
maqollar, xalq ertaklari mazmun jihatidan boy, shakl jihatidan xilma-
xildir.Ularning paydo bo‘lishi ham uzoq o‘tmishdan boshlanib, hozirgi
kungacha davom etib kelmoqda.Xalqning umumiy dahosi mahsuli bo‘lgan folklor
materiallari aynan bir xalq, bir millat tomonidan yaratilsa ham, umuminsoniy
qiymati kuchli hisoblanadi.
Shuning uchun ham tez aytishda, maqollarda, ertaklarda turli xalqlarda
yaratilgan, mazmun jihatidan bir xil, yoki bir-biriga yaqin bo‘lgan materiallar
uchrab turadi.Bu hol xalq og‘zaki ijodini umumbashariy ta’siriga ega
ekanligidan dalolat beradi. Tez aytishlar, maqollar, ertaklar mazmuniga qarab,
yoshlarni tarbiyalashni turli yo‘nalishlarini, aqliy, axloqiy, jismoniy, ruhiy,
estetik, mehnatsevarlik va boshqa xususiyatlarni tarkib toptirishga qaratilgan
bo‘ladi.
6

Inson kamolotining biror sohasi yo‘qki, unga tez aytish, maqollar,
ertaklar ta’sir etmagan bo‘lsin. Ona tili va o‘qish savodxonligi fanidagi ayrim
materiallar yoshlarni tarbiyalashni qonun-qoidalari, printsiplari, metodlarini aks
ettirish bilan ajralib turadi.Shunday imkoniyatlarga ega bo‘lgan xalq og‘zaki
ijodi boshlang‘ich sinflarda ona tili va o‘qish savodxonligi fanining asosiy
mazmuni tarkibiga kiritilgan holda o‘rganib kelinmoqda. [1]
Folklorshunos olimlarning tadqiqotlarida xalq og‘zaki ijodi janr
xususiyatlari, badiiy qiymati, paydo bo‘lishi va taraqqiyoti haqidagi qarashlari
katta ilmiy ahamiyatga ega ekanligini tan olish zarur. Ma’lumki, inson
barkamolligi uning ma’naviy qadriyatlar haqidagi xalq og‘zaki ijodi yoshlarda
milliy va umuminsoniy fazilatlarni tarkib toptirishda, kundalik faoliyatlarida
doim amalga oshirib borishlari uchun eng qulay vositadir. Zero, xalq og‘zaki
ijodi bolalar hayotida alohida o‘rin tutadi. Ular o‘quvchilarga samarali tarbiyaviy
ta’sir qilib, ma’naviy va axloqiy shakllanishlarida katta yordam ko‘rsatadi.
Xalq og‘zaki ijodi milliy o‘zlikni saqlashda, yoshlarni tarbiyalashda,
muayyan g‘oyalarni ruhiyatga singdirish katta ahamiyat kasb etadi. Tarbiya
va ta`limning milliy xususiyatlari ham xalq og‘zaki ijodida o‘z o‘rniga ega.
Xalqning kelajagi yoshlarga bog‘liq ekanligi qanchalik haqiqat bo‘lsa,
o‘quvchilarni milliy ruhda tarbiyalash zarurati bugungi kunning dolzarb
muammolaridan biridir. Milliy axloqiy tarbiya xalqning o‘z-o‘zini saqlash va
istiqbolini ta`minlash omili bo‘lib hisoblanadi.
Boshlang‘ich ta’limda darsning noan’anaviy tarzda tashkil qilinishi o‘qituvchi
va o‘quvchining samimiy munosabati, kichik guruh a’zolarining faolligi,
jamoa bo‘lib ishlashga o‘rgatish, bolada guruh ishtirokchisi sifatida
tashabbuskorlik, aniq maqsadga intilish, ijodkorlik, o‘z fikrini bayon qilish
madaniyati, bunyodkorlik sifatlarini shakllantiradi. Bu jarayon, albatta,
o‘qituvchidan darsni rejalashtirish va loyihalashtirish mahoratini, barcha
o‘quvchilarning bir xil ishlashlariga erishish, kreativlik, kommunikativlik,
tashkilotchilik, perseptivlik qobiliyatlarini rivojlantirishni talab etadi.
7

Boshlang‘ich sinf tarbiya darsalarida xalq og‘zaki ijodidan bolalarga
topishmoq aytish, uning javobini topish va xulosalar chiqarish, o‘quvchilarni
faqatgina o‘sha aytilayotgan topishmoqning javobini topish uchun harakat
qilishidagina emas, balki bolalar o‘rtasida bir-biriga mehr, do‘stlik, o‘rtoqlik,
hamjihat bo‘lib harakat qilish kerakligi haqida fikrlar bildirilgan. Ona tili va
o‘qish savodxonligi darslarida xalq og‘zaki ijodi namunalari vositasida
tarbiyalashga yo‘naltirilgan pedagogik jarayonlarni takomillashtirishda
boshlang‘ich sinf pedagog -tarbiyachilari tomonidan bolalarni tarbiyasida
amalga oshiriladigan ishlarning mazmun - mohiyati va yo‘nalishiga ko‘ra
rejalashtirish va tashkil qilish funksiyalari quyidagi jarayonlarda amalga
oshiriladi:
- maqsadi, vazifasi va shakliga ko‘ra xalq og‘zaki ijodi turlaridan
foydalanish uchun mashg‘ulot va uchrashuv, suhbat jarayonlarini rejalashtirish
va loyihalashtirish;
- modellashtirish, ya’ni tashkil qilinadigan pedagogik jarayonlarda xalq
og‘zaki ijodidan foydalanishda o‘quvchilar uchun zaruriy shartsharoitlarni
yaratish va ularning imkoniyatlarini inobatga olgan holda faolligini ta’minlash
bo‘yicha vazifalarni oldindan belgilash;
- yaratilgan shart-sharoitlar va mavjud vaziyatlarga ko‘ra tarbiya darslarini
tashkil etilishini nazorat qilish, ibrat, namuna ko‘rsatish, tahlil qilish va ob’ektiv
baholash asosida rag‘batlantirish.[6]
Boshlang‘ich sinf tarbiya darslarida xalq og‘zaki ijodi namunalaridan
foydalanish jarayonining ishlab chiqilgan pedagogik-tashkiliy tuzilmasi
(modeli)ni amaliyotda to‘liq joriy etish orqali boshlang‘ich sinflarda tashkil
qilingan tarbiyaviy tadbir, mashg‘ulotlar, oilaviy marosimlar natijasida
pedagogik samaradorlikka erishiladi. Ushbu modelning amaliyotga tatbiq etilishi
boshlang‘ich sinf tarbiya darslarini xalq og‘zaki ijodidan foydalanish tizimini
takomillashtirishdagi ustuvor masalalarni ijobiy hal etishga olib keldi:
8

- xalq og‘zaki ijodidan foydalanib tarbiya darslarini takomillashtirishda
falsafiy, psixologik, pedagogik, ijtimoiy yondashuvning mazmun mohiyatini
anglashga erishiladi;
- boshlang‘ich sinf tarbiya darslarni takomillashtirishda xalq og‘zaki ijodi
namunalariga tayanish zarurligi asoslandi;
- boshlang‘ich sinf tarbiya darslarni takomillashtirishda xalq og‘zaki
ijodidan foydalanishda Sinkveyn,Art-texnologiya,Event texnologiyalarini
qo‘llash orqali yuqori samardorlikka erishiladi.[7]
9

1.2. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarda xalq og‘zaki ijodini o‘rgatishda
qo‘llanadigan interfaol metodlar
Hozirgi vaqtda ta’lim jarayonida o‘qitishning zamonaviy metodlari keng
qo‘llanilmoqda. O‘qitishning zamonaviy metodlarini qo‘llash o‘qitish jarayonida
yuqori samaradorlikka erishishga olib keladi. Ta’lim metodlarini tanlashda har bir
darsning didaktik vazifasidan kelib chiqib tanlash maqsadga muvofiq sanaladi.
An’anaviy dars shaklini saqlab qolgan holda, unga turli-tuman ta’lim
oluvchilar faoliyatini faollashtiradigan metodlar bilan boyitish ta’lim
oluvchilarning o‘zlashtirish darajasining ko‘tarilishiga olib keladi. Buning uchun
dars jarayoni oqilona tashkil qilinishi, ta’lim beruvchi tomonidan ta’lim
oluvchilarning qiziqishini orttirib, ularning ta’lim jarayonida faolligi muttasil
rag‘batlantirilib turilishi, o‘quv materialini kichik-kichik bo‘laklarga bo‘lib,
ularning mazmunini ochishda aqliy hujum, kichik guruhlarda ishlash, bahs-
munozara, muammoli vaziyat, yo‘naltiruvchi matn, loyiha, rolli o‘yinlar kabi
metodlarni qo‘llash va ta’lim oluvchilarni amaliy mashqlarni mustaqil bajarishga
undash talab etiladi.
Bu metodlarni interfaol yoki interaktiv metodlar deb ham atashadi. Interfaol
metodlar deganda-ta’lim oluvchilarni faollashtiruvchi va mustaqil fikrlashga
undovchi, ta’lim jarayonining markazida ta’lim oluvchi bo‘lgan metodlar
tushuniladi. Bu metodlar qo‘llanilganda ta’lim beruvchi ta’lim oluvchini faol
ishtirok etishga chorlaydi. Ta’lim oluvchi butun jarayon davomida ishtirok etadi.
Ta’lim oluvchi markazda bo‘lgan yondashuvning foydali jihatlari quyidagilarda
namoyon bo‘ladi:
- ta’lim samarasi yuqoriroq bo‘lgan o‘qish-o‘rganish;
- ta’lim oluvchining yuqori darajada rag‘batlantirilishi;
- ilgari orttirilgan bilimning ham e’tiborga olinishi;
- o‘qish shiddatini ta’lim oluvchining ehtiyojiga muvofiqlashtirilishi;
-ta’lim oluvchining tashabbuskorligi va mas’uliyatining qo‘llab-
quvvatlanishi;
10

- amalda bajarish orqali o‘rganilishi;
- ikki taraflama fikr-mulohazalarga sharoit yaratilishi.
“Aqliy hujum” metodi
“Aqliy hujum” metodi - biror muammo bo‘yicha ta’lim oluvchilar tomonidan
bildirilgan erkin fikr va mulohazalarni to‘plab, ular orqali ma’lum bir yechimga
kelinadigan metoddir. “Aqliy hujum” metodining yozma va og‘zaki shakllari
mavjud. Og‘zaki shaklida ta’lim beruvchi tomonidan berilgan savolga ta’lim
oluvchilarning har biri o‘z fikrini og‘zaki bildiradi. Ta’lim oluvchilar o‘z
javoblarini aniq va qisqa tarzda bayon etadilar. Yozma shaklida esa berilgan
savolga ta’lim oluvchilar o‘z javoblarini qog‘oz kartochkalarga qisqa va barchaga
ko‘rinarli tarzda yozadilar. Javoblar doskaga (magnitlar yordamida) yoki “pinbord”
doskasiga (ignalar yordamida) mahkamlanadi. “Aqliy hujum” metodining yozma
shaklida javoblarni ma’lum belgilar bo‘yicha guruhlab chiqish imkoniyati
mavjuddir. Ushbu metod to‘g‘ri va ijobiy qo‘llanilganda shaxsni erkin, ijodiy va
nostandart fikrlashga o‘rgatadi.
“Aqliy hujum” metodidan foydalanilganda ta’lim oluvchilarning barchasini
jalb etish imkoniyati bo‘ladi, shu jumladan ta’lim oluvchilarda muloqot qilish va
munozara olib borish madaniyati shakllanadi. Ta’lim oluvchilar o‘z fikrini faqat
og‘zaki emas, balki yozma ravishda bayon etish mahorati, mantiqiy va tizimli fikr
yuritish ko‘nikmasi rivojlanadi. Bildirilgan fikrlar baholanmasligi ta’lim
oluvchilarda turli g‘oyalar shakllanishiga olib keladi. Bu metod ta’lim oluvchilarda
ijodiy tafakkurni rivojlantirish uchun xizmat qiladi.
“Aqliy hujum” metodi ta’lim beruvchi tomonidan qo‘yilgan maqsadga qarab
amalga oshiriladi:
1. Ta’lim oluvchilarning boshlang‘ich bilimlarini aniqlash maqsad qilib
qo‘yilganda, bu metod darsning mavzuga kirish qismida amalga oshiriladi.
2. Mavzuni takrorlash yoki bir mavzuni keyingi mavzu bilan bog‘lash
maqsad qilib qo‘yilganda –yangi mavzuga o‘tish qismida amalga oshiriladi.
3. O‘tilgan mavzuni mustahkamlash maqsad qilib qo‘yilganda-mavzudan
so‘ng, darsning mustahkamlash qismida amalga oshiriladi.
11

Har bir ta’lim oluvchi qatnashishi shart.
“Aqliy hujum” metodining tuzilmasi keltirilgan.
Muammoli savol beriladi
Fikr va g‘oyalar eshitiladi va jamlab boriladi
Fikr va g‘oyalar guruhlanadi
Aniq va to‘g‘ri javob tanlab olinadi
“Aqliy hujum” metodining bosqichlari quyidagilardan iborat:
Ta’lim oluvchilarga savol tashlanadi va ularga shu savol bo‘yicha o‘z
javoblarini (fikr, g‘oya va mulohaza) bildirishlarini so‘raladi;
Ta’lim oluvchilar savol bo‘yicha o‘z fikr-mulohazalarini bildirishadi;
Ta’lim oluvchilarning fikr-g‘oyalari (magnitafonga, videotasmaga, rangli
qog‘ozlarga yoki doskaga) to‘planadi;
Fikr-g‘oyalar ma’lum belgilar bo‘yicha guruhlanadi;
Yuqorida qo‘yilgan savolga aniq va to‘g‘ri javob tanlab olinadi.
“Aqliy hujum” metodining afzalliklari:
natijalar baholanmasligi ta’lim oluvchilarda turli fikr-g‘oyalarning
shakllanishiga olib keladi;
ta’lim oluvchilarning barchasi ishtirok etadi;
fikr-g‘oyalar vizuallashtirilib boriladi;
ta’lim oluvchilarning boshlang‘ich bilimlarini tekshirib ko‘rish imkoniyati
mavjud;
ta’lim oluvchilarda mavzuga qiziqish uyg‘otadi.
“Aqliy hujum” metodining kamchiliklari:
ta’lim beruvchi tomonidan savolni to‘g‘ri qo‘ya olmaslik;
ta’lim beruvchidan yuqori darajada eshitish qobiliyatining talab yetilishi.[10]
“Davra suhbati” metodi
“Davra suhbati” metodi – aylana stol atrofida berilgan muammo yoki savollar
yuzasidan ta’lim oluvchilar tomonidan o‘z fikr-mulohazalarini bildirish orqali olib
boriladigan o‘qitish metodidir.
12

“Davra suhbati” metodi qo‘llanilganda stol-stullarni doira shaklida
joylashtirish kerak. Bu har bir ta’lim oluvchining bir-biri bilan “ko‘z aloqasi”ni
o‘rnatib turishiga yordam beradi. Davra suhbatining og‘zaki va yozma shakllari
mavjuddir. Og‘zaki davra suhbatida ta’lim beruvchi mavzuni boshlab beradi va
ta’lim oluvchilardan ushbu savol bo‘yicha o‘z fikr-mulohazalarini bildirishlarini
so‘raydi va aylana bo‘ylab har bir ta’lim oluvchi o‘z fikr-mulohazalarini og‘zaki
bayon etadilar. So‘zlayotgan ta’lim oluvchini barcha diqqat bilan tinglaydi, agar
muhokama qilish lozim bo‘lsa, barcha fikr-mulohazalar tinglanib bo‘lingandan
so‘ng muhokama qilinadi. Bu esa ta’lim oluvchilarning mustaqil fikrlashiga va
nutq madaniyatining rivojlanishiga yordam beradi.
1- ta’lim oluvchilar; 2 – aylana stol:
Davra stolining tuzilmasi
Yozma davra suhbatida ham stol-stullar aylana shaklida joylashtirilib, har bir
ta’lim oluvchiga konvert qog‘ozi beriladi. Har bir ta’lim oluvchi konvert ustiga
ma’lum bir mavzu bo‘yicha o‘z savolini beradi va “Javob varaqasi”ning biriga o‘z
javobini yozib, konvert ichiga solib qo‘yadi. Shundan so‘ng konvertni soat
yo‘nalishi bo‘yicha yonidagi ta’lim oluvchiga uzatadi. Konvertni olgan ta’lim
oluvchi o‘z javobini “Javoblar varaqasi”ning biriga yozib, konvert ichiga solib
qo‘yadi va yonidagi ta’lim oluvchiga uzatadi. Barcha konvertlar aylana bo‘ylab
harakatlanadi. Yakuniy qismda barcha konvertlar yig‘ib olinib, tahlil qilinadi.
Quyida “Davra suhbati” metodining tuzilmasi keltirilgan.
13

“Davra suhbati” metodining tuzilmasi keltirilgan.
Suhbat o‘tkazish shartlari bilan tanishtirish
Konvertlar va javob varaqasini tarqatish
Konvertlarga savollar yozish
Konvertlarni yonidagi o‘quvchiga uzatish
Savollarga javob yozish
Baholash va tahlil qilish
“Davra suhbati” metodining bosqichlari quyidagilardan iborat:
Mashg‘ulot mavzusi e’lon qilinadi.
Ta’lim beruvchi ta’lim oluvchilarni mashg‘ulotni o‘tkazish tartibi bilan
tanishtiradi.
Har bir ta’lim oluvchiga bittadan konvert va javoblar yozish uchun guruhda
necha ta’lim oluvchi bo‘lsa, shunchadan “Javoblar varaqalari”ni tarqatilib, har bir
javobni yozish uchun ajratilgan vaqt belgilab qo‘yiladi. Ta’lim oluvchi konvertga
va “Javoblar varaqalari”ga o‘z ismi-sharifini yozadi.Ta’lim oluvchi konvert ustiga
mavzu bo‘yicha o‘z savolini yozadi va “Javoblar varaqasi”ga o‘z javobini yozib,
konvert ichiga solib qo‘yadi. Konvertga savol yozgan ta’lim oluvchi konvertni soat
yo‘nalishi bo‘yicha yonidagi ta’lim oluvchiga uzatadi.Konvertni olgan ta’lim
oluvchi konvert ustidagi savolga “Javoblar varaqalari”dan biriga javob yozadi va
konvert ichiga solib qo‘yadi hamda yonidagi ta’lim oluvchiga uzatadi. Konvert
davra stoli bo‘ylab aylanib, yana savol yozgan ta’lim oluvchining o‘ziga qaytib
keladi. Savol yozgan ta’lim oluvchi konvertdagi “Javoblar varaqalari”ni baholaydi.
Barcha konvertlar yig‘ib olinadi va tahlil qilinadi.
Ushbu metod orqali ta’lim oluvchilar berilgan mavzu bo‘yicha o‘zlarining
bilimlarini qisqa va aniq ifoda eta oladilar. Bundan tashqari ushbu metod orqali
ta’lim oluvchilarni muayyan mavzu bo‘yicha baholash imkoniyati yaratiladi.
Bunda ta’lim oluvchilar o‘zlari bergan savollariga guruhdagi boshqa ta’lim
oluvchilar bergan javoblarini baholashlari va ta’lim beruvchi ham ta’lim
oluvchilarni ob’yektiv baholashi mumkin.
“Davra suhbati” metodining afzalliklari:
14

o‘tilgan materialining yaxshi esda qolishiga yordam beradi;
barcha ta’lim oluvchilar ishtirok etadilar;
har bir ta’lim oluvchi o‘zining baholanishi mas’uliyatini his etadi;
“Davra suhbati” metodining kamchiliklari:
ko‘p vaqt talab etiladi;
ta’lim beruvchining o‘zi ham rivojlangan fikrlash qobiliyatiga ega bo‘lishi
talab etiladi;
ta’lim oluvchilarning bilim darajasiga mos va qiziqarli bo‘lgan mavzu tanlash
talab etiladi.[8]
“Rolli o‘yinlar” metodi
“Rolli o‘yin” metodi - ta’lim oluvchilar tomonidan hayotiy vaziyatning har xil
shart-sharoitlarini sahnalashtirish orqali ko‘rsatib beruvchi metoddir. Rolli
o‘yinlarning ishbop o‘yinlardan farqli tomoni baholashning olib borilmasligidadir.
Shu bilan birga “Rolli o‘yin” metodida ta’lim oluvchilar ta’lim beruvchi
tomonidan ishlab chiqilgan ssenariydagi rollarni ijro etish bilan kifoyalanishsa,
“Ishbop o‘yin” metodida rol ijro etuvchilar ma’lum vaziyatda qanday vazifalarni
bajarish lozimligini mustaqil ravishda o‘zlari hal etadilar. Rolli o‘yinda ham
ishbop o‘yin kabi muammoni yechish bo‘yicha ishtirokchilarning birgalikda faol
ish olib borishlari yo‘lga qo‘yilgan. Rolli o‘yinlar ta’lim oluvchilarda shaxslararo
muomala malakasini shakllantiradi.
“Rolli o‘yin” metodida ta’lim beruvchi ta’lim oluvchilar haqida oldindan
ma’lumotga ega bo‘lishi lozim. Chunki rollarni o‘ynashda har bir ta’lim
oluvchining individual xarakteri, xulq-atvori muhim ahamiyat kasb etadi.
Tanlangan mavzular ta’lim oluvchilarning o‘zlashtirish darajasiga mos kelishi
kerak. Rolli o‘yinlar o‘quv jarayonida ta’lim oluvchilarda motivasiyani
shakllantirishga yordam beradi. Quyida
“Rolli o‘yin” metodining tuzilmasi keltirilgan.
Ssenariy ishlab chiqiladi
O‘yinning maqsadi va vazifalari tushuntiriladi
Rollar taqsimlanadi
15

Rollar ijro etiladi
Yakuniy xulosaga kelinadi
“Rolli o‘yin” metodining bosqichlari quyidagilardan iborat:
Ta’lim beruvchi mavzu bo‘yicha o‘yinning maqsad va natijalarini belgilaydi
hamda rolli o‘yin ssenariysini ishlab chiqadi.
O‘yinning maqsad va vazifalari tushuntiriladi.
O‘yinning maqsadidan kelib chiqib, rollarni taqsimlaydi.
Ta’lim oluvchilar o‘z rollarini ijro etadilar. Boshqa ta’lim oluvchilar ularni
kuzatib turadilar.
O‘yin yakunida ta’lim oluvchilardan ular ijro etgan rolni yana qanday ijro
etish mumkinligini izohlashga imkoniyat beriladi. Kuzatuvchi bo‘lgan ta’lim
oluvchilar o‘z yakuniy mulohazalarini bildiradilar va o‘yinga xulosa qilinadi.
Ushbu metodni qo‘llash uchun ssenariy ta’lim beruvchi tomonidan ishlab
chiqiladi. Ba’zi hollarda ta’lim oluvchilarni ham ssenariy ishlab chiqishga jalb
etish mumkin. Bu ta’lim oluvchilarning motivasiyasini va ijodiy izlanuvchanligini
oshirishga yordam beradi. Ssenariy maxsus fan bo‘yicha o‘tilayotgan mavzuga
mos ravishda, hayotda yuz beradigan ba’zi bir holatlarni yoritishi kerak. Ta’lim
oluvchilar ushbu rolli o‘yin ko‘rinishidan so‘ng o‘z fikr-mulohazalarini bildirib,
kerakli xulosa chiqarishlari lozim.
“Rolli o‘yin” metodining afzallik tomonlari:
o‘quv jarayonida ta’lim oluvchilarda motivasiya (qiziqish)ni shakllantirishga
yordam beradi;
ta’lim oluvchilarda shaxslararo muomala malakasini shakllantiradi;
nazariy bilimlarni amaliyotda qo‘llay olishni o‘rgatadi;
ta’lim oluvchilarda berilgan vaziyatni tahlil qilish malakasi shakllanadi.
“Rolli o‘yin” metodining kamchilik tomonlari:
ko‘p vaqt talab etiladi;
ta’lim beruvchidan katta tayyorgarlikni talab etadi;
ta’lim oluvchilarning o‘yinga tayyorgarligi turlicha bo‘lishi mumkin;
barcha ta’lim oluvchilarga rollar taqsimlanmay qolishi mumkin.[8]
16

“Baliq skeleti” metodi
Ta’rif: Muammoni qo‘yish va hal qilishning mazkur modeli bir qator
muammolarni ta’riflash va yechib ko‘rishga imkon beradi.
Strategiyasi: Bir varaq oq qog‘ozda baliq skeleti chiziladi (boshi,
kemirchagi, qovurg‘alari). Yuqoridagi suyagiga savollar joylashtiriladi, past
tomoniga ushbu savollarga javoblar yozib qo‘yiladi, yuqori va pastgi
qovurg‘alariga shu tovushlar ishtirok etgan rasmlar ajratib qo‘yiladi. Bunga
logopediya o‘z ijodkorligiga tayanib, boshqacha yondashish ham mumkin.
Foydalanish doiralari: Tovushlar talaffuzini tuzatishda, lug‘at boyligini
oshirishda, matn tuzishda.
Afzalliklari: Ushbu sxema muammolarning o‘zaro bog‘liqligi, ularning
kompleks xususiyatlarini aks ettiradi.
Qiyinchiliklar: Muammolarni ifodalashda qiyinchiliklarga duch kelishi
mumkin.[12]
17

II BOB. XALQ OG‘ZAKI IJODIDAGIKICHIK JANRLARNI
O‘RGANISHNING AHAMIYATI
2.1. O‘zbek xalq ertaklari – yosh avlod ruhiyatida umuminsoniy
fazilatlarni kamol toptirishda muhim vosita
Xalq og‘zaki ijodida ertak janrining bolalar tomonidan yaxshi qabul qilinib,
qiziqib o‘qilishining sabablaridan biri ertak tilining tasirchanligi, o‘tkirligi,
ma’nodorligi va xalq tiliga yaqinligidir. Ertaklarning ko‘pchiligida real hayot
tasviri sarguzasht elementlar bilan qo‘shilib ketadi.
Ertakning o‘tkir maroqli syujeti, voqea rivojidagi favqulodda, ajoyib vaziyat
bolalarni maftun qiladi; undagi mard, kuchli, topqir, dovyurak, chaqqon
qahramonlar, ertakning g‘oyaviy yo‘nalishi, undagi ezgu kuchning yaxshilikning
doimo g‘alaba qilishi bolalarni o‘ziga tortadi. Ertakda qabul qilingan hikoya qilish
formasi, bir xil so‘z va iboralarning qayta-qayta takrorlanib turishi, ohangdorligi,
tilining ta’sirchanligi, ifodali vositalarining jonliligi bolalar uchun juda qiziqarlidir.
Ertakda qatnashuvchilar ko‘pincha rahmdil, saxiy, adolatli hamda ularning aksi
bo‘lgan yovuz, baxil, ochko‘z obrazlarga bo‘linadi.
Ertakning pedagogik qimmati shundan iboratki, bolalar unda to‘g‘rilik,
halollik g‘alaba qilganidan, kishilar qiyinchilikdan qutulganidan, yani yaxshilik,
ezgulik ro‘yobga chiqqanidan va yomonlik, yozuvlik mahkumlikka uchraganidan
quvonadilar. Ular hayotda ham doim shunday bo‘lishini istaydilar. Ertak bolalarda
personajlarning xatti-harakatini muhokama qilib baholash ko‘nikmasini o‘stiradi.
O‘quvchilar ertakni tahlil qilish jarayonida kishilardagi qanday sifatlar sizga
yoqadi? Nima uchun? ...nima uchun jazolanadi (yoki rag‘batlantiriladi)? Nima
uchun ertakdagi bazi qahramonlarga hatto tabiat kuchlari ham yordam beradi,
ba’zilaridan esa, aksincha, yuz o‘giradi? kabi savollarga javob berish uchun
o‘ylaydilar, ertak qahramonlarining xatti-harakatini muhokama qilib, uni
baholashga o‘rganadilar. Masalan, Ur to‘qmoq ertagidagi asosiy fikr yaxshilikka-
yaxshilik qaytishi, yovuzlik qoralanishini ifodalashdan iborat bo‘lsa, Donishmand
ertagida ahillikka undashdan iborat. Ertakda xalq o‘z hayotini o‘zi hikoya qiladi,
18

shuning uchun o‘quvchilar ertakni o‘qish bilan ma’lum davrdagi xalq hayotini,
o‘ylari va orzu-istaklarini bilib oladilar. Ertak o‘quvchilar nutqini o‘stirishda ham
katta ahamiyatga ega. Ertak matni bog‘lanishli nutqni o‘stirish uchun zarur
material beradi. Kichik yoshdagi o‘quvchilar ertakni juda qiziqib, obrazli ifodalarni
va tasviriy vositalarni, shuningdek, ertakning o‘ziga xos sintaktik qurilishini, gap
tuzilishini saqlagan holda jonli aytib beradilar.
Boshlang‘ich sinflarda hayvonlar haqidagi ertaklar ko‘proq o‘qitiladi. Anvar
Obidjonning Borining tabib bolgani haqida ertak, Ko‘zacha bilan Tulki, Olapar,
Mosh, Musicha kabi ertaklar aniq-hayotiy hikoyalar tarzida oqitiladi va tahlil
qilinadi. Matn bilan ishlashda tanlab o‘qish, savollarga javob berish,
o‘quvchilarning o‘zlari savol tuzib, javob berishlari, so‘z bilan grafik rasm chizish,
plan tuzish, qayta hikoyalash, ertak aytish kabi ish turlaridan foydalaniladi. Bu
ertaklarda hayvonlarning odatlari tahlil qilinadi, ammo ularni kishilar xarakteriga
taqqoslash tavsiya qilinmaydi. Maktab tajribasidan ma’lumki, kichik yoshdagi
o‘quvchilar ertakdagi hayvonlar gapirmasligini, tulki va turna bir-biriga mehmonga
bormasligini yaxshi biladilar, ammo ertaklar dunyosini hayotiy hikoya kabi qabul
qiladilar. Ertakni o‘qib, tahlil qilganda, barcha ishlar uning mazmunini yaxshi
idrok etishga, syujet rivojini qatnashuvchi personajlarning xatti-harakati, o‘zaro
munosabatlarini to‘g‘ri tasavvur etishga yo‘naltiriladi. Ertak ustida ishlashning
oxirgi bosqichida Ertakda sizga juda yoqqan joyini o‘qing, nima uchun yoqqanini
ayting. Hayotingizda mana shu ertakdagiga o‘xshash voqealar bo‘lganmi? kabi
savol-topshiriqlar yordamida o‘quvchilarning ertak xulosasini tushunishlariga
erishiladi. Ertak o‘quvchilar uchun ertakligicha qolishi va bolalar hayotidagi
hodisalarga avtordek yondoshishga o‘rganishlari kerak.
Ertak ustida ishlashda bolalarni ertakni o‘qishgagina emas, balki uni aytib
berishga o‘rgatish ham muhimdir. Ertak aytish og‘zaki nutqni o‘stiradi, bolalar
nutqini yangi so‘z va iboralar bilan boyitadi, ona tiliga muhabbatni tarbiyalaydi.
1-sinfdayoq ertak tilidan erkin foydalanishga o‘rgatish uchun ertak bilan
birinchi tanishtirishda uni (agar ertak hajmi katta bo‘lmasa) o‘qituvchi aytib berishi
mumkin.
19

Yuqoridagilarni hisobga olganda, ertakni izohli o‘qish darsining qurilishi
quyidagicha bo‘lishi mumkin:
1) o‘quvchilarni ertakni idrok etishga tayyorlash;
2) o‘qituvchining ertakni ifodali oqishi, yod aytib berishi;
3) ertakni o‘quvchilar qanchalik idrok etganliklarini aniqlash maqsadida
qisqacha suhbat o‘tkazish;
4) ertakni qismlarga bo‘lib o‘qish va tahlil qilish, undan ayrim tasviriy
vositalar, sinonim so‘zlarni topish, ayrim so‘zlar ma’nosini tushuntirish;
5) ertakni aytib berishga tayyorlanish (ichda o‘qish);
6) ertakni aytish;
7) umumlashtiruvchi suhbat (ertak g‘oyasini ochish);
8) ma’lum vazifa bilan ertakni qayta o‘qish;
9) vazifani tekshirish va yakunlash; (Nima uchun ertakni qiziqib o‘qidik?)
10) uyda boshqalarni ham qiziqtiradigan qilib ertakni o‘qib (yoki aytib)
berishga tayyorlanish.
Bоshlang‘ich sinf o‘quvchilari xalq og‘zaki ijodi namunalaridan dastlab ertak
bilan tanishadilar. Boshlang‘ich sinf ona tili va o‘qish savodxonligi darsliklarining
barchasiga ko‘plab ertaklar kiritilgan. Jumladan,1-sinf Ona tili va o‘qish
savodxonligi darsligida Zumrad va Qimmat, Serkaboboning hiylasi, Jonli savatcha
kabi ertaklar berilgan.
2-sinf Ona tili va o‘qish savodxonligi darsligida 11ta bo‘lim bоr bo‘lib,
ularning har birida ertaklar mavjud. “Ertaklar-yaхshilikka yеtaklar” bo‘limida 13 ta
ertak bеrilgan. O‘quvchilar bo‘limda “Maqtanchоq ayiq”, “Nima tоtli?”, “Baxtli
bo‘lish osonmas”, “O‘tinchi yigit bilan sher”, “Urto‘qmoq”, “Oltin tuyoqli kiyik,
“Oqko‘ngil chol va xasis boy”, “Snog‘idan adashmadi”, “O‘ktam, O‘jar baliqcha”,
“Quyoncha va ayyor tulki” kabi ertaklar bilan tanishadilar.
3- sinf Ona tili va o‘qish savodxonligi darsligida 13 bo‘lim bo‘lib, Ertaklar –
yaxshilikka yetaklar bo‘limida 2 ta ertak: “Oltin tarvuz”, “Tulki va sher”.
Birovning mulki bo‘limida – “O‘g‘rining qismati” kabi ertaklar berilgan.
20

4-sinf O‘qish kitobi darsligida 14 bo‘lim bo‘lib, “Xalq og‘zaki ijodi”
bo‘limining “Ertaklar mamlakatida” 7 ta, “Adabiy ertaklar” qismida 3ta ertak,
boshqa bo‘limlarda 2 ta ertak berilgan. Jumladan, “Chaqimchiga mukofot”,
“Omonatga xiyonat”, kabi ertaklar mavjud.
Bоshlang‘ich sinflarda ertaklarni o‘rganishda quyidagicha maqsadlar ko‘zda
tutiladi:
1. Bоlalarni barkamоl insоn ruhida tarbiyalash, ularda Vatan, jamiyatga
muhabbat hissini tarbiyalash.
2. O‘quvchilarga хalq ertaklari matеriallari bo‘yicha davlat ta’lim
standartlari asоsida bilim bеrish.
3. O‘quvchilarda ertak matеriallarini o‘qishga havas uyg‘оtish.
4. O‘quvchilarning o‘qish, оg‘zaki nutq malakalarini rivоjlantirish.
5. Tехnika vоsitalaridan fоydalanishga o‘rgatish.
Ertaklarni o‘qish darslarida asosiy tarbiyaviy vazifa ularni barkamol inson
ruhida shakllantirishga qaratiladi. Shuning uchun boshlang‘ich sinflarda ertaklarni
oq`ish orqali o‘quvchilarning umumiy kamоlоtiga, ularda vatanparvarlik, do‘stlik,
o‘rtоqlik qadriyatlarini shakllantirish, jamоa ichida o‘zini bоshqarish,
mеhnatsеvarlik, halоllik, rоstgo‘ylik, o‘qishga оngli munоsabatda bo‘lish kabi
ijоbiy хususiyatlarni tarbiyalashga alohida e’tibor berish lоzim.[11]
21

2.2. O‘quvchilarda fikrlash qobiliyatini shakllantirishda
maqollarning o‘rni
Maqollarning yosh avlodni avlodni g‘oyaviy, ma’naviy-ma’rifiy, badiiy-
estetik jihatdan tarbiyalashdagi o‘rni va ahamiyati juda katta. Zero, folklor
insoniyat ushun manaviyatning buyuk olami va omilidir. Shuning uchun ham
ularni ifodali o‘qishga, shu tarzda ularning asosiy mazmun va mohiyatini
o‘quvchilar ongiga singdirish, o‘quvchilar qalbida unga nisbatan mehr-
muhabbatni oshirish alohida ahamiyat kasb etadi.
Maqollarning ayrim namunalari qadimgi yozma yodgorliklarda, jumladan,
O‘rxun-Enasoy biriktoshlarida mujassamlashgan. Bazi yozma badiiy asarlarda:
Yusuf Xos Hojibning “Qutadg‘u bilig”, Ahmad Yugnakiyaning “Hibat ul
haqoyiq” , Rabg‘uziy, Atoiy, Sakkokiy, Lutfiylarning g‘azallari, Navoiyning
ulkan merosida, boshqa shoir va yozuvchilarimizning asarlarida ham xalq
maqollarining ajoyib namunalari saqlanib qolgan. Gulxaniy esa xalq
maqollarining go‘zal guldastasini jamlangan.
Mahmud Qoshg‘ariy XI asrda xalq og‘zida ancha faol qo‘llanadigan
maqollarning bir qismini saqlab qolgan. Ular adibning “Devonu lug‘ot it-turk”iga
kiritilgani uchun bizgacha yetib kelgan.
Maqollar eskirmaydi. Ular faqat o‘tmishnigina eslatish bilan kifoyalanmaydi.
Ularda xalq, kuchi, qudrati mujassamlashgan. Ular xalqning o‘z tajribalari tufayli
yaxlitlashgan aql idraki, bevosita tajribalarda to‘plangan tafakkur qaymoqlaridir.
Albatta, maqol xalq tafakkurining xotirasi. Ammo xotirada keraksiz narsalar
saqlanmaydi, baki bugungi, ertangi kunga xizmat qiladigan, asqotadigan
narsalargina saqlanib qolladi. Demak, maqollar bizning bugunimiz uchun ham,
ertamiz uchun ham zarur bo‘lgan hikmatlardir.
Maqollarni o‘rganishning shakl va usullari ko‘p. Jumladan, ularni
mashg‘ulotlar jarayonida ham o‘rganish ko‘zda tutilgan. Bunda guruhlarga
bo‘linish talab etiladi. Guruhlarga bo‘linshning o‘zida ham maqollardan
foydalarish mumkin. Buning uchun ikki komponentli, yoki uch komponentli
22

maqollar tanlab olinadi va ular qismlarga bo‘lingan holda kartochkalarga yoziladi.
Maqolning boshlanishini o‘qigan o‘quvchiga uning davomini qo‘lda tutib turgan
bola o‘qiydi va ular bir guruhga birlashadi. Shu tarzda guruhga ajralishning o‘zi
ham maqollarni o‘qish jarayoniga aylanadi.
Ikkinchi usul maqoldagi so‘zlar alohida-alohida kartochkalarga yozilgan
bo‘ladi. Ammo katochkalar umumiy katondan qirqib olingan bo‘ladi. Ularning
qirqilgan joylari bir-birlariga mos bo‘lgan holda maqol to‘la holda tiklanadi. Qaysi
guruh o‘z maqolini oldin tiklasa shu guruh o‘z maqolini ovoz chiqargan holda,
xo‘r bo‘lib o‘qiydi.
Ko‘rik-tanlovda butun guruh ishtirok etishi yoki alohida juftliklar
musobaqasini tashkil etish mumkin. Uning shakllari ko‘p. Biz ularning ayrimlarini
eslatib o‘tamiz:
“Kim ko‘p maqol biladi?” o‘yini
Tomonlar galma-galdan maqollarni aytishadi. Qaysi guruh yoki tomon
tutilmasda, aniq, muntazam javob berib borsa, o‘sha tomon yoki guruh yutadi.
Maqollarning ifodali o‘qilishiga alohida e’tibor beriladi. Navbatdagi maqolni
topishda taraddudlanib qolgan, ikkilangan yoki topolmay qolgan (jarima ballini
olgan) tomon yengilgan hisoblanadi. Bir tomon aytgan maqolni boshqa tomonning
takroran aytishiga yo‘l qo‘yilmaydi.
“ Maqollarni sharhlaymiz” o‘yini
Bunda o‘quvchilar guruhlarga bo‘linishadi. Bir guruh tegishli maqolni
aytadi. Boshqalar uni izohlab, sharhlab berishga harakat qilishadi. Bunda nisbatan
aniqroq, kengroq, tushunarliroq hamda ta’sirchanroq tarzda sharhlab berishga
alohida e’tibor qaratiladi. Bu usulda maqollarning mazmuni, uning qanday hayotiy
vaziyatlarda qo‘llanishini idrok etish uchun real sharoit yaratiladi.
“Maqollar zanjiri” o‘yini
Bu o‘yin bayt-baraklar asosida yuzaga kelgan. Undagi asosiy talab bir guruh
(tomon ) aytgan maqol qaysi harf (tovush) bilan tugasa, keyingi tomon ayni mana
shu harf (tovush) bilan boshlanadigan maqolni aytishi kerak bo‘ladi:
Aytar so‘zni ayt, Aytmas so‘zdan qayt.
23

Til- aql bezagi. It egasiga hurmas.
Sabrning tagi sariq oltin.
Albatta, bu o‘yinlar faqat o‘yin uchungina tashkil etilmaydi. Ularning bosh
vazifasi o‘quvchilarning o‘qish jarayonlariga nisbatan ongli va faol
munosabatlarini shakllantirish va rivojlantirishdan iborat. Ayni paytda, mazkur
jarayonlarda o‘quvchining nutqi tabiiy ravishda rivojlanib, boyib boradi. Bunday
o‘yinlar maktabgacha tarbiya muassasalarida, boshlangich sinflarda, umumiy
o‘rta ta’lim maktablarining beshinchi, oltinchi sinflarida qo‘llanishi maqsadga
muvofiq boladi. Ayni paytda maqollar o‘yinlariga yog‘rilgan jiddiy mushohada
jarayonlari bolalarning tafakkurini ham rivojlantiradi, ularning ona tili
imkoniyatlari, kuchi va qudrati haqidagi tasavvurlarini kengaytiradi. Eng muhimi,
ularning nutqiy madaniyati o‘sib boradi, xalq donishmandligi durdonalarining asl
mohiyatini anglab yetishlariga imkon beradi.
Xuddi shuning uchun ham ulardan dars jarayonlarida, sinfdan tashqari
mashg‘ulotlarda unumli foydalanish ko‘plab pedagogik hamda didaktik
vazifalarning ancha qulay va samarali tarzda yechilishi uchun munosib omil
vazifasini ado etadi.
Maqollardan ona tili va o‘qish savodxonligi darslaridagi deyarli barcha
mavzularni o‘rganishda foydalanish imkoniyatlari mavjud. Jumladan, alohida
olingan maqollar yuzasidan ixcham, qisqa insholar yozish mumkin. Bu
o‘quvchilar uchun juda qiziqarli mashg‘ulot bo‘la oladi. Buning uchun ularning
yoshi va umumiy dunyoqarshlari, qiziqishlariga mos va munosib bo‘lgan
maqollardan foydalanish mumkin. Ko‘p o‘qigan ko‘p biladi, Aql adldan kuch olar.
Bulbul chamanni sevar, Odam vatanni.
O‘quvchining vazifasi mana shu maqolda mujassamlashgan asosiy fikrni o‘z
tasavvur va bilimiga asoslangan holda izohlab berishdan iborat. Shu jarayonda u
yangi fakt va misollarga murojat qiladi, ularni asoslaydi, umumlashtirib, xulosalar
chiqaradi. Albatta, ular og‘zaki shaklda ham, yozma shaklda ham amalga oshishi
mumkin. Odatda, og‘zaki shaklga oldindan maxsus tayyorlanmasdan ham
kirishish mumkin. Yozma shaklda esa o‘quvchilar oldindan tayyorlanishi, mavzu
24

sinfda muhokama etilishi shart.Maqol sarlavha vazifasini ado etadi. Maqolning
sarlavhada bo‘lishi mulohaza yo‘nalishini ham belgilab beradi. Uning maqsadga
muvofiq tarzda davom etishi uchun mayoq vazifasini bajaradi. Maqollarga
murojaatning ikkinchi shakli tavsiya etilgan mavzularda maqollardan unumli
foydalanishga da’vat bo‘lishi mumkin. Buning uchun alohida mavzular olinadi.
Undagi asosiy talablardan biri insho matnida, albatta, maqollardan foydalanish
bo‘ladi. Jumladan, Bahor mavzusida bahorga oid maqollardan foydalangan holda
insho yoziladi. Bizning oilamiz, Jasorat haqida oylar, Yil fasllari, Rostgo‘ylik
fazilati, Tabiat- boyligimiz, Yaxshilik va yomonlik, O‘zbekiston Vatanim manim
singari mavzular bu yo‘nalishda qizqarli mulohazalarga boy bo‘ladi.
Bunday mashg‘ulotlar o‘quvchilarning maqollarning mazmun va mohiyatini
teran anglashlari, ularning mavzuviy guruhlarga ajratish va tahlil etish, yaxlit
umumlashma va xulosalar chiqarishga oid ko‘nikma va malakalarining rivoji
uchun mustahkam, zamin hozirlaydi. Shu jarayonlarda ularning nutqlari boyib
boradi, estetik didlari ham tarbiyalanib, kamol topadi. Eng muhimi, ularda mana
shunday go‘zal va bebaho tafakkur durdonalarini yaratgan ona xalqlariga nisbatan
mehr muhabbatni hosil qiladi.[11]
25

2.3. Topishmoqlar o‘quvchilarda tezkor fikrlash va hozirjavoblik
qobiliyatini shakllantirishdagi ahamiyati
Tоpishmоqlar narsa yoki hоdisalarning ataylab yashirilgan bеlgisi, shakli,
хatti-harakati, hоlati va vazifasini bоshqa narsa yoki hоdisalarga qiyoslash asоsida
tоpishga asоslangan shе’riy yoki nasriy tuzilishdagi savоl va tоpshiriqlardir.
Tоpishmоqlar хalq turmushi bilan chambarchas bоg‘liq hоlda yaratiladi. Ularning
zaminida kishilarning qadimiy e’tiqоd va tasavvurlari, оlamni bilish va idrоk
etishga bo‘lgan intilishlari yotadi. Tоpishmоqda yashirilgan narsalar uning javоbi
hisоblanadi. Tоpishmоqning javоbini tоpish uchun tоpishmоq matnini yaхshilab
o‘qish, nimaga ishоra qilinayotganligini fahmlash, tоpishmоqning asоsiy хususiyat
va bеlgilari aynan nimaga qaratilganligini taхmin qilish bilan ham tоpishga harakat
qilish kеrak.
Tоpishmоq o‘quvchilarni tоpqirlik va hоzirjavоblikka o‘rgatadi. Shu sababli
хalq оg‘zaki ijоdining bu janridan darsliklarda ham kеng qo‘llanilgan. 1-2-sinf Ona
tili va o‘qish savodxonligida tоpishmоqlar ko‘prоq har bir matn оstida kеltirilgan.
Bundan ko‘zlangan maqsad matn mazmunini tоpishmоqlar asоsida ham
o‘zlashtirilishiga erishishdir. Masalan, 1-sinf ona tili va o‘qish savodxonligida
“Kitоbga mеhr” matni оstida “Qat-qat qatlama, aqling bo‘lsa tashlama”
tоpishmоg‘i kеltirilgan va mavzuga juda mоs tanlangan.
Tоpishmоqlar bunday shaklda bеrilganda ularning javоbi оsоn tоpiladi. 1-4-
sinf ona tili va o‘qish savodxonligi darsliklarida “tоpishmоqlar” mavzusi оstida
har хil tоpishmоqlar ham bеrilgan bo‘lib, ular o‘quvchilarning tоpqirligini yanada
оshiradi, tafakkurini o‘stiradi. Darsliklarda tоpishmоq javоblari оstiga yozib
qo‘yilgan yoki rasmlar оrqali bеrilgan. 3-4-sinflarga o‘tgach esa javоblar qayd
etilmagan. Buning sababi sho‘qi, bu davrga kеlib o‘quvchilar tоpishmоqlar ustida
ishlash ko‘nikmalarini hоsil qilgan bo‘ladi.
Tоpishmоqlar bоlalar shоirlari tоmоnidan ham yaratilib kеlinmоqda. Bunday
tоpishmоqlar sho‘х, qiziqarli bo‘ladi. Masalan, 4-sinf “O‘qish kitоbi” da “Quvnоq
26

tоpishmоqlar” (A. Akbar), “Buni tоping, qizlarim” (G‘. G‘ulоm) kabi
tоpishmоqlar kеltirilgan.
Tоpishmоqlarni o‘rganish bоshlang‘ich sinflarda dastlab har bir darsda
amalga оshirilib bоriladi. Alоhida dars sifatida o‘rganishda esa o‘qituvchilar turli
usullardan fоydalanishlari mumkin.[17]
27

XULOSA
Bugun ta’lim tizimida hayotga tadbiq etilayotgan islohotlarning barchasi tub
mazmun-mohiyati bilan yoshlarimizning yurt ravnaqi uchun fidoiy, izlanuvchan
bo‘lib yetishmog‘iga qaratilgan.
Boshlang‘ich ta’lim uzluksiz ta’limnimg murakkab, o‘ziga xos, shu bilan
birga, mustaqil va majburiy tarkibiy qismi hisoblanadi. Boshlang‘ich talim DTS
ta’lim mazmuni negizini o‘quvchilar egallashi lozim bo‘lgan bilim, ko‘nikma va
malakalarini hamda o‘quvchilar tayyorgarlik darajasiga qo‘yiladigan talablarni
o‘zida ifodalaydi. Boshlang‘ich sinf ona tili va o‘qish savodxonligi darslariga
qo‘yiladigan talablardan biri-o‘quvchilarni ma’naviy yetuk inson qilib tarbiyalash,
ularda insoniy fazilatlarni shakllantirishdir. Shu tufayli ona tili va o‘qish
savodxonligi darslarida o‘qib o‘rganiladigan har qanday asar ana shu vazifani
amalga oshirishga qaratilmog‘i zarur. Shu nuqtai nazardan boshlang‘ich sinflarda
o‘qitiladigan xalq og‘zaki ijodi asarlari o‘quvchilarda turli insoniy fazilatlarni
shakllantirishga, ularda axloqiy sifatlarni tarkib topdirishda alohida o‘rin tutadi.
Boshlang‘ich sinf ona tili va o‘qish savodxonligi darslaridan o‘rin olgan xalq
og‘zaki ijodi asarlarining har bir janrida ma’lum bir tarbiyaviy jihat o‘z aksini
topgan bo‘ladi. Mana shu jihatlarga e’tibor berish, ularni o‘quvchilar ongiga
yetkazib berish o‘qituvchidan zo‘r mahorat talab etadi. Ko‘rinadiki, boshlang‘ich
sinflarda ertak, doston, maqollarni o‘qitishdan maqsad, o‘quvchilarning tez, ongli,
ifodali va ravon o‘qish malakalarini takomillashtiribgina qolmasdan, yana ularda
xalq og‘zaki ijodi asarlari mazmuni asosida xulosalar chiqarishga, insoniy
fazilatlarni shakllantirishga o‘rgatish ham hisoblanadi. Xususan, o‘quvchilar ertak,
doston, maqollar o‘qish davomida mehnatsevarlik, kamtarlik, ahillik,
vatanparvarlik, ilm olishga intilish, jonli va jonsiz tabiatga muhabbat, o‘zidan
kichiklarga g‘amxo‘rlik, kattalarga hurmat, mehr-oqibatlilik va shu kabi boshqa
insoniy fazilatlar xususida tushunchaga ega bo‘ladilar. Bu turli mavzudagi
asarlarni o‘qish jarayonida ularning dunyoqarashlari kengayadi, idroklari
chuqurlashib boradi.
28

Xususan, ertaklarni o‘qish orqali o‘quvchilarda o‘zaro ahillik, ilm olishga
intilish, savob ish qilish tuyg‘ulari tarbiyalanadi, bir-birlarini hurmat qilishga,
haqqiga xiyonat qilmaslikka, hamjihat bo‘lishga o‘rgatiladi. Shu o‘rinda
boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini ma’naviy barkamol inson ruhida tarbiyalashda
maqollar ham alohida o‘rin tutadi.
Maqollarda o‘z ifodasini topgan xalq tajribasi va xulosalarini o‘quvchilar
ongiga yetkazishda turli usullardan foydalanadi.
Boshlang‘ich sinflarda xalq og‘zaki ijodi asarlarini o‘qitish orqali
o‘quvchilarda insoniy fazilatlarni shakllantirish yo‘llaridan biri ular matni ustida
ishlash jarayoni hisoblanadi. Bu matn ustida bajariladigan turli, reja tuzib shu
asosda qayta hikoyalash, lug‘at ustida ishlash, turli topshiriqlar bilan tanlab o‘qish
kabilar bu vazifani amalga oshirishda muhim vositalardan biri bo‘lib xizmat qiladi.
Shuningdek, xalq og‘zaki ijodi asarlarini o‘qish darslarida turli yangi pedagogik
texnologiyalarga asoslanib, interfaol metodlarni qo‘llash orqali ham o‘quvchilarda
insoniy fazilatlarni shakllantirish mumkin. Xususan, bu asarlarni o‘rganish
jarayonida “Klaster”, “Aqliy hujum”, “Ven diagrammasi”, “Guruhlar bilan
ishlash” kabi metodlar bu o‘rinda alohida ahamiyatga egadir.
Ta’lim sohasidagi o‘zgarishlar tufayli darsning shakli va mazmuni
ta’sirchanligi, samaradorligi, baholash mezonlari ham o‘zgardi. Dars
samaradorligini oshirish mezonlaridan biri-darslarda interfaol usullarni qo‘llashdan
iborat.
Bugungi kun o‘qituvchisi yangilikka intiluvchan, uni to‘g‘ri qabul qilib o‘z
o‘quvchisiga yuksak darajada yetkaza olish zarurdir. Darslarni yuqori darajada
tashkil qilish va o‘tkazishuchun avvalo o‘qituvchining o‘zi pedagogik jihatdan
mahoratga ega bo‘lishi zarur. Shundagina bunday o‘qituvchi yosh avlodni har
jihatdan yetuk va barkamol inson qilib tarbiyalay oladi va unda eng oliy insoniy
fazilatlarga ega yosh avlod buyuk kelajagimiz egalari hisoblanadi.
29

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. O‘zbekiston Respublikasining ta’lim to‘g‘risidagi qonuni – 2020
2.Shavkat Mirziyoyev “Yangi O‘zbekiston taraqqiyoti va strategiyasi”
Toshkent- 2022
3.Shavkat Mirziyoyev – “ Erkin va farovon demakratik O‘zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz” – Toshkent 2021
4. Mirziyoyev Sh.M. “Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston
davlatini birgalikda barpo etamiz”, O‘zbekiston-2017.
5. Mirziyoyev Sh.M. “Ta’lim sohasidagi muammolar, ularni hal etish va
ta’lim sifatini oshirishga bag‘ishlangan videoselektor mavzusida”, 30.10.2020.
6. Haydarov M. “Xalq og‘zaki ijodi na’munalarida tarbiya masalalari”,
Fan, 2004.
7. Madayev O., Sobitova T. “Xalq og‘zaki poetik ijodi”, Sharq, 2010.
8. Tafakkur ziyosi 54- tom ( Ilmiy ommabop maqolalar to‘plami ) Urganch -
2019 9. D. Abdurazzoqova “ Interfaol metodlar: nazariya va amaliyot tajribasi”
Toshkent 2013
10.
Xalil To‘rayev, Qozim Eshquvvatova, Fayzulla Boynazarova “ Yangi
pedagogik texnologiyalar” – Falsafa va huquq instituti nashriyoti – Toshkent –
2007 (12- 13- bet)
11. M. Tilavova, B. Sapayeva, G. Sharipova “Ona tili o‘qitish metodikasi
fanidan o‘quv - uslubiy majmua” – Urganch – 2021
12. F. E.Yuldasheva “ Logopedik mashg‘ulotlarda innovatsion
texnalogiyalardan foydalanish” Toshkent “ Turon – iqbol” nashriyoti – 2019
13. 1-sinf ona tili va o‘qish savodxonligi darsligi – Toshkent – 2020
14. 2 – sinf ona tili va o‘qish savodxonligi darsligi – Toshkent – 2021
15. 3 – sinf ona tili va o‘qish savodxonligi darsligi – Toshkent – 2022
16. 4- sing o‘qish kitobi – Toshkent – 2019
30

17. Karima Qosimova, Safo Matchonov, Xolida G‘ulomova, Sharofat
Yo‘ldasheva, Sharofshon Sariyev “ Ona tili o‘qitish metodikasi” Toshkent “Nosir”
nashriyoti – 2022.
31

boshlangich sinf yonalishida oqiydigan talabalar uchun tayyor kurs ishi

Sotib olish