Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	25000UZS
Размер	231.8KB
Покупки	0
Дата загрузки	13 Май 2025
Расширение	docx
Категория	Педагогика

Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarda mustaqil kitobxonlikni shakllantirish. Mustaqil kitobxonlikni shakllantirish uchun kitob tanlash tamoyillari

oshirish va tasavvurni kengaytirish uchun juda muhim vosita hisoblanadi. Oddiy til
va qisqa matnlar 1-sinf o‘quvchilari uchun tanlanadigan kitoblarning asosiy talabi
hisoblanadi. O‘quvchilarga matnning oddiy va tushunarli bo‘lishi juda muhimdir.
1-sinf o‘quvchilari ko‘pincha yangi harflar, so‘zlar va grammatik qoidalarni
o‘rganayotgan bo‘ladi, shuning uchun kitobdagi til oddiy va aniq bo‘lishi kerak.
Har bir paragrafni o‘qiganidan so‘ng, o‘quvchi kitobni o‘z tilida qisqacha izohlay
olish imkoniyatiga ega bo‘lishi zarur. Bu ularning o‘z fikrlarini ifodalash
qobiliyatini rivojlantirishga yordam beradi va o‘qish jarayonidan yanada ko‘proq
zavq olishlariga olib keladi. Shu tarzda o‘quvchilar nafaqat o‘qish qobiliyatini
oshiradi, balki matnni yaxshiroq tushunib, hikoyaning mohiyatini tushunishga
harakat qilishadi. Yoshga mos kitoblar tanlashda o‘quvchilarning qiziqishlarini
ham inobatga olish zarur. Har bir o‘quvchi o‘ziga xos va o‘z dunyoqarashi,
qiziqishlari va ehtiyojlari bilan ajralib turadi. Shuning uchun kitoblar nafaqat
o‘qish ko‘nikmalarini rivojlantirish, balki o‘quvchilarning shaxsiy qiziqishlari va
bilim olish ehtiyojlariga ham mos bo‘lishi kerak. 1-sinf o‘quvchilari uchun kitoblar
tanlashda bularning barchasini hisobga olish, ularning o‘qishga bo‘lgan qiziqishini
oshirish va o‘qish jarayonini yanada samarali qilish uchun muhim ahamiyatga ega.
1-sinf o‘quvchilari uchun kitoblar tanlashda hikoyalar va ertaklar, rangli rasmlar
bilan kitoblar va oddiy tilga ega matnlar tanlanishi zarur. Bu kitoblar
o‘quvchilarning o‘qish qobiliyatini rivojlantiradi, ularning qiziqishini oshiradi va
o‘quvchilarni o‘qish jarayonidan zavq olishga rag‘batlantiradi. Bu yoshdagi
o‘quvchilarga kitoblar nafaqat bilimlarni o‘rganishda, balki axloqiy va ma’naviy
rivojlanishda ham yordam beradi. 1-sinf o‘quvchilari uchun tanlangan kitoblar ular
uchun o‘qish jarayonini yanada samarali va qiziqarli qiladi, bu esa kelajakda o‘qish
va bilim olishga bo‘lgan ishtiyoqni yanada oshiradi.
2-sinfdan 4-sinfgacha bo‘lgan davrda o‘quvchilar o‘zlarining o‘qish va
tushunish ko‘nikmalarini rivojlantirishni davom ettiradilar. Ushbu davrda
o‘quvchilarga tanlanadigan kitoblar yanada murakkablashib, mavzular doirasi
kengayadi va o‘quvchilarga yanada murakkabroq matnlar, fantaziya va tafakkur
22

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT FAN VA TEXNOLOGIYALAR UNIVERSITETI

Boshlang‘ich ta’lim yo‘nalishi
303-guruh talabasi
Umurzakova Go zal Rashid qiziningʻ
Ona tili - o‘qish savodxonligi va uni o‘qitish metodikasi fanidan
KURS ISHI
Mavzu: Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarda mustaqil kitobxonlikni
shakllantirish. Mustaqil kitobxonlikni shakllantirish uchun kitob
tanlash tamoyillari
Kurs ishi rahbari: Aminova M.
TOSHKENT-2025

undaydi. Shu tarzda, guruh ishlari o‘quvchilarning kooperativ ish ko‘nikmalarini
rivojlantiradi va o‘qish jarayonini yanada samarali qiladi. Interaktiv
yondoshuvlarning yana bir muhim jihati shundaki, ular o‘quvchilarning o‘qishga
bo‘lgan ishtiyoqini faollashtiradi. Suhbatlar, munozaralar va guruh ishlarining har
biri o‘quvchilarga yangi bilimlarni o‘zlashtirishda, ularni o‘zaro almashishda va
muloqot qilishda katta yordam beradi. Bu usullar o‘quvchilarning o‘qish
jarayoniga faol ishtirok etishini ta'minlaydi va ularning o‘qishga bo‘lgan
qiziqishini oshiradi. Shu bilan birga, interaktiv usullar o‘quvchilarning nafaqat
o‘qish, balki muloqot qilish va boshqa ko‘nikmalarini rivojlantiradi. O‘quvchilar,
bu yondoshuvlar orqali, o‘qishdan nafaqat bilim olishadi, balki o‘z fikrlarini
boshqalar bilan erkin almashish, yangi g‘oyalar bilan tanishish va ularni o‘z
bilimlariga qo‘shish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Interaktiv usullar orqali mustaqil
kitobxonlikni shakllantirishda, o‘quvchilar o‘z bilimlarini mustahkamlash, tahlil
qilish ko‘nikmalarini rivojlantirish va bir-birlaridan o‘rganishga imkon yaratishadi.
Suhbatlar, munozaralar va guruh ishlarining birgalikda qo‘llanilishi o‘quvchilarni
o‘qishga jalb qilishning samarali vositalaridir. Bu yondoshuvlar nafaqat
o‘quvchilarning fikrini rivojlantiradi, balki ularni o‘qishga bo‘lgan qiziqish va
ishtiyoqini oshiradi.
Didaktik o‘yinlar o‘quvchilarning o‘qishga bo‘lgan motivatsiyasini oshiradi
va o‘qish jarayonini qiziqarli qiladi. Bu o‘yinlar yordamida o‘quvchilar o‘z
bilimlarini o‘yin shaklida ko‘rsatishadi va bu ularga o‘qishning samarali va zavqli
usulini taqdim etadi. Didaktik o‘yinlar nafaqat o‘quvchilarning bilimlarini oshiradi,
balki ular uchun o‘qishni yanada qiziqarli va faolroq qiladi. Bunday o‘yinlar
o‘quvchilarni faol qatnashishga, o‘z bilimlarini amalda qo‘llashga undaydi va
o‘quvchilarning o‘zlashtirish jarayonini yanada samarali qiladi. Didaktik
o‘yinlarning bir nechta turi mavjud, ularning har biri o‘quvchilarning turli
ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Quyidagi didaktik o‘yinlar o‘quvchilarga o‘qish
jarayonini qiziqarli qilishda yordam beradi:
17

tanlashda o‘quvchilarni faqat o‘quv dasturi yoki sinfga mos kitoblar bilan cheklash
emas, balki ularning shaxsiy qiziqishlari va ehtiyojlarini inobatga olish muhimdir.
Bu, o‘z navbatida, o‘quvchilarning o‘qishga bo‘lgan qiziqishini oshiradi va
ularning ta’lim jarayonida muvaffaqiyatga erishishiga yordam beradi.
1. O‘quvchilarning individual qiziqishlari. O‘quvchilar o‘z qiziqishlari
bilan birga kitoblarni tanlash orqali o‘zlarining shaxsiy dunyoqarashlarini
rivojlantiradilar. O‘quvchilarning qiziqishlari turli sohalarda bo‘lishi mumkin:
tabiat, ilm-fan, san’at, sport, tarix va boshqalar. Har bir o‘quvchining o‘ziga xos
qiziqishlari mavjud bo‘lib, ular kitob tanlashda muhim rol o‘ynaydi. Masalan,
tabiatni yaxshi ko‘radigan o‘quvchiga hayvonlar va o‘simliklar haqida, ilm-fan va
texnika bilan qiziqadigan o‘quvchiga esa kosmos, fizika yoki biologiya haqidagi
kitoblar tavsiya etilishi mumkin.
2. Mustaqil o‘qish va tanlov erkinligi. O‘quvchilarga kitob tanlashda
erkinlik berish, ularning mustaqil o‘qish qobiliyatini rivojlantiradi. Agar
o‘quvchilarga o‘zlariga yoqadigan mavzularda kitoblar tanlash imkoniyati berilsa,
ular o‘qishga ko‘proq ishtiyoq bilan yondashadilar. Bunday holatda, o‘quvchilar
o‘zlarini qiziqtirgan sohalarda chuqurroq bilim olishga harakat qiladilar va o‘qish
jarayonida yanada faollashadilar. Masalan, o‘quvchi o‘ziga qiziqarli bo‘lgan
mavzularni tanlab, ularni o‘rganishga kirishadi. O‘quvchilarga shaxsiy tanlovni
amalga oshirish imkoniyatini berish, ularni o‘z bilimlarini oshirishda
mustahkamlashtiradi va o‘z maqsadlariga erishishda ko‘proq ishtiyoq bilan
ishlashlariga yordam beradi.
3. Madaniyat va tilga oid qiziqishlar. O‘quvchilarning shaxsiy qiziqishlari
faqat ilmiy yoki tabiatga oid mavzular bilan cheklanib qolmaydi. Ular madaniyat
va tilga oid mavzularga ham qiziqishi mumkin. Masalan, o‘quvchilar o‘zbek xalq
ertaklari, afsonalari yoki turli millatlarning adabiyotini o‘rganishga qiziqishi
mumkin. Bunday kitoblar nafaqat o‘quvchilarning til o‘rganish ko‘nikmalarini
rivojlantiradi, balki ularning madaniyatga bo‘lgan qiziqishini ham oshiradi.
Shuningdek, o‘quvchilar xalq hikmatlari, maqollar yoki afsonalar orqali o‘z
32

o‘quvchilarga interaktiv o‘qish jarayonlarini yaratishda yordam beradi. Masalan,
onlayn kutubxonalar, elektron kitoblar va boshqa raqamli resurslar o‘quvchilarning
kitob o‘qishga bo‘lgan qiziqishini yanada oshiradi va ular uchun yangi
imkoniyatlar yaratadi. O‘quvchilarning mustaqil fikrlashini qo‘llab-quvvatlash
muhim ahamiyatga ega. O‘quvchilar kitoblar o‘qigan sayin, o‘z fikrlarini erkin
ifodalashni o‘rganadilar, tahlil qilishda yondoshuvlar o‘zgacha bo‘ladi. Mustaqil
kitobxonlikni rivojlantirish orqali o‘quvchilarda o‘z fikrlarini ilgari surish, boshqa
fikrlarni tinglash va ularni tahlil qilish qobiliyatini rivojlantirish mumkin.
O‘quvchilarni o‘qishga va o‘z fikrlarini ifodalashga undash, ta’lim jarayonining
samaradorligini oshiradi.
Mustaqil kitobxonlikning ta’lim tizimidagi o‘rni, shuningdek,
o‘quvchilarning mustaqil ishlashga bo‘lgan ishtiyoqini oshiradi. O‘quvchilar kitob
o‘qish orqali mustaqil ishlashni o‘rganadilar, bu esa ularni turli muammolarni hal
qilishda yordam beradi. Ularning bilim olishdagi faolligi oshadi, o‘qishga bo‘lgan
qiziqishlari kuchayadi va kelajakda o‘zlarini muvaffaqiyatli o‘quvchi va shaxs
sifatida ko‘rishadi. Mustaqil kitobxonlik o‘quvchilarning intellektual va shaxsiy
rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatadi, shuningdek, o‘quvchilarga o‘zlarini o‘rgatish,
fikrlarini rivojlantirish va mustaqil ishlashni o‘rgatadi. Mustaqil kitobxonlik,
shuningdek, o‘quvchilarning ilmiy izlanishlariga rag‘batlantiruvchi omil bo‘lib
xizmat qiladi. Kitob o‘qish o‘quvchilarga ilmiy tadqiqotlar, yangi bilimlar va
nazariyalar bilan tanishish imkoniyatini beradi. Bu ularda ilmiy ishlarni
o‘rganishga, yangi g‘oyalar yaratishga va o‘z bilimlarini amaliyotga tatbiq etishga
intilishni rivojlantiradi. Shu bilan birga, mustaqil kitobxonlik o‘quvchilarning
kelajakdagi muvaffaqiyatlariga ta’sir etadi. Ular o‘qigan kitoblaridan o‘z
bilimlarini kengaytiradilar, yangi dunyoqarashlarni shakllantiradilar va jamiyatda
o‘z o‘rinlarini topishda muvaffaqiyatli bo‘ladilar. Mustaqil kitobxonlikning ta’lim
tizimidagi o‘rni, shubhasiz, juda katta bo‘lib, o‘quvchilarga nafaqat bilim olishni,
balki shaxsiy rivojlanishni, ijodiy va intellektual salohiyatni oshirishni ta’minlaydi.
9

MUNDARIJA:
KIRISH................................................................................................................. 3
I-BOB. MUSTAQIL KITOBXONLIKNI SHAKLLANTIRISHNING
PEDAGOGIK ASOSLARI
1.1. Mustaqil kitobxonlikning ta’rif va
ahamiyati………………………………... 5
1.2. Mustaqil kitobxonlikni shakllantirishning pedagogik
tamoyillari …………... 10
1.3. Mustaqil kitobxonlikni shakllantirishning metodik
yondoshuvlari …………. 15
II-BOB. BOSHLANG‘ICH SINF O‘QUVCHILARI UCHUN KITOB
TANLASH TAMOYILLARI
2.1. Y oshga mos kitoblar
tanlash ………………………………………………… 20
2.2. Kitob janri va mavzusining xilma-
xilligi……………………………………. 25
2.3. O‘quvchilarning shaxsiy
qiziqishlari............................................................... 31
XULOSA……………………………………………………………………….. 33
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR............................................................. 34
2

talab qiladigan hikoyalar taqdim etiladi. Bu yoshdagi o‘quvchilar o‘zlarining
shaxsiy rivojlanishi, dunyoqarashi va o‘zgarayotgan qiziqishlari bilan birgalikda,
kitoblar orqali turli hayotiy tajribalarni o‘rganishlari zarur.
Murakkabroq hikoyalar va romanlar. 2-4-sinf o‘quvchilari uchun
tanlanadigan kitoblar, odatda, murakkabroq hikoyalar va romanlardan iborat
bo‘ladi. Bu yoshdagi o‘quvchilar uchun kitoblar, unda voqealar kengroq,
personajlar esa chuqurroq rivojlanadi. O‘quvchilar voqealar rivojlanishini,
personajlar o‘rtasidagi munosabatlarni tahlil qilishni va hikoyaning asosiy
mazmunini anglashni o‘rganishadi. Kitoblarda turli xil masalalar, muammolar va
tanlovlar o‘quvchilarga hal qilish uchun taklif qilinadi. Bunday kitoblar,
o‘quvchilarga o‘z fikrlarini izlash va yaratish, tanqidiy fikrlashni rivojlantirish
imkoniyatini beradi. Misol uchun, "Tom Sayyerning sarguzashtlari", "Sherlok
Xolms" kabi asarlar o‘quvchilarga turli muammolarni hal qilishda yordam beradi
va ular bilan o‘qish jarayonida faol ishtirok etish imkoniyatini yaratadi. Bu kitoblar
o‘quvchilarga voqealarga turli nuqtai nazardan qarashni, personajlarning fikrlarini
va xatti-harakatlarini tahlil qilishni o‘rgatadi.
Didaktik va axloqiy hikoyalar. 2-4-sinf o‘quvchilari uchun kitoblar axloqiy
va ma’naviy jihatdan boy bo‘lishi kerak. O‘quvchilarga axloqiy saboqlarni berish,
ular uchun didaktik xarakterga ega bo‘lgan hikoyalar juda muhimdir. Bu yoshdagi
o‘quvchilar uchun didaktik xarakterga ega kitoblar, masalan, "Erkin va baxtli" kabi
hikoyalar, ularga haqiqatni izlash, mehnatni qadrlash va yaxshi xulq-atvorni
o‘rganish imkoniyatini beradi. Bunday kitoblar, o‘quvchilarga axloqiy qadriyatlar,
hayotdagi muhim masalalar va to‘g‘ri xulqni shakllantirishda yordam beradi.
O‘quvchilar bunday asarlarda turli xil shaxslar va holatlar bilan tanishib,
o‘zlarining axloqiy qarashlarini mustahkamlashadi. Shuningdek, o‘quvchilar
axloqiy xulq-atvorni shakllantirishda, hayotda duch keladigan qiyinchiliklarga
qanday javob berishni o‘rganadilar.
Adabiy jurnallar va qisqa romallar. O‘quvchilarga kengroq
dunyoqarashni shakllantirish uchun, ular uchun mo‘ljallangan adabiy jurnallar va
23

Topishmoqlar. Topishmoqlar boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun juda
foydali va qiziqarli kitob janrlaridan biridir. Ular o‘quvchilarning mantiqiy
fikrlash, kreativlik va tafakkur qilish qobiliyatlarini rivojlantiradi. Topishmoqlar
qisqa, lekin murakkab bo‘lgan masalalarni o‘z ichiga oladi, bu o‘quvchilarga
yechim topish jarayonida mantiqiy fikrlashni qo‘llash imkonini beradi.
Topishmoqlar o‘quvchilarga zavq bilan bilim olish imkonini yaratadi. Ular qisqa
shaklda berilgan mantiqiy savollarga javob izlash orqali aqliy faollikni oshiradilar.
Masalan, "Necha oyoq?" yoki "Kimni topasan?" kabi topishmoqlar
o‘quvchilarning tafakkurini rivojlantirib, ularni muammolarni hal qilishga
o‘rgatadi. Har bir topishmoq o‘quvchiga o‘zining tafakkurini sinab ko‘rish,
mantiqiy xulosalar chiqarish va aqliy faoliyatni rivojlantirish imkoniyatini beradi.
Topishmoqlar o‘quvchilarning til o‘rganish ko‘nikmalarini ham
mustahkamlashga yordam beradi. Topishmoqlarda o‘quvchilar yangi so‘zlar,
iboralar va sinonimlarni o‘rganishadi. Ular uchun bu, tilni tushunish va o‘zgacha
uslubda ifodalashni rivojlantirishning qiziqarli va samarali usulidir. Masalan,
topishmoqning yechimini topishda o‘quvchilar yangi so‘zlar va ularning
ma’nolarini o‘rganadilar. Topishmoqlar o‘quvchilarga faqat bilim olishda yordam
bermaydi, balki ularga o‘ziga xos zavq va qiziqish bag‘ishlaydi. Ular o‘yin
shaklida bo‘lishi sababli, o‘quvchilar o‘qishga bo‘lgan qiziqishini oshiradi va
o‘qish jarayonini yanada qiziqarli qiladi. Bu, o‘z navbatida, bolalarning o‘qish va
o‘rganishga bo‘lgan motivatsiyasini oshiradi. Topishmoqlar boshlang‘ich sinf
o‘quvchilari uchun nafaqat aqliy rivojlanish, balki til va nutqni o‘rganish, kreativ
fikrlash va mantiqiy tafakkurni rivojlantirish uchun juda samarali vositadir.
Maqollar va hikmatlar . Maqollar va hikmatlar boshlang‘ich sinf
o‘quvchilari uchun muhim va foydali kitob janrlaridan biridir. Ular o‘quvchilarga
xalq donoligini, axloqni va hayotiy qadriyatlarni o‘rgatish uchun samarali
vositalardir. Maqollar va hikmatlar o‘zida qisqa, aniq va sodda fikrlarni jamlab,
o‘quvchilarga ularga asoslanib hayotda to‘g‘ri qarorlar qabul qilishda yordam
beradi. Maqollar o‘quvchilarga axloqiy saboqlarni o‘rgatish va ularni ijobiy
29

Hikoyalar. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun hikoyalar o‘qish
jarayonida juda muhim ahamiyatga ega, chunki ular o‘quvchilarni hayotning turli
jihatlari bilan tanishtirib, axloqiy va ma’naviy o‘sishga yordam beradi. Hikoyalar
oddiy va tushunarli til bilan yoziladi, bu esa o‘quvchilarning diqqatini jalb qilishga
yordam beradi. Hikoyaning qisqa va ravon tuzilishi, yosh o‘quvchilarga uni oson
o‘zlashtirish imkoniyatini beradi. Hikoyalar o‘quvchilarga ko‘plab ijobiy sifatlarni
o‘rgatadi: adolat, mehr-oqibat, sadoqat, halollik, samimiyat kabi axloqiy saboqlarni
kiritish mumkin. Bu yoshdagi o‘quvchilar uchun kitoblarda ko‘pincha oddiy,
ammo muhim hayotiy darslar mavjud. Masalan, "Shahzoda va qullar" hikoyasida
shahzodaning adolatli va mehribonligi, "Baxtli bolalar" hikoyasida esa bolalarning
do‘stlik va samimiyatni qadrlashlari haqida so‘z boradi. Bu hikoyalar orqali
o‘quvchilar axloqiy qadriyatlarni o‘rganadilar, ularni o‘z hayotlariga tatbiq etishga
intilishadi. Hikoyalar o‘quvchilarning tasavvurini rivojlantirishga yordam beradi.
Har bir hikoyadagi voqealar va personajlar orqali o‘quvchilar turli odamlarning
hissiyotlari, qarorlar qabul qilish jarayonlari va ularning oqibatlari bilan
tanishadilar. Hikoyaning janr va mavzusiga qarab, o‘quvchilar hikoyaning asosiy
g‘oyasini tushunishga va uni o‘z hayotiga qanday bog‘lashni o‘rganishga harakat
qilishadi.
Bundan tashqari, hikoyalar o‘quvchilarga fikrlash va tahlil qilish
ko‘nikmalarini rivojlantirishga yordam beradi. Masalan, o‘quvchi hikoyadagi
asosiy voqealar, personajlar va ular orasidagi munosabatlarni tahlil qilib,
voqealarning davomida nimalar sodir bo‘lishini taxmin qilishga harakat qiladi. Bu
jarayon o‘quvchining mantiqiy fikrlashini va o‘qishdan olingan bilimlarni turli
holatlar bilan bog‘lash qobiliyatini oshiradi. Hikoyalar, o‘quvchilarga yozuv va
ifodalash ko‘nikmalarini oshirishga ham yordam beradi. Hikoyalarni o‘qish
jarayonida o‘quvchilar matnni o‘z tilida qayta so‘zlashadi, bu esa ular uchun
yaxshi yozuvchi bo‘lishga bo‘lgan ishtiyoqni oshiradi. Ayniqsa, bolalar o‘zlari
hikoya yozishga harakat qilsa, bu ularda ijodiy fikrlash va tilga bo‘lgan qiziqishni
rivojlantiradi. Shu sababli, boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun hikoyalar nafaqat
26

Ilmiy kitoblar o‘quvchilarni faqatgina tabiatni o‘rganish bilan cheklanmay,
balki ularga ilmiy fikrlash usulini ham o‘rgatadi. Bu kitoblar o‘quvchilarning
kuzatish, tahlil qilish va xulosalar chiqarish kabi ilmiy ko‘nikmalarini
rivojlantiradi. O‘quvchilar bunday kitoblar orqali tabiiy hodisalarni qanday
o‘rganish va tushunish kerakligini, tabiiy resurslarni qanday saqlash va qadrlash
lozimligini o‘rganadilar. Ilmiy va tabiat haqidagi asarlar o‘quvchilarda ekologik
ongni shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi. Tabiatni asrab-avaylash va uning
muhofazasiga bo‘lgan ehtiyojni tushunish orqali o‘quvchilar ekologik masalalarda
o‘z pozitsiyalarini belgilaydilar. Bu jarayon ularni hayotda mas’uliyatli va ongli
fuqaro bo‘lishga yo‘naltiradi. Ilmiy va tabiat haqidagi kitoblar o‘quvchilarning til
va so‘z boyligini oshiradi, chunki bunday asarlar ko‘pincha yangi so‘zlar, atamalar
va ilmiy iboralar bilan boyitilgan bo‘ladi. O‘quvchilar bu so‘zlarni o‘rganib, ilmiy
leksikoni kengaytiradilar va o‘z fikrlarini to‘g‘ri va aniq ifodalashga o‘rgatadilar.
Ilmiy va tabiat haqidagi kitoblar o‘quvchilarni tabiatni sevishga, uning go‘zalligini
anglashga, va uning sirlarini ochishga undaydi. Bu kitoblar orqali o‘quvchilar
nafaqat tabiatni o‘rganishadi, balki unga nisbatan hurmat va ehtiromni
shakllantiradilar, bu esa ularning kelajakda ekologik mas’uliyatli qarorlar qabul
qilishiga yordam beradi.
2.3. O‘quvchilarning shaxsiy qiziqishlari
O‘quvchilarning shaxsiy qiziqishlari kitob tanlashda katta ahamiyatga ega.
Shaxsiy qiziqishlar har bir o‘quvchining o‘ziga xos xususiyatlarini, bilim olishdagi
xohish-iste’dodini va o‘rganishga bo‘lgan yondashuvini ifodalaydi. Kitob
31

Kitob o‘qish jarayoni ta’lim jarayonining ajralmas qismiga aylanadi va
o‘quvchilarning kelajagi uchun muhim poydevor yaratadi.
1.2. Mustaqil kitobxonlikni shakllantirishning pedagogik tamoyillari
Mustaqil kitobxonlikni shakllantirishda pedagogik tamoyillar
o‘quvchilarning mustaqil fikrlashini rivojlantirish va kitob o‘qish madaniyatini
shakllantirishda muhim ahamiyatga ega. Bu tamoyillar o‘quvchilarni o‘qishga
qiziqtirish, ularning o‘qishga bo‘lgan qiziqishlarini oshirish va o‘z bilimlarini
mustahkamlashga yordam beradi. Quyida mustaqil kitobxonlikni shakllantirishda
qo‘llaniladigan asosiy pedagogik tamoyillarni ko‘rib chiqamiz.
Birinchi tamoyil - o‘quvchilarning shaxsiy qiziqishlarini inobatga olishdir.
Har bir o‘quvchi o‘ziga xos qiziqishlarga ega, va shu qiziqishlarga mos kitoblar
tanlash, ularning o‘qishga bo‘lgan ishtiyoqini oshiradi. Masalan, ba’zi o‘quvchilar
ilmiy-fantastik asarlar yoki tarixiy romanlarni o‘qishga qiziqishadi, boshqalari esa
psixologiya, falsafa yoki ijtimoiy mavzularni o‘rganishni afzal ko‘rishadi. Kitob
tanlashda o‘quvchilarning qiziqishlarini hisobga olish, ularning o‘qishga bo‘lgan
ishtiyoqini kuchaytiradi va ularni o‘qishga yanada rag‘batlantiradi. Bu
o‘quvchilarning o‘z bilimlarini kengaytirish va fikrlash darajasini oshirishga
yordam beradi. O‘quvchilarga kitob tanlashda nafaqat ularning qiziqishlariga
e’tibor berish, balki ularning intellektual rivojlanish darajasini hisobga olish ham
muhimdir. Har bir o‘quvchi o‘z bilim va ko‘nikmalariga qarab, turli darajadagi
10

samarali va muhim qismi bo‘lib, ularning axloqiy, ma’naviy va ijodiy
rivojlanishiga katta hissa qo‘shadi.
She’rlar. She’rlar boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun o‘qish jarayonini
yanada qiziqarli va ijodiy qiladigan janrlaridan biridir. She’rlarning ritmi va
musiqa ohanglari bolalarning diqqatini jalb qilishda muhim rol o‘ynaydi.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun tanlanadigan she’rlar sodda va tushunarli
bo‘lishi zarur, lekin ular ko‘p ma’nolarni o‘z ichiga olishi kerak. Bu she’rlar
o‘quvchilarga yangi so‘zlarni o‘rganish, lug‘at boyligini oshirish va tilda o‘ynash
imkonini beradi. She’rlarning musiqiy va ritmik xususiyatlari bolalarning ijodiy
fikrlashini rivojlantirishga yordam beradi. Masalan, she’rlarni o‘qish yoki yodlash
jarayonida bolalar ritmni his qilishadi, bu esa ularning tilni tushunish va ifodalash
qobiliyatini oshiradi. She’rlarning musiqiy ahamiyati shundaki, ular til va nutqning
go‘zalligini bolalar uchun yanada aniqroq va tushunarli qilishadi.
She’rlar o‘quvchilarning tasavvurini kengaytiradi, chunki she’rdagi tasvirlar
va iboralar ko‘pincha boy va rang-barang bo‘ladi. Bu, o‘z navbatida, o‘quvchilarni
yangi dunyoqarashlar va fikrlar bilan tanishtiradi. Masalan, "Lalalar" she’rida
tabiat go‘zalligi va uning turli xususiyatlari tasvirlanadi. "Shodlik keldi" she’ri esa
bolalarga shodlik va baxtni his qilish, ular bilan bog‘liq his-tuyg‘ularni
tushunishga yordam beradi. Bundan tashqari, she’rlar bolalarga o‘z his-tuyg‘ularini
ifodalashni o‘rgatadi. She’rlar orqali o‘quvchilar o‘zlarining o‘ylash va his qilish
tarzlarini kengaytiradilar. Ular she’rni nafaqat o‘qib, balki tinglab, ularni o‘zining
hayotiy tajribalari bilan bog‘lashadi. She’rlar o‘quvchilarga lug‘at boyligini
oshirishda ham katta yordam beradi. Har bir she’r o‘quvchilarga yangi so‘zlar va
iboralarni o‘rganish imkonini beradi. Shu bilan birga, she’rlar bolalar uchun
ma’naviy qadriyatlarni va tabiatni, go‘zallikni tushunishga xizmat qiladi. She’rlar
o‘quvchilarni nafaqat kitob o‘qishga qiziqtiradi, balki ularning ijodiy va ma’naviy
rivojlanishiga ham hissa qo‘shadi. She’rlar boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun
o‘qish jarayonining ajralmas qismi bo‘lib, ularning til, nutq, tasavvur va ijodiy
fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirishga xizmat qiladi.
28

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi . Bugungi kunda ta’lim tizimida boshlang‘ich sinf
o‘quvchilarida mustaqil kitobxonlikni shakllantirish masalasi dolzarb ahamiyat
kasb etmoqda. Mustaqil kitobxonlik nafaqat o‘quvchilarning bilim olish jarayonini
samarali tashkil etishda, balki ularning fikrlash, tahlil qilish, ijodkorlik va mustaqil
qaror qabul qilish qobiliyatlarini rivojlantirishda muhim rol o‘ynaydi. Shu boisdan,
bu jarayonni qo‘llab-quvvatlash va rivojlantirish davlat siyosatining ustuvor
yo‘nalishlaridan biriga aylangan. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan
qabul qilingan qarorlar va farmonlar mustaqil kitobxonlikni shakllantirishga
qaratilgan chora-tadbirlarni belgilab berdi. Masalan, 2017-yil 13-sentabrdagi PQ-
3271-sonli qarorda kitob mahsulotlarini nashr etish va tarqatish tizimini
rivojlantirish, kitob mutolaasi va kitobxonlik madaniyatini oshirishga oid
kompleks choralar belgilangan. Ushbu qaror yosh avlodni kitob o‘qishga jalb
qilish, ularning kitobga bo‘lgan qiziqishini oshirish va mustaqil o‘qish
ko‘nikmalarini rivojlantirishga qaratilgan. Shuningdek, 2024-yil 2-iyuldagi PF-98-
sonli farmonda ham yoshlarni kitob o‘qishga jalb qilish, ularning kitob mutolaasi
madaniyatini oshirishga oid chora-tadbirlar ko‘zda tutilgan. Ushbu farmon
kitobxonlikni targ‘ib qilish, kitoblarni o‘quvchilarga yetkazish va ularning kitobga
bo‘lgan qiziqishini oshirishga qaratilgan. Mustaqil kitobxonlikni shakllantirishda
boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarining metodik mahorati, o‘quvchilarning shaxsiy
qiziqishlari va kitob tanlash tamoyillari muhim ahamiyatga ega. O‘quvchilarning
yoshiga mos kitoblar tanlash, ularning qiziqishlarini inobatga olish va kitoblarning
janri hamda mavzusining xilma-xilligi mustaqil kitobxonlikni shakllantirishda
3

12. O‘quvchilarni o‘qishga qiziqtirishda didaktik o‘yinlardan foydalanish.
Toshkent: ZiyoNET kutubxonasi, 2016. 64 b.
13. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga tenglik va tengsizlik tushunchalarini
o‘rgatish metodikasi. Toshkent: ZiyoNET kutubxonasi, 2016. 64 b.
14. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini lug‘at ustida ishlashga o‘rgatish.
Toshkent: ZiyoNET kutubxonasi, 2018. 64 b.
15. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini bayon yozishga o‘rgatish metodikasi.
Toshkent: ZiyoNET kutubxonasi, 2017. 64 b.
16. Boshlang‘ich sinf o‘quvchi shaxsini shakllantirishda inshodan
foydalanish. Samarqand: Samarqand viloyat xalq ta'limi xodimlarini qayta
tayyorlash va ularning malakasini oshirish hududiy markazi bosmaxonasi, 2020.
64 b.
17. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining badiiy ijodkorligini oshirishda
insholardan foydalanish. Samarqand: Samarqand viloyat pedagoglarni yangi
metodikalarga o‘rgatish milliy markazi, 2022. 64 b.
18. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari ongida milliy g‘oyani shakllantirish
metodikasi. Toshkent: Fan va texnologiya, 2012. 36 b. ISBN 978–9943–10–748–9.
19. Boshlang‘ich sinflar uchun bayonlar to‘plami. Toshkent: BAYOZ, 2017.
64 b. ISBN 978-99434644-3-8.
20. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun bayonlar to‘plami. Toshkent:
BAYOZ, 2017. 64 b. ISBN 978-99434644-3-8.
36

o‘qishga bo‘lgan qiziqishini yanada kuchaytiradi. Shu tariqa, sinfdan tashqari
o‘qish o‘quvchilarga nafaqat bilim olish, balki o‘z fikrlarini ifodalash va mustaqil
fikrlashni rivojlantirish imkonini yaratadi. Bu jarayon o‘quvchilarning o‘qishga
bo‘lgan ishtiyoqini oshiradi va mustaqil kitobxonlikni shakllantirishda katta
ahamiyatga ega. Sinfdan tashqari o‘qish o‘quvchilarga o‘z qiziqishlari va
ehtiyojlariga mos kitoblarni tanlash imkoniyatini beradi, shu bilan birga,
o‘quvchilarning ijodiy salohiyatini rivojlantirishga yordam beradi. Bu tamoyillar
o‘quvchilarning mustaqil kitobxonlik faoliyatini rivojlantirishga, ularning o‘qishga
bo‘lgan qiziqishini oshirishga va ta’lim jarayonining samaradorligini ta’minlashga
xizmat qiladi.
1.3. Mustaqil kitobxonlikni shakllantirishning metodik yondoshuvlari
Mustaqil kitobxonlikni shakllantirishda metodik yondoshuvlar
o‘quvchilarning o‘qishga bo‘lgan qiziqishini oshiradi, ularning fikrlash qobiliyatini
rivojlantiradi va o‘qish jarayonini samarali tashkil etishda muhim o‘rin tutadi.
Interaktiv usullar o‘quvchilarning faolligini oshiradi va o‘qishga bo‘lgan
qiziqishini kuchaytiradi. Bu usullar o‘quvchilarga o‘z fikrlarini erkin ifodalash,
boshqalar bilan muloqot qilish va yangi g‘oyalar olish imkonini beradi. Interaktiv
yondoshuvlar nafaqat o‘quvchilarning o‘qish jarayoniga bo‘lgan qiziqishini
oshiradi, balki ularning fikrlash qobiliyatini rivojlantirishda ham katta ahamiyatga
ega. O‘quvchilarning mustaqil fikrlashini rivojlantirish, o‘z nuqtai nazarlarini
ifodalashni o‘rgatish, shuningdek, guruhda ishlash va o‘zaro fikr almashish kabi
ko‘nikmalarni shakllantirish uchun interaktiv usullar samarali vosita bo‘ladi.
O‘quvchilarni o‘qishga jalb qilishda suhbatlar muhim o‘rin tutadi. Suhbatlar
o‘quvchilarga o‘qigan kitoblar yoki mavzular haqida fikr almashishga imkoniyat
yaratadi. Bu suhbatlar o‘quvchilarga o‘z fikrlarini aniq va tushunarli tarzda
15

qilish orqali ularning mustaqil fikrlash qobiliyatlarini oshirish mumkin.
O‘quvchilar o‘z fikrlarini ifodalashda o‘zlarini erkin his qilishlari, o‘z fikrlarini
boshqalar bilan baham ko‘rishlari kerak. Bunday yondashuv, o‘quvchilarga o‘z
bilimlarini yanada chuqurlashtirish va mustahkamlash imkoniyatini yaratadi.
Mustaqil kitobxonlikni shakllantirishda pedagogik tamoyillarning asosiy maqsadi -
o‘quvchilarning o‘qishga bo‘lgan qiziqishini oshirish, ularning mustaqil fikrlashini
rivojlantirish va o‘z bilimlarini kengaytirishdir. Bu tamoyillarni muvaffaqiyatli
amalga oshirish orqali o‘quvchilarning o‘qishga bo‘lgan ishtiyoqi ortadi, ular
mustaqil ravishda bilim olishga qiziqishadi va o‘z salohiyatlarini yanada
rivojlantiradilar. Shuning uchun, mustaqil kitobxonlikni shakllantirishda pedagogik
tamoyillarning o‘rni va ahamiyati juda katta.
Mustaqil kitobxonlikni shakllantirishda bosqichma-bosqich yondashuv
tamoyili juda muhim hisoblanadi. Bu yondashuv, o‘quvchilarga o‘qish jarayonida
aniq va maqsadga yo‘naltirilgan yordam berish imkonini beradi, ularning mustaqil
fikrlashini rivojlantiradi va o‘z bilimlarini mustahkamlashga yordam beradi.
O‘quvchilarni o‘qish jarayonida har bir bosqichda o‘ziga xos yordam bilan
ta’minlash, ularni nafaqat o‘qish jarayoniga jalb qilish, balki o‘qigan materiallarini
tahlil qilish va o‘z fikrlarini ifodalashga undashning samarali usulidir. Bosqichma-
bosqich yondashuvda, birinchi navbatda o‘quvchilarga kitobni o‘qishda asosiy
nuqtalarni tushunishga yordam berish kerak. Bu, o‘quvchilarga kitobni o‘qishdan
oldin asosiy mavzu va savollarni aniqlashda yordam berishni o‘z ichiga oladi.
O‘quvchilarga kitobning tuzilishi, asosiy g‘oyalar va voqealarni oldindan tahlil
qilish, o‘qish jarayonida ularni faol ravishda qatnashishga undaydi. O‘quvchilarga
muayyan savollar berish, o‘qish davomida ularni kitobni tahlil qilishga va ma’lum
muammolarni muhokama qilishga undaydi. Savollar, o‘quvchilarga faqat kitobni
o‘qib chiqish bilan cheklanmaslik, balki o‘qiganlarini chuqurroq tahlil qilishni va
undagi g‘oyalarni tushunishni o‘rgatadi.
Kitobni o‘qish jarayonida o‘quvchilarga qo‘llaniladigan yordam shakllari
o‘qishning bosqichlariga qarab farq qilishi mumkin. Boshlang‘ich bosqichda
12

asosiy omillardan hisoblanadi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida mustaqil
kitobxonlikni shakllantirish va kitob tanlash tamoyillarini o‘rganish ta’lim tizimini
takomillashtirish, yosh avlodni ma’naviy va intellektual jihatdan rivojlantirishda
muhim ahamiyatga ega.
Kurs ishining maqsadi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida mustaqil
kitobxonlikni shakllantirish va kitob tanlash tamoyillarini o‘rganish, shu orqali
o‘quvchilarning intellektual rivojlanishini qo‘llab-quvvatlashdir. Ushbu ish,
o‘quvchilarning kitob o‘qishdagi qiziqishlarini oshirish, mustaqil fikrlash va tahlil
qilish ko‘nikmalarini rivojlantirish, shuningdek, kitob tanlashda pedagogik
yondoshuvlarning ahamiyatini aniqlashga qaratilgan. Kurs ishi orqali boshlang‘ich
sinf o‘qituvchilari uchun kitob tanlashda qo‘llaniladigan tamoyillarni, metodik
yondoshuvlarni va amaliy tavsiyalarni ishlab chiqish maqsad qilinadi.
Kurs ishining vazifalari:
 Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida mustaqil kitobxonlikni
shakllantirishning ahamiyatini tahlil qilish.
 Kitob tanlash tamoyillarini aniqlash va pedagogik yondoshuvlarni
o‘rganish.
 O‘quvchilarda kitob o‘qishga qiziqishni oshirish usullarini ishlab chiqish.
 Kitob tanlashda metodik yondoshuvlar va ularning samaradorligini tahlil
qilish.
Kurs ishining predmeti. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida mustaqil
kitobxonlikni shakllantirish va kitob tanlash tamoyillari, shuningdek, bu jarayonda
qo‘llaniladigan pedagogik metodlar va yondoshuvlar.
Kurs ishining obyekti. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari va ularning mustaqil
kitobxonlikni shakllantirish jarayoni, shu jumladan, o‘quvchilarning kitob tanlash,
o‘qish va fikrlash ko‘nikmalarini rivojlantirish.
Kurs ishining tuzilishi: kirish, 2 ta bob, umumiy xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
4

1. Is’hoqova M. Boshlang‘ich sinflar uchun bayonlar to‘plami. Toshkent:
BAYOZ, 2017. 64 b. ISBN 978-99434644-3-8.
2. Usmanov N.O., Zulfiqorov I. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari ongida milliy
g‘oyani shakllantirish metodikasi. Toshkent: Fan va texnologiya, 2012. 36 b. ISBN
978–9943–10–748–9.
3. Xudoyqulov J. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining badiiy ijodkorligini
oshirishda insholardan foydalanish. Samarqand: Samarqand viloyat pedagoglarni
yangi metodikalarga o‘rgatish milliy markazi, 2022. 64 b.
4. Shodiyeva J.X. Boshlang‘ich sinf o‘quvchi shaxsini shakllantirishda
inshodan foydalanish. Samarqand: Samarqand viloyat xalq ta'limi xodimlarini
qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish hududiy markazi bosmaxonasi,
2020. 64 b.
5. Umarova Yu. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarni bayon yozishga o‘rgatish
metodikasi. Toshkent: ZiyoNET kutubxonasi, 2017. 64 b.
6. Yuldashova Z. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini lug‘at ustida ishlashga
o‘rgatish. Toshkent: ZiyoNET kutubxonasi, 2018. 64 b.
7. Boltayeva I.Q. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini o‘qishga qiziqtirishda
didaktik o‘yinlardan foydalanish usullari. Toshkent: ZiyoNET kutubxonasi, 2016.
64 b.
8. Siddiqova G. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga tenglik va tengsizlik
tushunchalarini o‘rgatish metodikasi. Toshkent: ZiyoNET kutubxonasi, 2016. 64 b.
9. Tajibayev G.Sh. Boshlang‘ich sinflarda ingliz tili o‘qitish. Namangan:
NamDU, 2019. 206 b.
10. Alifbo (maktabgacha yoshdagi bolajonlar va boshlang‘ich sinf
o‘quvchilari uchun). Toshkent: Ziyo Nashr, 2022. 32 b. ISBN 978-9943-6833-0-3.
11. Husnixat. Chiroyli yozish (maktabgacha yoshdagi bolajonlar va
boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun). Toshkent: Ziyo Nashr, 2022. 32 b. ISBN
978-9943-6833-0-3.
35

1. O‘yinlar va viktorinalar. O‘quvchilar o‘qigan kitoblar bo‘yicha
viktorinalar tashkil etish, ularning kitobni qanday tushunganini tekshirishga
yordam beradi. Bu o‘yinlar orqali o‘quvchilar kitobning asosiy mazmuni, voqealari
va personajlari haqida bilimlarini mustahkamlashadi. Viktorinalar o‘quvchilarga
o‘zlashtirilgan bilimlarini qayta ko‘rib chiqish va ularni o‘yin shaklida sinovdan
o‘tkazish imkonini beradi. O‘yinning bunday shakli o‘quvchilarni o‘qishga bo‘lgan
qiziqishini oshiradi va ularga o‘qilgan kitoblarni yanada chuqurroq anglashda
yordam beradi. Shuningdek, bu turdagi o‘yinlar o‘quvchilarning tinglash va javob
berish ko‘nikmalarini rivojlantiradi.
2. Rollarni o‘ynash. Kitobdagi personajlarni roldan o‘tkazish o‘quvchilarga
kitobni yaxshiroq tushunish va hissiyotlarni boshqarish imkonini beradi.
O‘quvchilar kitobdagi voqealarni rolda o‘ynash orqali o‘zlarini personajlarning
o‘rnida his qilishadi, bu esa ularning empatiyasini rivojlantiradi. Rol o‘ynash
o‘quvchilarga kitobning mazmunini chuqurroq anglashga yordam beradi va
ularning o‘qish jarayonini jonlantiradi. Shu bilan birga, bu o‘yin turida o‘quvchilar
o‘zaro hamkorlikda ishlashni o‘rganadilar va muloqot qilish ko‘nikmalarini
rivojlantiradilar. Bunday o‘yinlar o‘quvchilarga kitoblarni nafaqat o‘qish, balki
ular bilan bevosita muloqot qilish imkonini beradi.
3. Simulyatsiya o‘yinlari. Kitobdagi voqealarni simulyatsiya qilish
o‘quvchilarga o‘qishdan zavq olish imkonini yaratadi. Simulyatsiya o‘yinlarida
o‘quvchilar kitobdagi voqealarni amalga oshiradilar yoki o‘zlariga xos yangi
vaziyatlarni yaratadilar. Bu o‘yinlar o‘quvchilarga o‘z g‘oyalarini ifodalashga, o‘z
fikrlarini birlashtirishga va yangi yondoshuvlarni sinab ko‘rishga imkon beradi.
Simulyatsiya o‘yinlari o‘quvchilarni faol qatnashishga rag‘batlantiradi va ularning
ijodiy fikrlash qobiliyatini rivojlantiradi. O‘quvchilar kitobdagi voqealarni o‘zlari
yaratgan voqealar bilan taqqoslab, yangi tahlil qilish usullarini o‘rganadilar. Shu
tarzda, simulyatsiya o‘yinlari o‘quvchilarning faol ishtirokini ta'minlab, o‘qish
jarayonini yanada samarali qiladi. Didaktik o‘yinlar orqali o‘quvchilar o‘qishga
bo‘lgan qiziqishini oshirish va o‘qish jarayonini yanada qiziqarli va samarali qilish
18

I-BOB. MUSTAQIL KITOBXONLIKNI SHAKLLANTIRISHNING
PEDAGOGIK ASOSLARI
1.1. Mustaqil kitobxonlikning ta’rif va ahamiyati
Mustaqil kitobxonlik — o‘quvchilarning o‘z ixtiyori bilan kitoblarni tanlash,
o‘qish va o‘z fikrlarini ifodalash jarayonidir. Bu jarayon nafaqat bilim olishning,
balki o‘quvchilarning mustaqil fikrlash, tahlil qilish, ijodiy yondashuv va qaror
qabul qilish ko‘nikmalarini rivojlantirishda muhim o‘rin tutadi. Mustaqil
kitobxonlik, shuningdek, o‘quvchilarning bilim doirasini kengaytirish, nutqni
rivojlantirish va kitob mutolaasi madaniyatini shakllantirishda muhim omil
hisoblanadi. Mustaqil kitobxonlik o‘quvchilarning shaxsiy va intellektual
rivojlanishida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan jarayondir. Kitob o‘qish nafaqat
bilim olishning, balki o‘quvchilarning fikrlash, mantiqiy izlanish va tahlil qilish
kabi ko‘nikmalarini rivojlantirishda katta rol o‘ynaydi. Mustaqil kitobxonlik
o‘quvchilarga o‘z fikrlarini mustaqil ravishda ifodalashga, o‘z qarorlarini qabul
qilishga va turli hayotiy vaziyatlarda to‘g‘ri yondoshuvlar tanlashga yordam
beradi.
Intellektual rivojlanish mustaqil kitob o‘qish jarayonida o‘quvchilarning
fikrlash qobiliyati oshadi. O‘quvchilar kitoblarni o‘qish orqali yangi g‘oyalar,
bilimlar va dunyoqarashlar bilan tanishadilar. Kitoblar o‘quvchilarni murakkab
muammolarni hal qilishga undaydi va mantiqiy yondoshuvni o‘rganish
imkoniyatini yaratadi. Kitob o‘qish o‘quvchilarning analitik fikrlashini
rivojlantiradi, ular matnni tahlil qilishni o‘rganadilar, yangi ma’lumotlarni
5

fikrlarni o‘rganishga undashda muhim rol o‘ynaydi. Ular odob-axloq, mehnat,
baxt, do‘stlik va hurmat kabi hayotiy masalalar haqida dars beradi. Masalan,
"O‘rganish – mehnatning hosilasidir" yoki "Birinchi qadamni bosgan kishi yo‘ldan
tushmas" kabi maqollar o‘quvchilarga bilim olishning ahamiyatini va mehnatning
natijasini tushunishga yordam beradi. Maqollar o‘quvchilarning so‘z boyligini
oshiradi, chunki ular qisqa, ammo chuqur ma'nolarga ega bo‘lgan ifodalarni
o‘rganadilar. Maqollar va hikmatlar o‘quvchilarga tilni mukammal o‘rganish va
mazmunli gapirishni o‘rgatadi. Maqollar o‘quvchilarni to‘g‘ri fikrlar, adolatli
qarorlar va ijobiy xulq-atvorni shakllantirishga rag‘batlantiradi.
Hikmatlar esa ko‘pincha uzoq davom etgan tajribalar va hayotiy saboqlardan
kelib chiqadi. Ular o‘quvchilarga hayotda qanday to‘g‘ri yo‘lni tanlash va qanday
qiyinchiliklarni yengib o‘tish haqida fikrlar beradi. Hikmatlar o‘quvchilarni uzoqni
ko‘ra olishga, aqliy rivojlanishga va o‘z fikrlarini puxta shakllantirishga undaydi.
Maqollar va hikmatlar o‘quvchilarga hayotda muhim qadriyatlarni o‘rganish,
to‘g‘ri va axloqiy qarorlar qabul qilishni o‘rgatadi, shuningdek, ularning
tafakkurini rivojlantiradi. Bu janr o‘quvchilarning ruhiy va axloqiy shakllanishida,
ularni ma’naviy jihatdan boyitishda juda katta ahamiyatga ega.
Ilmiy va tabiat haqidagi asarlar. Ilmiy va tabiat haqidagi asarlar
boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun juda muhim va foydali kitob janrlaridan
biridir. Bu turdagi kitoblar o‘quvchilarga tabiatni o‘rganish, uning qanday
ishlashini tushunish va tabiiy dunyoning murakkab tizimlarini anglash
imkoniyatini yaratadi. Ilmiy asarlar orqali o‘quvchilar o‘zlarining qiziqishlarini
yangi mavzularda rivojlantiradilar va ilmiy tafakkurga asoslangan yondashuvni
o‘rganadilar. Hayvonlar, o‘simliklar, ularning yashash muhitlari, va tabiiy
hodisalar haqidagi asarlar o‘quvchilarning dunyoqarashini kengaytiradi va ularni
tabiatga bo‘lgan qiziqishlarini oshiradi. Masalan, "Hayvonot dunyosi",
"O‘simliklar va ularning hayotiy sikli" kabi asarlar o‘quvchilarga tabiatning nozik
tizimlari haqida bilim beradi, hayvonlar va o‘simliklar dunyosining turli xil
xususiyatlari va ularning hayotiy jarayonlarini tushuntiradi.
30

rivojlanishiga ham katta ta’sir ko‘rsatadi. O‘quvchilar o‘z-o‘zini rivojlantirishga,
o‘z fikrlarini aniq ifodalashga, mantiqiy fikrlashni chuqurlashtirishga, va axloqiy
qadriyatlarni o‘zlashtirishga yordam beradigan kitoblar orqali mustaqil o‘qishning
ahamiyati katta. Kitob tanlashda o‘quvchilarning yoshiga moslik, janr va
mavzularning xilma-xilligi, o‘quvchilarning shaxsiy qiziqishlari hisobga olinishi
lozim. O‘quvchilar uchun kitoblar nafaqat o‘qish ko‘nikmalarini oshiradi, balki
ularning tasavvurini kengaytiradi va dunyoqarashini boyitadi. Shuningdek, ilmiy
va tabiat haqidagi asarlar o‘quvchilarni ilm-fan va tabiat bilan tanishtirib, ularning
ilmiy tafakkurlarini rivojlantirishga yordam beradi.Mustaqil kitobxonlik
o‘quvchilarga yangi bilimlar va axloqiy saboqlar olish imkoniyatini yaratadi.
O‘quvchilar o‘qigan kitoblaridan o‘zlariga kerakli va foydali ma’lumotlarni ajratib
olishga o‘rgatadi. Bu jarayonni samarali tashkil etish uchun o‘quvchilarga kitob
tanlashda erkinlik berish, ularning qiziqishlariga mos kitoblar tanlashda yordam
berish, hamda o‘qilgan asarlarni tahlil qilish va muhokama qilish muhim
ahamiyatga ega. Xulosa qilib aytganda, boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida mustaqil
kitobxonlikni shakllantirish ularning nafaqat akademik, balki shaxsiy
rivojlanishiga ham ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Bu jarayon o‘quvchilarning intellektual
qobiliyatlarini oshiradi, axloqiy qadriyatlarni o‘rgatadi va kelajakda ularga
mustahkam bilim va ko‘nikmalar asosida muvaffaqiyatli hayot kechirish
imkoniyatini yaratadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
34

1-sinf o‘quvchilari uchun kitoblar tanlashda o‘quvchilarning yoshiga mos va
ularga o‘qish jarayonini o‘rganish uchun samarali bo‘lishi juda muhimdir. Bu
yoshdagi o‘quvchilar o‘zlarini o‘rganish jarayonida, asosan, qiziqarli va rang-
barang asarlar orqali o‘qishga qiziqishni oshirishga muhtojdirlar. 1-sinf
o‘quvchilari uchun tanlanadigan kitoblar soddalashtirilgan va qisqa hikoyalar yoki
ertaklar bo‘lishi kerak. Bu turdagi kitoblar o‘quvchilarga nafaqat o‘qish
qobiliyatini rivojlantirishda yordam beradi, balki ularning fikrlash va hissiyotlarini
ifodalashda ham katta rol o‘ynaydi. Kitoblar o‘quvchilarga o‘zining xayoliy
dunyosini rivojlantirish va eng oddiy tushunchalar asosida jamiyat haqidagi
tasavvurlarini shakllantirishga yordam beradi. Hikoya va ertaklar, bu yoshdagi
o‘quvchilar uchun eng mos kitoblar hisoblanadi. Ular qisqa va sodda bo‘lib,
o‘quvchilarga o‘z hissiyotlarini anglash, personajlar bilan bog‘lanish va voqealarga
o‘z qarashlarini bildirish imkoniyatini beradi. 1-sinf o‘quvchilari uchun ertaklar,
masalan, "Qizil shapka" yoki "O‘rikni izlab" kabi hikoyalar juda foydalidir. Ushbu
ertaklar orqali o‘quvchilar turli personajlar bilan tanishadilar va ular orqali hayotiy
axloqiy saboqlarni o‘zlashtirishadi. Bu kabi hikoyalar va ertaklar o‘quvchilarni
diqqat bilan tinglashga va o‘z fikrlarini ifodalashga o‘rgatadi. Ertaklarda voqealar
sodda, personajlar esa tushunarli va qiziqarli bo‘lishi kerak, chunki bunday asarlar
o‘quvchilarning fikrlarini rivojlantirishga yordam beradi va ularga kitoblar
dunyosini ochib beradi.
Rangli rasmlar bilan kitoblar ham 1-sinf o‘quvchilari uchun juda muhimdir.
Rangli rasmlar va illyustratsiyalar yordamida tasvirlangan kitoblar o‘quvchilarning
diqqatini jalb qilishda va ularning o‘qishga bo‘lgan qiziqishini oshirishda katta rol
o‘ynaydi. Kitobdagi rasmlar o‘quvchilarga matnni tushunishda va uni
o‘zlashtirishda yordam beradi. Rasmlar nafaqat voqea va personajlarni
tasvirlashda, balki o‘quvchilarning tasavvurini rivojlantirishda ham muhimdir.
Ular o‘quvchilarga kitobdagi har bir voqeani vizual ravishda tasavvur qilishga
yordam beradi, bu esa o‘quvchilarga kitobni yaxshiroq anglash imkonini yaratadi.
Bunday kitoblar, o‘quvchilarning o‘qish qobiliyatini rivojlantirish, so‘z boyligini
21

samarali qiladi. Shuningdek, onlayn testlar va interaktiv mashqlar o‘quvchilarning
bilim darajasini baholash va mustahkamlashga yordam beradi.
3. Mobil ilovalar o‘quvchilarning o‘qish jarayonini yanada interaktiv
qilishda muhim vosita hisoblanadi. Maxsus ishlab chiqilgan mobil ilovalar orqali
o‘quvchilar o‘qish jarayonini yanada qiziqarli va osonroq amalga oshirishlari
mumkin. Ilovalar orqali o‘quvchilar kitoblar haqidagi ma'lumotlarni o‘qish, ular
bilan bog‘liq testlarni yechish, interaktiv vazifalarni bajarish, yoki boshqa
o‘quvchilarga yordam berish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Mobil ilovalar
o‘quvchilarning o‘zlarini izchil o‘rganish va o‘z maqsadlariga erishishlari uchun
ko‘plab foydali vositalarni taqdim etadi. Bundan tashqari, mobil ilovalar
yordamida o‘quvchilar turli xil o‘quv materiallari bilan ishlashda, o‘z bilimlarini
baholashda va o‘qish jarayonini boshqarishda mustaqil tarzda ishlash imkoniyatini
qo‘lga kiritadilar.
Zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalari o‘quvchilarga o‘qish
jarayonini yangi, samarali va interaktiv shakllarda olib borishga yordam beradi.
Elektron kitoblar, audio-kitoblar, onlayn platformalar va mobil ilovalar
o‘quvchilarga o‘z bilimlarini mustahkamlash, yangiliklarni tezkor o‘zlashtirish va
o‘qishdan yanada ko‘proq zavq olish imkoniyatini taqdim etadi.
II-BOB. BOSHLANG‘ICH SINF O‘QUVCHILARI UCHUN KITOB
TANLASH TAMOYILLARI
2.1. Y oshga mos kitoblar tanlash
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun kitoblar tanlashda yosh xususiyatlarini
hisobga olish juda muhimdir, chunki o‘quvchilarning qiziqishlari, fikrlash va idrok
etish qobiliyatlari yoshga qarab o‘zgaradi. Shu sababli, kitob tanlashda
o‘quvchilarning psixologik va didaktik ehtiyojlarini inobatga olish zarur. 1-sinfdan
4-sinfgacha bo‘lgan davrda o‘quvchilar uchun tanlangan kitoblar, ularga nafaqat
o‘qish qobiliyatini rivojlantirish, balki ma’naviy va axloqiy tarbiya berish,
shuningdek, so‘z boyligini kengaytirish uchun ham xizmat qiladi.
20

mumkin. O‘yinlar va viktorinalar, roldan o‘tkazish va simulyatsiya o‘yinlari
o‘quvchilarga o‘qigan kitoblarini yangi nuqtai nazardan ko‘rish, chuqurroq
tushunish va o‘z g‘oyalarini ifodalash imkonini beradi. Shu bilan birga, didaktik
o‘yinlar o‘quvchilarga muloqot qilish, fikr almashish va o‘zaro yordam berish kabi
ijtimoiy ko‘nikmalarni rivojlantirishga yordam beradi.
Innovatsion texnologiyalar o‘quvchilarning o‘qish jarayonini yanada
qiziqarli va samarali qilishda muhim rol o‘ynaydi. Ular yordamida o‘quvchilar
o‘qishni yangi shakllarda amalga oshiradilar, bilim olish jarayoni yanada interaktiv
va moslashuvchan bo‘ladi. Innovatsion texnologiyalar o‘quvchilarga o‘z
bilimlarini mustahkamlash, yangi materiallarga kirish, hamda o‘qishdan yanada
ko‘proq zavq olish imkoniyatini yaratadi.
1. Elektron kitoblar va audio-kitoblar o‘quvchilarga o‘qish jarayonini yanada
qulay va samarali qilish imkoniyatini yaratadi. Elektron kitoblar, o‘quvchilarga
kitobni nafaqat matnli shaklda, balki multimediya elementlar bilan ham taqdim
etadi, bu esa ularning o‘qishga bo‘lgan qiziqishini oshiradi. Audio-kitoblar esa,
ayniqsa, ko‘zdan nogiron bo‘lgan yoki o‘qishning o‘ziga xos usulini afzal
ko‘radigan o‘quvchilar uchun juda foydali. Bu texnologiyalar yordamida
o‘quvchilar nafaqat o‘qishdan, balki eshitish orqali ham bilim olish imkoniyatiga
ega bo‘ladilar. Elektron kitoblar va audio-kitoblar yordamida o‘quvchilar istalgan
vaqtda, istalgan joyda kitoblarni o‘qish yoki eshitishlari mumkin, bu esa o‘qish
jarayonini juda qulay va samarali qiladi.
2. Onlayn platformalar o‘quvchilarga o‘z kitoblari haqida fikr almashish,
o‘quv materiallarini tahlil qilish, muhokama qilish va boshqa o‘quvchilar bilan
o‘rganish imkoniyatlarini taqdim etadi. Bu platformalar nafaqat o‘quvchilarga o‘z
bilimlarini mustahkamlash imkoniyatini beradi, balki ular o‘quv materiallarini
qayta ko‘rib chiqish va kengroq ma'lumot olish imkoniyatiga ega bo‘ladilar.
O‘quvchilar onlayn forumlar, bloglar yoki social media platformalari orqali
o‘zlarining fikrlarini boshqalar bilan baham ko‘rishadi, bu esa o‘rganishni yanada
19

xalqining madaniy merosini o‘rganadilar. Maqollar va hikmatlar orqali
o‘quvchilarni axloqiy qadriyatlar, odob-axloq, mehnatning ahamiyati kabi muhim
masalalar bilan tanishtirish mumkin.
4. O‘zbek va chet el bolalar adabiyoti. O‘quvchilarga o‘zbek va chet el
bolalar adabiyoti yozuvchilarining asarlarini tanlash imkoniyatini berish, ularning
madaniy dunyoqarashini kengaytiradi. O‘quvchilar o‘zbek yozuvchilarining
asarlari orqali milliy adabiyotimizni o‘rganishlari mumkin, masalan, o‘zbek xalq
ertaklari, yangi zamon adabiyoti va shoirlarning asarlari. Shuningdek, chet el
adabiyotini o‘qish, o‘quvchilarga boshqa millatlar va madaniyatlar haqida bilim
olish imkoniyatini beradi. Misol uchun, ingliz tilidagi bolalar adabiyoti, fransuz
yozuvchilarining asarlari yoki boshqa mamlakatlarning bolalar adabiyoti asarlari
o‘quvchilarni global dunyoqarashga ega qilishga yordam beradi.
5. O‘quvchilarni o‘z shaxsiy ehtiyojlariga mos kitoblar bilan ta’minlash.
O‘quvchilarning shaxsiy ehtiyojlarini inobatga olgan holda, ularga o‘ziga mos
kitoblar tanlashda yordam berish muhimdir. Masalan, ba’zi o‘quvchilar vizual va
tasvirli kitoblarni afzal ko‘rishi mumkin, boshqalari esa matnni o‘qib tushunishga
qiziqadi. Shuningdek, o‘quvchilar uchun turli xil formatdagi kitoblar, masalan,
audiokitoblar, interaktiv kitoblar yoki elektron kitoblar, o‘qishga bo‘lgan qiziqishni
yanada oshiradi.
6. Kitob tanlashdagi muvozanat. O‘quvchilarning shaxsiy qiziqishlari
bilan birga, kitoblar tanlashda muvozanatni saqlash zarur. Kitoblar nafaqat
o‘quvchining qiziqishlariga mos kelishi, balki uning bilim doirasini kengaytirishi,
yangi mavzularni o‘rganishga undashi kerak. Kitoblar turli janrlar, mavzular va
uslublarni o‘z ichiga olgan bo‘lishi zarur, shunda o‘quvchilarning intellektual
rivojlanishiga ko‘maklashiladi.
XULOSA
Mustaqil kitobxonlikni shakllantirish boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun
ta’lim jarayonining eng muhim jihatlaridan biridir. Bu jarayon nafaqat
o‘quvchilarning o‘qish ko‘nikmalarini rivojlantirish, balki ularning shaxsiy
33

ifodalashni o‘rgatadi. O‘quvchilar suhbat jarayonida boshqalar bilan o‘z
g‘oyalarini taqqoslab, yangi fikrlar olishadi. Suhbatlar nafaqat o‘quvchilarning
o‘qishga bo‘lgan qiziqishini oshiradi, balki ularga o‘z fikrlarini izohlash va
tushuntirishda yordam beradi. Shu tarzda, o‘quvchilar kitoblarni yoki o‘quv
materiallarini chuqurroq anglaydilar va o‘z bilimlarini kengaytiradilar. Suhbatlar
orqali o‘quvchilar turli fikrlarni eshitadilar, bu esa ularning dunyoqarashini
kengaytiradi va yangi nuqtai nazarlarga ochiq bo‘lishga yordam beradi.
Munozaralar o‘quvchilarning fikrlash va muloqot qilish ko‘nikmalarini
rivojlantirishda samarali usuldir. Kitobning muhim jihatlari, personajlari yoki
voqealari haqida o‘quvchilar o‘rtasida munozara tashkil etish, o‘quvchilarga turli
nuqtai nazarlarni o‘rganish va o‘z fikrlarini mustahkamlash imkonini beradi.
Munozara jarayonida o‘quvchilar o‘z fikrlarini asoslashga o‘rganadilar. Bu o‘z
navbatida, o‘quvchilarga tahlil qilish va argumentatsiya qilish ko‘nikmalarini
oshiradi. Munozaralar o‘quvchilarning fikrlash jarayonini faollashtiradi, ular
o‘qigan materiallar yoki kitoblar haqidagi fikrlarini ifodalashda muayyan dalillarni
keltiradilar va ular o‘rtasidagi dialog o‘quvchilarning muloqot qilish
ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Munozaralarda o‘quvchilar fikrlarini erkin
ifodalashga o‘rganadilar va boshqalarning fikrlarini hurmat qilishni o‘rganadilar.
Bu metod o‘quvchilarni tanqidiy fikrlashga undaydi va o‘qishga bo‘lgan ishtiyoqni
yanada oshiradi.
Guruh ishlarining o‘quvchilar uchun ahamiyati juda katta. O‘quvchilarni
guruhlarga bo‘lib, kitobni tahlil qilish yoki unga tegishli topshiriqlarni bajarish
orqali ularning jamoada ishlash ko‘nikmalarini rivojlantirish mumkin. Guruh
ishlarida o‘quvchilar bir-biriga yordam berishadi, o‘zaro fikr almashishadi va
birgalikda mas'uliyatni taqsimlash orqali o‘z bilimlarini mustahkamlashadi. Bu
yondoshuv o‘quvchilarga bir-biridan o‘rganish va yangi g‘oyalarni birlashtirish
imkonini beradi. Guruh ishlari orqali o‘quvchilar o‘zaro munosabatlar o‘rnatishadi
va o‘qish jarayonida ko‘proq ishtirok etadilar. Bunday ishlar o‘quvchilarni o‘zaro
yordamga, fikr almashishga, birgalikda ishlashga va muammoni hal qilishga
16

Nutqni rivojlantirish da kitob o‘qish muhim ahamiyatga ega. O‘quvchilar
kitoblar orqali yangi so‘zlarni o‘rganadilar, so‘z boyliklarini oshiradilar va
nutqlarini aniq, ravon va lo‘nda qilishni o‘rganadilar. Kitob o‘qish orqali
o‘quvchilar turli yozuvchilarning uslublarini o‘rganadilar, bu esa ularning o‘z nutq
uslublarini shakllantirishda yordam beradi. O‘quvchilarning nutqni tushunarli va
ta’sirli qilish ko‘nikmalarini rivojlantirish o‘quv jarayonining samaradorligini
oshiradi va kelajakda ularning kommunikatsiya ko‘nikmalarini yaxshilaydi.
Madaniy merosni saqlash va rivojlantirish nuqtai nazaridan, kitob o‘qish
o‘quvchilarga xalqning adabiy, ilmiy va madaniy merosini tanishtiradi.
O‘quvchilar kitoblar orqali tarix, madaniyat, san’at va ilm-fan haqida ma’lumot
olishadi. Kitoblar o‘quvchilarga o‘tmishdagi buyuk shaxslarning mehnatini va
yutuqlarini o‘rganish imkonini beradi, bu esa ularning madaniy dunyoqarashini
shakllantiradi. Kitob o‘qish o‘quvchilarga xalqning madaniy qadriyatlarini
o‘rganish va ularni kelajakda saqlashga yordam beradi. Bu jarayon o‘quvchilarda
milliy ongni rivojlantiradi va ularni madaniy merosga hurmat bilan qarashga
o‘rgatadi. Mustaqil kitobxonlikning ahamiyati o‘quvchilarning ta’lim jarayonida
faolligini oshiradi. O‘quvchilar kitob o‘qish orqali nafaqat bilim olishadi, balki
mustaqil fikrlash, qaror qabul qilish, mantiqiy tahlil qilish, ijodiy fikr yuritish kabi
ko‘nikmalarni rivojlantiradilar. Kitob o‘qish o‘quvchilarning kelajakdagi
muvaffaqiyatiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi, chunki ular bilimni o‘zlashtirish va yangi
g‘oyalarni yaratishda erkin fikr yurita olishadi. Mustaqil kitobxonlik ta’lim
tizimining ajralmas qismi sifatida o‘quvchilarning intellektual va shaxsiy
rivojlanishini ta’minlaydi.
Mustaqil kitobxonlik ta’lim tizimida muhim o‘rin egallaydi, chunki bu
jarayon o‘quvchilarning bilim olishdagi faolligini oshiradi va ta’limning
samaradorligini sezilarli darajada yaxshilaydi. Kitob o‘qish nafaqat
o‘quvchilarning bilimlarini kengaytiradi, balki ularning intellektual salohiyatini
rivojlantirishga, analitik va ijodiy fikrlashni shakllantirishga yordam beradi.
Mustaqil kitobxonlik o‘quvchilarga o‘z bilimlarini mustahkamlash, o‘qish
7

kitoblarni o‘qishga qodir. Masalan, boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun oddiy
tilga ega bo‘lgan, soddalashtirilgan kitoblar tavsiya qilinishi mumkin, o‘rta va
yuqori sinf o‘quvchilari uchun esa murakkabroq mavzularni qamrab olgan kitoblar
tanlanadi. Bu yondashuv o‘quvchilarning bilim olish jarayonini samarali tashkil
etadi.
Mustaqil kitobxonlikni rivojlantirishda yana bir muhim tamoyil - sinfdan
tashqari o‘qishni rag‘batlantirishdir. Sinfdan tashqarida o‘qish, o‘quvchilarning
kitobxonlik madaniyatini shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi. Sinfdagi darslar
davomida o‘quvchilarga berilgan o‘qish vazifalari bilan cheklanib qolmaslik,
ularga sinfdan tashqari o‘qish uchun qo‘shimcha kitoblar tanlash imkoniyatini
yaratish muhimdir. O‘quvchilar sinfdan tashqarida o‘qigan kitoblarini darsda
muhokama qilish orqali o‘z bilimlarini mustahkamlashlari mumkin. Bunday
yondashuv o‘quvchilarning o‘zaro fikr almashishlari va kitoblar haqida kengroq
fikrlar bildirishi uchun imkoniyat yaratadi. Sinfdan tashqari o‘qish o‘quvchilarga
mustaqil ravishda bilim olish, yangi g‘oyalar va tushunchalar bilan tanishish
imkoniyatini beradi. Bu, o‘z navbatida, o‘quvchilarning ijodiy salohiyatini
rivojlantiradi va ularni mustaqil fikr yuritishga undaydi. O‘quvchilarning o‘qish
jarayonida o‘zlarini erkin ifodalash imkoniyatiga ega bo‘lishi, ular uchun
qo‘shimcha motivatsiya yaratadi va o‘qishdan zavq olishlarini ta’minlaydi.
Mustaqil kitobxonlikni shakllantirishda boshqa bir muhim tamoyil -
o‘quvchilarning o‘qish jarayoniga bosqichma-bosqich yondashuvdir.
O‘quvchilarga o‘qish jarayonida yordam berish, ularga qiziqarli va murakkab
bo‘lgan matnlarni tahlil qilishda qo‘llanma berish, savollar berish va muhokama
qilish orqali ularning fikrlash jarayonini rivojlantirish zarurdir. Bu yondashuv
o‘quvchilarning o‘z fikrlarini shakllantirishga yordam beradi va kitobni faqat
o‘qish bilan cheklanib qolmaslikni ta’minlaydi. O‘quvchilar kitobni o‘qiyotganida
nafaqat matnni anglash, balki undagi g‘oya va xabarni to‘g‘ri tushunish uchun
kerakli tahlil qilish ko‘nikmalarini egallaydilar. O‘quvchilarga o‘qish davomida
savollar berish, o‘qigan kitoblariga izohlar berish, ularni tahlil qilish va muhokama
11

ko‘ra, kitoblarga turlicha munosabatda bo‘ladi. Masalan, 1-sinf o‘quvchisi uchun
kitoblar ko‘proq rangli rasmlar, oddiy hikoyalar va so‘z boyligini oshirishga
yo‘naltirilgan bo‘lishi kerak. 2-4-sinflarda esa o‘quvchilar yanada murakkab
matnlarga, yangi dunyoqarashlarga va axloqiy saboqlarga tayyor bo‘ladilar.
Kitoblar o‘quvchilarning fikrlash, mantiqiy va axloqiy ko‘nikmalarini
rivojlantirishga yordam berishi lozim.
2. Qiziqish va motivatsiya. Kitoblar o‘quvchilarning shaxsiy qiziqishlariga
mos bo‘lishi kerak. O‘quvchilar o‘zlariga qiziqarli va ilhomlantiruvchi mavzularni
tanlashda yaxshi natijalarga erishadilar. Har bir yoshdagi o‘quvchi o‘zining sevimli
mavzulariga qiziqadi, masalan, hayvonlar, sarguzashtlar, ilm-fan yoki tarix.
Kitoblar o‘quvchilarni o‘qishga yanada ishtiyoqlantirishi kerak, ularni yangi fikrlar
va tasavvurlar bilan tanishtirishi lozim. Qiziqarli mavzularni tanlash,
o‘quvchilarning o‘qishga bo‘lgan ishtiyoqini oshiradi va ular o‘zlari uchun yangi
bilimlarni izlashga undaydi.
3. O‘qishning murakkabligi. Kitobning tili va uslubi o‘quvchilarning
o‘qish qobiliyatiga mos bo‘lishi kerak. Kitoblar o‘quvchilarning o‘qish darajasiga
mos kelishi va ularni o‘qish jarayonida qiyinchiliklarga duch keltirmasligi lozim.
Yoshga mos kitoblar o‘quvchilarning lug‘at boyligini oshirish, grammatika va
uslubni yaxshilashga yordam beradi. Murakkab tildagi kitoblar 2-4-sinf
o‘quvchilari uchun yanada foydali bo‘lishi mumkin, lekin 1-sinf o‘quvchilari
uchun kitoblar oddiy va soddalashtirilgan tilda bo‘lishi lozim.
2.2. Kitob janri va mavzusining xilma-xilligi
Kitob tanlashda asarlarning janri va mavzusining xilma-xilligi
o‘quvchilarning o‘qish jarayonini yanada samarali va qiziqarli qilishda muhim
ahamiyatga ega. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun kitoblar turli janrlar va
mavzularni qamrab olishi zarur, chunki bu o‘quvchilarning tasavvurlarini
kengaytiradi, fikrlash qobiliyatini rivojlantiradi va o‘qishga bo‘lgan qiziqishni
oshiradi.
25

Sinfdan tashqari o‘qish o‘quvchilarning kitobxonlik madaniyatini
shakllantirishda muhim ahamiyatga ega. Sinfda dars o‘tilayotganda o‘quvchilarga
ko‘plab ma’lumotlar berilsa-da, sinfdan tashqarida o‘qish ularga mustaqil ravishda
bilim olish imkoniyatini yaratadi. Bu, o‘quvchilarning bilim doiralarini
kengaytirishga yordam beradi va ularning o‘zini rivojlantirish jarayonini qo‘llab-
quvvatlaydi. Sinfdan tashqari o‘qish, o‘quvchilarga o‘z qiziqishlari va ehtiyojlariga
mos kitoblar tanlash imkonini beradi. Bu esa o‘quvchilarning o‘qishga bo‘lgan
qiziqishini oshiradi va kitobxonlikka bo‘lgan ishtiyoqini saqlab qolishga yordam
beradi.
Sinfdan tashqari o‘qishning yana bir foydasi shundaki, o‘quvchilar
o‘zlarining o‘qigan kitoblarini darsda muhokama qilishlari mumkin. O‘qish
davomida o‘quvchilar o‘z fikrlarini boshqalar bilan baham ko‘rish va kitobning
mazmunini tahlil qilish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Bu, o‘quvchilarning mustaqil
fikrlashini rivojlantiradi, chunki ular o‘qiganlarini boshqalar bilan taqqoslaydi va
o‘z fikrlarini izchil ravishda bayon qilishga o‘rganadilar. Muhokama jarayonida
o‘quvchilar yangi g‘oyalarni o‘zlashtirishadi, shu bilan birga, kitobda ko‘rsatilgan
masalalar va muammolarni kengroq tushunishga harakat qiladilar. Sinfdan tashqari
o‘qish o‘quvchilarning ijodiy salohiyatini rivojlantirishda ham muhim rol
o‘ynaydi. O‘quvchilar o‘zlariga qiziqarli va foydali bo‘lgan kitoblarni o‘qish orqali
yangi bilimlar oladilar va dunyoqarashlarini kengaytiradilar. O‘qish jarayonida
o‘quvchilar yangi g‘oyalar bilan tanishadilar, bu esa ularning ijodiy tafakkurlarini
oshiradi. Kitoblar yordamida o‘quvchilar o‘zlarini yanada rivojlantirib, yangi
bilimlarni o‘zlashtiradilar. Sinfdan tashqari o‘qish, o‘quvchilarga kitob o‘qishning
nafaqat zaruriy, balki qiziqarli va foydali faoliyat ekanligini ko‘rsatadi.
O‘quvchilar o‘zlariga mos kitoblarni tanlashda erkinlikka ega bo‘ladilar, bu
ularning o‘qishga bo‘lgan qiziqishini oshiradi. Bundan tashqari, sinfdan tashqari
o‘qish o‘quvchilarga o‘z fikrlarini erkin ifodalashga, tahlil qilishga va yangi
g‘oyalarni o‘zlashtirishga imkon beradi. O‘quvchilarga mustaqil ravishda o‘qish
imkoniyatlarini taqdim etish, ularning kitobxonlik faoliyatini faollashtiradi va
14

o‘zlashtiradilar va o‘z qarorlarini ongli ravishda qabul qilishni o‘rganadilar. Bu
ko‘nikmalar ular uchun nafaqat ta’lim jarayonida, balki hayotda ham foydali
bo‘ladi.
Shaxsiy rivojlanish nuqtai nazaridan, kitob o‘qish o‘quvchilarga turli
hayotiy vaziyatlar bilan tanishtiradi va ularga o‘z fikrlarini shakllantirish imkonini
beradi. Kitoblar o‘quvchilarga turli xarakterlarni ko‘rsatib, ularning qarorlar va
harakatlarining natijalarini tahlil qilish imkoniyatini yaratadi. Bu jarayon
o‘quvchilarning o‘ziga bo‘lgan ishonchini oshiradi, ularni mustaqil fikrlashga, o‘z
qarorlarini qabul qilishga undaydi. Shaxsiy rivojlanishdagi bu qadamlar
o‘quvchilarga jamiyatda muvaffaqiyatli hayot kechirish, o‘z kelajagini
rejalashtirishda yordam beradi.
Emotsional va axloqiy rivojlanish da kitob o‘qishning ahamiyati katta.
O‘quvchilar kitoblar orqali turli xil xarakterdagi qahramonlar va ularning
hayotdagi muammolarini ko‘radilar. Kitoblar o‘quvchilarning emotsional
sezgirligini rivojlantiradi, chunki ular o‘qigan asarlar orqali o‘zlariga xos
hissiyotlarni boshdan kechiradilar. Bu hissiyotlar o‘quvchilarga empatiya, ya’ni
boshqalarining his-tuyg‘ularini tushunish va qadrlash imkonini beradi. Kitob
o‘qish o‘quvchilarga axloqiy qadriyatlarni o‘rgatadi, ular turli hayotiy qarorlarni
qabul qilishda yaxshi va yomonni ajrata olishni o‘rganadilar. Bu jarayon axloqiy
mas’uliyatni va to‘g‘ri tanlov qilishni rivojlantirishga yordam beradi.
Ijodiy yondashuv ni rivojlantirishda ham kitob o‘qishning roli katta.
Mustaqil kitobxonlik o‘quvchilarning ijodiy fikrlashini rivojlantiradi, chunki ular
o‘qigan asarlarini tahlil qilish, ularning mazmunini tushunish va yangi fikrlar bilan
boyitish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Kitoblarni o‘qish orqali o‘quvchilar
o‘zlarining fikrlarini yozma yoki og‘zaki ravishda taqdim etishga o‘rganadilar. Bu
jarayon o‘quvchilarning nutqini rivojlantirish va ijodiy yondoshuvlarini
kengaytirishga xizmat qiladi. Kitob o‘qish o‘quvchilarga turli fikrlarni
o‘zlashtirish, o‘z fikrlarini mustaqil ifodalash va yangi g‘oyalar yaratishda yordam
beradi.
6

o‘quvchilarga savollar berish va ularni asosiy g‘oyalarni aniqlashga undash juda
muhimdir. Keyinchalik, o‘rta va yuqori sinflarda o‘quvchilarga o‘qigan
kitoblarining ijtimoiy yoki falsafiy mazmunini tahlil qilish, matndagi asosiy
masalalar haqida fikr yuritish va muhokama qilish tavsiya etiladi. Bu yondashuv
o‘quvchilarga o‘qishdan faqat ma’lumot olish emas, balki o‘z bilimlarini
o‘zlashtirish va chuqurlashtirish imkoniyatini yaratadi. Bosqichma-bosqich
yondashuv, o‘quvchilarni o‘qishning turli bosqichlarida qatnashishga undaydi va
o‘qiganlarini aniq va to‘g‘ri ifodalashga yordam beradi. Bu, o‘quvchilarga o‘z
fikrlarini izchil va mantiqiy ravishda ifodalashni o‘rgatadi. O‘quvchilarga o‘z
fikrlarini tushunarli va ravon tarzda bayon qilishni o‘rgatish, ularning o‘qishdan
olingan bilimlarni amaliy hayotda qo‘llay olishiga yordam beradi. Shuningdek, bu
yondashuv, o‘quvchilarning o‘zaro fikr almashishlarini ta’minlaydi, bu esa
o‘quvchilarning o‘rganish jarayonida yanada faol ishtirok etishlariga olib keladi.
Bosqichma-bosqich yordam berish o‘quvchilarga o‘qish jarayonida o‘z fikrlarini
to‘g‘ri va to‘liq ifodalashga yordam beradi. Bu usul o‘quvchilarga o‘z g‘oyalarini,
qarashlarini aniq va tushunarli tarzda izhor etish imkonini yaratadi. O‘quvchilarga
o‘z fikrlarini mustaqil tarzda ifodalashni o‘rgatish, ularni mustaqil fikrlashga
undaydi va o‘quvchilarning o‘qishga bo‘lgan qiziqishini oshiradi. O‘quvchilarga
o‘z fikrlarini bayon etishda yordam berish, ularning o‘qish jarayonidagi ishtirokini
faollashtiradi va o‘qishdan olingan bilimlarni yanada chuqurlashtiradi. Shu tarzda,
bosqichma-bosqich yondashuv o‘quvchilarning mustaqil fikrlashini
rivojlantirishda katta ahamiyatga ega. Bu usul yordamida o‘quvchilarning o‘qishga
bo‘lgan qiziqishi oshadi, ularning bilim olishdagi faolligi yuqori bo‘ladi va o‘qish
jarayonidan olingan bilimlar yanada samarali va amaliy bo‘ladi. Bosqichma-
bosqich yordam o‘quvchilarga o‘z bilimlarini mustahkamlash, fikrlarini tahlil
qilish va aniq ifodalashda yordam beradi. Bu esa o‘z navbatida, ularning mustaqil
kitobxonlikni rivojlantirishda muvaffaqiyatli natijalarga erishishlariga yordam
beradi.
13

qisqa romallar ham juda foydalidir. Bunday kitoblar o‘quvchilarni adabiyotning
turli janrlari bilan tanishtiradi va ular orqali o‘quvchilar yangi fikrlar va g‘oyalar
bilan tanishadilar. Adabiy jurnallar, o‘quvchilarni nafaqat o‘qish, balki yozish va
ijodiy fikrlashga undaydi. Jurnallarda o‘quvchilarga zamonaviy voqealar, qiziqarli
hikoyalar va turli masalalar haqida maqolalar, esselar va fikrlar beriladi. Qisqa
romallar esa o‘quvchilarni turli janrlarda yangi dunyoqarashlarni o‘rganishga
undaydi. Bunday kitoblar, o‘quvchilarga o‘z fikrlarini shakllantirish va ifodalashni
o‘rgatadi, shuningdek, ularni ijodiy faoliyatga rag‘batlantiradi.
Illyustratsiyalar va tabiatga oid asarlar. 2-4-sinf o‘quvchilari uchun
illyustratsiyalar bilan boyitilgan kitoblar tanlanishi mumkin. Bu yoshdagi
o‘quvchilar tabiatga oid hikoyalar, hayvonlar va o‘simliklar haqidagi ilmiy asarlar
va o‘quvchilarni ilmiy ma’lumotlarga qiziqtiradigan kitoblar bilan tanishishi kerak.
Tabiat haqidagi kitoblar, o‘quvchilarga dunyoqarashni kengaytirish, tabiat va
hayvonot dunyosiga qiziqish uyg‘otish, shuningdek, ilmiy asoslangan bilimlarni
o‘rganishga imkon yaratadi. Tabiatni o‘rganishga doir kitoblar, o‘quvchilarni
hayvonlar, o‘simliklar, ekologiya va tabiiy resurslar haqidagi bilimlarni
o‘zlashtirishga rag‘batlantiradi. Bunday kitoblar o‘quvchilarni tabiatni sevishga va
unga nisbatan mas’uliyatli bo‘lishga o‘rgatadi. Shuningdek, ilmiy asarlar
o‘quvchilarga o‘zlarining tafakkurini rivojlantirish va tabiatni tahlil qilishda
yanada chuqurroq yondashishga yordam beradi. 2-4-sinf o‘quvchilari uchun
tanlangan kitoblar o‘quvchilarning tafakkurini, dunyoqarashini kengaytirish,
axloqiy va ilmiy bilimlarni o‘rganish, shuningdek, o‘z fikrlarini ifodalashda
yordam beradi. Bu yoshdagi o‘quvchilar uchun tanlangan kitoblar nafaqat ularning
o‘qish ko‘nikmalarini rivojlantiradi, balki ularni hayotdagi muhim masalalar bilan
tanishtiradi.
Tanlashda e’tiborga olish kerak bo‘lgan omillar:
1. Yoshga moslik. Kitoblar faqat o‘quvchilarning yoshiga mos bo‘lishi
kerak emas, balki ularning shaxsiy rivojlanish bosqichiga ham mos kelishi zarur.
Har bir yoshdagi o‘quvchi o‘zining psixologik va intellektual rivojlanish darajasiga
24

madaniyatini shakllantirish va yangi ma’lumotlarni o‘zlashtirishda ko‘maklashadi.
Shuningdek, kitob o‘qish o‘quvchilarni o‘qishga bo‘lgan qiziqishlarini oshiradi va
ularda ilmga bo‘lgan intilish tuyg‘usini rivojlantiradi, bu esa ta’lim jarayonining
yanada samarali bo‘lishiga turtki beradi. Mustaqil kitobxonlikning ta’lim
tizimidagi o‘rni juda katta. O‘quvchilar kitob o‘qish orqali turli mavzular haqida
yangi bilimlarga ega bo‘lishadi, yangi g‘oyalar va qarashlar bilan tanishadilar. Bu
jarayon ular uchun muhim shaxsiy va intellektual rivojlanish manbai hisoblanadi.
Kitob o‘qish jarayonida o‘quvchilar, birinchi navbatda, o‘zlarini mustaqil ravishda
rivojlantirishga undaydigan muhim ko‘nikmalarni o‘zlashtiradilar. O‘quvchilar
o‘qish orqali faqat ma’lumot olish bilan cheklanmay, balki bu ma’lumotlarni tahlil
qilish, shuningdek, o‘z fikrlarini ifodalashni o‘rganadilar. Kitob o‘qish
o‘quvchilarga nafaqat mantiqiy tahlil qilishni, balki muammolarni hal qilishda
ijodiy va tizimli yondoshuvni ham o‘rgatadi.
Mustaqil kitobxonlikning ta’lim jarayoniga ta’siri katta bo‘lib, u
o‘quvchilarning umumiy rivojlanishiga bevosita ta’sir qiladi. O‘quvchilarni kitob
o‘qishga rag‘batlantirish orqali, ular o‘qishga va ilmga bo‘lgan qiziqishni
shakllantirish mumkin. Bu esa ta’lim tizimining muvaffaqiyatli ishlashini
ta’minlashda muhim omil bo‘ladi. Kitob o‘qish o‘quvchilarni turli mavzularda
bilimga ega qilish, ularda axborotga bo‘lgan ishtiyoqni oshirish, shuningdek,
mustaqil fikrlash va ijodiy yondashuvni rivojlantirishda katta rol o‘ynaydi. Bu
jarayon o‘quvchilarning kelajakdagi muvaffaqiyatlariga, ta’limdagi va hayotdagi
yutuqlariga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Mustaqil kitobxonlikni rivojlantirish uchun
ta’lim muassasalarida zamonaviy pedagogik metodlar va texnologiyalarni qo‘llash
zarur. Pedagoglar o‘quvchilarga kitoblarni tanlashda yordam berish, ularni
qiziqarli va foydali asarlarni o‘qishga undash uchun turli usullarni qo‘llashlari
lozim. O‘quvchilarga turli mavzularda kitoblar tanlashda yordam berish, ularning
qiziqishlariga mos kitoblarni taklif qilish, shuningdek, mustaqil fikrlashni
rag‘batlantiruvchi faoliyatlarni tashkil etish ta’lim jarayonining sifatini oshiradi.
Pedagogik metodlarning zamonaviy texnologiyalar bilan uyg‘unlashtirilishi,
8

o‘qish qobiliyatini oshirish, balki ularning axloqiy va ma’naviy o‘sishiga hissa
qo‘shish uchun juda samarali vosita hisoblanadi.
Ertaklar. Ertaklar boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun o‘qish jarayonining
ajralmas va muhim qismini tashkil etadi. Ular nafaqat bolalar uchun qiziqarli, balki
axloqiy va ma’naviy saboqlarni o‘rgatish uchun ham juda samarali vositadir.
Ertaklarning asosiy xususiyati — ularning fantastik va sehrli unsurlari,
o‘quvchilarning tasavvurini kengaytirish va ularni yangi dunyoqarash bilan
tanishtirishdir. Ertaklar, ko‘pincha, yaxshi va yomon qahramonlar o‘rtasidagi
kurashni tasvirlaydi. Bu kurash orqali o‘quvchilarga axloqiy qadriyatlar, to‘g‘ri va
noto‘g‘ri xulq-atvorni ajratish imkoniyati beriladi. Masalan, "Qizil shapka" ertagi
o‘quvchilarga ehtiyotkorlik, so‘zga amal qilish va yomonlikka qarshi kurashish
kabi axloqiy saboqlarni o‘rgatadi. "Bo‘ri va qo‘y" ertagi esa, kattalarning bolalarga
mehr-muhabbatini, himoyasini va dushmanlardan saqlanishni o‘rgatadi.
Ertaklarning boshqa bir muhim jihati shundaki, ular turli xil personajlar
bilan boyitilgan bo‘lib, o‘quvchilarga nafaqat qahramonlar, balki yomonlikka
qarshi kurashayotgan boshqa personajlarni ham ko‘rsatadi. Bunday personajlar
o‘quvchilarda xarakterni, qahramonlikni va yomonlikni tanish uchun zarur
ko‘nikmalarni shakllantiradi. Ertaklar o‘quvchilarni ijodiy va badiiy fikrlashga
undaydi. Ertaklarda voqealar ko‘pincha sehrli va mantiqqa sig‘maydigan tarzda
rivojlanadi. Bu elementlar o‘quvchilarni tasavvurlarini kengaytirishga, yangi
g‘oyalar va qarashlar bilan tanishishga yordam beradi. O‘quvchilar ertaklar orqali
o‘zlarining kreativ fikrlash qobiliyatini rivojlantiradilar, chunki ular bunday
asarlarda sodir bo‘layotgan voqealarni qiziqarli va noyob tarzda qabul qilishadi.
Ertaklar o‘quvchilarning axloqiy qadriyatlarini rivojlantirishda muhim rol
o‘ynaydi. Ular haqiqatni va adolatni izlashga, do‘stlik va yordam berishga,
kurashni va yomonlikka qarshi turishni o‘rgatadi. Bunday asarlar orqali
o‘quvchilar hayotiy saboqlarni o‘rganib, ularni real hayotda qo‘llashni
o‘rganadilar. Ertaklar boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun o‘qish jarayonining
27

Купить