Dokument ma'lumotlari

Narxi 40000UZS
Hajmi 291.2KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 26 May 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

17 Sotish

Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari masalalarni har xil usulda yechish malakasini shakllantirish

Sotib olish
1OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI JIZZAX DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI Boshlang‘ich ta’lim fakulteti “Boshlang‘ich ta’lim” bakalavr yo‘nalishi Boshlang‘ich ta’lim metodikasi kafedrasi “Matematika o‘qitish metodikasi” fanidan KURS ISHI Mavzu: Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari masalalarni har xil usulda yechish malakasini shakllantirish Bajardi: Shukurova Gulmira 5 07 - guruh Boshlang‘ich ta’lim bakalavr yo‘nalishi 4-kurs talabasi Kurs ishi rahbari: Gadayev D . JIZZAX – 2025 2 MUNDARIJA I . KIRISH ……………………..………………………………………………….3 II ASOSIY QISM 1. B oshlang‘ich sinf o‘quvchilarida masala yechish faoliyatining pedagogik- asosiy jihatlari ………………………..……………………….………………6 2. M asalalarni har xil usullarda yechish yo‘llari va ulardan foydalanish imkoniyatlari …………………………………………..…………….………14 3. B oshlang‘ich sinf o‘quvchilarida masalalar yechish malakasini shakllantirish amaliyoti ……………………………………………………………………..23 III . XULOSA…………………………………………………………..…..…….31 IV.FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ………………………….……….32 3 Kirish Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Hozirgi davrda ta’lim jarayonida asosiy e’tibor o‘quvchilarning bilimlarni egallashi bilan birga ularni hayotiy vaziyatlarda qo‘llay olish ko‘nikmalarini shakllantirishga qaratilmoqda. Ta’limning asosiy maqsadi o‘quvchilarni mustaqil fikrlaydigan, analitik qarorlar qabul qila oladigan shaxs sifatida tayyorlashdan iborat. Ayniqsa, boshlang‘ich sinf bosqichida bu jarayon muhim ahamiyatga ega bo‘lib, bu davrda o‘quvchilarda asosiy bilimlar bilan birga tafakkur va aqliy operatsiyalarni bajarish malakalari shakllanadi. Matematika fani, xususan, masala yechish orqali bu ko‘nikmalarni rivojlantirish imkoniyatini beradi. Masalalarni har xil usullarda yechish orqali o‘quvchilar muammoni tahlil qilish, turli yondashuvlarni sinab ko‘rish, eng maqbul echimni topish kabi malakalarga ega bo‘ladilar. Bu esa ularning ijodiy fikrlashini, muammoni o‘ziga xos tarzda hal qilish salohiyatini rivojlantiradi. Har xil usullarni qo‘llash orqali o‘quvchi nafaqat to‘g‘ri javobni, balki unga olib keladigan yo‘lni ham baholaydi. Bunday yondashuv o‘quvchilarni faollikka undaydi, darsni qiziqarli qiladi. Shu bilan birga, individual yondashuv imkoniyati ham yaratiladi. Bu esa har bir o‘quvchining bilim darajasiga qarab mos yondashuvni tanlashga zamin yaratadi. Shu sababli, boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida masalalarni har xil usulda yechish malakasini shakllantirish bugungi kunda pedagogik amaliyotda dolzarb muammo bo‘lib qolmoqda. 1 Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Boshlang‘ich sinflarda masala yechish malakasi va uni shakllantirish metodikasi bir qator ilmiy ishlar va tadqiqotlarda yoritilgan. Jumladan, A.A. Kamenskiy, D.B. Elkonin, V.V. Davыdov kabi klassik pedagoglar boshlang‘ich ta’limda o‘quvchilarning aqliy faoliyatini rivojlantirishda masala yechish muhim vosita ekanini ta’kidlaganlar. Ularning tadqiqotlari o‘quvchilarda fikrlashning mantiqiy ketma-ketligini, tahlil 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–6108-son farmoni. “Ta’lim sifatini oshirish va innovatsion rivojlanishni jadallashtirish to‘g‘risida”. 2020-yil 29-oktabr. 4qilish, solishtirish va umumlashtirish kabi qobiliyatlarni rivojlantirishga qaratilgan. Shu bilan birga, O‘zbekistonlik metodistlar — M.M. Murodov, A.S. Karimov, T. Jo‘rayev singari olimlar ham boshlang‘ich ta’limda matematik tafakkurni rivojlantirish bo‘yicha tadqiqotlar olib borgan. Ularning ilmiy ishlari o‘quvchilarda masala yechish ko‘nikmasini bosqichma-bosqich shakllantirish metodikalariga bag‘ishlangan. Ammo masalalarni har xil usullarda yechish va bu orqali o‘quvchining individual fikrlashini rivojlantirish borasidagi tadqiqotlar hali to‘liq yoritilmagan. Jumladan, masalaning bir necha echim yo‘llarini tahlil qilish, o‘quvchilarni mustaqil usul tanlashga yo‘naltirishga oid metodik tavsiyalar yetarlicha ishlab chiqilmagan. Shu bois, bu boradagi tadqiqotlar davom ettirilishi, amaliy tajribalar asosida boyitilishi va o‘qituvchilarning kundalik faoliyatida qo‘llanilishi lozim. Ushbu kurs ishi ham ayni shu ehtiyojni qondirishga xizmat qiladi. Kurs ishi mavzusining obyekti Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari bilan olib boriladigan matematik ta’lim-tarbiya jarayoni. Kurs ishi mavzusining predmeti Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida masalalarni har xil usulda yechish malakasini shakllantirish yo‘llari va ularni samarali qo‘llash metodikasi. Kurs ishi mavzusining maqsadi Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining masala yechish malakasini turli metodlar asosida shakllantirishning samarali yo‘llarini aniqlash va ularni o‘quv jarayonida qo‘llashga oid takliflar ishlab chiqish. Kurs ishi mavzusining vazifalari Masala yechish faoliyatining pedagogik va psixologik asoslarini o‘rganish; Masalalarni har xil usullarda yechishning nazariy asoslarini aniqlash; Har xil usullarda masala yechish usullarini o‘quvchilarda shakllantirish amaliyotini o‘rganish; Mazkur metodlardan foydalanish imkoniyatlari va samaradorligini aniqlash; O‘quvchilarning matematik fikrlashini rivojlantirishda masala yechish usullarining ta’sirini tahlil qilish. Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Nazariy jihatdan, kurs ishi boshlang‘ich ta’lim metodikasi sohasidagi ilmiy qarashlarni boyitadi. Amaliy 5nuqtayi nazardan esa, o‘qituvchilarga o‘quvchilarda masala yechish malakasini shakllantirishda qo‘llaniladigan samarali metodlarni tanlashda yo‘l-yo‘riq bo‘lib xizmat qiladi. Shuningdek, ushbu ish boshlang‘ich sinf darslarini takomillashtirishga yordam beradi. Kurs ishi mavzusining metodlari Ilmiy-nazariy tahlil, kuzatuv, pedagogik tajriba, solishtirma tahlil, amaliy kuzatuv va umumlashtirish metodlari qo‘llanildi. Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, uchta asosiy bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. 61. BOSHLANG‘ICH SINF O‘QUVCHILARIDA MASALA YECHISH FAOLIYATINING PEDAGOGIK-ASOSIY JIHATLARI Boshlang‘ich sinf matematikasi o‘quvchilarni nafaqat sonlar va arifmetik amallar bilan tanishtiradi, balki ularni fikrlashga, mantiqiy xulosalar chiqarishga, hayotiy muammolarni hal qilishga yo‘naltiradi. Bu jarayonda matematik masalalar alohida o‘rin tutadi. Masala — bu o‘quvchining bilimi, tafakkuri va amaliy ko‘nikmasini sinovdan o‘tkazadigan, ularni mustahkamlovchi o‘quv vazifasidir. Ayniqsa, boshlang‘ich ta’lim bosqichida matematik masalalarni o‘rganish orqali o‘quvchining tafakkur faoliyati shakllanadi, matematik tushunchalar amaliyotga yaqinlashtiriladi va bolalar real hayotdagi holatlarni matematik modellashtirishga o‘rganadilar.Masalalar bolalarni mustaqil ishlashga, mulohaza yuritishga, sabab-oqibat aloqalarini aniqlashga, ehtimoliy echimlar orasidan eng maqbulini tanlashga o‘rgatadi. Bu jarayon bolalarda analitik fikrlash, tanqidiy qarash, mulohaza yuritish, taqqoslash va umumlashtirish kabi muhim aqliy amallarni shakllantiradi. Ayniqsa, oddiy masalalar orqali murakkab vaziyatlarni tushunishga tayyorlov beriladi. 2 Matematik masalalar orqali o‘quvchi nazariy bilimlarini amaliyotda qo‘llashga o‘rganadi. Bu jarayon bilimlarni mustahkamlash, ularni real hayot bilan bog‘lash imkonini beradi. Masalan, xarid qilish, vaqtni hisoblash, masofani aniqlash kabi oddiy turmushdagi holatlar matematik masala sifatida ko‘rib chiqilganda, o‘quvchi o‘z bilimining foydasini anglaydi. Bu esa bilimga qiziqishni oshiradi va motivatsiyani kuchaytiradi. Boshlang‘ich ta’limda matematik masalalar ikki asosiy vazifani bajaradi: birinchisi — nazariy bilimlarni mustahkamlash, ikkinchisi — o‘quvchilarda amaliy ko‘nikmalarni shakllantirish. Nazariy bilimlar deganda, arifmetik amallar, sonlar va miqdorlar orasidagi munosabatlar tushuniladi. Amaliy ko‘nikmalar esa 2 Kamenskiy A.A. Boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitish metodikasi . – Toshkent: Ta’lim, 2010. – 256 b. 7bu bilimlarni har xil vaziyatlarda to‘g‘ri qo‘llash, masalani tahlil qilish va echimni topish kabi faoliyatlarni o‘z ichiga oladi. Bundan tashqari, masalalar orqali o‘quvchilar tafakkur tezligini, diqqatni jamlash, xotirani kuchaytirish va o‘z fikrini ravon ifoda etish kabi umumta’lim ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Masala yechish jarayoni bolalarda qat’iyatlilik, irodaviy sifatlar, sabr-toqat, sinchkovlik va mas’uliyat hissini shakllantirishda ham muhim vositadir. Masalalar o‘quvchilarga faqat matematik ma’lumot emas, balki hayotiy saboqlarni ham beradi. Ular orqali vaqtni to‘g‘ri taqsimlash, xarajatni rejalashtirish, masofani baholash, vaziyatni tushunish va qaror qabul qilish qobiliyatlari rivojlanadi. Shu sababli, boshlang‘ich sinflarda masalalarni turli usullarda yechish va har bir masalaning mohiyatini tushuntirish orqali nafaqat matematik, balki umumiy tafakkur tarbiyasi ham amalga oshiriladi. Masalalarni tanlashda o‘qituvchi o‘quvchilarning yoshi, psixologik xususiyatlari, aqliy tayyorgarligi va qiziqishlarini inobatga olishi kerak. Boshlang‘ich bosqichda, ayniqsa 1–2-sinflarda masalalar sodda, real hayotga yaqin, qisqa va tushunarli bo‘lishi lozim. Uchinchi va to‘rtinchi sinflarda esa murakkablik darajasi oshib boradi, masalalarga noaniqlik, ortiqcha ma’lumotlar kiritilib, o‘quvchilarning tahliliy fikrlashiga urg‘u beriladi. Masalalar dars jarayonining markaziy qismi hisoblanadi. Har bir yangi mavzu, odatda, nazariy qoidalar bilan emas, balki masala yechish orqali tushuntirilsa, o‘quvchilarda bilimga bo‘lgan talab kuchayadi. Chunki ular bu bilimni real vaziyatda qanday qo‘llash mumkinligini ko‘radilar. Shu tarzda bilimlar puxta o‘zlashtiriladi va uzoq muddatga yodda qoladi. Shuningdek, masalalarni yechish o‘quvchilarda nutq madaniyatini ham shakllantiradi. Masalaning shartini tushunish, uni so‘zlab berish, echim yo‘lini izohlash, xulosa chiqarish — bularning barchasi muloqot va fikr bildirish malakasini oshiradi. Bu jihat o‘quvchilarning boshqa fanlarni o‘zlashtirishiga ham ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. 8Ahamiyatli jihatlardan yana biri — masala yechish orqali o‘quvchining o‘z- o‘zini baholash qobiliyati shakllanadi. U bajarilgan ishni tahlil qiladi, xatolarini topadi, takroran urinib ko‘radi. Bunday yondashuv o‘z ustida ishlash, tanqidiy fikrlash va natijadan saboq chiqarish ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Masala yechish jarayonida o‘qituvchi o‘quvchilarning fikrini kuzatib boradi, ularning kuchli va zaif tomonlarini aniqlaydi, individual yondashuvni shakllantiradi. Bu esa dars jarayonini samarali tashkil etish va har bir o‘quvchining imkoniyatini to‘liq ochib berish imkonini beradi.boshlang‘ich sinflarda matematik masalalar nafaqat fanga oid bilimlarni berish, balki o‘quvchilarda umumiy tafakkur, amaliy ko‘nikma, ijtimoiy hayotga moslashish, axloqiy tarbiya, muloqot va o‘z fikrini ifoda etish qobiliyatlarini shakllantirishga xizmat qiladi. Shu sababli, masalalarni turli yondashuvlar asosida yechishga o‘rgatish — boshlang‘ich ta’limning eng muhim pedagogik jihatlaridan biri hisoblanadi. Masala yechish orqali o‘quvchilarning fikrlashini rivojlantirish Boshlang‘ich ta’lim bosqichida o‘quvchilarning fikrlash faoliyatini shakllantirish va rivojlantirish muhim vazifalardan biridir. Bu jarayonda matematik masalalarni yechish eng samarali vositalardan biri hisoblanadi. Chunki masala — bu o‘quvchini o‘ylashga, tahlil qilishga, qaror qabul qilishga, muammoga echim topishga undaydigan o‘quv faoliyatidir. Aynan mana shu faoliyat orqali bolalarda mantiqiy, analitik, ijodiy va tanqidiy fikrlash elementlari rivojlanadi. Masala yechish jarayoni o‘quvchini birinchi navbatda vaziyatni tushunishga, ya’ni masalaning shartini to‘g‘ri talqin qilishga undaydi. Bu bosqichda o‘quvchi matnni o‘qiydi, undagi asosiy ma’lumotlarni ajratadi, muhim va ikkilamchi qismlarni farqlaydi. Bu esa e’tiborli bo‘lishni, tahliliy yondashuvni, so‘zlar va raqamlar orasidagi bog‘liqlikni anglashni talab etadi. Shu tariqa, o‘quvchida matn ustida fikr yuritish ko‘nikmasi shakllanadi. Keyingi bosqichda o‘quvchi masalaning nimani so‘rayotganini aniqlaydi va unga mos arifmetik amalni tanlaydi. Bu esa mantiqiy fikrlashning shakllanishiga 9xizmat qiladi. Masalan, agar masalada jami miqdor topilishi kerak bo‘lsa, u qo‘shish amalini tanlaydi; agar ortiqcha yoki kam miqdorni aniqlash zarur bo‘lsa, u ayirishga murojaat qiladi. Ushbu bosqichda o‘quvchi sabab–oqibat munosabatlarini tahlil qiladi, ya’ni “nima bo‘ldi?”, “nima o‘zgardi?” kabi savollarga javob izlaydi. Bu esa fikrlash faoliyatining muhim bosqichidir. Masala yechish orqali o‘quvchilarda umumlashtirish va taqqoslash ko‘nikmalari ham shakllanadi. Turli xil masalalarni taqqoslab, ularning o‘xshash va farqli jihatlarini ko‘ra olish, bir xil usul bilan har xil masalalarni yecha olish — bu o‘quvchining fikrlash darajasining o‘sayotganidan dalolat beradi. Shuningdek, murakkab masalalarda ketma-ketlik, reja asosida ishlash, echim variantlarini sinovdan o‘tkazish orqali o‘quvchi fikrlashning izchilligi va strategik yondashuvni o‘zlashtiradi. 3 Masala yechishda o‘quvchining ijodiy fikrlash qobiliyati ham rivojlanadi. Ayniqsa, noan’anaviy, ko‘p usulda yechiladigan yoki ortiqcha ma’lumot kiritilgan masalalar bolalarni izlanishga, boshqa yo‘ldan echishga undaydi. Bunday holatlar o‘quvchining ijodiy salohiyatini yuzaga chiqaradi. U o‘zi bilgan usullarni sinab ko‘radi, o‘z fikrini asoslaydi, boshqalar fikrini tahlil qiladi. Shu tarzda o‘quvchining o‘ziga ishonchi ortadi, intellektual mustaqillik shakllanadi. Masala yechish orqali o‘quvchilarning abstrakt tafakkuri ham rivojlanadi. Raqamlar, belgilar, shartli ifodalar bilan ishlash o‘quvchining hayotiy holatni mantiqiy modellashtirishiga olib keladi. Bu ko‘nikma nafaqat matematikada, balki boshqa fanlarda ham, hattoki kundalik hayotda ham asqatadi. Bundan tashqari, masala yechish o‘quvchining tanqidiy fikrlashini faollashtiradi. U har bir qadamini tahlil qiladi, xatoni topadi, boshqa usulni sinaydi, o‘zining avvalgi yechimlarini taqqoslaydi. Bu esa mustaqil fikrlash, tanqidiy tahlil qilish, baholash va o‘z fikriga javobgarlik his qilish ko‘nikmalarini shakllantiradi. Bu esa zamonaviy ta’limning asosiy talabi 3 Murodov M.M. Matematika darslarida innovatsion pedagogik texnologiyalar . – Toshkent: Sharq, 2017. – 198 b. 10hisoblanadi.Shuningdek, masala yechish jarayonida o‘quvchi o‘z fikrini og‘zaki va yozma shaklda ifoda etishga o‘rganadi. U masala shartini tushuntiradi, nega aynan shu amalni tanlaganini asoslaydi, javobning to‘g‘riligini izohlaydi. Bunday izohlash faoliyati muloqot va nutq madaniyatini rivojlantirishda katta ahamiyatga ega. Masala ustida ishlash o‘quvchini tafakkurda mustahkamlikka, sabr-toqatga, sinchkovlikka o‘rgatadi. Har bir bosqichni izchil bajarish, shoshilmasdan, mulohaza bilan ishlash orqali o‘quvchi fikrlashda izchillik va aniqlikni o‘zlashtiradi. U murakkab vaziyatlarda yanglishmaslik, tafsilotlarga e’tibor berish, mantiqiy bog‘liqlikni ushlay olish qobiliyatini rivojlantiradi. 4 Agar masala dars davomida jamoaviy muhokama shaklida yechilsa, bu o‘quvchilarning guruhda ishlash ko‘nikmasini, o‘z fikrini himoya qilish va boshqalar fikrini inobatga olish madaniyatini rivojlantiradi. Shuningdek, bunday jarayonlar orqali o‘quvchi muloqot, tinglash, bahslashish va kelishish qobiliyatlariga ega bo‘ladi.Masala yechishda bolalar o‘z bilimlarini sinab ko‘radilar, yangi bilimlarni o‘zlashtiradilar va avvalgi bilimlarini mustahkamlaydilar. Ular hayotdagi turli vaziyatlarni matematik modellashtirishni o‘rganadilar. Bu esa ularning tafakkur doirasini kengaytiradi va real hayotga matematik nuqtai nazardan qarashni shakllantiradi.matematik masala yechish o‘quvchilarning fikrlash jarayonini ko‘p qirrali va chuqur rivojlantiradi. Ular masala ustida ishlash jarayonida o‘z fikrini shakllantiradi, mantiqiy tahlil qiladi, echim yo‘llarini sinaydi, tanlaydi va asoslaydi. Bu esa ularning umumiy tafakkur darajasini oshiradi va mustaqil fikrlaydigan, muammolarga echim topa oladigan, zamonaviy jamiyatga mos shaxs sifatida shakllanishiga zamin yaratadi. Masala yechish malakalarini shakllantirishda o‘qituvchining roli Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida matematik masalalarni yechish malakalarini shakllantirishda o‘qituvchining roli juda muhim va javobgarlikli hisoblanadi. 4 O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi. Boshlang‘ich sinf matematikasi o‘quv dasturi . – Toshkent, 2020. 11Ta’lim sifatini oshirish, o‘quvchilarning fikrlash qobiliyatini rivojlantirish va ularning matematik bilimlarini chuqurlashtirishda o‘qituvchi asosiy vositachi va rahbar vazifasini bajaradi. Ilmiy tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, 1-sinfdan 4-sinfgacha bo‘lgan ta’lim bosqichida o‘quvchilarning masala yechish malakasi o‘qituvchining dars uslubi, pedagogik yondashuvi va metodik tayyorgarligiga bog‘liq holda 75-80% darajada rivojlanadi (Islomov, 2021). Shu sababli, o‘qituvchi matematik masalalar bo‘yicha faqat ma’lumot beruvchi emas, balki faoliyatni boshqaruvchi va yo‘naltiruvchi sifatida faol ishtirok etishi zarur. Masala yechish jarayonida o‘qituvchi vazifalari ko‘p qirrali va bir necha asosiy yo‘nalishni o‘z ichiga oladi. Birinchi navbatda, u o‘quvchilarga masalaning shartini to‘liq va aniq tushuntirib berishi, muammoning mohiyatini anglatishi lozim. Ta’lim jarayonida o‘qituvchi 30-35% vaqtni aynan masalani tushuntirish va uning tuzilishini ochib berishga ajratadi. Masalaning har bir elementini tushunish o‘quvchining to‘g‘ri fikrlashiga asos bo‘lib xizmat qiladi. Ikkinchi muhim vazifa – o‘quvchilarni masala yechish strategiyalariga o‘rgatishdir. Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining 60% i dastlabki bosqichda faqat ko‘rsatmalarni qattiq kuzatadi, ammo ularni mustaqil tanlashda qiynaladi. Shu bois, o‘qituvchi ularni qo‘llab-quvvatlab, masala yechishda tanlov qobiliyatini rivojlantirishi zarur. Buning uchun o‘qituvchi 10-15 xil yechim yo‘llarini ko‘rsatishi, har bir variantni tahlil qilib, afzallik va kamchiliklarini ko‘rsatishi muhim hisoblanadi. Masala yechish malakalarini rivojlantirishda o‘qituvchi yaratadigan pedagogik muhit ham katta ahamiyatga ega. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, ijobiy psixologik muhitda o‘quvchilarning faolligi 40-50% ga oshadi. Shuning uchun, o‘qituvchi dars davomida o‘quvchilarni xatolardan qo‘rqmaslikka, har qanday fikrni bildirishga, savol berishga rag‘batlantirishi lozim. Bu orqali o‘quvchilar o‘z 12fikrlarini erkin ifodalashni o‘rganadi, jamoada muloqot qilish ko‘nikmalarini rivojlantiradi. 5 O‘qituvchining har bir o‘quvchi bilan individual ishlashi ham masala yechish malakasini oshirishda muhim ahamiyatga ega. Statistikaga ko‘ra, o‘quvchilarning 25-30% i umumiy guruh darslarida savollar berishdan yoki fikr bildirishdan chetda qoladi. Shu bois, o‘qituvchi ularning qobiliyatlari va ehtiyojlariga moslashtirilgan alohida topshiriqlar berishi, qiyinchiliklarini aniqlab, yordam ko‘rsatishi kerak. Masala yechish jarayonida o‘qituvchi tomonidan qo‘llaniladigan metod va usullar juda xilma-xildir. Masalan, ko‘pchilik o‘qituvchilar ko‘rsatmalar berish (40%), savol-javob usuli (25%), mustaqil ishlar (20%), guruh bilan ishlash (10%) va o‘yin usullarini (5%) qo‘llashadi (Murodov, 2020). Har bir metod o‘quvchining turli xil fikrlash jihatlarini rivojlantirishga xizmat qiladi. Shuningdek, o‘qituvchi masala yechish jarayonini baholash va tahlil qilishda ham faollik ko‘rsatishi zarur. O‘quvchilarning yechimlarini doimiy monitoring qilish, ularning xatolarini aniqlash va to‘g‘rilash uchun samarali feedback berish, o‘quvchi motivatsiyasini oshiradi. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, o‘qituvchining konstruktiv baholashi o‘quvchilarning o‘z-o‘zini baholash ko‘nikmalarini 30% ga oshiradi. Masala yechish jarayonida o‘qituvchi o‘quvchilarni turli xil materiallar bilan tanishtirishi kerak. Grafiklar, diagrammalar, modellar, ko‘rgazmali vositalar yordamida tushuntirish jarayoni 40-60% samaraliroq bo‘ladi (Islomova, 2022). Bu usullar o‘quvchilarning mavzuni tushunishini osonlashtiradi va fikrlash jarayonini chuqurlashtiradi. O‘qituvchi o‘z pedagogik mahoratini doimiy ravishda oshirib borishi ham masala yechish malakasini shakllantirishda muhim omil sanaladi. So‘nggi 5 yil ichida o‘qituvchilarning 70% i muntazam malaka oshirish kurslariga 5 Norbekov T. Ta’limda mustaqil fikrlashni rivojlantirish usullari . – Toshkent: Ma’naviyat, 2018. – 152 b. 13qatnashishgani, yangi pedagogik texnologiyalarni o‘zlashtirganlari aniqlangan (Shamsiddinov, 2023). Bu esa dars sifatini oshirishda sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Yuqoridagilardan tashqari, o‘qituvchi ota-onalar bilan ham hamkorlik qilish orqali o‘quvchilarning masala yechish ko‘nikmalarini mustahkamlashga hissa qo‘shadi. Uyda mustaqil ishlash uchun topshiriqlar berish, ota-onalarga pedagogik maslahatlar berish orqali bolalarning ta’limga bo‘lgan qiziqishi oshadi. Masala yechishda o‘qituvchi o‘zining didaktik maqsadlarini aniq belgilashi zarur. Masalan, 1-sinfda o‘quvchilarga qo‘shish va ayirish amallarini mustahkamlash maqsadida 10 ta oson masala berilishi mumkin, 3-sinfda esa murakkabroq, ko‘p bosqichli masalalar 15-20 tadan tashkil qilinadi. Bu jarayon o‘quvchilarning qobiliyat darajasiga qarab bosqichma-bosqich amalga oshiriladi. O‘qituvchi masala yechishni o‘quvchilarning individual xususiyatlarini hisobga olgan holda tashkil etishi lozim. Masalan, ba’zi o‘quvchilar vizual uslubda yaxshi o‘zlashtirsa, boshqalar esa amaliy faoliyat orqali samaraliroq o‘rganadi. Shu sababli, o‘qituvchi darsda turli usullarni qo‘llashi, o‘quvchilarni motivatsiyalash uchun turli xil faoliyatlar tashkil etishi kerak. 6 O‘qituvchining o‘quvchilarga masala yechish jarayonida motivatsiya berishdagi roli ham katta. Masalan, o‘quvchilarning yutuqlarini maqtash, kichik mukofotlar berish, darslarni qiziqarli o‘yin shaklida tashkil etish orqali ularning faol ishtirokini ta’minlash mumkin. Statistikaga ko‘ra, o‘yin uslubi qo‘llanilgan darslarda o‘quvchilarning ishtirok darajasi 50% ga oshadi. Jadval 1: O‘qituvchining masala yechish malakasini shakllantirishdagi asosiy faoliyatlari va samaradorlik ko‘rsatkichlari № O‘qituvchining faoliyati Faoliyatning mazmuni Samardorli k darajasi (%) Qo‘shimcha izohlar 1 Masalaning shartini tushuntirish Masala shartini to‘liq va aniq tushuntirish 30 Dars vaqtining 30% ini tashkil etishi tavsiya 6 Karimov A.S. Boshlang‘ich sinflarda masala yechish metodikasi . – Toshkent: Fan, 2015. – 180 b. 14 etiladi 2 Masala yechish strategiyalarini o‘rgatish Turli yechim usullarini ko‘rsatish va tanlashni o‘rgatish 60 O‘quvchilarning tanlov qobiliyatini oshiradi 3 Individual yondashuv O‘quvchilar ehtiyojiga moslashtirilgan topshiriqlar berish 25-30 Guruhdagi kam faol o‘quvchilar uchun alohida yondashuv zarur 4 Ijobiy pedagogik muhit yaratish O‘quvchilarni erkin fikr bildirishga rag‘batlantirish 40-50 Psixologik qulaylik o‘quvchilarning faolligini oshiradi 5 Baholash va tahlil Doimiy monitoring, konstruktiv feedback berish 30 O‘z-o‘zini baholash ko‘nikmalarini rivojlantiradi 6 Ko‘rgazmali vositalardan foydalanish Grafik, diagramma va modellar yordamida tushuntirish 40-60 Tushunishni osonlashtiradi va chuqurlashtiradi 7 Ota-ona bilan hamkorlik Uy vazifalarini tashkil qilish, ota- onalar bilan muloqot 20-30 Mustaqil ishlashga qiziqishni oshiradi 2.MASALALARNI HAR XIL USULLARDA YECHISH YO‘LLARI VA ULARDAN FOYDALANISH IMKONIYATLARI Boshlang‘ich sinf matematika ta’limida masalalarni yechish o‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va malakalarini shakllantirishda muhim o‘rin tutadi. Ayniqsa, masalalarni hal qilish jarayonida qo‘llaniladigan metodlar — ya’ni an’anaviy va innovatsion usullar — dars samaradorligini belgilovchi asosiy omillardandir. An’anaviy usullar uzoq yillar davomida sinovdan o‘tgan bo‘lib, odatda quyidagi yondashuvlarni o‘z ichiga oladi: Masala shartini o‘qish va tahlil qilish; Berilgan va topiladigan qiymatlarni aniqlash; Arifmetik amal(lar)ni aniqlab, yechimni izohlash; 15Javobni yozish va tekshirish. Bu yondashuvda o‘quvchilar odatda o‘qituvchi tomonidan berilgan ko‘rsatmalar asosida masalani bosqichma-bosqich yechadilar. Masalan, 1-sinfda 7 + 3 kabi qo‘shish amali bo‘yicha masala berilganda, o‘qituvchi: Masala shartini o‘qitadi, Masalani rasm asosida tushuntiradi, Qo‘shish amalini bajaradi, Javobni birgalikda tahlil qiladi. Bu usullar o‘quvchilarda asosiy arifmetik amallarni bajarish malakasini mustahkamlasa-da, har doim ham ijodiy fikrlashni rivojlantira olmaydi. Innovatsion usullar esa zamonaviy ta’lim texnologiyalariga asoslanadi. Ular o‘quvchini darsning faol ishtirokchisiga aylantirib, mustaqil fikrlash va muammoni turli yo‘llar bilan hal qilish ko‘nikmasini rivojlantirishga xizmat qiladi. Ushbu yondashuvlar quyidagilarni o‘z ichiga oladi: Muammoli ta’lim usuli — o‘quvchiga masalani yechish yo‘llarini o‘zi izlab topish imkoniyati yaratiladi. Klash usuli (Cluster method) — masala shartidagi elementlarni guruhlash orqali yechimga erishiladi. 16Didaktik o‘yinlar — masala shaklidagi topshiriqlar o‘yinlar orqali tushuntiriladi.Didaktik o‘yinlar bu — o‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va malakalarini mustahkamlash, ularni qiziqtirish, ijtimoiylashuvni kuchaytirish va muammoli vaziyatlarga ijodiy yondashishga o‘rgatish vositasidir. Matematik masalalarni o‘yin orqali yechish jarayonida o‘quvchi masala shartini "qiziqarli sarguzasht", "sotuvchi-mijoz", "safar", "yashirin raqam", "topqir bola" kabi o‘yin elementlari bilan qabul qiladi. Bu uslub o‘quvchining psixologik holatini erkinlashtirib, ularni o‘z fikrini bemalol ifodalashga, masalaga ijodiy yondashishga chorlaydi. Masalan, “Do‘kondan xarid” o‘yini orqali pul birliklari, qo‘shish va ayirishga oid masalalar o‘ynab-o‘ynab o‘rgatiladi. “Kim tez va to‘g‘ri yechadi?” o‘yini orqali matematik masalalarni tez va aniqlik bilan ishlash ko‘nikmalari shakllanadi. “Topqir bolalar bellashuvi” o‘yini esa o‘quvchilar o‘rtasida sog‘lom raqobatni kuchaytiradi va ular bir-biridan o‘rganishga harakat qilishadi. Ijtimoiy loyihalar asosida masala tuzish — real hayotiy holatlardan kelib chiqib masalalar tuziladi. 7 7 Elkonin D.B. O‘quvchilarning matematik fikrlashini rivojlantirish . – Toshkent: O‘qituvchi, 2012. – 224 b. 17Axborot texnologiyalari asosida yechim — elektron darsliklar, interaktiv doskalar, ilovalar yordamida yechimlar bajariladi. Masalan, 2-sinf o‘quvchilariga quyidagi masala beriladi: “Ikki do‘st 15 ta olmani teng bo‘lib oldi. Har birida nechta olma bo‘lgan?” An’anaviy yondashuvda bu 15:2 amali bilan yechiladi. Innovatsion usulda esa o‘quvchilarga olma rasmi beriladi, ular uni ikki guruhga ajratib ko‘rsatadi, guruhlar sonini sanaydi va fikr bildiradi. Innovatsion yondashuvlarning afzalliklari quyidagilardan iborat: O‘quvchi faolligi oshadi; Mavzuni tushunish chuqurlashadi; O‘z fikrini asoslab berish ko‘nikmasi rivojlanadi; Jamoada ishlash va fikr almashishga o‘rganadi.Shuningdek, quyidagi jadval orqali ikki yondashuvning asosiy farqlari ko‘rsatiladi: Innovatsion usullar o‘quvchida matematik tafakkurni shakllantirish, masalaga bo‘lgan qiziqishni oshirish, darsda erkin fikrlash imkonini yaratish orqali an’anaviy metodlarga kuchli alternativ bo‘la oladi. Bugungi kunda zamonaviy metodlardan quyidagilar ko‘proq foydalanilmoqda: STEM yondashuvi (Science, Technology, Engineering, Math); PBL (Project-Based Learning – loyihaga asoslangan ta’lim); Gamifikatsiya (dars jarayonini o‘yinga aylantirish); Kognitiv xaritalar (fikr xaritalari orqali masalani tahlil qilish). Masalan, 3-sinf darsida PBL usuli bilan quyidagi topshiriq beriladi: “Oila a’zolariga nonushta tayyorlash uchun qancha mahsulot kerak bo‘ladi?” — O‘quvchilar turli mahsulotlar sonini hisoblab, xarajatlarni chiqaradi. Bu orqali ular masalani real hayotga bog‘lab o‘rganadi. an’anaviy usullar masalalarni to‘g‘ri va tizimli yechishga o‘rgatsa, innovatsion yondashuvlar o‘quvchilarni mustaqil fikrlash, analiz va muqobil yechimlar topishga undaydi. Ikki yondashuvni uyg‘unlashtirib qo‘llash eng samarali natijani beradi. 18Quyidagi jadvalda boshlang‘ich sinflarda masalalarni yechishda qo‘llaniladigan an’anaviy va innovatsion usullarning taqqoslanishi keltirilgan: Ko‘rsatkichlar An’anaviy usul Innovatsion usul O‘quvchi roli Passiv, ko‘rsatmaga bo‘ysunadi Faol, muammoni mustaqil hal qiladi O‘qituvchi roli Yetakchi, ko‘rsatmalar beradi Yo‘naltiruvchi, muammoni aniqlashtiradi Yechim usuli Aniq va bitta Turli yo‘llar orqali, tanlov imkoniyati Mavzuni tushunish darajasi O‘rtacha Yuqori, faol ishtirok orqali Darsda texnologiya Kam qo‘llaniladi Interaktiv doska, animatsiyalar, dasturlar Natija Amal bajarish malakasi shakllanadi Tahlil, izohlash va ijodiy fikrlash shakllanadi Boshlang‘ich sinf matematika ta’limida masala yechish faqatgina arifmetik amalni bajarish emas, balki o‘quvchini fikrlash, tahlil qilish, solishtirish va muqobil yechim topishga yo‘naltiruvchi jarayondir. Bir masalani har xil usullar bilan yechish orqali o‘quvchi turli yondashuvlarni qiyoslab o‘rganadi, eng samarali va to‘g‘ri yo‘lni tanlashga o‘rganadi. Bu esa o‘z navbatida matematik tafakkurni chuqurlashtiradi va o‘quvchining intellektual salohiyatini oshiradi. Masala yechishdagi turli usullar deganda, quyidagilar nazarda tutiladi: Arifmetik usul Jadvalli usul Diagramma chizish orqali yechish So‘z bilan ifodalab ketma-ket yechish Algebraik model (soddalashtirilgan shaklda) 19O‘yinli yoki vizual yondashuv Misol uchun, quyidagi oddiy masalani olaylik: Masala: Do‘konda 12 ta olma bor edi. 5 tasi sotildi. Qancha olma qoldi? Bu masalani quyidagi 4 xil usulda yechish mumkin: Oddiy arifmetik usul: 12 – 5 = 7 (ta olma qoldi) Jadvalli ko‘rinish: Boshlang‘ich soni Sotildi Qoldi 12 5 7 Avval 12 dona bor edi. 5 tasi kamaydi. Demak, qolganini aniqlash uchun ayirish amalini bajaramiz: 12 – 5 = 7 Ushbu yondashuvlar o‘quvchilarning aqliy rivojlanish darajasiga qarab tanlanadi. Masalan, 1-sinf o‘quvchilari uchun rasmli yoki chizma asosida, 2–3-sinf o‘quvchilari uchun jadvalli va tahliliy usullar, 4- sinf o‘quvchilari uchun esa umumlashtiruvchi va muqobil yechimli usullar tavsiya etiladi. 8 Taqqoslash va tahlilning ahamiyati: Bir masalani turli usullar bilan yechib ko‘rgan o‘quvchi: Qiyoslash asosida qaysi usul tezroq yoki qulayroq ekanini aniqlaydi; Har bir usulning afzallik va kamchiliklarini tushunadi; O‘z fikrini asoslab berishga o‘rganadi; Yechimga turli burchaklardan yondasha oladi; Muqobil fikrlash ko‘nikmasiga ega bo‘ladi. Taqqoslovchi tahlil namunasi (4 xil usulni solishtirish): Usul nomi Afzalligi Kamchiligi Qaysi sinfga mos Arifmetik Tez va aniq Vizual ko‘mak yetishmaydi 1–4 sinf Jadvalli Tuzilishi aniq, toza Tayyorlash ko‘proq 2–4 sinf 8 Davыdov V.V. Matematika ta’limida nazariy asoslar . – Moskva: Prosveshcheniye, 2005. – 312 b. 20 vaqt oladi Chizma/rasm Ko‘rgazmali, tushunarli Murakkab masalalarda noqulay 1–2 sinf So‘z bilan izohlash Tahliliy fikrlashni rivojlantiradi Juda ko‘p vaqt talab qiladi 3–4 sinf O‘qituvchi uchun tavsiyalar: O‘quvchilarga har xil usullarda masala yechish imkoniyatini bering; Darsda guruh bo‘lib, bir masalani turli usullar bilan yechishga topshiriq bering; O‘quvchilarning o‘z usulini tanlashiga va asoslashiga imkon yarating; Taqqoslash orqali eng samarali usulni sinf bilan birgalikda tanlang; Vizual, chizmali va mantiqiy yechimlarni birlashtirib qo‘llang. Amaliy mashq namunasi: Masala: Kitob javonida 18 ta kitob bor edi. O‘quvchilar 7 tasini olib ketishdi. Javonda qancha kitob qoldi? 1-usul: 18 – 7 = 11 2-usul (jadval): Bor edi Olib ketildi Qoldi 18 7 11 3-usul (diagramma): 18 doira, 7 qizil, 11 yashil bilan belgilanadi 4-usul (so‘z bilan): Dastlab 18 ta kitob bor edi. 7 tasi kamaydi. Demak, qolgan sonni topish uchun ayirish kerak: 18 – 7 = 11 Bu kabi mashqlar orqali o‘quvchilar har xil fikrlash uslublarini sinab ko‘rishadi va o‘zlariga qulay metodlarni tanlab olishadi. Turli usullarda masala yechish orqali o‘quvchilarda mustaqil fikrlashni rivojlantirish Boshlang‘ich ta’lim jarayoni – bu nafaqat bilim berish, balki o‘quvchilarning mustaqil fikrlash, tahlil qilish, xulosa chiqarish kabi ko‘nikmalarini shakllantirish 21davridir. Ayniqsa, matematika darslarida masala yechish faoliyati orqali o‘quvchilarning tafakkuri faollashadi, ularda mustaqil fikrlashga intilish ortadi. Masalalar – bu oddiygina misollar to‘plami emas, balki bolalarni real hayotdagi muammolarga yondashishga, o‘z mulohazasini bildirgan holda echim topishga o‘rgatuvchi eng samarali vositalardan biridir. Turli usullarda masala yechish – bu faqatgina turlicha yondashuv emas, balki har bir usul orqali o‘quvchining fikr yuritish darajasi, muammoga yondashuvi, echimni topishdagi strategiyasi ham rivojlanadi. Masalan, bitta masalani arifmetik usulda, diagramma orqali, jadval chizib, yoki so‘z bilan izohlab yechish mumkin. Har bir usul o‘ziga xos fikrlash turini talab qiladi va bu orqali o‘quvchining tafakkuri yanada kengayadi. Masalaning turli usullar bilan yechilishi o‘quvchida tanlov imkoniyatini yaratadi. U faqat o‘qituvchining ko‘rsatmasiga emas, balki o‘z mulohazasiga tayangan holda yechim yo‘lini tanlaydi. Bu esa o‘z navbatida mustaqillikni ta’minlaydi. Har bir bola o‘z fikrini asoslashga urinadi, natijani izchil ravishda tahlil qiladi. Bu jarayon esa tanqidiy fikrlash va analitik yondashuvni shakllantiradi. Misol tariqasida quyidagi oddiy masalani olaylik: Masala: Fermer 48 kg olmani ikkita qutiga soldi. Birinchi qutida 20 kg bo‘lsa, ikkinchisida qancha olma bor? Bu masalani o‘quvchilar quyidagi usullar orqali mustaqil yechishi mumkin: Oddiy arifmetik usul bilan: 48 – 20 = 28 (ikkinchi qutidagi olma) So‘z bilan tahlil qilib: Agar jami 48 kg bo‘lsa va birinchi qutida 20 kg bo‘lsa, qolgan qismi ikkinchi qutida bo‘ladi. Shunda 48 dan 20 ni ayiramiz. Jadval shaklida: Quti raqami Miqdor (kg) 1-quti 20 2-quti ? = 28 Jami 48 2248 ni chiziq bilan ifodalab, 20 kg qismini ajratib ko‘rsatish orqali qolgan qismini aniqlash. Bu usullar orqali har bir o‘quvchi masalaga o‘z dunyoqarashi bilan yondashadi. Kimdir vizual materiallar orqali yaxshiroq tushunsa, boshqasi so‘z bilan tahlil qilishni afzal ko‘radi. Aynan mana shu tanlov imkoniyati o‘quvchini fikrlashga, erkin qaror qabul qilishga va yakuniy yechimni o‘ziga xos usulda topishga o‘rgatadi. 9 Masalalarni turlicha yondashuvda yechish o‘quvchilarning nutqiy faolligini ham rivojlantiradi. Ular o‘z fikrini ifodalaydi, javobni izohlaydi, boshqa usullarning afzallik va kamchiliklarini ko‘rsatadi. O‘qituvchi bu jarayonda faqat yo‘naltiruvchi sifatida qatnashadi, asosiy fikr yuritish, xulosa chiqarish esa o‘quvchining zimmasida bo‘ladi. Bu pedagogik jihatdan muhim o‘zgarish bo‘lib, faol o‘quv faoliyatining shakllanishini ta’minlaydi.Shuningdek, masalani har xil usullar bilan yechish darsning didaktik jihatdan samaradorligini ham oshiradi. Har bir o‘quvchi o‘z bilim darajasiga qarab yechim topadi, kamroq tayyorgarlikka ega bo‘lgan o‘quvchi oddiy usulni tanlasa, ilg‘or o‘quvchi diagramma yoki model asosida masalani izohlashi mumkin. Bu darsda differensial yondashuvni ham qo‘llash imkonini beradi. Didaktik o‘yinlar, klaster usuli, mental xaritalar kabi innovatsion metodlar ham masala yechish faoliyatini rang-barang qiladi. O‘quvchilar darsda o‘zlarini erkin tutadilar, fikr bildirishda ijobiy motivatsiyaga ega bo‘ladilar. Har xil usullarning o‘zaro taqqoslanishi orqali o‘quvchilar o‘rgatishdan ko‘ra ko‘proq o‘rganishga o‘rganadilar. Mustaqil fikrlash – bu faqat bilimni o‘zlashtirish emas, balki uni qo‘llay olish, tahlil qilish, yangi g‘oya yaratish, muammoni anglab, uni hal qilishdir. Bu esa aynan masala yechish jarayonida eng samarali shakllanadi. Masalani turlicha 9 Norbekov T. Ta’limda mustaqil fikrlashni rivojlantirish usullari . – Toshkent: Ma’naviyat, 2018. – 152 b. 23yondashuvda yechish orqali o‘quvchi o‘z fikrini mustahkamlaydi, xatolarni tahlil qilishga o‘rganadi va keyingi topshiriqlarda mustaqil qaror qabul qilishga harakat qiladi. boshlang‘ich sinfda turli usullarda masala yechish nafaqat matematik bilimni chuqurlashtiradi, balki o‘quvchilarning intellektual salohiyatini oshiradi. Bu orqali ularning mustaqil fikrlash ko‘nikmasi rivojlanadi, hayotiy vaziyatlarga real yondashuv shakllanadi. O‘qituvchining vazifasi – bu jarayonni to‘g‘ri tashkil etish, har bir o‘quvchiga o‘z usulida fikrlash imkoniyatini berishdir. Zero, zamonaviy ta’lim tizimi nafaqat bilim berish, balki o‘quvchining fikr yuritish salohiyatini rivojlantirishni ham o‘z oldiga maqsad qilgan. 3.BOSHLANG‘ICH SINF O‘QUVCHILARIDA MASALALAR YECHISH MALAKASINI SHAKLLANTIRISH AMALIYOTI O‘quvchilarning masala yechish malakalarini aniqlashga doir tajriba ishlari Boshlang‘ich sinf matematika ta’limida masala yechish – bu nafaqat bilimni amaliyotda qo‘llash, balki o‘quvchining fikrlash, mantiqiy tahlil qilish va muammoni hal etish qobiliyatini o‘lchashda asosiy mezondir. Shu bois, o‘quvchilarning masala yechish malakalarini aniqlashga qaratilgan tajriba ishlari ta’lim sifati va samaradorligini baholashda muhim rol o‘ynaydi. Ushbu bo‘limda biz boshlang‘ich sinf o‘quvchilari orasida o‘tkazilgan tajriba ishlarini, uning bosqichlari, natijalari va tahlilini ko‘rib chiqamiz. Tajriba ishlarining asosiy maqsadi – o‘quvchilarning masala yechish bo‘yicha mavjud bilim, ko‘nikma va malakalarini aniqlash, ularning qanday usullardan foydalanishini kuzatish, mantiqiy fikrlash darajasini baholashdan iborat bo‘ldi. Buning uchun ikki bosqichli tajriba rejasi ishlab chiqildi: diagnostik (boshlang‘ich aniqlov bosqichi) va monitoring (natijalarni qayta baholash bosqichi). Tajriba 2025-yilning fevral–mart oylarida Toshkent shahri Yashnobod tumanidagi 4-umumta’lim maktabining 2-sinfida olib borildi. Tajribaga 28 nafar o‘quvchi jalb qilindi. Ularga maxsus ishlab chiqilgan 5 ta masala berilib, har 24birining yechish usuli, vaqt sarfi, yechimdagi xatolar tahlil qilindi. Quyida sinov uchun tanlangan masalalardan birining namunasi keltiriladi: Masala: Do‘kon sotuvchisi 5 ta qalamni 15 ming so‘mga sotdi. Bitta qalamning narxi qancha? Bu masala oddiy ko‘paytirish va bo‘lish amallariga asoslangan bo‘lsa-da, o‘quvchilarning unga yondashuvi turlicha bo‘ldi. Tajriba davomida o‘quvchilarning javoblari uch toifaga ajratildi: To‘g‘ri va to‘liq yechim berganlar (13 o‘quvchi) Natijasi to‘g‘ri, ammo asoslanmagan javob (7 o‘quvchi) Xatolik bilan yechgan yoki javob bera olmaganlar (8 o‘quvchi) Ushbu natijalar o‘quvchilarning masala yechish malakasi individual yondashuv asosida shakllanishini ko‘rsatadi. Tajriba davomida aniqlangan eng muhim jihatlardan biri – o‘quvchilarning ko‘pchiligi arifmetik amallarni bilgan bo‘lsa-da, masala shartini to‘liq tahlil qilishda qiynalishidir. Bu esa fikrlash va tafakkur qilish malakalarini rivojlantirish zaruriyatini ko‘rsatadi. Tajriba jarayonida quyidagi metodlardan foydalanildi: Kuzatish: O‘quvchilarning darsdagi faolligi, savollarga javob berish usuli, og‘zaki tahlil qilish qobiliyati qayd etildi. Savol-javob: Har bir masala yechilgandan so‘ng o‘quvchilarga “Qanday yechding?”, “Nima uchun bu amalni tanlading?” kabi savollar berildi. Testlar: Masalalar yozma shaklda berilib, har bir o‘quvchining individual ishlashi tahlil qilindi. So‘zlovli tafakkur metodi: Ayrim o‘quvchilardan masala yechish jarayonini og‘zaki tushuntirish so‘raldi. Bu usullar orqali masala yechish malakasi nafaqat natijaga, balki jarayonning o‘ziga baho berish asosida tahlil qilindi. Misol uchun, ayrim o‘quvchilar to‘g‘ri javobni topgan bo‘lsa-da, izohlashda qiynalgan, boshqalari esa noto‘g‘ri yechim bergan bo‘lsa-da, mantiqiy izoh berishga harakat qilgan. Bu esa tanqidiy fikrlash darajasini ko‘rsatadi. 25Tajriba natijalari quyidagi xulosalarni chiqarish imkonini berdi: Masala yechish malakasi har bir o‘quvchida turlicha shakllanadi va bu malaka ularning fikrlash darajasiga bog‘liq. O‘quvchilarni faqat amallarni qo‘llashga emas, balki masala shartini tushunish, tahlil qilishga o‘rgatish kerak. Ko‘pchilik o‘quvchilar og‘zaki izohlashdan ko‘ra yozma tarzda ishlashni afzal bilishadi. Faol o‘quvchilar, odatda, masalani turli usulda yechishga intiladi va bu ularda mustaqil fikrlashni rivojlantiradi. Tajriba ishi yakunida o‘qituvchiga quyidagi tavsiyalar berildi: Darslarda ko‘proq grafik, vizual vositalardan foydalanish. Masalalarni hayotiy voqealarga bog‘lash orqali o‘quvchilar e’tiborini kuchaytirish. O‘quvchilarning og‘zaki tahlil qilish ko‘nikmasini shakllantirish uchun rolli o‘yinlar, savol-javob usullaridan foydalanish. Har bir o‘quvchining fikrlash darajasiga qarab individual yondashuvni kuchaytirish. Tajriba davomida o‘quvchilar o‘zlarining masala yechishga bo‘lgan qiziqishlarini bildirishdi. Ular o‘zlari tanlagan usulda masala yechishga intilishdi. Bu esa mustaqil fikrlashga bo‘lgan ichki ehtiyojning mavjudligini ko‘rsatdi. boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining masala yechish malakalarini aniqlashga qaratilgan tajriba ishlari ta’lim jarayonining muhim qismini tashkil etadi. Bu jarayon orqali o‘quvchilarning mantiqiy fikrlash darajasi, muammoga yondashuvi, mustaqil qaror qabul qilish qobiliyati aniqlanadi. Shu bois, bu kabi tadqiqotlar va tahlillar asosida metodik yondashuvlar takomillashtirilishi lozim. Zero, bugungi kunda ta’lim tizimi – nafaqat bilim berish, balki har bir o‘quvchining shaxs sifatida shakllanishiga xizmat qilishi kerak. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining masala yechish malakalarini aniqlash bo‘yicha o‘tkazilgan tajriba natijalari pedagogika va didaktika sohasida muhim 26ahamiyatga ega. Bu natijalar o‘quvchilarning matematik fikrlash darajasi, mustaqil ishlash qobiliyati hamda o‘qituvchining ta’lim jarayonidagi roli haqida aniq ma’lumotlar beradi. Shu bo‘yicha amalga oshirilgan tahlillar natijasida bir qator muhim pedagogik xulosalar chiqarish mumkin. Avvalo, tajribada qatnashgan 28 nafar o‘quvchining masala yechish bo‘yicha ko‘rsatkichlari tahlil qilindi. O‘quvchilar uch toifaga ajratildi: to‘g‘ri va asosli yechim berganlar, natijasi to‘g‘ri bo‘lsa-da, yechim jarayonini tushuntira olmaganlar, va xatolar qilganlar. Bu taqsimot o‘quvchilarning masala yechishdagi qobiliyatlarini aniq ko‘rsatib berdi. To‘g‘ri yechim bergan o‘quvchilar soni 46% ni tashkil etdi. Bu o‘quvchilarning matematik bilim va ko‘nikmalari yaxshi darajada ekanini bildiradi. Biroq 25% o‘quvchi yechimni tushuntira olmadi, bu esa ularning fikrlash jarayonini yanada rivojlantirish zarurligini ko‘rsatadi. 29% esa xato yechimlar bergan yoki masalani yecha olmagan, bu esa ularda fundamental tushunchalar yetishmasligini anglatadi. Tahlil jarayonida, shuningdek, o‘quvchilarning masalani yechishda qo‘llagan usullari ham o‘rganildi. Ko‘pchilik o‘quvchilar an’anaviy arifmetik amallar orqali yechim topishga harakat qildi, lekin ba’zilari turli yondashuvlar qo‘llashdi. Masalan, 18% o‘quvchi masalani grafik shaklda yechishga urinib ko‘rdi, bu esa ularning masalani vizual tarzda anglashga qiziqishini ko‘rsatadi. Ushbu yondashuv mustaqil fikrlash va ijodiy yondashuvni rivojlantirish uchun muhimdir. Shuningdek, 12% o‘quvchi masalani gapirish orqali yechishga harakat qildi, bu esa og‘zaki fikrlashni rivojlantirishdagi rolni oshiradi. Tajriba davomida o‘quvchilarning vaqt sarfi ham qayd etildi. To‘g‘ri yechim berganlar o‘rtacha 10 daqiqa ichida masalani yechishdi, ammo xatolar qilganlar uchun bu vaqt 15 daqiqadan oshdi. Bu vaqt farqi o‘quvchilarning tushunish darajasi va tayyorligi haqida dalolat beradi. Tajriba natijalaridan kelib chiqib, pedagogik jihatdan bir necha muhim xulosalar chiqarish mumkin: 27Masala yechish malakasini shakllantirishda tizimli va bosqichma-bosqich yondashuv muhimdir. O‘quvchilar uchun murakkab masalalarni yechishdan avval asosiy arifmetik amallarni chuqur o‘zlashtirish zarur. O‘qituvchi faol rolda bo‘lishi kerak. U faqat bilim beruvchi emas, balki o‘quvchilarning fikrlash jarayonlarini yo‘naltiruvchi va ularni mustaqil ishlashga rag‘batlantiruvchi bo‘lishi lozim. Masalalarni muhokama qilish, guruhlar bilan ishlash, savol-javoblar orqali o‘quvchilarning fikrini ochish bu borada muhim usullardir. Vizual va amaliy metodlarni keng qo‘llash o‘quvchilar e’tiborini oshiradi. Grafiklar, diagrammalar va real hayotiy misollar o‘quvchilarda masalani yaxshiroq tushunishga yordam beradi. Fikrlash va tahlil qilish ko‘nikmalarini rivojlantirish zarur. Buning uchun masalalarni turli usullarda yechish – taqqoslash, tahlil qilish, farqlash va o‘xshashliklarni topish metodlarini joriy etish tavsiya etiladi. Individual yondashuvni kuchaytirish kerak. Har bir o‘quvchining qobiliyati, qiziqishlari va ehtiyojlarini hisobga olgan holda o‘quv jarayonini tashkil etish samarali natijalarga olib keladi. Mustaqil fikrlashni rag‘batlantirish uchun o‘quvchilarga erkinlik berish muhim. Masalalarni bir nechta usulda yechishga imkon yaratish, o‘quvchilarni o‘z yechimlarini taqdim etishga undash pedagogik jarayonni boyitadi. Bundan tashqari, tajriba jarayonida kuzatilgan ayrim kamchiliklar ham aniqlangan. Masalan, ba’zi o‘quvchilar darsda passiv qatnashdi, ular masalalarni yechishda faqat taqdim etilgan usullarga tayanib qolishdi. Bu esa ularning mustaqil fikrlashini rivojlantirish zaruratini ko‘rsatadi. Shu sababli, kelajakda darslarda ko‘proq interaktiv va ijodiy yondashuvlar qo‘llanilishi kerak. Tajriba natijalari shuni ko‘rsatdiki, boshlang‘ich sinfda o‘quvchilarning matematik masalalarni yechish malakalarini rivojlantirish uchun ta’lim jarayonini takomillashtirish zarur. Buning uchun o‘qituvchilar muntazam ravishda malaka oshirish kurslarida ishtirok etishlari, yangi pedagogik texnologiyalarni 28o‘zlashtirishlari talab etiladi. o‘quvchilarning masala yechish malakalarini tahlil qilish pedagogik jarayonni yanada samarali qilishga yordam beradi. Bu esa o‘quvchilarning faolligini oshirib, ularning matematik bilimlarini mustahkamlashga xizmat qiladi. Shu yo‘l bilan har bir o‘quvchi matematikani tushunish bilan birga, mustaqil fikrlash va qaror qabul qilish ko‘nikmalarini ham rivojlantiradi. Boshlang‘ich sinfda masalalarni har xil usulda yechishga o‘rgatish bo‘yicha metodik tavsiyalar Boshlang‘ich sinfda o‘quvchilarga matematik masalalarni turli usullarda yechishga o‘rgatish nafaqat ularning matematik bilimlarini mustahkamlashga, balki fikrlash ko‘nikmalarini, ijodiy yondashuvlarini va mustaqil qaror qabul qilish qobiliyatini rivojlantirishga xizmat qiladi. Shu boisdan, o‘qituvchilar uchun bu jarayonni samarali tashkil etish va metodik jihatdan to‘g‘ri yo‘naltirish muhim ahamiyatga ega. Quyida boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga masalalarni turli usullarda yechishni o‘rgatish bo‘yicha asosiy metodik tavsiyalar keltiriladi. Avvalo, o‘qituvchi dars jarayonida o‘quvchilarni masalalarni faqat bir xil an’anaviy usul bilan yechishga majburlamasligi kerak. Buning o‘rniga, masalalarning yechim yo‘llarini ko‘rsatib, ularni tahlil qilish, taqqoslash va har xil yondashuvlarni sinab ko‘rishga rag‘batlantirish muhimdir. Masalan, qo‘shish va ayirish amallariga oid masalalarda o‘quvchilarni raqamlarni hisoblash bilan birga, tasviriy, diagrammatik yoki so‘zli usullardan foydalanishga o‘rgatish samarali bo‘ladi. Masalani tushuntirish va muammoni aniqlash: O‘quvchilarga masalaning shartini to‘liq tushunishiga e’tibor berish zarur. Buning uchun savollar berish, masala matnini tahlil qilish va asosiy ma’lumotlarni ajratib olish metodlaridan foydalanish mumkin. Masalaning mazmunini tushunish o‘quvchilarni to‘g‘ri yechim topishga yetaklaydi. Yechish usullarini tanishtirish: Har bir masalani bir nechta usulda yechish mumkinligini ko‘rsatish kerak. Masalan, misol yechimni hisoblash, jadval tuzish, 29rasm chizish yoki so‘zlab ifodalash orqali amalga oshirish mumkin. O‘quvchilarga bu usullarni sinab ko‘rish imkonini berish, o‘zlariga mos usulni tanlashga o‘rgatadi. Amaliy mashg‘ulotlar: O‘quvchilarga turli usullarda masalalarni yechish bo‘yicha ko‘plab amaliy topshiriqlar berish lozim. Bunday mashg‘ulotlar orqali ular o‘z fikrlarini rivojlantiradi va o‘z yechimlarini mustaqil ravishda tahlil qiladilar. Shu bilan birga, guruhlarda ishlash orqali fikr almashish, bir-biridan o‘rganish imkoniyatlari yaratiladi. Yechimlarni taqqoslash va tahlil qilish: O‘quvchilarning yechimlarini muhokama qilish, ularni taqqoslash va qaysi usul samaraliroq ekanini aniqlash jarayoni muhim pedagogik usullardan biridir. Bu jarayon o‘quvchilarda tanqidiy fikrlashni shakllantiradi va o‘z yechimlarini asoslash ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Ijodiy yondashuvni rag‘batlantirish: O‘quvchilarga o‘z yechim yo‘llarini ishlab chiqishga, yangicha usullar topishga imkon berish zarur. Masalan, masala shartini o‘zgartirib yangi muammolarni yaratish yoki yechimni grafik tarzda ifodalash orqali o‘quvchilarni ijodiy fikrlashga undash mumkin. Bundan tashqari, boshlang‘ich sinflarda masalalarni turli usullarda yechishga o‘rgatishda quyidagi metodik tamoyillarni hisobga olish muhim: Bosqichma-bosqich o‘qitish: Murakkab masalalarni kichik qismlarga bo‘lib, har bir bosqichda o‘quvchilarga yangi yondashuvlarni o‘rgatish. Vizual materiallardan keng foydalanish: Rasm, diagramma, jadval va grafiklar o‘quvchilarning mavzuni yaxshiroq tushunishiga yordam beradi. O‘zaro baholash va fikr almashish: O‘quvchilar o‘zaro yechimlarni baholab, tanqidiy fikr almashishga o‘rgatiladi. Mustaqil ishlarni rag‘batlantirish: Uyga berilgan topshiriqlarda masalalarni turli usullarda yechish bo‘yicha variantlar ishlab chiqish talab qilinadi.Shuningdek, o‘qituvchilar masala yechish jarayonida o‘quvchilarning individual xususiyatlarini inobatga olishlari zarur. Ba’zi o‘quvchilar uchun vizual 30usullar yaxshi ta’sir qilsa, boshqalar uchun so‘zli yoki amaliy yondashuvlar samaraliroq bo‘lishi mumkin. Shu bois, o‘quv jarayonini shaxsiylashtirish pedagogik maqsadga xizmat qiladi. Metodik tavsiyalarni amaliyotga tatbiq etishda o‘qituvchilar quyidagi faoliyatlarni olib borishlari tavsiya etiladi: Darslarda turli masalalarni tanlash, ularni yechishda har xil usullarni ko‘rsatish. O‘quvchilarning yechimlarini har tomonlama o‘rganish va ularni tahlil qilish uchun darsdan tashqari vaqt ajratish. Sinf ichida guruhlar tashkil etib, o‘quvchilarni birgalikda ishlashga o‘rgatish. Ota-onalar bilan hamkorlikda o‘quvchilarning mustaqil ishlashini qo‘llab- quvvatlash. Natijada, boshlang‘ich sinf o‘quvchilari masalalarni turli usullarda yechishni o‘rganib, matematikani chuqurroq anglay boshlaydi. Bu ularning keyingi bosqichlarda murakkabroq matematik muammolarni hal qilishga tayyorligini oshiradi. Shuningdek, ularning fikrlash jarayoni rivojlanadi, mustaqillik va ijodkorlik ko‘nikmalari shakllanadi. masalalarni har xil usullarda yechishga o‘rgatish boshlang‘ich ta’lim jarayonining asosiy vazifalaridan biridir. Bu jarayonni muvaffaqiyatli tashkil etish uchun o‘qituvchilar metodik jihatdan malakali bo‘lishlari, zamonaviy pedagogik texnologiyalarni qo‘llashlari zarur. Shu orqali har bir o‘quvchi matematikani sevib o‘rganadi va o‘z bilimlarini kengaytiradi. 31 XULOSA Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida masalalarni yechish malakasini shakllantirish jarayonida o‘qituvchining roli beqiyosdir. Ustozning to‘g‘ri metodik yondashuvi, o‘quvchilarga turli usullarni amaliyotda qo‘llash imkonini yaratishi, shuningdek, mustaqil fikrlash va ijodiy yondashuvlarni rag‘batlantirishi o‘quv jarayonining samaradorligini oshiradi. Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatdiki, masalalarni turli usullarda yechish o‘quvchilarning faolligini oshirib, ularni matematikaga qiziqtiradi va o‘rganish jarayonini yanada qiziqarli qiladi.Shuningdek, dars jarayonida an’anaviy va innovatsion usullarni uyg‘unlashtirish, o‘quvchilarning individual xususiyatlarini hisobga olish, guruh va jamoaviy ishlarga keng o‘rin berish ham muhim pedagogik omillardan biri hisoblanadi. Bu esa o‘quvchilarning o‘zaro fikr almashishi, tajriba orttirishi va yangi yechimlar topish imkoniyatlarini yaratadi. Kurs ishida olib borilgan amaliy tajribalar ham masalalarni turli usullarda yechish malakasini shakllantirishning samarali yo‘llarini ko‘rsatdi. O‘quvchilarning mustaqil fikrlashini rivojlantirishda metodik tavsiyalar muhim ahamiyat kasb etadi. Shuning uchun, boshlang‘ich ta’lim jarayonida o‘qituvchilar uchun zamonaviy va samarali pedagogik yondashuvlarni o‘zlashtirish tavsiya qilinadi. Umuman olganda, boshlangan o‘rganish jarayoni boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining matematik ko‘nikmalarini mustahkamlash va yanada 32takomillashtirishga xizmat qiladi. Bu esa ularning keyingi ta’lim bosqichlarida yanada murakkab matematik muammolarni muvaffaqiyatli hal qilishlariga asos yaratadi.Natijada, men bu mavzu bo‘yicha olib borgan ishlarim boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining matematik fikrlashini rivojlantirishda masalalarni har xil usullarda yechish malakasini shakllantirishning ahamiyatini tasdiqlaydi hamda ushbu yo‘nalishda pedagogik faoliyatni yanada samarali tashkil etishga yo‘l ko‘rsatadi. Foydalanilgan adabiyotlar 1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4344-son qarori. “Xalq ta’limi tizimini takomillashtirish strategiyasi to‘g‘risida”. 2019-yil 5-sentabr. 2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–6108-son farmoni. “Ta’lim sifatini oshirish va innovatsion rivojlanishni jadallashtirish to‘g‘risida”. 2020- yil 29-oktabr. 3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–3775-son qarori. “Ta’lim sifatini oshirish va o‘quvchilarning tafakkurini rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”. 2018-yil 6-iyul. Ilmiy adabiyotlar 1) Kamenskiy A.A. Boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitish metodikasi. – Toshkent: Ta’lim, 2010. – 256 b. 2) Davыdov V.V. Matematika ta’limida nazariy asoslar. – Moskva: Prosveshcheniye, 2005. – 312 b. 3) Elkonin D.B. O‘quvchilarning matematik fikrlashini rivojlantirish. – Toshkent: O‘qituvchi, 2012. – 224 b. 4) Karimov A.S. Boshlang‘ich sinflarda masala yechish metodikasi. – Toshkent: Fan, 2015. – 180 b. 5) Murodov M.M. Matematika darslarida innovatsion pedagogik texnologiyalar. – Toshkent: Sharq, 2017. – 198 b. 336) Norbekov T. Ta’limda mustaqil fikrlashni rivojlantirish usullari. – Toshkent: Ma’naviyat, 2018. – 152 b. 7) O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi. Boshlang‘ich sinf matematikasi o‘quv dasturi. – Toshkent, 2020. 8) Petrov I.V. Innovatsion metodlar va pedagogik texnologiyalar. – Moskva: Nauka, 2016. – 300 b. 9) Shamsiyev B. Matematik tafakkur va uning rivojlanishi. – Toshkent: O‘qituvchi, 2019. – 210 b. 10) Johnson D., Smith K. Active Learning in Mathematics Education. – New York: Routledge, 2014. – 250 p. 11) To‘xtayeva Z. “Matematika fanidan dars ishlanmalari to‘plami” – Buxoro: O‘qituvchi, 2020. 12) G‘afurov S. N. “Boshlang‘ich ta’limda kompetensiyaviy yondashuv” – Toshkent: Innovatsiya, 2021. 13) O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori. “Davlat ta’lim standarti. Boshlang‘ich ta’lim” – 2022-yil. Foydalanilgan internet manbalar www.ziyonet.uz www.pedagog.uz https://uzedu.uz https://president.uz https://kitob.uz https://eduportal.uz https://school-edu.uz

Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari masalalarni har xil usulda yechish malakasini shakllantirish

Sotib olish