Boshlang’ich sinf o’quvchilariga geometrik figuralarni o’rgatish metodikasi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	137.4KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

4 Sotish

Boshlang’ich sinf o’quvchilariga geometrik figuralarni o’rgatish metodikasi

Sotib olish

Boshlang’ich sinf o’quvchilariga geometrik figuralarni o’rgatish metodikasi
Mundarija
Kirish………………………………………………………………....................2
I.BOB. BOLALARDA GEOMETRIK O‘YINLAR ORQALI MATEMA
TIK TASAVVURLARNI SHAKLLANTIRISH
1.1. Bolalarning buyumlarning shakli va geometrik figurani idrok qilish
xususiyatlarini aniqlash va rivojlantirish shakllantirish……………….........…..5
1.2. Maktabgacha yoshdagi bolalar bilan geometrik o‘yinlarni tashkil etishda
geometrik tasavurlarini shakllantirish metodikasi………….….…………..…..11
1.3. Bolalarda geometrik o‘yinlar orqali predmetlarning o‘lchami va ularni
o‘lchash haqidagi tasavvurlarni shakllantirish…….………..............................20
II.Bob. Turli yosh guruxlarida geometrik shakllar va obyektlarning shakli
haqida g‘oyalarni shakllantirishni loyihalashtirish
2.1. Har xil yosh guruhlarida bolalarni buyumlarning shakllari va geometrik
figuralar bilan tanishtirish …………………………………….………………25
2.2. Bolalarda geometrik tasavvurlarni shakllantirishning zamonaviy
texnologiyalari.……………………….…………………………………..…...36
Xulosa ………………………………………………………….………….….. 46
Foydalanilgan adabiyotlar ………………………………..………………….48
1

Kirish
“Yoshlarimizning mustaqil fikrlaydigan, yuksak intellektual va ma’naviy
salohiyatga ega bo‘lib, dunyo miqyosida o‘z tengdoshlariga hech qaysi sohada
bo‘sh kelmaydigan insonlar bo‘lib kamol topishi, baxtli bo‘lishi uchun davlatimiz
va jamiyatimizning bor kuch va imkoniyatlarini safarbar etamiz”
Sh.M.Mirziyoyev.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti
Mavzuning dolzarbligi: Maktabgacha ta’lim bola shaxsini sog‘lom va etuk, shu
bilan birga maktabga tayyorlagan holda shakllantirish maqsadini ko‘zlaydi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 6 noyabrdagi “Ta’lim - tarbiya
tizimini yanada takomillashtirishga oid qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi
PQ-4884-sonli qarori ilovasining 4-bandiga ko‘ra “Maktabgacha, umumiy o‘rta,
professional va oliy ta’lim o‘quv dasturlari va fanlarning uzluksizligini ta’minlash”
vazifasi belgilangan.
Qaror ijrosiga binoan Uzluksiz ta’lim tizimida matematika fani uzviyligini
ta’minlagan holda milliy o‘quv dasturi majmuasini tayyorlaning maqsad va
vazifalar belgilandi.Ta’lim sifatini nazorat qilish davlat inspeksiyasi Maktabgacha
ta’lim, Xalq ta’limi hamda Oliy va o‘rta maxsus ta’limi vazirliklari hamkorligida
32 nafar matematika fani mutaxassis olimlari, tajribali mutaxassislardan iborat
ekspertlar guruhini tashkil etdi. Ular ko‘magida matematika fanidan har bir ta’lim
turi uchun konsepsiyalar va alohida o‘quv dasturlari loyihalari tayyorlandi hamda
Ta’lim sifatini nazorat qilish davlat inspeksiyasi portaliga
(http://www.uzviylik.tdi.uz) joylashtirildi. Portalga 100 ga yaqin taklif va
mulohazalar kelib tushgan.
Uzluksiz ta’lim tizimida fan dasturlarining uzviyligi ta’minlanmaganligi
ta’lim sifati va samaradorligiga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Ta’lim turlariaro
mavzularning takrorlanishi, ayrim mavzularga haddan ziyod ko‘p soatning
ajratilgani, fan mazmuni deyarli nazariy ma’lumotlarga asoslanganligi hamda
xalqaro tadqiqotlar singdirilmaganligi kabi muammolar aniqlandi.
2

Xususan,Matematika fanidan mavjud o‘quv dasturlari qiyosiy jadvallar
asosida tahlil qilindi.
Birlamchi tahlillarga ko‘ra takrorlangan mavzular 9 ta, uzviyligi
ta’minlanmagan mavzular 29 ta, yangilanishi zarur mavzular 94 ta, olib
tashlanadigan mavzular 43 ta, xalqaro tadqiqotlar bo‘yicha kiritaladigan mavzular
soni 89 ta, boshqa ta’lim turiga o‘tkaziladigani 20 ta ekanligi aniqlandi va dasturlar
to‘g‘rilandi.To‘g‘rilangan o‘quv dasturlari ikkinchi marta ta’lim inspeksiyasi
saytidagi (http://www.uzviylik.tdi.uz) muxokama portaliga joylashtirildi va ularga
150 dan ortiq takliflar bildirildi.O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha, umumiy
o‘rta va o‘rta maxsus, professional va oliy ta’lim tizimlarida matematika fanini
o‘qitishni rivojlantirish konsepsiyasi O‘zbekiston Respublikasining 2035-yilgacha
rivojlanish Strategiyasining konsepsiyasi, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining
2019-yil 8-maydagi “O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha ta’lim tizimining
2030-yilgacha konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi PQ-4312-sonli Qarori,
2020-yil 7- maydagi “Matematika sohasidagi ta’lim sifatini oshirish va ilmiy-
tadqiqotlarni rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-4708-sonli qarori,
2019-yil 29-apreldagi “O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi tizimini 2030-
yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi PF-5712-sonli,
2019 yil 6 sentyabrdagi “Professional ta lim tizimini yanadaʼ
takomillashtirishga doir qo shimcha chora-tadbirlar to g risida” PF-5812-son
ʼ ʼ ʼ
Farmoni 2019-yil 8-oktyabrdagi “O‘zbekiston Respublikasi Oliy ta’limi tizimini
2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi PF-5847-sonli
Farmonlari, 2025-yilgacha O‘zbekiston sanoatining rivojlanishi konsepsiyasi
hamda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 24-yanvarda Oliy
Majlisga Murojaatnomasida belgilangan vazifalar ijrosi yuzasidan ishlab chiqilgan.
Kurs ishi maqsadi : Turli yosh guruxlarida geometrik shakllar va
obyektlarning shakli haqida g‘oyalarni shakllantirishni loyihalashtirish usullarini
ishlab chiqish.
Kurs ishi vazifalari:
3

1.Turli yosh guruxlarida geometrik shakllar va obyektlarning shakli haqida
g‘oyalarni shakllantirishni loyihalashtirish pedagogik muammo ekanligini nazariy
jihatdan asoslash.
2. Maktabgacha yoshdagi bolani maktabga tayyorlashda kun tartibining mazmunini
ishlab chiqish.
3.Turli yosh guruxlarida geometrik shakllar va obyektlarning shakli haqida
g‘oyalarni shakllantirishni loyihalashtirishga qo yilgan talabalar va rioya qilishʻ
usullarini ishlab chiqish va tajribada tekshirish.
4. Turli yosh guruxlarida geometrik shakllar va obyektlarning shakli haqida
g‘oyalarni shakllantirishni loyihalashtirish va unga rioya qilish usullari bo yicha
ʻ
metodik tavsiyalar tayyorlash.
Kurs ishining obyekti : mashg‘ulot jarayoni.
Kurs ishi predmeti : maktabgacha yoshdagi bolalarning kun tartibining mazmuni.
Kurs ishini amalga oshirishda foydalanilgan metodlar:
- tarixiy, falsafiy, ma’naviy, psixologik, pedagogik adabiyotlarni ilmiy nazariy
jihatdan o rganish va tahlil qilish, maktabgacha ta’lim muassasalarining me’yoriy
ʻ
hujjatlari, o quv metodik qo llanmalarini o rganish,
ʻ ʻ ʻ
- kuzatish,
- suhbat,
- testlar ,
- matematik –statistik tahlil asosida olingan natijalarni umumlashtirish.
Kurs ishining tuzulishi: Kirish, 2 bob, 5 ta paragrif xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro yxati va ilovadan iborat.
ʻ
4

I.BOB. BOLALARDA MATEMATIK O‘YINLAR ORQALI GEOMETRIK
TASAVVURLARNI SHAKLLANTIRISH
1.1. Bolalarning buyumlarning shakli va geometrik figurani idrok qilish
xususiyatlarini aniqlash va rivojlantirish
Bolalarga geometrikadan ta’lim berish va maktabgacha ta’limdagi o‘quv-
tarbiya jarayonini takomillashtirishning maqsadlaridan biri — bu bolalarda
geometrik tushunchalarni rivojlantirishdir. Bolalar geometrik tushunchalarini
rivojlantirish uchun pedagogika, falsafa, mantiq, psixologiya va boshqa bir qator
fundamental fanlarda o‘rganiladigan xususiyatlar va qonuniyatlarni bilish kerak.
Bolalardagi geometrik bilim hayotdan ajralmagan holda dunyoni chuqurroq,
to‘laroq o‘rganishga imkon yaratadi. Bunda bolalarda geometrik tushunchalardan
oldin mavjud bo‘lgan g‘oya katta ahamiyatga egadir. Har bir yangilikdan oldin
g‘oya paydo bo‘ladi, keyin shu yangilik ham kelib chiqqan natijalarni isbotlash
uchun umumiy uslubni anglashga va shu natijani umumiy ifodalashga harakat
qiladi. Geometrik masalalarni yechish jarayoni o‘zining mohiyati bo‘yicha
mustaqil fikrlashni talab qiladi. Geometrik tushunchalarni rivojlantirish darajasi
turli insonlarda turlicha bo‘ladi. Uning shakllanishi doimiy mashq qilishni talab
qiladi. Bu mashqlar oila va maktabgacha ta’limdan boshlanadi. Har bir mustaqil
yechilgan masala, tuzilgan masala va masalani yechish jarayonida uchragan
qiyinchiliklarni mustaqil yengishida matonat shakllanadi, ijodiy qobiliyatlar
rivojlanadi. Ruhshunoslarning fikriga qaraganda, geometrik tushunchalarni
shakllantirish muammosi murakkab va serqirralidir. O‘zining mohiyati bo‘yicha
har bir fikr ijodiy, past yoki yuqori darajaning mahsulidir. Har bir fikr — izlanish
va yangilikni yaratish hamda uni ommalashtirishga qaratilgan mustaqil harakatdan
iborat. Adabiyotlar tahlillari shuni ko‘rsatadiki, geometrik tushunchalarni
rivojlantirish mahsulining yuqori darajadagi yangiligi, unga erishish jarayonining
o‘ziga xosligi va aqliy rivojlanishga sezilarli tahsir ko‘rsatish bilan ifodalanadi.
Ayrim mualliflar bolaning turli fikrlashlari ularning oldida turgan yangi
muammolarni mustaqil yechishga, chuqur bilimlarni tez egallashga, qulay
imkoniyatga yengil o‘tishga undaydi, deb hisoblaydilar. S.L.Rubinshteynning
5

birinchilardan bo‘lib umumiy aqliy rivojlanish borasida qilgan izlanishlari
maqsadga muvofiqdir.U ruhshunoslikdagi faoliyat toifasini ruhiy izlanishning
obyekti hamda maqsadi qilib kiritdi va asosladi. Faoliyat nazariyasi asosida S.L.
Rubinshteyn faoliyat tushunchasini subyektdan obyektga o‘tish deb kiritadi.
S.L.Rubinshteyn faoliyatning ikkinchi bosqichini obyektdan subyektga qarab
borgan aloqadan iborat deb hisoblaydi. S.L.Rubinshteynning diqqat markazida,
inson faoliyati jarayonida faqatgina o‘ziga xos bo‘lgan shaxs sifatida o‘zining
xususiyatlarininamoyon etib qolmay, balki undagiruhiyatning shakllanishi obyekt
bo‘lib aniqlanadi, degan mazmun turadi. Katta guruhga kelguncha bolalarda
etarlicha katta sensor tajriba to‘plangan va shakllarni tekshirish ko‘nikmasi
takomillashgan bo‘ladi. Tarbiyachi bolalarning geometrik figuralarning shakllari
haqidagi bilimlarini mustahkamlash uchun o‘rta guruh materialini takrorlagandan
keyin, ularga atrofdagi buyumlardan doira. Uchburchak, kvadrat shaklini topishni
o‘rgatadi. Masalan, u tarelkaning tegi, stol ustining sirti, fortochka, qog‘oz varag‘i
va boshqalar qanday geometrik figurapni, eslatadi, deb so‘raydi. Tarbiyachi “Loto”
tipidagi o‘yin tashkil qilishi mumkin. Bolalarga rasmlar (har biriga 3-4 tadan)
beriladi, ular shu rasmlar orasidan tarbiyachi ko‘rsatayotgan figuraga o‘xshash
figurani izlashlari kerak. Shundan keyin bola nima topganini aytadi va gapirib
beradi.Tarbiyachi yordamida bolalar geometrik figuralardan har xil naqshlar,
o‘zlariga tanish buyumlar uchburchaklardan gilam, kvadrat va doiralardan
avtomobil, kvadratlar va chburchaklardan qayiq va boshqa narsalar tuzidilar.
Katta guruhda bolalar yangi tushuncha –“kvadrat” bilan tanishtiriladi. Bunda
tarbiyachi bolalarda mavjud bo‘lgan kvadrat haqidagi tasavvurlardan foydalaniladi.
Chunonchi, mashg‘ulotda bolalar har xil kattalik va rangdagi 5 ta kvadrat olishadi.
Tarbiyachi bular nimasi bilan farq qilishini so‘raydi, ularni kattaliklari chapdan
o‘ngga qarab kamayib boradigan tartibda joylashtirishni taklif qiladi. Bu figuralar
nimasi bilan o‘xshashligini so‘raydi. Bolalar e’tiborini har qaysi kvadratda qancha
tomon va qancha burchak borligiga qaratadi. Shundan keyin tarbiyachi
uchburchakning nechta burchagi borligini eslashni taklif qiladi.
6

Bolalarni bunday xulosaga keltiradi: 3 ta burchagi bo‘lgan figurani uchburchak
deyiladi, agar figurada 4 ta burchak bo‘lsa, uni to‘rtbuchak deb atash mumkin.
O‘zlarida nechta uchburchak va nechta to‘rtburchak borligini so‘raydi.
Navbatdagi mashg‘ulotda bolalar ikki xil to‘rtburchak –kvadrat va to‘g‘ri
to‘rtburchak oladilar; ikkala figurani taqqoslaydilar, ular nimalari bilan o‘xshash,
nimalari bilan farq qilishini aniqlashadi. So‘ngra tarbiyachi bolalarning bilimlarini
mustahkamlash uun ularga qog‘ozga har xil to‘rtburchaklar chizishni; qog‘ozga
hamma tomoni teng to‘rtburchak chizishni va ular nima deb atalishini aytishni;
ikkitadan tomoni teng to‘rtburchak chizishni; cho‘plardan har xil to‘rtburchaklar
tuzishni; to‘rtburchak shaklidagi buyuchlarni topish va aytishni;№ 2 ta teng
uchburchakdan, 4 ta teng kvadratdan to‘rtburchak tuzishni taklif qiladi.Bollar
geometrik figuralarning shakllarini bilganliklari uchun ular bilan qiyinlik darajasi
har xil bo‘lgan, masalan, “Tavsifi bo‘yicha top”, “Har qaysi figurani o‘z joyiga
qo‘y”, “Shakli bo‘yicha tanla” kabi didaktik o‘yinlarni o‘tkazish
mumkin.Bolalarning idrok qilish faoliyatida taktil-motorli va vizual texnika asta-
sekin shaklni tan olishning asosiy usuliga aylanmoqda. Raqamlarni tekshirish
nafaqat ularning yaxlit idrokini ta’minlaydi, balki ularning xususiyatlarini (tabiat,
chiziqlar va ularning kombinatsiyalari, hosil bo‘lgan burchaklar va tepaliklar) his
qilish imkonini beradi, bola har qanday figuradagi tasvirni sezgir ravishda ajratib
ko‘rsatishni o‘rganadi. butun va uning qismlari.Bu bolaning diqqatini figurani
mazmunli tahlil qilishga qaratishga, undagi tarkibiy elementlarni ataylab ajratishga
(yon, burchak, tepa) imkon beradi. Bolalar allaqachon ongli ravishda barqarorlik,
beqarorlik va boshqalar kabi xususiyatlarni, cho‘qqilar, burchaklar va boshqalar
qanday shakllanishini tushunishni boshlaydilar.
Volumetrik va tekis shakllarni taqqoslaganda, bolalar allaqachon ular orasida
umumiylikni topishadi ("Kubda kvadratchalar", "Barda to‘rtburchaklar, silindrda
aylanalar" va boshqalar).Shaklni ob’ekt shakli bilan taqqoslash bolalarga har xil
narsalarni yoki ularning qismlarini geometrik shakllar bilan solishtirish
mumkinligini tushunishga yordam beradi. Shunday qilib, asta -sekin geometrik
shakl ob’ektlarning shaklini aniqlash uchun standartga aylanadi.
7

Maktabgacha yoshdagi bolalarda mavzuning shakli haqidagi tasavvurlarning
yaxshilanishi va murakkablashuvi kuzatiladi.
U kattalar yordami bilan bir xil shaklning burchaklar, tomonlar nisbati bilan
farq qilishi, egri chiziqli va to‘g‘ri chiziqli shakllarni ajratish mumkinligini bilib
oladi.
Kosmosdagi narsalarning shakli, o‘lchami va o‘zaro pozitsiyasi haqidagi
birinchi g‘oyalar, bolalar o‘yinlar va amaliy mashg‘ulotlar jarayonida to‘planadi,
ular ob’ektlarni boshqaradi, tekshiradi, ularga tegadi, chizadi, haykaltaroshlik
qiladi, loyihalashtiradi va asta -sekin o‘z shaklini boshqa xususiyatlardan ajratib
turadi.6-7 yoshida ko‘plab maktabgacha yoshdagi bolalar to‘p, kub, doira, kvadrat,
uchburchak, to‘rtburchak shaklidagi narsalarni to‘g‘ri ko‘rsatadilar. Biroq, bu
tushunchalarni umumlashtirish darajasi hali ham past: bolalar ob’ektning tanish
shaklini tanimasligi mumkin, agar ob’ektning o‘zi tajribasida uchramagan bo‘lsa.
Bolani raqamlarning g‘ayrioddiy nisbati yoki burchaklari chalkashtirib yuboradi:
odatdagidan farqli o‘laroq, tekislikdagi joylashuvi va hatto juda katta yoki juda
kichik o‘lchamdagi raqamlar. Bolalar tomonidan raqamlarning nomlari ko‘pincha
chalkashib ketadi yoki ob’ektlar nomlari bilan almashtiriladi.Shunung uchun
ta’limning birinchi bosqichining vazifasi (3-4 yoshli bolalar)-bu ob’ektlar va
geometrik shakllarning shaklini sezish. 5-6 yoshli bolalarni o‘qitishning ikkinchi
bosqichi geometrik shakllar haqida tizimli bilimlarni shakllantirish va ularning
"geometrik fikrlash" texnikasi va usullarini ishlab chiqishga bag‘ishlanishi kerak.
"Geometrik fikrlash" maktabgacha yoshda ham rivojlanishi mumkin.Bolalarda
"geometrik bilim" ning rivojlanishida bir necha darajalarni kuzatish mumkin.
Birinchi daraja, bu raqamni bolalar umuman olganda, bola undagi alohida
elementlarni qanday ajratishni bilmaydi, raqamlar orasidagi o‘xshashlik va
farqlarni sezmaydi, ularning har birini alohida qabul qiladi.Ikkinchi bosqichda,
bola allaqachon rasmdagi elementlarni aniqlab, ular o‘rtasida ham, individual
figuralar o‘rtasida ham munosabatlarni o‘rnatadi, lekin bu raqamlar orasidagi
hamjamiyat haqida hali xabardor emas.
8

Uchinchi darajada, bola figuralarning xossalari va tuzilishi, xossalarning o‘zi
o‘rtasidagi aloqalarni o‘rnatishga qodir. Bir darajadan ikkinchisiga o‘tish o‘z -
o‘zidan emas, insonning biologik rivojlanishiga parallel va yoshga bog‘liq. Bu
yuqori darajaga o‘tishni tezlashtirishga yordam beradigan maqsadli o‘rganish
ta’siri ostida sodir bo‘ladi. Ta’limning etishmasligi rivojlanishga to‘sqinlik qiladi.
Shuning uchun, ta’limni shunday tashkil etish kerakki, geometrik shakllar haqidagi
bilimlarni o‘zlashtirish bilan bog‘liq holda, bolalar elementar geometrik fikrlashni
rivojlantirsin.Shuningdek, bolalar qirralarning soni, burchaklar va raqamlarning
nomlari o‘rtasidagi munosabatni o‘rganadilar ("Uchburchak uch burchakli bo‘lgani
uchun shunday nomlanadi"; "To‘rtburchak shunday deyiladi, chunki uning barcha
burchaklari to‘g‘ri"). Burchaklarni sanab, bolalar shakllarni to‘g‘ri nomlaydilar:
"Bu olti burchakli, bu beshburchak, ko‘pburchak, chunki uning ko‘p burchaklari
bor - 3, 4, 5, 6, 8 va undan ko‘p, keyin aylanaga o‘xshaydi.Raqamlarni so‘z bilan
belgilash tamoyilining assimilyatsiyasi bolalarda har qanday yangi figuraga
umumiy yondashuvni, uni ma’lum bir raqamlar guruhiga bog‘lash qobiliyatini
shakllantiradi. Bolalarning bilimlari tizimlashtirilgan bo‘lib, ular umumiy bilan
umumiylikni bog‘lay oladi. Bularning barchasi maktabgacha yoshdagi bolalarning
mantiqiy fikrlashini rivojlantiradi, keyingi bilishga qiziqishni shakllantiradi va
ongning harakatchanligini ta’minlaydi.Geometrik shakllar, ularning xossalari va
munosabatlarini bilish bolalarning dunyoqarashini kengaytiradi, ularga atrofdagi
narsalarning shaklini aniqroq va har tomonlama idrok etish imkonini beradi, bu
larning ishlab chiqarish faoliyatiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi (masalan, chizish,
modellashtirish).Geometrik tafakkur va fazoviy tasvirlarni rivojlantirishda
figuralarni aylantirish (ikki uchburchakdan kvadrat yasash yoki beshta tayoqdan
ikkita uchburchak qo‘shish) harakatlari katta ahamiyatga ega. Bu turdagi
mashqlarning barchasi bolalarda geometrik fikrlashning fazoviy tasviri va
rudimentsiyasini rivojlantiradi, ularning kuzatish, tahlil qilish, umumlashtirish,
asosiy, muhimligini ajratib ko‘rsatish qobiliyatini shakllantiradi va shu bilan birga
maqsadga muvofiqlik, qat’iyatlilik kabi shaxsiy fazilatlarni tarbiyalaydi.
9

Shunday qilib, maktabgacha yoshda geometrik figuralarning shakllarini idrok
etish va intellektual tizimlashtirish o‘zlashtiriladi.Raqamlarni bilishda sezgi faolligi
intellektual tizimlashtirishning rivojlanishidan oldinda. Geometrik shakllarning eng
oddiy xossalarini bilish, shuningdek, geometrik shakllarning ayrim turlari
o‘rtasidagi bog‘liqlikni tushunish bolalar uchun mavjud bo‘ladi.
Mashg‘ulotlarni bunday tuzish mumkin. Mashg‘ulotning birinchi qismida
geometrik figuralar qaraladi, tekshiriladi va taqqoslanadi. Mashg‘ulotning ikkinchi
qismida shakllarning xossalari va belgilari haqidagi bilimlarni taqqoslashga doir
har xil mashqlar o‘tkaziladi. Nihoyat, uchinchi qismda bolalarga buyumlarning
shaklini shaklning geometrik etaloni bilan taqqoslash o‘rgatiladi.Mashg‘ulotning
birinchi qismida tarbiyachi bolalarning geometrik figuralar bilan bajaradigan
tekshirish ishlari sistemasini tashkil qiladi. Tarbiyachi ketma- ket savollar qo‘yadi,
bolalarning e’tiborini shakllarning xususiyatlari va xossalariga, o‘xshashlik va farq
qilish belgilariga qaratadi, ishlash usullarini aytib, bolalarning javoblarini
aniqlashtiradi. Masalan, bolalarni oval bilan tanishtirishda tarbiyachi ovaldan
barmoqni yuritib chiqishni taklif qiladi, bolalardan u qanday figurani eslatishini
so‘raydi. Bunda tarbiyachi doirada va ovalda burchaklar yo‘q ekanini, ular
dumaloq uzluksiz chiziqdan hosil bo‘lganini ta’kidlaydi, bolalardan figurani stolda
dumalatishni, atrofidan barmoqni yuritib chiqishni taklif qiladi.Oval doiradan
imasi bilan farq qilishini ko‘rsatish uchun tarbiyachi ovalni doira ustiga qo‘yishni,
so‘ngra doirani ovalning ustiga qo‘yishni, doira o‘rtasini topishni va unga nuqta
qo‘yishni hamda doira har xil tomonga – yuqoriga, chapga, o‘ngga bir xil
kengayishi yoki kengaymasligini qarashni maslahat beradi. Kvadrat bilan to‘g‘ri
to‘rtburchakni taqqoslashda tarbiyachi bolalarga ketma –ket savollar beradi;
o‘xshashlik va farq qilish alomatlarini topishda bolalarga yordam beradi. Bu
boradagi suhbat quyidagicha o‘tkazilishi mumkin. Dastlabki ikkita-uchta shaklni
(murakkab shaklni) bolalar namunaga qarab tuzadilar, namunada har qaysi
shaklning chegarasi aniq belgilangan, keyinroq esa shaklning umumiy konturi
tushirilgan namunaga amal qiladilar.
10

1.2. Maktabgacha yoshdagi bolalar bilan geometrik o‘yinlarni tashkil
etishda geometrik tasavurlarini shakllantirish metodikasi
Kichik guruhlarda geometrik
o‘yinlarni tashkil etish. Kichik
guruhda bolalarga sonlargacha bo‘lgan
davr o‘rgatiladi. Bunda ularga
miqdoriy munosabatlar tushuntiriladi.
Bolalarga turli buyumlar to‘plami
bilan ishlash, yahni ularning har xil
belgi-alomatlariga ko‘ra
birlashtirish,tenglik va tengsizlikni
taqqoslash natijalarini ko‘p, kam, teng
so‘zlari bilan belgilashni o‘rgatish ko‘zda tutiladi. Bolalar buyumlarning
uzunliklari, kengliklari, balandliklarini taqqoslashga o‘rgatiladi; geometrik
shakllar:— doira, kvadrat bilan tanishtiriladi; fazoviy yo‘nalishlar bilan
tanishtiriladi: «o‘zidan» oldinga, orqaga (orqasidan), o‘ngga (o‘ngdan), chapga
(chapdan) so‘zlarini to‘ g‘ri qo‘llashga o‘rgatiladi. Mashg‘ulotlar o‘quv yili
boshidan boshlab haftasiga 1 martadan (1 yilda 36 marta) o‘tkaziladi. Sentyabrg‘
oyida bir mashg‘ulotning davomiyligi 10 minutdan oshmasligi kerak. Oktyabrg‘
oyidan boshlab mashg‘ulot davomiyligi sekin-asta 15minutga yetkaziladi. Kichik
guruhda elementar geometrik tasavvurlarga bag‘ishlangan mashg‘ulotlarda o‘qitish
ayoniy tahsir xarakterida bo‘lishi kerak. Bolalar bilimlarni tarbiyachining
harakatlarini, uning tushuntirish va ko‘rsatmalarini idrok qilish asosida,
shuningdek, didaktik materiallar bilan mustaqil ishlash vositasida o‘zlashtiradilar.
Katta guruhlarda geometrik o‘yinlarni tashkil etish. O‘rta guruhda mashg‘ulotlar
sentyabr oyidan boshlab, haftasiga 1 marta o‘tkaziladi. Mashgulot 20 daqiqa
davom etadi. Yil davomida 36 ta mashg‘ulot o‘tkaziladi. Bolalar harakatli-
ko‘rsatmali shaklda berilgan o‘quv materiallarini yaxshi o‘zlashtiradi. 5 yoshga
qadam qo‘ygan bolalarni o‘qitishda didaktik o‘yinlardan keng foydalanish kerak.
11

Topshiriqlarniig bajarilish jarayonida o‘qituvchi bolalarni o‘z harakatlarini
(nima qilganlarini va qandayqilganlarini, natijada nima hosil bo‘lganini)
tushuntirib berishga undaydi.
Birinchi mashg‘ulotlardan boshlaboq bolalarga mos muammo xarakteridagi
masalan, mashina qaysi darvozadan o‘tdi (o‘tmadi)? Nega? Kimning uyi (stoli,
karavoti) baland (past)? Nega? Ayiqlarga kursilar, olmaxonlarga yong‘oqlar,
bolalarga bayroqchalar yetadimi? kabi masalalarni berish kerak. O‘qitishda
bolalarning emotsional kayfiyati, qiziqtirilganliklari katta mashg‘ulotlarda rangli
ko‘rgazmali qo‘llanmalardan, turli didaktik materiallardan foydalanish kerak. Katta
guruhlarda geometrik o‘yinlarni tashkil etish. 6 yoshli bolalarda o‘z xulq-atvorini
boshqarish qobiliyati paydo bo‘ladi; erkin xotira, diqqat rivojlanadi. SHu yoshda
topshiriqni bajarishga, o‘z ishiga ijobiy baho olishga intiladilar. Ular o‘quv
topshiriqlari (vazifasi)ga katta qiziqish bilan qaraydilar. Bolalar katta guruhda
birinchi o‘nlik sonlarini yaxshi o‘zlashtirishlari kerak. Har xil buyumlar to‘plamini
sanash, ularning qatorda kelish tartiblarini aniqlash jarayonida sonlar mohiyatini
o‘zlashtirish amalga oshiriladi. Bolalar bilan bajariladigan hamma ishlar ular
oldingi bosqichlarda olgan bilimlar va ularni hisobga olish asosida tashkil qilinadi.
O‘rganishni o‘tilganlarni takrorlashdan boshlash kerak. Har qaysi yangi bilim oldin
o‘zlashtirilgan bilimlar tizimiga kiritilishi zarur. Mashqlar miqdori yetarli
bo‘lgandagina tarbiyalanuvchilarda puxta malaka va ko‘nikmalar shakllanishi
mumkin. Bolalarni buyumlar, o‘yinchoqlar, geometrik shakllar, kartochkalar va
rasmlardagi tasvirlarni sanash (qayta sanash, qo‘shib sanash, ajratib sanash) ga,
obyektlar miqdorlarini sezish bilan aniqlashga mashq qildirish kerak. Mazkur
guruhda haftada 1 tadan mashg‘ulot o‘tkaziladi.
Maktabga tayyorlov guruhlarda geometrik o‘yinlarni tashkil etish. 7 yoshga
qadar bola son, buyumlarning shakli va kattaligi haqida nisbatan ko‘proq bilimlarni
o‘zlashtirgan bo‘lishi, fazoda (2 va 3 o‘lchovli) va vaqt bo‘yicha mo‘ljal ola bilishi
kerak. Tarbiyachi bolalarda geometrik bilimlarga ustivor (turg‘un) qiziqish,
ulardan foydalanish malakasi va ularni mustaqil egallashga intilishni tarbiyalashga
harakat qilishi kerak. Shu yoshda bolalarda mustaqil fikrlashni, fazoviy tasavvurni
12

rivojlantirish, ayniqsa, muhim.“Maktabgacha tayyorlov guruhi uchun elementar
geometrik tasavvurlarni rivojlantirish dasturi” bolalarning oldingi bosqichlarda
olgan bilimlarini sistemalashtirish, kengaytirish va chuqurlashtirishni nazarda
tutadi. Mazkur guruhda haftasiga 2 tadan (bir yilda 72 ta) mashg‘ulot
o‘tkaziladi.Geometrikadan har qanday mashg‘ulotni tuzishda bolalar
tarbiyachining stoli yonida ishlashlari bilan bir qatorda o‘z o‘rinlarida tarqatma
materiallar bilan mustaqil ishlashlari ham nazarda tutilishi zarur.
Tarbiyachi: Bu figuralar nima deb ataladi
Bolalar. Kvadrat va to‘g‘ri to‘rtburchak.Tarbiyachi. Biz kvadrat bilan to‘g‘ri
to‘rtburchakni taqqoslab, ular nimasi bilan o‘xshash va nimasi bilan farq qilishini
bilib olamiz. Kvadrat oling va undan barmoq yuritib chiqing. Kvadratda nimalar
bor? (bolalar kvadratning tomonlari va burchaklarini topishadi va ko‘rsatishadi).
Bolalarni geometrik figuralar bilan tanishtirish uchun bir nechta mashg‘ulot
ajratiladi. Ularning mavzusi: oval bilan doirani, to‘g‘ri to‘rtburchak bilan kvadratni
va nihoyat, uchburchaklar bilan to‘rtburchaklarni taqqoslashga oid bo‘ladi.
Mashg‘ulotlarni bunday tuzish mumkin. Mashg‘ulotning birinchi qismida
geometrik figuralar qaraladi, tekshiriladi va taqqoslanadi. Mashg‘ulotning ikkinchi
qismida shakllarning xossalari va belgilari haqidagi bilimlarni taqqoslashga doir
har xil mashqlar o‘tkaziladi. Nihoyat, uchinchi qismda bolalarga buyumlarning
shaklini shaklning geometrik etaloni bilan taqqoslash o‘rgatiladi.
Mashg‘ulotning birinchi qismida tarbiyachi bolalarning geometrik figuralar
bilan bajaradigan tekshirish ishlari sistemasini tashkil qiladi. Tarbiyachi ketma- ket
savollar qo‘yadi, bolalarning e’tiborini shakllarning xususiyatlari va xossalariga,
o‘xshashlik va farq qilish belgilariga qaratadi, ishlash usullarini aytib, bolalarning
javoblarini aniqlashtiradi. Masalan, bolalarni oval bilan tanishtirishda tarbiyachi
ovaldan barmoqni yuritib chiqishni taklif qiladi, bolalardan u qanday figurani
eslatishini so‘raydi. Bunda tarbiyachi doirada va ovalda burchaklar yo‘q ekanini,
ular dumaloq uzluksiz chiziqdan hosil bo‘lganini ta’kidlaydi, bolalardan figurani
stolda dumalatishni, atrofidan barmoqni yuritib chiqishni taklif qiladi.
13

Oval doiradan imasi bilan farq qilishini ko‘rsatish uchun tarbiyachi ovalni doira
ustiga qo‘yishni, so‘ngra doirani ovalning ustiga qo‘yishni, doira o‘rtasini topishni
va unga nuqta qo‘yishni hamda doira har xil tomonga – yuqoriga, chapga, o‘ngga
bir xil kengayishi yoki kengaymasligini qarashni maslahat beradi. Oval bilan ham
xuddi shunday ish bajariladi. Boloalar odatda doira bor xil, oval esa uzoqroq,
cho‘ziqroq kengayishini ta’kidlab, to‘g‘ri xulosa chiqarishadi.
Kvadrat bilan to‘g‘ri to‘rtburchakni taqqoslashda tarbiyachi bolalarga ketma –
ket savollar beradi; o‘xshashlik va farq qilish alomatlarini topishda bolalarga
yordam beradi. Bu boradagi suhbat quyidagicha o‘tkazilishi mumkin.
Tarbiyachi: Bu figuralar nima deb ataladi?
Bolalar. Kvadrat va to‘g‘ri to‘rtburchak.
Tarbiyachi. Biz kvadrat bilan to‘g‘ri to‘rtburchakni taqqoslab, ular nimasi bilan
o‘xshash va nimasi bilan farq qilishini bilib olamiz. Kvadrat oling va undan
barmoq yuritib chiqing. Kvadratda nimalar bor? (bolalar kvadratning tomonlari va
burchaklarini topishadi va ko‘rsatishadi).
Tarbiyachi: To‘g‘ri to‘rtburchakda nimalar bor? Kvadratda va to‘g‘ri
to‘rtburchakda nechtada tomon va nechtadan burchak bor? (Tomon va
burchaklarni sanab chiqish o‘arurligi aniqlanadi).
- Kvadrat va to‘g‘ri to‘rtburchakda burchaklar soni tengmi?
- Kvadrat va to‘g‘ri to‘rtburchakning burchak va tomonlarining soni haqida
nima deyish mumkin?
- Kvadrat tomonlarining kattaligi haqida nima deyish mumkin? Qanday
tekshirish mumkin.
Hajmli geometrik shakllar bilan tanishtirishda bolalar har xil tekshirish
harakatlari sistemalaridan foydalanishadi: kontur bo‘ylab barmoqlarini yuritib
chiqadilar, ularning sirtlarini qo‘llari bilan silab chiqadilar, asosni tavsiflaydilar,
yoqlarni sanaydilar, ularning kattaliklarini taqqoslaydilar, bunda bevosita
taqqoslash usulidan foydalanadilar.
Masalan, tarbiyachi bolalar bilan birga shar, silindrni tekshiradi. U bolalardan
sharni, silindrni dumalatishni so‘raydi, so‘ngra ularni to‘xtatib, tushuntiradi: sharga
14

ozgina tegishing bilan, u dumalaydi, shar juda turg‘un emas, silindr esa dumalashi
ham, turishi ham mumkin.
Tarbiyachi qog‘oz varag‘iga silindrni qo‘yib, qalam aylantirib chiqishni taklif
qiladi. Chizilgan doiracha bilan silindr asosi orasidagi bog‘lanish o‘rnatiladi.
Bolalar silindirning asosi bo‘ylab barmoqlarini yuritib chiqadilar. Ular “uning tagi
doira” deyishadi.Har xil mashqlar bolalarning geometrik shakllar haqidagi
bilimlarini mustahkamlash va aniqlash imkonini beradi. Masalan, bolalarga
plastilindan kub, silindr, shar yasashni, qog‘ozdan kvadratlar, to‘g‘ri
to‘rtburchaklar va uchburchaklar qirqish, figurani ikki va to‘rt qismga bo‘lishni, va
aksincha, qismlardan butun tuzish, bir xil figuralardan boshqa figuralar tuzishni
(ikkita kvadratdan to‘g‘ri to‘rtburchak tuzish va b.), cho‘plardan u yoki bu figurani
yasashni taklif qilish mumkin. Chunonchi, tarbiyachi bolalarga cho‘plardan
uchburchak (to‘g‘ri to‘rtburchak) tuzish va unga nechta cho‘p ketganini gapirib
berishni taklif qiladi va uchta, oltita cho‘pdan qanday ifgura tuzish mumkinligini
o‘ylab ko‘rishni so‘raydi va h.k.
Bolalar geometrik figuralarning har xil alomatlariga ko‘ra, ya’ni shakli, rangi,
kattaligi bo‘yicha guruhlarga ajratadilar, ularni kattaliklarining kamayib borishi
yoki o‘chib borishi tartibida joylashtiradilar.Bolalarga shakli yoki rangi byo‘chia
o‘xshash figuralarni tanlashda ularga nechta guruh hosil bo‘lishini o‘ylab ko‘rishni
taklif qilish, so‘ngra seminar ishlarni bajarish foydalidir. Muhimi, bolalar u yoki bu
topshiriqni bajarib, nima qilganliklari va natijada nima hosil bo‘lganini, ya’ni u
yoki bu guruhga qancha va qanday figuralar kirganini gapirib berishlari shart.
Bolalarga u yoki bu figurani tavsifi bo‘yicha topishni yoki “Paypaslab bil” kabi
o‘yinlarda figurani mustaqil tavsiflashni taklif qilish mumkin.
Mashg‘ulotlarda va kundalik turmushda didaktik o‘yinlar o‘tkaziladi. Masalan,
“Har qaysi figurani o‘z o‘rniga qo‘y” o‘yini geometrik figuralarning bir qator
alomatlarga ko‘ra o‘zgarishini, jumladan, proporsiyalar bo‘yicha, kattaliklari
bo‘yicha o‘zgarishini ko‘rsatish imkonini beradi.Bolalarga buyumlarning shaklini
shaklning geometrik etaloni bilan taqqoslash asosida aniqlashni o‘rgatishga katta
15

ahamiyat beriladi.O‘yin va mashqlar uchun o‘yinchoq qushcha, matryoshka va
boshqa narsalar tanlanadi.
Buyum shaklini baholab, bolalar uning biror geometrik obrazga
o‘xshashliklarinigina emas, balki undan farqlarini topishlari ham muhimdir.
Tajriba bolalarga bu juda qiynnlik qilishini ko‘rsatmoqda.Buyumlarning o‘zlari
bilan bir qatorda bolalar ular tasvirlangan rasmlarni tanlaydilar.
Ular oddin geometrik obraz bo‘yicha, keyinroq esa og‘zaki ishlaydilar.- To‘g‘ri
to‘rtburchak tomonlarining kattaliklari haqida nima deyish mumkin? Qanday
tekshirish mumkin?
Har xil usullardan foydalanish mumkinligi aniqlanadi: figurani teng ikki
buklab, oldin qarama – qarshi tomonlarni, so‘ngra burchaklarni (burchakni burchak
bilan) ustma – ust tushurish mumkin, tomonlarni qog‘oz poloska bilan o‘lchash
ham mumkin.
Oxirida tarbiyachi so‘rasdi: “Kvadrat nimasi bilan to‘g‘ri to‘rtburchakka
o‘xshaydi?”.
Bolalarni doira bilan ovalni, kvadrat bilan to‘g‘ri to‘rtburchakni taqqoslashga
o‘rgatishda bu figuralar har xil o‘lchamda, rangda, har xil fazoviy joylanishda
tasvirlangan jadvallardan foydalaniladi. Bolalar qog‘oz, karton, faner, plastilindan
tayyorlangan figuralar bilan ishlaydilar.
Kundalik hayotda, loy va plastilindan narsalar yasash mashg‘ulotlarida bolalar,
ular netasalar ham, istamasalar ham, hajmli geometrik figuralar (shar, kub, silindr)
bilan uchrashadilar. Tarbiyachi bolalar bu figuralarni yaxshilab o‘zlashtirishlariga
yordam berishi mumkin. Ushbu o‘yinlar o‘tkaziladi: “Xaltachadagi nima?”, “Top
va jim tur”, “Xonamizdan sharga o‘xshagan predmetlarni top”, “Kim dumaloq
jismlarni ko‘p aytadi?”, Bolalar “Geometrik loto”, “Yettitasi qatorasiga” va boshqa
stol ustida o‘ynaladigan o‘yinlarni o‘ynashadi. Bu o‘yinlar jarayonida tuzilishi
bo‘yicha yaqin figuralarni ham (oval – doira), hajmli va yassi shakldagi figuralarni
ham (oval – doira), hajmli va yassi shakldagi figuralarni ham (shar – doira, kub –
kvadrat) farq qila olish malakalari takomillashtiriladi, shakl bo‘yicha orientir olish
16

tezligi hosil qilinadi, atrof – borliqdagi shakllar ko‘p xilligigiga nisbatan
bolalarning qiziqishlari rivojlantiriladi.
Bolalarni geometrik shakllar bilan tanishtirish.
Маtematika ashg‘ulotlarida bolalar eng sodda geometrik shakllar bilan,
ularning ba’zi xossalari bilan tanishadilar, buyumlarni geometrik etalonlar bilan
taqqoslash asosida ularning (buyumlarning) shaklini tahlil qilish va baholashni
o‘rganadilar. Bolalarda asta-sekin shakl haqidagi umumiy tasavvur shakllanadi,
bunday tasavvur maktabda geometriya, chizmachilik kabi fanlarni o‘zlashtirish
uchun asos bo‘ladi. “Bolajon” tayanch dasturida geometrik shakllar bilan
tanishtirishga qo‘yilgan vazifalar mazmuni bilan tanishtirish.
Kichik guruh
Geometrik shakl. Doirani taniy olish va nomini aytishni o‘rgatish. Uni sezish,
harakat va ko‘rish yo‘llari bilan tekshirish usullarini o‘rgatish.
Kvadrat bilan tanishtirish. Doira, kvadratni farqlash va aytishni sezish, harakat
va ko‘rish usullari orqali o‘rgatish. Bolalarga shar va kub haqida tushuncha berish.
Turli topshiriqlar yordamida shar va kub haqidagi bilimlarni mustahkamlash.
Uchburchakni taniy olish va nomini aytishni o‘rgatish. Uni sezish, harakat va
ko‘rish yo‘llari bilan tekshirish usullarini o‘rgatish.
O‘rta guruh
Geometrik shakllar. Doira, kvadrat, uchburchak shakllarini bir-biridan
farqlashni mustahkamlash.
To‘g‘ri to‘rtburchak shakli bilan tanishtirish, to‘g‘ri to‘rtburchak-kvadratni
farqlash va aytishni, ularni sezish - harakat va ko‘rish usullari orqali o‘rganish.
Oval shakli bilan tanishtirish, doira, ovalni farqlash va aytishni, ularni sezish -
harakat va ko‘rish usullari orqali o‘rgatish.
Kub,shar, silindr kabi shakllarning nomini aytish va bir-biridan farqlashni
o‘rganish. Shakllar har xil o‘lchamda bo‘lishi mumkinligi haqida tasavvur hosil
qilish (katta doira - kichik doira, katta kvadrat – kichik kvadrat).
Tayoqchalardan to‘g‘ri to‘rtburchak, kvadrat, uchburchak yasashga, bu
shakllardan foydalanib turli narsalar yasashni o‘rgatish.
17

Katta guruh. Geometrik shakllar. Shakllar har xil o‘lchamda bo‘lishi
mumkinligi haqida tasavvur hosil qilish (katta doira - kichik doira, katta kvadrat –
kichik kvadrat).
Shakllar va uning ayrim belgilari haqida tasavvur hosil qilish: Masalan,
to‘rtburchakning 4 ta burchagi va 4 ta tomoni (to‘rtburchakning turli ko‘rinishlari
misolida) bor. Bolalarning shar, kub, silindrlar haqidagi tasavvurlarini
mustahkamlash va ular yordamida turli mavzularda loyihalar yaratish.
Doira va oval shaklini farqlashga doir turli mashqlarni bajartirish.
Qurshab turgan narsalar orasidan tanish bo‘lgan geometrik shakllarni topa
olishga o‘rgatish: masalan, lagan, non doiraga o‘xshaydi; stolning usti, devor,
eshik va derazalar to‘rtburchakka, ro‘molcha kvadratga, qizchalar boshidagi
ro‘mol uchburchakka, stakan silindrga o‘xshaydi va hakozo.
Uchburchak va to‘rtburchaklardan turlicha katta o‘lchamdagi narsalar va
shakllar tuzish. Turli geometrik shakllar to‘plamidan har xil o‘yinlar o‘ynash,
maxsus shakllar to‘plamidan foydalanib, namunadagi narsalarni yasashni o‘rgatish.
Tayoqchalardan to‘g‘ri to‘rtburchak, kvadrat, uchburchak yasashga, bu shakllardan
foydalanib turli narsalar yasashga o‘rgatish.
Tayoqchalardan hosil bo‘lgan geometrik shakllardan bir nechta tayoqchani
olish usuli bilan ko‘rinishini o‘zgartirishga doir muammoli vazifalarni hal etishni
o‘rgatish.Maxsus shakllar to‘plamidan foydalanib, namunadagi qismlardan tashkil
topgan shakl-siluetlar hosil qilishga o‘rgatish. Labirintlar va ularning yechimi bilan
tanishtirish.
Tayyorlov guruh
Geometrik shakllar. Bolalarni doira, kvadratni ikki teng qismga bo‘lishga,
olingan qismlarni «yarim», «ikkidan bir qism» deb atashga o‘rgatish. Aniq
material yordamida butun qismdan katta, qism esa butundan kichkina ekanligini
belgilash.
Ko‘pburchaklar haqida tasavvur berish: uchburchak, to‘rtburchak-bu
ko‘pburchak. Bolalarni ko‘pburchak elementlari (tomonlari, burchaklari, burchak
uchlari) bilan tanishtirish.
18

Тayoqchalar yordamida turli shakllarni yasash.
Bolalarga doirani, kvadratni 4 ga bo‘lishni o‘rgatish. Aniq material asosida
butun qismdan katta, qism esa butundan kichkina ekanligini belgilash.
Bolalarni 2ta, 4 ta uchburchaklardan bitta ko‘pburchaklar tuzishga, kichik
to‘rtburchakdan bitta katta to‘rtburchak tuzishga o‘rgatish. Beshburchak va
oltiburchak bilan tanishtirish.
Yetishmagan shakl, jismni (shar, kub, silindr) topishga doir mantiqiy
masalalarni yechishni o‘rgatish.
Geometrik shakllar ko‘rinishini o‘zgartirishga o‘rgatish: kichik
uchburchaklardan to‘rtburchak shaklini yasash va boshqalar. Tayoqchalardan hosil
bo‘lgan geometrik shakllardan bir necha ayoqchani olish usuli bilan ko‘rinishini
o‘zgartirish.Maxsus shakllar to‘plamidan foydalanib, namunadagi narsalarni hosil
qilish.Kichik guruhda bolalarni geometrik shakllar bilan tanishtirish
Uch yoshli kichkintoylar dumaloq buyumlarni va burchaklari bor buyumlarni
farq qilishga, ya’ni buyumlarning shakllarini elementar tahlil qilishga
o‘rgatiladi.Qarash uchun geometrik shaklga ega bo‘lgan, detallari yo‘q oddiy
shakldagi buyumlar tanlanadp. Buning uchun dastlab, har xil rangdagi, ammo bir
xil shakldagi, bir xil buyumlardan, masalan: uchburchak, kvad-drat, to‘g‘ri
to‘rtburchak shaklidagi bayroqchalardan foydalanish maqsadga muvofiq, bu
kichkintoylarga shakl alomatini ajratishga yordam beradi. Shundan keyin har xil
rangli bir xil buyumlarni sodda shakldagi istalgan buyumlar (koptok, ip koptok
g‘ildiraklar)ni berish mumkin. Tarbiyachi bolalarga buyumlarning shakllarini
payqash — harakat yo‘li bilan, “shakl” so‘ziga urg‘u bergan holda tahlil qilishni
o‘rgatadi. U buyum konturi (tashqi ko‘rinishi) ustidan ko‘rsatkichni yuritib
chiqadi, oxirida u buyum ustidan qo‘lini o‘tkazib “dumaloq” (g‘ildirak), —
deydi.Bolalarni birgalikda harakat qilishga jalb qilish muhim ahamiyatga ega.
Kichkintoylar tarbiyachining qo‘l harakatini kuzatib, xuddi shunday harakatni
havoda bajarishga “yordam” berishadi. Buyum konturi ustidan qo‘l yoki
ko‘rsatkich barmoq aylantirib chiqiladi.
19

1.3. Bolalarda geometrik o‘yinlar orqali predmetlarning o‘lchami va
ularni o‘lchash haqidagi tasavvurlarni shakllantirish.
Maktabgacha yoshdagi bolalarda bog‘chada elementar geometrik tasavvurlarni
tarkib toptirishda dasturning “Kattalik” bo‘limida narsalarni kattaliklari bo‘yicha
taqqoslash malakalarini, o‘lchash faoliyatlarini amalga oshirishga, narsalarning
shakllarini aniqlash va boshqa malakalarga katta ahamiyat beriladi.Mazkur
mahruzada maktabgacha yoshdagi bolalarni kattaliklar, o‘lchash faoliyati,
narsalarning shakli bilan tanishtirnsh uslubiyati yoritiladi hamda kattaliklarning
asosiy xossalari ochib beriladi. Geometrik tasavvurlarni tarkib toptirishda bolalarni
buyumlarning kattaliklari bilan tanishtiruvchi masalalar mahlum o‘rinni egallaydi.
Har qanday buyumga to‘g‘ri to‘liq tavsifnoma berishda buyum kattaligining
ahamiyati uning boshqa asosiy xususiyatlarining ahamiyatidan kam emas.
Taqqoslash asosidagina buyumning kattaligini ta’riflash mumkin. Rus geometrik
metodisti D. Galanin “kattalik” tushunchasining mahnosini bunday ifodalaydi:
“kattalik deb, buyum va harakatlarning shunday xususiyatiga aytiladiki, bu
xususiyat bo‘yicha buyumlarni bir-biri bilan taqqoslay olamiz, bu xususiyat har xil
buyumlarda har xil miqdorda bo‘lishi mumkin”. Buyumlarni taqqoslashning
mezonlariga ko‘ra ularning kattaliklari, tengligi yoki tengsizlik munosabati
aniqlanadi. Ammo har doim ham buyumlar bevosita taqqoslanavermaydi. Biz
ko‘pincha buyumlarning kattaliklarini o‘zimizda hosil bo‘lgan umumiy tasavvurlar
(fikr)da taqqoslaymiz. Bu o‘rinda idrok qilinayotgan buyumning kattaligi
umumlashtirilgan obraz bilan taqqoslanadi, bu obrazda buyumlarni amalda
farqlash tajribasi tugallangandek bo‘ladi. Kattalik, shuningdek, o‘zgaruvchanlik
bilan ham xarakterlanadi. V.V.Davidov bunday deydi: “o‘lchamlar— obyektning
shunday holatiki, u mahlum chegaralargacha o‘zgara borib, aqalli berilgan alohida
obyektni o‘zgartirsa, ham, ammo uning tur, boshlang‘ich sifatini o‘zgartirmaydi”.
Stol uzunligining o‘zgarishi uning kattaliginigina o‘zgartiradi, ammo uning
mazmuni va sifatini o‘zgartirmaydi, stol stolligicha qolaveradi.Kattalikning
uchinchi xossasi nisbiyligidir. Haqiqatan ham, bir buyumning o‘zi kattaligi
20

bo‘yicha qanday buyum bilan taqqoslanayotganiga qarab, katta yoki kichik deb
aniqlanishi mumkin.
Shuni ham tahkidlab o‘tish kerakki, kattalik buyumning shunday xossasiki, uni
buyumdan ajratib, alohida tasavvur qilib bo‘lmaydi. Kattalikni buyumdan ajratib
bo‘lmaydi. Maktabgacha tayyorlov guruhida bolalarning shakl haqidagi bilimlar
mustahkamlanadi va sistemaga solinadi . Bolalar maktabga borgunlariga qadar
quyidagi geometrik shakllarni farq qilish, nomlarini aytish, asosiy xossalari va
belgilarini bilishlari kerak: doira, oval, to‘g‘ri to‘rtburchak, kvadrat, uchburchak,
to‘rt burchak, shar, kub va silindr. Bu shakllarni bolalar rangi, kattaligi,
proporsiyasi, u yoki bu figuralarning fazoviy holatlaridan qat’i nazar, bilishlari,
hayotiy buyumlardan o‘zlariga tanish shakllarni topa olishlari kerak. Bu ishga,
odatda, mashg‘ulotlarning bir qismi ajratiladi.
Mashg‘ulotlarda shu maqsadlarda o‘yinlar o‘tkaziladi, bu o‘yinlarning shartiga
ko‘ra, bolalar atrofdagi buyumlardan o‘zlariga tanish geometrik shakllarni
topishadi. Masalan, tarbiyachi kvadrat shaklidagi buyumlarni aytishni taklif qiladi.
Buyumni to‘g‘ri topib, uning shakli haqida gapirib bergan har qaysi bola bittadan
fishka oladi. Ko‘p buyum aytgan (ko‘p fishka to‘plagan) bola yutib chiqadi.
Tarbiyachi buyumni ko‘rsatmasdan, uning taviri tushirilgan kartochkani ko‘rsatishi
mumkin.
Bolalar olgan bilimlarni sistemaga solish, ularga ba’zi buyumlar orasidagi
munosabatlarni tushunib olishda yordam berish muhim vazifalardan biridir.
Bolalarni to‘g‘ri to‘rtburchak va kvadrat modellaridan foydalanib,
“to‘rtburchak” tushunchasi bilan tanishtirilgan. Endi, ularga to‘g‘ri to‘rtburchak 4
ta burchagi va 4 ta tomoni bo‘lgan figura ekanini tushuntirish qoladi. Bolalarga bir
nechta topshiriq berish mumkin, ya’ni ular to‘rtburchak shaklidagi qanday
buyumlarni bilishlarini, rasmda tasvirlangan buyumlar shaklini aytishlarini so‘ray
va shu kabi topshiriqlarni berish mumkin.Bolalarga bu figuralarni farq qilishnigina
emas, balki ularni tiklay olishni ham o‘rgatish kerak. Masalan, tarbiyachi bolalarga
katakli qog‘ozga tomonlari 4 tadan katakka teng kvadrat chizishni tavsiya qiladi.
So‘ngra tomonlari oldingisidan 2 ta katak ortiq bo‘lgan kvadrat chizishni, ustki va
21

pastki asoslari 4 tadan katakka, chap va o‘ng tomonlari 2 tadan katakka teng to‘g‘ri
to‘rtburcha k chizishni taklif qiladi. Topshiriqni bajarishganidan keyin bolalardan
qanday figurani tasvirlaganlarini so‘rash kerak.
Tarbiyachi bolalarga bunday topshiriq berishi mumkin: tomonlari teng (har biri
4 katakdan) to‘rtburchak chizing, uni ikkita figuraga ajrating (ajratishni chapdan
o‘ngga yoki yuqoridan pastga qaratib bajarish mumkin) va qanday ifguralar hosil
bo‘lganini ayting. Keyingi mashg‘ulotlarga bolalarga rasmi chizilgan kvadratni
“burchagidan burchagiga” bo‘yicha bo‘lish vahosil bo‘lgan figuralarni aytishni
taklif qilish maqsadga muvofiq. U holda ham, bu holda ham bolalar figuralardan
biri (to‘rtburchak, uchburchak)ni rangli qalam bilan bo‘yashlari mumkin.
Bu xil mashqlar bolalarni geometrik figuralarning shaklini almashtirishga doir
mashqlarni bajarishga (2-4 ta doira qismidan butun doira yasash (tuzish); oldin 2ta,
keyin 4 ta uchburchakdan to‘rtburchak tuzish va h.k.) zamin tayyorlaydi.
Uchburchaklar va to‘rtburchaklar haqidagi bilimlar asosida tarbiyachi yangi
tushuncha – “ko‘pburchak” tushunchasini kiritadi. Har xil turdagi uchburchaklar,
kattaligi va fazodagi o‘rni byo‘chia har xil bo‘lgan to‘rtburchak modellarini
ko‘rsatadi. Figuralarni qarab, ularning nimasi umumiy, degan savolga javob
berishga harakat qilishni taklif qiladi. Bolalarning diqqatlarini uchburchaklar va
to‘rtburchaklarning tomonlari va burchaklari borligiga qaratish kerak. Shundan
keyin bu figuralarning har birida qanchadan burchak borligini, bu figuralarni bir
so‘z bilan qanday atash (ko‘pburchaklar) mumkinligini so‘rash kerak.
Bolalarni mashq qildirish uchun quyidagidek topshiriqlardan foydalanish
kerak: “Bir xil o‘lchamdagi 10 ta cho‘pdan bir nechta ko‘pburchak tuzing”.
“Katakli daftarga har xil o‘lchamli va rangli ko‘pburchaklar chizing”.
Shuningdek, maktabgacha yoshdagi bolalarni buyumlarni shakli bo‘yicha
guruhlashga doir mashq qildirish maqsadga muvofiq. Masalan, oldin bolalar
buyumlarni 2 ta guruhga, ya’ni yumaloq shakldagi figuralar va ko‘pburchaklar
guruhlariga bo‘lishadi. Shundan keyin ko‘pburchaklar ichidan to‘rtburchaklar va
uchburchaklarni ajratishadi. Nihoyat, to‘rtburchaklar orasidan kvadratlarni
topishadi.Quyidagidek mashqlar o‘tkazish foydali: “Top-chi, qatorda qaysi figura
22

ortiqcha?”, “Qaysi figura etmaydi?”, “Huddi shunday shakldagi figurapni top” va
h.k.
Tarbiyachi bolalarni sodda masalalar – bosh qotirg‘ichlar (cho‘plardan har xil
geometrik figuralar tuzish) bilan tanishtirish mumkin. Maslalan, 7 ta cho‘pdan 2 ta
kvadrat tuz, 6 ta cho‘pdan to‘g‘ri to‘rtburchak tuz; 7 ta cho‘pdan 3 ta uchburchak
tuz; 6 ta cho‘pdan 2 ta uchburchak va 1 ta kvadrat tuzish mumkinmi? Bu mashqlar
bolaning topqirligini, xotirasini, tafakkurini rivojlantirish imkonini beradi.
Butun ish ma’lum izchillikda tuzilishi kerakligi tushunarli.O‘quv yili boshida
tarbiyachi bolalarning shakl haqidagi bilimlari darajasini aniqlaydi.Katta guruhda
foydalanilgan usullarning o‘zo‘i bilimlariga kamchiliklarni to‘ldirishga yordam
beradi. Geometrik figuralar haqidagi bilimlarni mustahkamlash va aniqlash,
shuningdek, bolalarni kataklar bo‘yicha o‘lchashga mashq qildirish uchun katakli
qog‘ozda kvadratlar, to‘g‘ri to‘rtburchaklar, doiralar, ovallar chizish bo‘yicha
mashqlar o‘tkaziladi.Geometrik figuralar, shuningdek, sodda shakldagi buyumlar
(bayroqchalar, olxo‘rilar, olmalar va h.k)ning rasmini chizishga matematikadan 10-
12 ta mashg‘ulot ajratiladi.U yoki bu figura rasmini chizgandan, keyin, bolalar
ularni ikki yoki to‘rt qismga bo‘ladilar, bunda ular figuralarning qarma –qarshi
tomonlari yoki burchaklarini to‘g‘ri chiziq bilan birlashtiradilar va nima hosil
bo‘lganini gapirib beradilar.Bolalar tarbiyachining topshiriig‘iga ko‘ra, har xil
yo‘nalishda ma’lum miqdorda kataklarni sanab, nuqta qo‘yishlari va bu nuqtalarni
o‘zaro birlashtirib, u yoki bu figurani hosil qilishlari mumkin.Tayyorlov guruhida
har xil alomatlariga ko‘ra, ya’ni rangi, shakli, kattaligi va miqdoriga ko‘ra
buyumlarni guruhlarga ajratishga doir mashqlariga keng o‘rni beriladi. Bolalarga
figuralarning to‘rtta –beshtadan har xil ko‘rinishlari, uch – to‘rt xil rangda
ikkitadan beshtagacha xil o‘lchamlarda beriladi. Ular bu figuralarning rangi va
o‘lchamiga e’tibor bermay, o‘lcham alomati bo‘yicha guruhlaydilar.Tarbiyachi
dastlab bolalarga figuralarning belgilarini aniqlashda yordam beradi, keyinchalik
esa, ularning o‘zlari figuralarning qanday belgilari bo‘yicha guruhlarga bo‘lish,
nechta guruh hosil bo‘lishi, u yoki bu guruhga nechta figura kirishi kabi
masalalarni mustaqil hal qiladilar, ya’ni oldin ishlarni rejalashtirishadi, keyin esa
23

bajarishadi.Bolalar figuralarni guruhlashda bitta belgi bo‘yicha mo‘ljal olib,
boshqa belgilarga e’tibor bermaydilar.Guruhlashga doir mashqlar o‘tkaganda
bolalarning figura haqidagi bilimlarini sistemalashtirish maqsadga muvofiq.
Masalan, oldin figuralarni guruhga ajratish, so‘ngra yumaloq figuralar orasidan
to‘rtburchaklar va uchburchaklarni ajratish kerak. Nihoyat, to‘rtburchaklar
orasidan to‘g‘ri to‘rtburchaklar va kvadratlarni topish kerak.Bolalar ayrim shakllar
orasida bog‘lanishlar o‘rnatadilar: figuralar juftini tanlashga doir mashqlar shu
maqsadga xizmat qiladi, uchrubchraklar, to‘rtburchaklar va h.k. har xil rang va
o‘lchamdagi, ammo bir xil proporsiyadagi figuralar, masalan, teng yonli
uchburchaklar juft tashkil qiladi. Bolalar har xil proporsiyadagi bir jinsli figuralarni
taqqoslashadi.
Bolalarga mantiqiy mashqlarni taklif qilish foydali, masalan, “Toning chi,
qatorda qaysi figsra ortiqcha?”, “Figuralarni tanlashda qanday xato qilishgan?”
(Qator qilib qo‘yilgan 6 ta uchburchak orasiga bitta to‘rtburcha kqo‘yilgan va h.k.),
“Qanday figura etishmaydi?” (uch- to‘rt xil o‘lchamdagi uchburchaklar, ovallar,
to‘rtburchaklar qatorlarga joylashtirilgan, har qaysi qatorga buyumlar kattaliklari
kichiklashib boradigan tartibda joylashtirilgan, bir qatorda bitta figura etmaydi).
Bir guruhdagi figuralarning ikkinchi guruhdagi figuralardan farq qilish
alomatlarini topishga doir masalalar uchburchaklar, to‘rtburchaklar va boshqa
figuralar haqidagi tasavvurlarni mustahkamlash imkoinin beradi. Doiralar va
ovallar, uchburchaklar va to‘rtburchaklar tasvirlangan juftlashgan jadvallardan
foydalanish mumkin, figuralar ikki – uch xil o‘lchamda va rangda berilgan.
Tayyorlov guruhi dasturida geometrik figuralar ko‘rinishini o‘zgartirish, bir xil
figuralardan boshqa xil figuralar tuzish nazarda tutilgan.
24

II.BOB. Turli yosh guruxlarida geometrik shakllar va obyektlarning shakli
haqida g‘oyalarni shakllantirishni loyihalashtirish
2.1. Har xil yosh guruhlarida bolalarni buyumlarning shakllari va geometrik
figuralar bilan tanishtirish
Geometrika mashg‘ulotlarida
bolalar eng sodda geometrik shakllar
bilan, ularning ba’zi xossalari bilan
tanishadilar, buyumlarni geometrik
etalonlar bilan taqqoslash asosida
ularning(buyumlarning) shaklini
tahlil qilish va baholashni
o‘rganadilar. Bolalarda asta-sekin
shakl haqidagi umumiy tasavvur
shakllanadi, bunday tasavvur
maktabda geometriya, chizmachilik
kabi fanlarni o‘zlashtirish uchun asos
bo‘ladi.“Bolajon” tayanch dasturida
geometrik shakllar bilan
tanishtirishga qo‘yilgan vazifalar
mazmuni bilan tanishtirish. Kichik
guruh. Geometrik shakl. Doirani taniy olish va nomini aytishni o‘rgatish. Uni
sezish, harakat va ko‘rish yo‘llari bilan tekshirish usullarini o‘rgatish. Kvadrat
bilan tanishtirish. Doira, kvadratni farqlash va aytishni sezish, harakat va ko‘rish
usullari orqali o‘rgatish. Bolalarga shar va kub haqida tushuncha berish.Turli
topshiriqlar yordamida shar va kub haqidagi bilimlarni mustahkamlash.
Uchburchakni taniy olish va nomini aytishni o‘rgatish. Uni sezish, harakat va
ko‘rish yo‘llari bilan tekshirish usullarini o‘rgatish. O‘rta guruh.Geometrik
shakllar. Doira, kvadrat, uchburchak shakllarini bir-biridan farqlashni
mustahkamlash. To‘g‘ri to‘rtburchak shakli bilan tanishtirish, to‘g‘ri to‘rtburchak-
kvadratni farqlash va aytishni,ularni sezish - harakat va ko‘rish usullari orqali
25

o‘rganish. Oval shakli bilan tanishtirish, doira, ovalni farqlash va aytishni, ularni
sezish - harakat va ko‘rish usullari orqali o‘rgatish. Kub, shar, tsilindr kabi
shakllarning nomini aytish va bir-biridan farqlashni o‘rganish. Shakllar har xil
o‘lchamda bo‘lishi mumkinligi haqida tasavvur hosil qilish (katta doira - kichik
doira, katta kvadrat – kichik kvadrat). 84 Tayoqchalardan to‘g‘ri to‘rtburchak,
kvadrat, uchburchak yasashga, bu shakllardan foydalanib turli narsalar yasashni
o‘rgatish. Katta guruh.Geometrik shakllar. SHakllar har xil o‘lchamda bo‘lishi
mumkinligi haqida tasavvur hosil qilish (katta doira - kichik doira, katta kvadrat –
kichik kvadrat). SHakllar va uning ayrim belgilari haqida tasavvur hosil qilish:
Masalan, to‘rtburchakning 4 ta burchagi va 4 ta tomoni (to‘rtburchakning turli
ko‘rinishlari misolida) bor. Bolalarning shar, kub, tsilindrlar haqidagi
tasavvurlarini mustahkamlash va ular yordamida turli mavzularda loyihalar
yaratish. Doira va oval shaklini farqlashga doir turli mashqlarni bajartirish.
Qurshab turgan narsalar orasidan tanish bo‘lgan geometrik shakllarni topa olishga
o‘rgatish: masalan, lagan, non doiraga o‘xshaydi; stolning usti, devor, eshik va
derazalar to‘rtburchakka, ro‘molcha kvadratga, qizchalar boshidagi ro‘mol
uchburchakka, stakan tsilindrga o‘xshaydi va hakozo. Uchburchak va
to‘rtburchaklardan turlicha katta o‘lchamdagi narsalar va shakllar tuzish. Turli
geometrik shakllar to‘plamidan har xil o‘yinlar o‘ynash, maxsus shakllar
to‘plamidan foydalanib, namunadagi narsalarni yasashni o‘rgatish. Tayoqchalardan
to‘g‘ri to‘rtburchak, kvadrat, uchburchak yasashga, bu shakllardan foydalanib turli
narsalar yasashga o‘rgatish. Tayoqchalardan hosil bo‘lgan geometrik shakllardan
bir nechta tayoqchani olish usuli bilan ko‘rinishini o‘zgartirishga doir muammoli
vazifalarni hal etishni o‘rgatish. Maxsus shakllar to‘plamidan foydalanib,
namunadagi qismlardan tashkil topgan shaklsiluetlar hosil qilishga o‘rgatish.
Mashg‘ulotlarda shu maqsadlarda o‘yinlar o‘tkaziladi, bu o‘yinlarning shartiga
ko‘ra, bolalar atrofdagi buyumlardan o‘zlariga tanish geometrik shakllarni
topishadi. Masalan, tarbiyachi kvadrat shaklidagi buyumlarni aytishni taklif qiladi.
Buyumni to‘g‘ri topib, uning shakli haqida gapirib bergan har qaysi bola bittadan
fishka oladi.
26

Ko‘p buyum aytgan (ko‘p fishka to‘plagan) bola yutib chiqadi. Tarbiyachi
buyumni ko‘rsatmasdan, uning taviri tushirilgan kartochkani ko‘rsatishi mumkin.
Bolalar olgan bilimlarni sistemaga solish, ularga ba’zi buyumlar orasidagi
munosabatlarni tushunib olishda yordam berish muhim vazifalardan biridir.
Bolalarni to‘g‘ri to‘rtburchak va kvadrat modellaridan foydalanib,
“to‘rtburchak” tushunchasi bilan tanishtirilgan. Endi, ularga to‘g‘ri to‘rtburchak 4
ta burchagi va 4 ta tomoni bo‘lgan figura ekanini tushuntirish qoladi. Bolalarga bir
nechta topshiriq berish mumkin, ya’ni ular to‘rtburchak shaklidagi qanday
buyumlarni bilishlarini, rasmda tasvirlangan buyumlar shaklini aytishlarini so‘ray
va shu kabi topshiriqlarni berish mumkin.
Bolalarga bu figuralarni farq qilishnigina emas, balki ularni tiklay olishni ham
o‘rgatish kerak. Masalan, tarbiyachi bolalarga katakli qog‘ozga tomonlari 4 tadan
katakka teng kvadrat chizishni tavsiya qiladi. So‘ngra tomonlari oldingisidan 2 ta
katak ortiq bo‘lgan kvadrat chizishni, ustki va pastki asoslari 4 tadan katakka, chap
va o‘ng tomonlari 2 tadan katakka teng to‘g‘ri to‘rtburcha k chizishni taklif qiladi.
Topshiriqni bajarishganidan keyin bolalardan qanday figurani tasvirlaganlarini
so‘rash kerak.Tarbiyachi bolalarga bunday topshiriq berishi mumkin: tomonlari
teng (har biri 4 katakdan) to‘rtburchak chizing, uni ikkita figuraga ajrating
(ajratishni chapdan o‘ngga yoki yuqoridan pastga qaratib bajarish mumkin) va
qanday ifguralar hosil bo‘lganini ayting. Keyingi mashg‘ulotlarga bolalarga rasmi
chizilgan kvadratni “burchagidan burchagiga” bo‘yicha bo‘lish vahosil bo‘lgan
figuralarni aytishni taklif qilish maqsadga muvofiq. U holda ham, bu holda ham
bolalar figuralardan biri (to‘rtburchak, uchburchak)ni rangli qalam bilan
bo‘yashlari mumkin.
Bu xil mashqlar bolalarni geometrik figuralarning shaklini almashtirishga doir
mashqlarni bajarishga (2-4 ta doira qismidan butun doira yasash (tuzish); oldin 2ta,
keyin 4 ta uchburchakdan to‘rtburchak tuzish va h.k.) zamin tayyorlaydi.
Uchburchaklar va to‘rtburchaklar haqidagi bilimlar asosida tarbiyachi yangi
tushuncha – “ko‘pburchak” tushunchasini kiritadi. Har xil turdagi uchburchaklar,
27

kattaligi va fazodagi o‘rni byo‘chia har xil bo‘lgan to‘rtburchak modellarini
ko‘rsatadi.
Figuralarni qarab, ularning nimasi umumiy, degan savolga javob berishga
harakat qilishni taklif qiladi. Bolalarning diqqatlarini uchburchaklar va
to‘rtburchaklarning tomonlari va burchaklari borligiga qaratish kerak. Shundan
keyin bu figuralarning har birida qanchadan burchak borligini, bu figuralarni bir
so‘z bilan qanday atash (ko‘pburchaklar) mumkinligini so‘rash kerak.
Bolalarni mashq qildirish uchun quyidagidek topshiriqlardan foydalanish
kerak: “Bir xil o‘lchamdagi 10 ta cho‘pdan bir nechta ko‘pburchak tuzing”.
“Katakli daftarga har xil o‘lchamli va rangli ko‘pburchaklar chizing”.
Shuningdek, maktabgacha yoshdagi bolalarni buyumlarni shakli bo‘yicha
guruhlashga doir mashq qildirish maqsadga muvofiq. Masalan, oldin bolalar
buyumlarni 2 ta guruhga, ya’ni yumaloq shakldagi figuralar va ko‘pburchaklar
guruhlariga bo‘lishadi. Shundan keyin ko‘pburchaklar ichidan to‘rtburchaklar va
uchburchaklarni ajratishadi. Nihoyat, to‘rtburchaklar orasidan kvadratlarni
topishadi.Quyidagidek mashqlar o‘tkazish foydali: “Top-chi, qatorda qaysi figura
ortiqcha?”, “Qaysi figura etmaydi?”, “Huddi shunday shakldagi figurapni top” va
h.k.Tarbiyachi bolalarni sodda masalalar – bosh qotirg‘ichlar (cho‘plardan har xil
geometrik figuralar tuzish) bilan tanishtirish mumkin. Maslalan, 7 ta cho‘pdan 2 ta
kvadrat tuz, 6 ta cho‘pdan to‘g‘ri to‘rtburchak tuz; 7 ta cho‘pdan 3 ta uchburchak
tuz; 6 ta cho‘pdan 2 ta uchburchak va 1 ta kvadrat tuzish mumkinmi? Bu mashqlar
bolaning topqirligini, xotirasini, tafakkurini rivojlantirish imkonini beradi.
Butun ish ma’lum izchillikda tuzilishi kerakligi tushunarli.
O‘quv yili boshida tarbiyachi bolalarning shakl haqidagi bilimlari darajasini
aniqlaydi.Katta guruhda foydalanilgan usullarning o‘zo‘i bilimlariga
kamchiliklarni to‘ldirishga yordam beradi. Geometrik figuralar haqidagi bilimlarni
mustahkamlash va aniqlash, shuningdek, bolalarni kataklar bo‘yicha o‘lchashga
mashq qildirish uchun katakli qog‘ozda kvadratlar, to‘g‘ri to‘rtburchaklar, doiralar,
ovallar chizish bo‘yicha mashqlar o‘tkaziladi.Geometrik figuralar, shuningdek,
28

sodda shakldagi buyumlar (bayroqchalar, olxo‘rilar, olmalar va h.k)ning rasmini
chizishga matematikadan 10-12 ta mashg‘ulot ajratiladi.
U yoki bu figura rasmini chizgandan, keyin, bolalar ularni ikki yoki to‘rt
qismga bo‘ladilar, bunda ular figuralarning qarma –qarshi tomonlari yoki
burchaklarini to‘g‘ri chiziq bilan birlashtiradilar va nima hosil bo‘lganini gapirib
beradilar.
Bolalar tarbiyachining topshiriig‘iga ko‘ra, har xil yo‘nalishda ma’lum
miqdorda kataklarni sanab, nuqta qo‘yishlari va bu nuqtalarni o‘zaro birlashtirib, u
yoki bu figurani hosil qilishlari mumkin.
Tayyorlov guruhida har xil alomatlariga ko‘ra, ya’ni rangi, shakli, kattaligi va
miqdoriga ko‘ra buyumlarni guruhlarga ajratishga doir mashqlariga keng o‘rni
beriladi. Bolalarga figuralarning to‘rtta –beshtadan har xil ko‘rinishlari, uch – to‘rt
xil rangda ikkitadan beshtagacha xil o‘lchamlarda beriladi. Ular bu figuralarning
rangi va o‘lchamiga e’tibor bermay, o‘lcham alomati bo‘yicha guruhlaydilar.
Tarbiyachi dastlab bolalarga figuralarning belgilarini aniqlashda yordam
beradi, keyinchalik esa, ularning o‘zlari figuralarning qanday belgilari bo‘yicha
guruhlarga bo‘lish, nechta guruh hosil bo‘lishi, u yoki bu guruhga nechta figura
kirishi kabi masalalarni mustaqil hal qiladilar, ya’ni oldin ishlarni rejalashtirishadi,
keyin esa bajarishadi.
Bolalar figuralarni guruhlashda bitta belgi bo‘yicha mo‘ljal olib, boshqa
belgilarga e’tibor bermaydilar.Guruhlashga doir mashqlar o‘tkaganda bolalarning
figura haqidagi bilimlarini sistemalashtirish maqsadga muvofiq. Masalan, oldin
figuralarni guruhga ajratish, so‘ngra yumaloq figuralar orasidan to‘rtburchaklar va
uchburchaklarni ajratish kerak. Nihoyat, to‘rtburchaklar orasidan to‘g‘ri
to‘rtburchaklar va kvadratlarni topish kerak.Bolalar ayrim shakllar orasida
bog‘lanishlar o‘rnatadilar: figuralar juftini tanlashga doir mashqlar shu maqsadga
xizmat qiladi, uchrubchraklar, to‘rtburchaklar va h.k. har xil rang va o‘lchamdagi,
ammo bir xil proporsiyadagi figuralar, masalan, teng yonli uchburchaklar juft
tashkil qiladi.
Bolalar har xil proporsiyadagi bir jinsli figuralarni taqqoslashadi.
29

Bolalarga mantiqiy mashqlarni taklif qilish foydali, masalan, “Toning chi,
qatorda qaysi figsra ortiqcha?”, “Figuralarni tanlashda qanday xato qilishgan?”
(Qator qilib qo‘yilgan 6 ta uchburchak orasiga bitta to‘rtburcha kqo‘yilgan va h.k.),
“Qanday figura etishmaydi?” (uch- to‘rt xil o‘lchamdagi uchburchaklar, ovallar,
to‘rtburchaklar qatorlarga joylashtirilgan, har qaysi qatorga buyumlar kattaliklari
kichiklashib boradigan tartibda joylashtirilgan, bir qatorda bitta figura etmaydi).
Bir guruhdagi figuralarning ikkinchi guruhdagi figuralardan farq qilish
alomatlarini topishga doir masalalar uchburchaklar, to‘rtburchaklar va boshqa
figuralar haqidagi tasavvurlarni mustahkamlash imkoinin beradi. Doiralar va
ovallar, uchburchaklar va to‘rtburchaklar tasvirlangan juftlashgan jadvallardan
foydalanish mumkin, figuralar ikki – uch xil o‘lchamda va rangda berilgan.
Tayyorlov guruhi dasturida geometrik figuralar ko‘rinishini o‘zgartirish, bir xil
figuralardan boshqa xil figuralar tuzish nazarda tutilgan.Tarbiyachi bolalarga o‘z
ixtiyorlaridagi figuralarni qarashni, ularni shakl bo‘yicha taqsimlash, ular qanday
atalashini va qanday kattalikda ekanini aytishni taklif qiladi. So‘ngra esa,
qandaydir ikki uchta figura olib, ularni birlashtirish yo‘li bilan qanday yangi figura
tuzish mumkinligini o‘ylab ko‘rishni taklif qiladi. Bolalar figuralarni tuzganlaridan
keyin, qanday yangi figuralar hosil bo‘lganini va ular qanday figuralardan
tuzilganligini gapprib berishni taklif qiladi.Bolalar qismlardan butun figuralar
tuzib, ikkita yarimta, 4 ta yarimta, sakkizdan bir qismdan, doiraning to‘rtdan biriga
teng qismlay va h.k. dan nechta doira tuzish mumkinligini fahmlaydilar.Maktab
yoshidagi katta bolalar bilan ishlashda geometrik mazmunli qiziqarli o‘yin va
mashqlar katta foyda keltiradi. Ular matematik bilimlarga qiziqishni rivojlantiradi,
bolalarning aqliy qobiliyatlarining o‘sishiga yordam beradi.Bolalar topqirlikka doir
masalalari, “boshqotirg‘ichlar”,yasashga doir masalalarni echadilar, masalan, bir
figura yoniga ikkinchi figurani yasash yo‘li bilan bolalar 7 ta cho‘pdan ikkita
kvadrat tuzadilar. U yoki burasm –applikasiyani (xo‘roz va b.) tuzishda nechta
doira ,uchburchak, to‘g‘ri to‘rtburchakdan foydalanilganini aniqlashadi. U yoki bu
rasm, yoki naqsh qanday figuralardan tuzilganini topadilar (fahmlaydilarG‘, ular
nechta ekanini ko‘radilar.
30

“Tangram” (geometrik konstruktor)o‘yinida murakkab figuralar, ya’ni
“quyoncha”, “Turnalar”, “xo‘rozcha” va boshqa narsalarni bolalar ettita sodda
figuralardan yasaydilar.Tarbiyachi bolalarni masalaning echilish yo‘llarini ongli
izlashga o‘rgatadi, ularga o‘ylab ko‘rish, fahmlash, so‘zlab berish, so‘ngra o‘z
echimini tekshirishni taklif qiladi.
Masalan, tarbiyachi bunday deydi: “Bu figuraga qarang, u bizga nimani
eslatadi? Ha, bu xuddi xo‘rozchadek. Bu xo‘rozni “Tangram” o‘yinining ettita
figurasidan tuzish kerak. Qarang, u qanday qismlardan iborat, har qaysi qism
qanday figuralardan tuzilgan, ular qanday kattalikda va qanday joylashgan. Siz
“xo‘rozcha” figurasini qanday tuzishingizni gapirib bering. Agar dastlab tarbiyachi
figuralarni bolalar bilan birgalikda qarasa, keyinchalik ularga tahlil rejasini beradi,
shundan keyin esa ularni mustaqil tahlil qilishga o‘rgatadi. Dastlabki ikkita uchta
figurani (murakkab figurani) bolalar namunaga qarab tuzadilar, namunada har
qaysi figuraning chegarasi aniq belgilangan, keyinroq esa figuraning umumiy
konturi tushirilgan namunaga amal qiladilar.Shundan keyin bolalar qanday
buyumlarni o‘yinning ettita figurasidan foydalanib, tasvirlash mumkinligini o‘zlari
o‘ylab topadilar.
Shuni esda saqlash muhimki, bolalarning seminar haarkatlaridan oldin masala
echimining borishini akalli oddiygina o‘ylab ko‘rilsagina, o‘yinlar qiziqarli
bo‘ladi.Masalalar echish jarayonida bolalarni noto‘g‘ri tanlangan echish yo‘lidan.
“Bo‘lmadi, o‘ylab ko‘r-chi, boshqacha qanday qilish mumkin, deb voz kechishga
o‘rgatib, ular tafakkurini rivojlantiradi. Alohida qiyinchiliklar bo‘lgan holda
echimning bir qsimini aytib beradi, to‘g‘ri topilgan echimni rag‘batlantiradi: “Bu
cho‘pni sen to‘g‘ri olding, o‘ylab ko‘r-chi, yana qaysi cho‘pni olish kerak”.
Tarbiyachi bolalarning mustaqilliklarini rivojlantiradi, masalani o‘zing
echsang, o‘shanda qiziqarli bo‘ladi, deb ularni ishontiradi. Maslalarni echishga
bolalarning kuchlari etadigan bo‘lishi kerak, bo‘lmasa, bolalarda ishtiyoq
yo‘qoladi. Shu sababli qiziqarli masalalar bolalar dasturda nazarda tutilgan shakl
haqidagi bilimlarni o‘zlashtirib olganlaridan keyin, shaklni to‘g‘ri aytibgina
qolmay, balki uni qayta tiklay oladigan, shaklini almashtira oladigan, hayotiy
31

buyumlardan o‘zlariga tanish geometrik figuralarni topa oladigan
bo‘lganlaridagina beriladi. Shakllarni farq qilish va aytnsh bo‘yicha mashq
qildirish uchun “Nima o‘zgardi?”, “Nima yo‘q bo‘ldi?”, “Shakllar dominosi”,
“Xuddi shunday shaklni ko‘rsat” kabi didaktik va harakatli o‘yinlardan
foydalaniladi. Masalan, tarbiyachida disk bo‘lib, unga doira bo‘ylab har xil
geometrik shakllar joylashtiriladi.
U disk strelkasini surish bilan goh u shaklni, goh bu shaklni ko‘rsatadi, bolalar
esa, o‘z shakllari orasidan xuddi shunday shakllarni topishadi, ko‘rsatishadi va
nomini aytishadi.
“O‘z uychangni top” o‘yinida polga chizilgan yoki chilvirdan "tuzilgan
doiralar, kvadratlar, uchburchaklar va boshqa shakllar uycha bo‘lishi mumkin.
Katta o‘lchamli shakllar shaklini aniqlash bolalarga qiyinlik qilishkni hisobga olib,
bunday o‘ychalar o‘lchamlarini tobora kattalashtirib borish maqsadga muvofiq.
Individual mashqlar uchun “Juftini top”, “Kartochkaga mos shakl tanla” va
boshqa o‘yinlardan foydalanish maqsadga muvofiq. Bolalar shakllarning rangli va
kontur tasvirlarini mos qo‘ynshadi, shaklga mos shakl tanlashadi.
Yil oxirida bolalar sodda geometrik shakllarni nafaqat farq qilishadi va
aytishadi, balki ularning ba’zi belgilari bo‘yicha oriyentir oladigan bo‘lishadi.
Bolalarni buyumlar shaklini geometrik shakllar bilan taqqoslashga o‘rgatish
mumkin. Shu maqsadda maxsus mashqlardan foydalaniladi. Masalan, tarbiyachi
stolga geometrik shaklni qo‘yadi, bolalar esa shu shakldagi buyumlarni tanlashlari
kerak. Geometrik shakl — namuna shakl ayrim bolalarga berilishi ham mumkin,
ular shaklni va o‘zlari tanlagan buyumni ko‘rsatishadi.
Mashqlarni “Xuddi shu shakldagi buyumni top”, “Men nimani aytsam, shuni
top”, “Topshiriq” va boshqa o‘yinlar shaklida o‘tkazish maqsadga muvofiq.
Tarbiyachi har qaysi shakldagi buyumdan ikki-uchtadan tanlaydi. Asta-sekin
ularning miqdorini to‘rt-beshtaga yetkazish mumkin.
Katta guruhda bolalarni geometrik shakllar bilan tanishtirish
Каtta guruhga kelguncha bolalarda yetarlicha katta sensor tajriba to‘plangan va
shakllarni tekshirish ko‘nikmasi takomillashgan bo‘ladi.
32

Tarbiyachi bolalarning geometrik shakllarning shakllari haqidagi bilimlarini
mustahkamlash uchun o‘rta guruh materialini takrorlagandan keyin, ularga
atrofdagi buyumlardan doira, uchburchak, kvadrat shaklini topishni o‘rgatadi.
Masalan, u tarelkaning tagi, stol ustining sirti, fortochka, qog‘oz varag‘i va
boshqalar qanday geometrik shaklni zslatadi, deb so‘raydi. Tarbiyachi “Loto”
tipidagi o‘yin tashkil qilishi mumkin. Bolalarga rasmlar (har biriga 3—4, tadan)
beriladi, ular shu rasmlar orasidan tarbiyachi ko‘rsatayotgan shaklga o‘xshash
shaklni izlashlari kerak. Shundan keyin bola nima topganini aytadi va gapirib
beradi.
Tarbiyachi yordamida bolalar geometrik shakllardan har xil naqshlar, o‘zlariga
tanish buyumlar: uchburchaklardan gilam, kvadrat va doiralardan avtomobil,
kvadratlar va uchburchaklardan qayiq va boshqa narsalar tuzadilar. Katta guruhda
bolalar yangi tushuncha—“kvadrat” bilan tanishtiriladi. Bunda tarbiyachi bolalarda
mavjud bo‘lgan kvadrat haqidagi tasavvurlardan foydalanadi. Chunonchi,
mashg‘ulotda bolalar har xil kattalik va rangdagi 5 ta kvadrat olishadi. Tarbiyachi
bular nimasi bilan farq qilishini so‘raydi, ularni kattaliklari chapdan o‘ngga qarab
kamayib boradigan tartibda joylashtirishni taklif qiladi. Bu shakllar nimasi bilan
o‘xshashligini so‘raydi. Bolalar e’tiborini har qaysi kvadratda qancha tomon va
qancha burchak borligiga qaratadi. Shundan keyin tarbiyachi uchburchakning
nechta burchagi borligini eslashni taklif qiladi. Bolalarni bunday xulosaga
keltiradi: 3 ta burchagi bo‘lgan shaklni uchburchak deyiladi, agar shaklda 4 ta
burchak bo‘lsa, uni to‘rtburchak deb atash mumkin. O‘z-larida nechta uchburchak
va nechta to‘rtburchak borligini so‘raydi. Navbatdagi mashg‘ulotda bolalar ikki xil
to‘rtburchak— kvadrat va to‘g‘ri to‘rtburchak oladilar; ikkala shaklni
taqqoslaydilar, ular nimalari bilan o‘xshash, nimalari bilan farq qilishini
aniqlashadi. So‘ngra tarbiyachi bolalarning bilimlarini mustahkamlash uchun
ularga qog‘ozga har xil to‘rtburchaklarchizishni; qog‘ozga hamma tomoni teng
to‘rtburchak chizishni va ular nima deb atalishini aytishni; ikkitadan tomoni teng
to‘rtburchak chizishni; cho‘plardan har xil to‘rtburchaklar tuzishni; to‘rtburchak
shaklidagi buyum-larni topish va aytishni; 2 ta teng uchburchakdan, 4 ta teng
33

kvadratdan to‘rtburchak tuzishni taklif qiladi.Bolalar geometrik shakllarning
shakllarini bilganliklari uchun ular bilan qiyinlik darajasi har xil bo‘lgan,masalan,
“Tavsifi bo‘yicha top”, “Kim ko‘p ko‘radi?”, “Xuddi shunday naqsh top”, “Har
qaysi shaklni o‘z joyiga qo‘y”, “Shakli bo‘yicha tanla” kabi didaktik
o‘yinlarnio‘tkazish mumkin.
Bolalarni geometrik shakllar bilan tanishtirish uchun bir nechta mashg‘ulot
ajratiladi. Ularning mavzusi: oval bilan doirani, to‘g‘ri to‘rtburchakbilan kvadratni
va, nihoyat, uchburchaklar bilan to‘rtburchaklarni taqqoslashga oid bo‘ladi.
Маshg‘ulotlarni bunday tuzish mumkin. Mashg‘ulotnint birinchi qismida
geometrik shakllar qaraladi, tekshiriladi va taqqoslanadi. Mashg‘ulotning ikkinchi
qismida shakllarning xossalari va belgilari haqidagi bilimlarni taqqoslashga doir
har xil mashqlar o‘tkaziladi. Nihoyat, uchinchi qismda bolalarga buyumlarning
shaklini shaklning geometrik etaloni bilan taqqoslash o‘rgatiladi.
Mashg‘ulotning birinchi qismida tarbiyachi bolalarning geometrik shakllar
bilan bajaradigan tekshirish ishlari sistemasini tashkil qiladi. Tarbiyachi ketma-ket
savollar qo‘yadi, bolalarning e’tiborini shakllarning xususiyatlari va xossalariga,
o‘xshashlik va farq qilish belgilariga qaratadi, ishlash usullarini aytib, bolalarning
javoblarini aniqlashtiradi. Masalan, bolalarni oval bilan tanishtirishda tarbiyachi
ovaldan barmoqni yuritib chiqishni taklif qiladi, bolalardan u qanday shaklni
eslatishini so‘raydi. Bunda tarbiyachi doirada va ovalda burchaklar yo‘q ekanini,
ular dumaloq uzluksiz chiziqdan hosil bo‘lganini ta’kidlaydi, bolalardan shaklni
stolda dumalatishni, atrofidan barmoqni yuritib chiqishni taklif qiladi.
Oval doiradan nimasi bilan farq qilishini ko‘rsatishuchun tarbiyachi ovalni
doira ustiga qo‘yishni, so‘ngra doirani ovalning ustiga qo‘yishni, doira
o‘rtasinitopishni va unga nuqta qo‘yishni hamda doira har xil tomonga —
yuqoriga, chapga, o‘ngga bir xil kengayi
Oval bilan ham xuddi shunday amal bajariladi.
Bolalar odatda doira bir xil, oval esa uzoqroq,cho‘ziqroq kengayishini
ta’kidlab, to‘g‘rixulosa chiqarishadi.
34

Kvadrat bilan to‘g‘ri to‘rtburchakni taqqoslashda tarbiyachi bolalarga ketma-
ket savollar beradi; o‘xshashlik va farq qilish alomatlarini topishda bolalarga
yordam beradi. Bu boradagi suhbat quyidagichao‘tkazilishi mumkin:
Tarbiyachi. Bu shakllarnima deb ataladi?
Bolalar. Kvadrat va to‘g‘ri to‘rtburchak.
Tarbiyachi. Biz kvadrat bilan to‘g‘ri to‘rtburchakni taqqoslab, ular nimasi bilan
o‘xshash va nimasi bilan farq qilishini bilibolamiz. Kvadrat oling va undan barmoq
yuritib chiqing. Kvadratda nimalar bor? (Bolalar kvadratning tomonlari va
burchaklarini topishadi va ko‘rsatishadi.)
Hajmli geometrik shakllar bilan tanishtirishda bolalar har xil tekshirish
harakatlari sistemalaridan foydalanishadi: kontur bo‘ylab barmoqlarini yuritib
chiqadilar, ularning sirtlarini qo‘llari bilan silab chiqadilar, asosni tavsiflaydilar,
yonlarni sanaydilar, ularning kattaliklarini taqqoslaydilar, bunda bevosita
taqqoslash usulidan foydalanadilar.Masalan, tarbiyachi bolalar bilan birga shar,
silindrni tekshiradi. U bolalardan sharni, silindrni dumalatishni so‘raydi, so‘ngra
ularni to‘xtatib, tushuntiradi: sharga tegsangiz, u dumalaydi, shar juda turg‘un
emas, silindr esa dumalashi ham, turishi ham mumkin.Тarbiyachi qog‘oz
varag‘iga silindrni qo‘yib, qalam aylantirib chiqishni taklif qiladi. Chizilgan
doiracha bilan silindr asosi orasidagi bog‘lanish o‘rnatiladi.Bolalar silindrning
asosi bo‘ylab barmoqlarini yuritib chiqadilar.Ular “uning tagi doira” deyishadi.Har
xil mashqlar bolalarning geometrik shakllar haqidagi bilimlarini mustahkamlash va
aniqlash imkonini beradi. Masalan, bolalarga plastilindan kub, silindr, shar
yasashni, qog‘ozdan kvadratlar, to‘g‘ri to‘rtburchaklar va uchburchaklar qirqish,
shaklni ikki va to‘rt qismga bo‘lishni, va aksincha, qnsmlardan butun tuzish, bir xil
shakllardan boshqa shakllar tuzishni (ikkita kvadratdan to‘g‘ri to‘rtburchak tuzish
va b.), cho‘plardan u yoki bu shaklni yasashni taklif qilish mumkin. Chunonchi,
tarbiyachi bolalarga cho‘plardan uchburchak (to‘g‘ri to‘rtburchak) tuzish va unga
nechta cho‘p ketganini gapirib berishni taklif qiladi va uchta, oltita cho‘pdan
qanday shakl tuzish mumkinligini o‘ylab ko‘rishni so‘raydi.
35

2.2. Bolalarda geometrik tasavvurlarni shakllantirishning zamonaviy
texnologiyalari.
Bolalarda elementar geometrik tasavvurlarni shakllantirishda tarbiyachi
o‘qitishning har xil usullari — amaliy, ko‘rsatmali, og‘zaki, o‘yin usullaridan
foydalanadi. Usulni tanlashda bir qator omillar— mazkur bosqichda yechiladigan
dastur masalalari, bolalarning yosh va individual xususiyatlari, zarur didaktik
vositalarning mavjudligi va boshkalar hisobga olinadi. Tarbiyachining metod va
usullarning asosli tanlanishiga, har bir aniq holda ulardan ratsional foydalanishga
doimo ehtibor berib turishi quyidagilarni tahminlaydi: -elementar geometrik
tasavvurlarning muvaffaqiyatli shakllanishi va ularning nutqda aks ettirilishi; -
tenglik va tengsizlik munosabatlarini (buyumni soni, o‘lchami, shakli bo‘yicha)
idrok qilish va ajratish,natijaviy munosabatlar (o‘lchami yoki soni bo‘yicha
orttirish yoki kamaytirish)ni, analiz qilinayotgan obyektlarning miqdori, shakli,
kattaligini umumiy belgi sifatida ajratish, aloqa va bog‘lanishlarini aniqlash
malakasi; -bolalar o‘zlashtirgan amaliy ish usullari (masalan, qarshi qo‘yish,
sanash, o‘lchash bilan taqqoslash) ni yangi sharoitlarda qo‘llashga yo‘naltirish va
mazkur vaziyatda ahamiyatga ega bo‘lgan belgilar, xossalar, bog‘lanishlarni
aniqlash, topishning amaliy usullarini mustaqil izlashga yo‘naltirish. Masalan,
o‘yin shart-sharoitlarida belgilarning tartibi, almashinib kelish konuniyatini,
umumiy xossalarni topishni o‘rgatish mumkin. Elementar geometrik tasavvurlarni
shakllantirishda amaliy metod yetakchi metod hisoblanadi. Uning mohiyati
bolalarning buyumlar yoki ularning o‘rnini bosuvchilar (tasvirlar, grafik rasmlar,
modellar va h. k.) bilan ishlashning jiddiy aniqlangan usullarini o‘zlashtirishga
yo‘naltirilgan amaliy faoliyatlarini tashkil qilishdan iborat. Elementar geometrik
tasavvurlarni shakllantirishda amaliy usulning xarakterli xususiyatlari
quyidagilardan iborat: -aqliy faoliyat uchun asos bo‘ladigan har xil amaliy ishlarni
bajarish; -didaktik materiallardan keng foydalanish; 86 -didaktik materiallar bilan
amaliy ishlash natijasi sifatida tasavvurlarning paydo bo‘lishi; -eng elementar
usulda sanash, o‘lchash va hisoblash ko‘nikmalarini hosil qilish; -turmushda,
o‘yinda, mehnatda, yahni faoliyatning har xil turlarida shakllangan tasavvur va
36

o‘zlashtirilgan harakatlardan keng foydalanish. Mazkur usul maxsus mashqlardan
foydalanishni nazarda tutadi. Bu mashqlar ko‘rsatish uchun belgilangan material
shaklida, tashkil qilinishi yoki tarqatma material bilan mustaqil ish ko‘rinishida
topshiriq shaklida berilishi mumkin. O‘qituvchi sanashni o‘rgatganda, bir vaqtning
o‘zida bolalarning raqamlar haqidagi tasavvurini mustahkamlaydi. U bolalarni
modelning konturini kuzatishga, uni his qilishga, belgilangan shakldagi modellarni
tanlashga taklif qiladi (aytaylik, barcha kvadratlarni tanlang). Bolalar shakllar
sonini solishtirishadi har xil turdagi yoki bir xil, lekin har xil ranglar yoki
o‘lchamlar. ("Yana nima: kvadratlar yoki uchburchaklar? Katta uchburchaklar yoki
kichiklar?", Va hokazo). Bolalarga yangi geometrik shakllar bilan tanish yoki bir -
biriga o‘xshash modellarni taqqoslash orqali tanishadilar: to‘rtburchaklar
to‘rtburchaklar, kubli to‘p, kubli va to‘pli tsilindr. Birinchidan, ular juft bo‘lib,
keyin raqamlar guruhlari, masalan, uchburchakli kvadratchalar va boshqalar
taqqoslanadi. Raqamlarni tekshirish va taqqoslash ma’lum tartibda amalga
oshiriladi: “Bu nima? Qaysi rang? Qaysi o‘lcham? Ular nimadan yasalgan? Farqi
nima? Ular qanday o‘xshash? "
Savollarning ma’lum bir tartibi bolalarni raqamlarni izchil tekshirishga va
tekshirishga, bir hil xususiyatlarga asoslangan taqqoslashni, muhim xususiyatlarni
ajratib ko‘rsatishni va muhim bo‘lmagan xususiyatlardan (rang, o‘lcham, material,
kosmosdagi o‘rni) chalg‘itishga o‘rgatadi. Raqamlar modellari bo‘lgan bolalarning
har xil harakatlarini tashkil qilish juda muhim, chunki ular haqidagi tasavvur
darajasi shaklni idrok etish tajribasining boyligi bilan belgilanadi.
Modellarning taktil-motor tekshiruvi katta ahamiyatga ega. Qo‘lni ko‘zning
ishiga bog‘lash shaklni idrok etishni yaxshilaydi. Bolalar modelni barmoq uchlari
bilan his qilishadi, uning konturini kuzatadilar. O‘qituvchi ularni barmoq kontur
bo‘ylab harakatini kuzatishga undaydi: "Qarang, barmoq qanday yuguradi!"
Modelning konturi qo‘lingizni uning yuzasiga sudrab olib borilishi bilan
yakunlanadi. Modellar bilan o‘ynab, bolalar ularni o‘rashga, joylashtirishga
harakat qilishadi har xil qoidalar va ularning barqarorligi yoki beqarorligini ochib
beradi. Bir figurani boshqasiga - doira va kvadrat, kvadrat va to‘rtburchak, kvadrat
37

va uchburchakning o‘zaro taqsimlanishi har bir turdagi figuralarning
xususiyatlarini aniqroq idrok etish, ularning elementlarini ajratib ko‘rsatish
imkonini beradi.
Raqamlarni shakli va boshqa xossalari bo‘yicha guruhlash, kattalikning
ko‘tarilish va kamayish tartibini joylashtirish bo‘yicha mashqlar katta foyda
keltiradi. O‘rta guruhda mashqlar va didaktik o‘yinlar o‘ynang "Nima ketdi?" yoki
"Nima o‘zgardi?" Bolalar qaysi raqam yashirilgan yoki o‘zgartirilganligini
aytishadi. "Ajoyib sumka" o‘yini bo‘lib o‘tadi turli xil variantlar... Bolalar
raqamlarni taniydilar, teginish orqali ularni vizual idrok bo‘yicha topadilar yoki
aksincha, vizual ravishda seziladigan naqsh bo‘yicha topadilar. "Uyingizni toping",
"Samolyotlar" o‘yinlari shaklni idrok etishda barqarorlikni (barqarorlikni)
rivojlantirishga imkon beradi. Bu o‘yinlardagi uylar, aerodromlar - bu kordondan
yasalgan kvadratchalar, uchburchaklar va boshqalar.Bu o‘yinlar takrorlanganda
bunday uylar va aerodromlarning hajmini oshirish maqsadga muvofiqdir. Shaxsiy
mashqlar uchun "Juftni top", "Kartaga raqamlarni yig‘" va hokazo o‘yinlardan
foydalaniladi. Bolalar figuralarning rangini va konturini o‘zaro bog‘laydilar, mos
shakllarni tanlaydilar.
N.A.Sakulina bolalarni ob’ektlarni o‘rganishga o‘rgatishning uslubiy modelini
taklif qildi, shaklni ularning asosiy xususiyati sifatida belgilab berdi:
1. mavzuni yaxlit idrok etish;
2. ob’ektni tahlil qilish - xarakterli muhim xususiyatlarni ajratish, ob’ektning
alohida qismlarining shaklini aniqlash (dumaloq, kvadrat, uchburchak, uzun,
yumaloq), bu qismni shakliga eng yaqin bo‘lgan geometrik figuraga assimilyatsiya
qilish;
3. motor -taktil shakl hissi - bir vaqtning o‘zida talaffuz bilan aylanuvchi
harakatlar, ya’ni ob’ektni tekshirish;
4. yana mavzuni yaxlit idrok etish;
5. berilgan shakl yoki qismlardan model yaratish.
38

Bolalarni o‘qitishning ushbu sxemasi asosida o‘ziga xos usul ishlab chiqildi -
geometrik shakllar haqidagi bilimlarni shakllantirish ketma -ketligi (3.E. Lebedeva,
L.A. Venger, L.I.Sysueva, V.V. Kolechko, R.L. Nepomnyashchaya):
1. Geometrik figurani ko‘rsatish va unga nom berish.
2. Aniq amaliy harakatlar orqali geometrik shaklni tekshirish.
3. Yana bir xil geometrik shakllar ko‘rsatilgan, lekin rangi va o‘lchami
boshqacha. Geometrik shakllarni solishtirish. Shu bilan birga, bolalar e’tiborini
shaklning shakli va o‘lchamidan mustaqilligiga qaratiladi.
4. Geometrik shakllarni shakli o‘xshash ob’ektlar bilan solishtirish; atrofdagi
ob’ektlar orasidan shaklga yaqin bo‘lganlarni topish.
5. Standart shaklidagi geometrik shakl yordamida ob’ektlarni bir -biri bilan
solishtirish.
6. Tanish geometrik shakllarni solishtirish, umumiy sifatlar va farqlarni
aniqlash (tasvirlar va aylana, kvadrat va to‘rtburchak va boshqalar).
7. O‘lchash, haykaltaroshlik, chizish, yotqizish, qurish va boshqalar yordamida
geometrik shakllarning xususiyatlarini aniqlash.
Bolalar ob’ektlarning shaklini o‘rganishning asosiy bosqichlarini o‘rganishlari
kerak. Geometrik shaklni tekshirish aniq amaliy harakatlar yordamida amalga
oshiriladi (kontur bo‘ylab kuzatish). So‘rovning muhim elementi - har xil shakl va
o‘lchamdagi raqamlarni solishtirish. Bolalar geometrik shakllarni shakli yaqin
bo‘lgan narsalar bilan taqqoslashni o‘rganganlaridan so‘ng, ularga chizma,
modellashtirish, applikatsiya va dizayndagi geometrik shakllarning xususiyatlarini
mustahkamlash imkoniyatini berish kerak.
Bolalarni geometrik shakllar elementlarini (burchak, yon, taglik va boshqalar)
to‘g‘ri ko‘rsatishga o‘rgatish kerak. Burchaklarni qayta hisoblashda bola faqat
burchakning tepasini ko‘rsatishi kerak. O‘qituvchi tepalik nima ekanligini
tushuntirmaydi, lekin ikki tomonning bir -biriga bog‘langan nuqtasini ko‘rsatadi.
Yonlarni ko‘rsatib, bola barmoqlarini butun segment bo‘ylab - burchakning bir
tepasidan boshqasiga o‘tkazishi kerak. Burchakning o‘zi samolyotning bir qismi
39

sifatida bir vaqtning o‘zida ikkita barmog‘i - bosh barmog‘i va barmog‘i bilan
ko‘rsatiladi. Volumetrik raqamlarda bolalar yon va tagliklarni ajratib ko‘rsatishadi.
Har bir yosh guruhida geometrik shakllar bilan tanishish usuli o‘ziga xos
xususiyatlarga ega.
Shunday qilib, ichida ikkinchi eng yosh guruhbolalar to‘p va kubni farqlashni
o‘rganadilar; aylana va kvadrat, juftlik bilan taqqoslash usuli yordamida: to‘p va
kub, kub va bar - g‘isht; doira va kvadrat; to‘p va aylana; kub va kvadrat. Bunday
holda, ob’ektni chap qo‘lda ushlab turish kerak va barmog‘i o‘ng qo‘l uni kontur
bo‘ylab aylantiring.
Geometrik shakllarni ko‘rsatish uchun har xil o‘lchamdagi va rangdagi
shakllardan foydalanish kerak. Bolalar to‘p va kubni tekshiradilar va
solishtiradilar, bu narsalarda umumiy va boshqasini topadilar (rasmlar). O‘qituvchi
bolalarga savol berib, ularning e’tiborini raqamlarning xususiyatlariga qaratadi:
"Bu nima?", "To‘plar qanday rang?", "Qaysi biri kichikroq?" O‘qituvchining
ko‘rsatmasi bo‘yicha, bitta bola kichik to‘pni, ikkinchisi - katta to‘pni oladi.
Bolalar to‘plarni aylana bo‘ylab uzatadilar: kichik to‘p katta to‘pni ushlab oladi.
Keyin harakat yo‘nalishi o‘zgaradi. Bunday o‘yinlar jarayonida bolalar to‘pning
xususiyatlariga oydinlik kiritadilar - bu yumaloq, burchaklari yo‘q, uni aylantirish
mumkin. Bolalar to‘plarni solishtirishadi turli xil ranglar va o‘lchamlar. Shunday
qilib, o‘qituvchi ularni shakli ob’ektning rangi va hajmiga bog‘liq emas degan
xulosaga keltiradi.
Xuddi shunday, bolalarning kub haqidagi bilimlari yaxshilanadi va
umumlashtiriladi. Bolalar kubni qo‘llariga olib, uni o‘rashga harakat qilishadi. U
aylanmaydi. Kubning burchaklari va yonlari (yuzlari) bor, u stolda, polda barqaror
turadi. Kublardan siz uylar, ustunlar qurishingiz, bir kubni boshqasiga qo‘yishingiz
mumkin. Eng muhim nuqta bolalarni shakl bilan tanishtirganda, uning sezish
qobiliyatini rivojlantiradigan shaklni vizual va taktil-motorli idrok qilish, turli
amaliy harakatlar mavjud. Bolalarni ob’ektning shakli bilan tanishtirish ishini
tashkil qilishda, uning shaklini ko‘rsatish (namoyish qilish), shuningdek uni
tekshirish usullari muhim o‘rin tutadi. O‘qituvchi bolalarni ob’ektni tekshirganda,
40

ob’ektni chap qo‘li bilan ushlab turishni o‘rgatadi, uni o‘ng qo‘lining ko‘rsatkich
barmog‘i bilan kontur bo‘ylab aylantiradi.Bolalarda ob’ektning shaklini o‘rganish
va unga mos keladigan g‘oyalarni to‘plash ko‘nikmalarini rivojlantirish uchun turli
didaktik o‘yinlar va mashqlar tashkil etiladi.
Shunday qilib, nomni assimilyatsiya qilish va individual geometrik
figuralarning asosiy xususiyatlariga oydinlik kiritish uchun o‘qituvchi o‘yinlarni
uyushtiradi: "Geometrik figurani nomlash", "Sehrli sumka", "Domino figuralari"
va boshqalar. "Sehrli sumka" o‘yinida, o‘qituvchi bolalarni teginish orqali
raqamlarni tanlashga, namunaga muvofiq topishga o‘rgatadi. Stolga bolalarga
tanish bo‘lgan geometrik figuralar qo‘yiladi va xuddi shundaylari sumkaga
o‘raladi. Birinchidan, stolga qo‘yilgan geometrik shakllarga e’tibor qaratiladi.
Bolalar ularni chaqirishadi. Keyin, o‘qituvchining ko‘rsatmasi bilan, bola sumkada
stolda turganini topib ko‘rsatadi. Agar bola topshiriqni bajara olmasa, o‘qituvchi
rasmni tekshirish usullarini yana bir bor eslatadi: o‘ng qo‘li bilan u asta -sekin
chetini (konturini) tortadi (siz ham chap qo‘lingiz bilan yordam bera olasiz). O‘yin
yana o‘tkazilganda, geometrik figuralar soni ortadi. "Bir xil shakldagi ob’ektni
toping", "Xaltada nima bor?", "Geometrik loto" o‘yinlarida bolalar geometrik
naqshlar yordamida narsalarni topishga mashq qilishadi.Bunday vazifalar qiyin,
lekin odatda bolalar uchun ochiqdir. Ularda atrof -muhitni tahlil qilish,
ob’ektlarning shaklini idrok etishda mavhumlik qobiliyatini rivojlantiradilar. Bola
devor oldida osilgan bosmani sezib, rasmning syujetidan chalg‘itadi va faqat ramka
(kvadrat) shaklini ajratib ko‘rsatadi.Bo‘sh vaqtlarida bu yoshdagi bolalar kesilgan
rasmlar, mozaikalar, qurilish materiali.Bolalarni o‘qitish uslubida o‘rta guruh
geometrik shakllarni batafsilroq tekshirish o‘ziga xosdir.
Bolada qaysi geometrik shakl yoki qaysi kombinatsiya ob’ekt shakliga mos
kelishini ko‘rish qobiliyati rivojlanadi.Birinchidan, bolalar geometrik shakllarni
o‘xshash shaklli narsalar bilan moslashtirishni mashq qiladilar. Ular elementlarni
model raqamlariga moslashtiradi. Shunday qilib, geometrik figuralarning
modellarini boshqa narsalardan ajratish, ularga namunalar ma’nosini berish
mumkin. O‘yin mashqlari o‘tkaziladi: "Bir xil shakldagi ob’ektni toping", "Men
41

aytayotganimni toping" va hokazo. Bolalar yangi geometrik shakllar bilan
tanishadilar, ularning modellarini allaqachon tanish bo‘lganlar bilan yoki bir -
birlari bilan taqqoslaydilar: to‘rtburchaklar to‘rtburchaklar, kub yoki to‘p bilan
silindr .
Geometrik naqshli ob’ektlarni to‘g‘ridan -to‘g‘ri taqqoslashdan bolalar o‘z
shakllarining og‘zaki tavsifiga, umumlashtirishga o‘tadilar. Raqamlarni ko‘rish va
solishtirish tartibi quyidagicha bo‘lishi mumkin: bu nima? Qaysi rang? Qanday
kattalik (kattalik)? Ular nimadan yasalgan? Farqi nima? Ular qanday o‘xshash?
Mashqlar uchun avval tafsilotlari bo‘lmagan oddiy shakldagi narsalar tanlanadi.
Ob’ektlarni bitta tur sifatida ishlatish tavsiya etiladi ( turli shakllar- bayroqlar,
plakatlar va boshqalar) va har xil turdagi (kvadrat sharf, to‘rtburchaklar sharf,
sharf, uchburchak galstuk). Bolalar belgilangan shakldagi narsalarni tanlaydilar (4-
5 donadan), mos keladigan shakldagi narsalar tasviri bilan rasmlarni oling;
Jadvalda ob’ektlar qanday shaklda chizilganligini chaqiring.
Keyinchalik, ulardan xonaning ma’lum joylarida ko‘rsatilgan shakldagi
narsalarni topishni so‘rashadi ("Rafda silindrga o‘xshash narsalar bormi?"), Ular
"Guruh xonasi bo‘ylab sayohat qilish", "Topish" o‘yinlarini o‘ynaydilar. nima
yashiringan ".Ular doimo ob’ektlarni taktil-motorli tekshirish usullaridan
foydalanadilar. Bolalar ob’ektlarning konturini kuzatadilar, ularni sezadilar. Siz,
masalan, shunday savollar berishingiz mumkin: “Sharf uchburchak va plastinka
yumaloq ekanligini qanday taxmin qildingiz? Ob’ektlar qanday o‘xshash? "
Bolalar shaklga qarab umumlashtiradilar. Yil oxirida ulardan 2-5 qismdan iborat
buyumlar shaklini (stakan, mashina va h.k.) tasvirlab berish so‘raladi.
Asosiy texnikalar quyidagilar bo‘lishi mumkin: ob’ektlar bilan amaliy
harakatlar (rulon, to‘plam); qoplama va biriktirish; kontur, his qilish; guruhlarga
ajratish va buyurtma berish mashqlari - didaktik o‘yinlar, geometrik shakllarning
xususiyatlarini o‘zlashtirish uchun mashqlar; ob’ektlarning shakllarini geometrik
naqshlar bilan moslashtirish; murakkab shakllarni tahlil qilish. Bolalar o‘z
harakatlarining batafsil og‘zaki ta’rifini berishlari shart (2-4 qismdan iborat
narsaning shaklini tasvirlab bering: stakan, mashina va boshqalar).
42

L.A. Venger, L.I.Sysueva, T.V.Vasilieva hayotning beshinchi yilidagi bolalarni
ob’ektlar va geometrik shakllar, vazifalar shakli bilan tanishtirish sohasida 3
turdagi vazifalarni ishlab chiqdilar:
• geometrik shakllarni assimilyatsiya qilish uchun;
• haqiqiy narsalarning shakllarini geometrik shakllar bilan solishtirish;
• kompozit shaklni fazoviy tahlil qilish uchun.
Keksa guruhda geometrik shaklni tekshirish yanada batafsil va batafsil bo‘ladi.
Metodologiyaning muhim elementi shartli o‘lchovni o‘lchashdir. Geometrik
shakllar haqidagi tasavvur va tushunchalarni shakllantirish ishlari geometrik
shakllarni solishtirish va qarama -qarshilikka asoslangan. Modellar avval juft
bo‘lib, so‘ngra har bir turdagi 3-4 ta raqam, masalan, to‘rtburchaklar mos keladi.
Maxsus ma’no geometrik shakllarni tasvirlash va rekreatsiya qilish bo‘yicha
ishlarni egallaydi: tayoqlardan, qog‘oz tasmalaridan. Geometrik shakllarning
muhim xususiyatlarini aniqlashga asoslanib, bolalar "to‘rtburchaklar" degan
umumiy tushunchaga keltiriladi. Natijada, bolalar olingan bilimlarni uzatish
qobiliyatiga ega bo‘ladilar notanish holat, ulardan foydalaning mustaqil faoliyat,
dizayn sinfida.
Katta yoshdagi maktabgacha yoshdagi bolalar murakkab naqshni uning tarkibiy
qismlariga ajratishni, ularning shakli va fazoviy joylashishini nomlashni,
o‘lchamlari (o‘lchamlari) har xil bo‘lgan bir yoki ikki turdagi geometrik
shakllarning murakkab naqshini yasashni o‘rganadilar. Hayotning oltinchi yili
guruhida geometrik bilimlarni shakllantirish metodologiyasi tubdan o‘zgarmaydi.
Shu bilan birga, so‘rovnoma batafsilroq va batafsilroq bo‘ladi.
Metodik usul sifatida ma’lum geometrik figuralarni amaliy va to‘g‘ridan -
to‘g‘ri taqqoslash, superpozitsiya va qo‘llanilish bilan bir qatorda an’anaviy
o‘lchov bilan o‘lchash ham keng qo‘llaniladi.O‘yin maktabgacha yoshdagi
bolaning asosiy faoliyati hisoblanadi. O‘yin bolaning har tomonlama rivojlanishi
bog‘cha yoshidagi bolaning xususiyati va o‘z-o‘zini baholashini hisobga olgan
holda vositasi sifatida foydalanish masalasi bugungi kunda dolzarb masala bo‘lib
turibdi. O‘yin faoliyat sifatida geometrik tasavvurlarni shakllantirish masalalarini
43

muvaffaqiyatli hal etadi, chunki unda na faqat o‘yin malakalari va mahnolarining
yuqori darajasiga erishishga balki bolalarni geometrik bilimlarini va amaliy
tajribasini sinab ko‘rishga mashq qilishga imkon beradigan qoidalar va masalalar
ishtirok etadi.Sonlar va ular orasidagi munosabatlarni, vaqt va fazo haqidagi
bilimlar, hamda ularning bilishi funktsiyalari(xotira, tafakkur, nutq, fikrlash) o‘yin
shaklida oson rivojlanadi va o‘zlashtiriladi. SHu bilan birga bolaning shaxsi
shakllanadi, ezgulik, mehribonlik, do‘stlik, rostgo‘ylik, haqqoniylik, ziyraklik,
iroda kabi axloqiy fazilatlar shakllanadi. O‘yinning ijobiy tahsiri va uning to‘g‘ri
tashkil etilishi ko‘p jihatdan pedagogning shaxsiyatiga, uning o‘yinni to‘g‘ri
yo‘naltira olishiga, uning tarbiya vositasi sifatida foydalana olish qobiliyatiga
bog‘liq. Har bir o‘yin bolaning kattalar bilan, boshqa bolalar bilan muloqotini
nazarda tutadi. Bu – hamkorlik maktabi, unda u o‘qiydi va tengdoshi
muvafaqqiyatiga quvonadi va muvafqiyatsizliklarini mardona boshidan o‘tkazadi.
Bir-birining bilimlar bilan, qiziqarli mahlumotlar bolalarni yaqinlashtiradi va
ularning umumiy qiziqishlarini aniqlab beradi. Birbiriga do‘stona munosabat,
qo‘llab quvvatlash,o‘ylash va fantaziyaning quvonchli vaziyati – bunday
sharoitlarda o‘yinlar maktabgacha yoshdagilarning rivojlanishi uchun foydali
bo‘lib hisoblanadi. Katta yoshdagi maktabgacha yoshdagi bolalar tafakkurini
o‘stirishda nutq muhim rolg‘ o‘ynaydi. Shuning uchun 5-7 yoshdagi bolarga
mo‘ljallangan o‘yinlar orasida juda so‘z o‘yinlar uchraydi.Ularning ba’zilari
mantiqiy tafakkurni rivojlantirishga yo‘naltirilgan.O‘yinda bolalar o‘zlarining
ijtimoiy huquqlarini amalga oshirib, o‘yin qoidalarni bayon etishni va ularga rioya
qilishga o‘rganadilar, ularning raqiblar tomonidan bajarilishini nazorat qiladilar,
muloqot qiladilar, bahsli vaziyatlarda o‘z nuqtai nazarini himoya qiladilar,
boshqalar manfaatlarini hisobga oladilar, bir-birlarini o‘zaro o‘rgatishga harakat
qiladilar. O‘yin qoidalari qanchalik yaxshi tushuntirilishi o‘yin muvafaqqiyatini hal
etadi. Barcha bolalar o‘yin qoidalarini o‘rganib olganlariga ishonch hosil qilgach
pedagog ularga o‘yinni mustaqil o‘ynashlarini taklif etadi. O‘yin tanlashda u
unchalik qiyin bo‘lmasligi va unchalik ham oson bo‘lmasligiga ehtibor berish
zarur- mana shunday holda o‘yin bolalarga quvonch va foyda keltiradi. Taklif
44

qilinayotgan o‘yinlarda murakablashuvchi o‘yin masalalari uchraydi. O‘yin tashkil
etayotib, pedagog bolalarga jiddiy ehtibor qilishi lozim: agar ular tez va oson
topshiriqlarni bajarsa, yanada murakabroq topshiriqlarni taklif etish mumkin.
Geometrik o‘yinlar tashkil etish shakllari turlicha jamoaviy (“Tushib qolgan sonni
ayti”, “ Nechta va qancha”) ; bolalarning unchalik katta bo‘lmagan guruhi
( guruhlarga faol bolalar, faol bo‘lmagan bolalar bilan birlashtiriladi: ular o‘z
o‘rtoqlariga taqlid qiladilar va topshiriqlarni oson bajara boshlaydilar)(“ Olmalar”,
“Qaer o‘ng, qaer chap?”) ; raqobatli (“Qaysi raqam yo‘qoldi?, “Buni boshqacha
bajaring”) Raqobatli o‘yinlarda o‘yin juftligida ikkalasi ham faol. Biri raqibiga
tushunarli holda topshiriqni bayon etadi. Ikkinchisi topshiriqni diqqat bilan
tinglashi va to‘g‘ri javob berishi O‘yinlarni xonada ham ( “Men aytganday yoyib
chiq”, “Sana-xato qilma”) ochiq havoda ( “Ha yoki yo‘q”,” Yil hisobi”) o‘tkazish
mumkin. Turli tuman o‘yin jihozlari bolalarning o‘yinga qiziqishini oshiradi,
geometrik amallar bilan bog‘liq o‘yin amallarini bajarishlariga rag‘batlantiradi.
1.Qanday raqam yo‘qoldi? Jihoz. 0 dan 20 gacha raqamlar yozilgan
qog‘ozchalar(har bir bola uchun). Bolalar juftlikda o‘ynaydilar. Pedagog har bir
juftga sonlarni 0 dan 10 gacha tartib bilan joylashtirishni taklif etadi. Keyin bir
bola ko‘zlari yopiq holda son qatoridagi sonlarni joyini o‘zgartiradi. U ko‘zini
ochib qatorda nima o‘zgarganini aytadi.Agar u topsa, yetakchiga aylanadi. O‘yin
shu tarzda davom etadi.Maktabgacha yoshdagi bolalarda qiziqarli geometrika
yordamida dastlabki geometrik bilimlar va tartib va kattaligi bo‘yicha malakalari
mustahkamlanadi.
45

XULOSA
Tayyorlov guruhida o‘tkaziladigan geometrik mashg‘ulotda didaktik
ko‘rsatma materiallaridan keng foydalanilishi maqsadga muvofiqdir. Amaliy
ishlar, ko‘rgazma tashkil qilish bilan bog‘liq bo‘lgan topshiriqlar ham namuna
sifatida qaralishi mumkin. Pedagog – tarbiyachi ularga o‘zida bo‘lgan ko‘rsatma-
qo‘llanmalarni hisobga olib tuzatishlar kiritishi mumkin. Ko‘pchilik hollarda
tavsiya etilayotgan og‘zaki mashqlar materialini pedagog-tarbiyachi turli usullarda
berishi, ba’zan esa guruhning tayyorgarligiga qarab almashtirishi mumkin.
Pedagog-tarbiyachi tavsiya etilayotgan didaktik o‘yinlarga ham ijodiy
yaqinlashishi kerak, bunda o‘yinlarni o‘tkazishda foydalaniladigan qo‘llamalarni
imkoni boricha hisobga olib, o‘zi topgan o‘yinlarni sinash maqsadida
mashg‘ulotlarda o‘yinlar tashkil qilishi mumkin.Mashg‘ulotlarda didaktik o‘yinlar
va ko‘rgazmali materiallardan keng foydalaniladi. Bolalarda elementar geometrik
tasavvurlarni shakllantirish uchun olib boriladigan mashg‘ulotlar aqliy zo‘riqishni
talab etiladi. Shu sababli tarbiyachilar ayniqsa, katta va tayyorlov guruhi bolalariga
geometrika mashg‘ulotlarini o‘tkazayotganda turli jismoniy daqiqalarda
foydalanishi maqsadga muvofiq hisoblanadi.Mashg‘ulotda hamma bolalarning faol
ishtirok etishlariga erishish maqsadida har bir bolaning oldida tarqatma materiallar
bo‘lishi tavsiya etiladi. Agar o‘rtog‘ining javobi to‘g‘ri bo‘lsa qizil kartochka,
o‘rtog‘ining javobi uni qoniqtirmasa, ko‘k kartochka ko‘tarilishi lozim. Bunda
hamma bolalar o‘rtoqlarining javoblarini diqqat bilan eshitishga harakat qiladilar,
intizom buzilmaydi, shu bilan birga, bolalarning test sinovlariga tayyorgarliklari
ham hisobga olinishi lozim.Maktabga tayyorlov guruhida lug‘at ustida ishlash
alohida muhim ahamiyatga ega. Bo‘lajak birinchi sinf o‘quvchilari atamalarning
umumlashgan ma’nosining ahamiyatini egallab, ulardan o‘z nutqida mustaqil
foydalana oladigan bo‘lishlari kerak. Tajriba-sinovning shakllantiruvchi bosqichida
ta’limiy tarbiyaviy jihatidan quyidagi xususiyatlar kuzatildi. Tajriba-sinov boshida
jalb etilgan bolalarning qiziqishlarini o‘rganildi.
46

Kuzatuvlar jarayonining tahlilidan shu narsa ma’lum bo‘ldiki, ko‘pchilik
tarbiyachilarning pedagogik va psixoligik bilimlari hamda uslubiy malakalari
yetarli darajada emasmish, mashg‘ulotlarga ko‘proq o‘yin elementlarini qo‘shish,
bolalarda ro‘y bergan ijobiy holatlarni o‘z vaqtida rag‘batlantirish va tanlash, qulay
sharoitlardan oqilona va maqsadga muvofiq holda foydalanish borasida yo‘l
qo‘yilgan kamchiliklari ijobiy siljishlarining sur’atiga nisbatan yuqori emasligiga
sabab bo‘ldi. Bolalarni faqat bir turdagi narsalarni fikran bir guruhga
birlashtirishga, ularning barchasi uchun umumiy bo‘lgan xususiyat (buyumlarning
nimaga mo‘ljallanganligi va boshqalar) asosida «to‘plam hosil qilish»ga
o‘rgatibgina qolmasdan, balki guruhni tashkil etuvchi narsalarning faqat bir qismi
uchungina umumiy bo‘lgan belgilarni hisobga olishga, ya’ni qism to‘plamni
ajratishga ham o‘rgatiladi. Masalan, pedagog bolalar diqqatini deraza tokchasida
turgan ko‘p o‘simliklar orasida baland va pastlari, kattava kichik barglilari
borligiga jalb etadi va hokazo.Bu davrda asosiy e’tibor ikki to‘plamning miqdorini
qiyoslashni mashq qildirishga qaratiladi. Bolalar ikki guruhning qaysi birida
narsalar ko‘p (kam)ligini yoki ularning baravarligini aytishga
o‘rgatiladi.Tarbiyachi ulaiga guruhlarni amaliy ravishda taqqoslash, ustmaust va
yonma-yon qo‘yish usullarini cslatadi.Bolaiarni narsalarning boshqa belgilari
ichidan miqdori tomonini ajrata bilishga o‘rgatish muhim ahamiyatga ega. Bunga
mazkur holda guruhning unchalik ahamiyatli bo‘lmagan belgilarini —guruhdagi
narsalarning rangi, katta-kichikligi va joylashuvini o‘zgartirish orqali
erishiladi.Miqdoriy tuzilishi turlicha bo‘lgan to‘plamlar bilan ishlash bolalarda
narsalar sonini aniq bclgilash zaruratini hosil qiladi.Sanoqda o‘zlashtirish uchun
sharoit paydo bo‘ladi.Bu mashg‘ulotlarda ba’zi fazoviy tasavvurlar aniqlanadi,
o‘ng va chapni farqlash, narsalarni chapdan o‘ngga qarab o‘ng qo‘l bilan
ko‘rsatish, yuqorigi va pastki (doskalar), chapdan o‘ngga iboralarini tushunish
ko‘nikmasi mustahkamlanadi.Bolalar figuralar — doira, kvadrat, uchburchakni
sezish, harakat va ko rish yo‘li bilan tekshirib ko‘rishni mashq qiladilar, ularni rang
va hajmlaridagi farqlarga qaramasdan bilib olishni O‘rganadilar.
47

Foydalanilgan adabiyotlar.
1.Shavkat Mirziyoyev “Milliy taraqqiyot yo‘limizni qat’iyat bilan davom ettirib,
yangi bosqichga ko‘taramiz” Toshkent – “O‘zbekiston”-2018.
2.Shavkat Mirziyoyev “Xalqimizning roziligi bizning faoliyatimizga berilgan eng
oliy bahodir” Toshkent – “O‘zbekiston”-2018.
3.Shavkat Mirziyoyev “Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz” Toshkent – “O‘zbekiston”-2016.
4.Shavkat Mirziyoyev “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik
- har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak” Toshkent –
“O‘zbekiston”-2017.
5.Shavkat Mirziyoyev “Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt
taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi” Toshkent – “O‘zbekiston”-2017.
Shavkat Mirziyoyev “Buyuk kelajagimizni mard va olijanob halqimiz bilan birga
quramiz” Toshkent – “O‘zbekiston”-2018.
6.Shavkat Mirziyoyev “Niyati ulug‘ xalqning ishi ham ulug‘, hayoti yorug‘ va
kelajagi farovon bo‘ladi” Toshkent – “O‘zbekiston”-2019.
7.Ta’lim to‘g‘risidagi qonun 2020yil Maktabgacha ta’lim konsepsiyasi
F.R Qodirova “Maktabgacha pedagogika”
8.Otavaliyeva O‘. Bola tarbiyasida bog‘cha va oila hamkor- ligi.T,: O‘qituvchi,
1994.
9.Hasanboyeva 0., Tadjieva M., Toshpulatova Sh. va boshq. Maktabgacha ta’lim
pedagogikasi. T.: Ilm-ziyo, 2012.
10. O‘zbekiston Respublikasining ilk va maktabgacha yosh- dagi bolalar
rivojlanishiga qo‘yiladigan davlat talablari. Tv 2018.
11. O‘zbekiston Respublikasining "Bola huquqlari kafolatlari to‘g‘risida"gi qonun.
T., 2008.
12. O‘zbekiston Respublikasi davlat maktabgacha ta’lim muassasasi to‘g‘risidagi
Nizom. T,, 2017.
13. O‘zbekiston Respublikasi nodavlat maktabgacha ta’lim muassasasi
to‘g‘risidagi Nizom. T., 2017.
48

14. O‘lmasovA., VahabovA. Iqtisodiyot nazariyasi. Toshkent, Sharq nashriyoti,
2006.
15.Bolalar bog‘chasida estetik tarbiya ( N.A.Vetlugina tahriri ostida). T.,
O‘qituvchi, 1981.
16.Loginova V.I, Samarukova T.G. tahriri ostida. Maktabgacha tarbiya
pedagogikasi. 2 qismli. 1- qism. T., O‘qituvchi. 1991. 127
17.T.S.Komarova. Metodika obucheniya izobrazitelnoy deyatelnosti i
konstruirovaniyu. M.: Prosve щ enie. 1991.
Sakulina N.P. Risunok, applikatsiya, rabota s glinoy v detskom sadu. M.:
Prosve щ enie. 1993.
18.L.V.Kutsakova. «Konstruktirovanie i ruchnoy trud v detskom sadu». M.:
«Prosve щ enie»..1990.
19.O.Jamollidinova. «Katta bog‘cha bolalarini xalq hunarmandchiligiga o‘rgatish
bo‘yicha ish dasturi» T.:1996.
20.Z.V.Lishtvan «Konstruirovanie» M.: «Prosve щ enie».1981g.
M.A.Gusakova. Applikatsiya. M.., «Prosve щ enie» 1977. 15.Sakulina
N.P. Risunok, applikatsiya, rabota s glinoy v detskom sadu. M.: Prosve щ enie.
1993.
M.Nurmatova, SH.Xasanova. D.Azimova. Ustaxonada amaliy mashg‘ulot.
«Cho‘lpon». T.., 2010 y.
Internet manbalari
1. https://fayllar.org/kurs-ishi-mavzu-kichik-guruh-bolalarida-geometrik-shakllar-
haq.html
2. https://fayllar.org/termiz-davlat-universiteti-pedagogika-instituti-aniq-va-tabiiy-
v3.html?page=9
3. https://arxiv.uz/uz/documents/referatlar/algebra/bolalarning-predmetlar-shakli-
va-geometrik-shakllarni-idrok-qilishning-o-ziga-xos-xususiyatlari
4. https://arxiv.uz/uz/documents/referatlar/algebra/bolalarning-predmetlar-shakli-
va-geometrik-shakllarni-idrok-qilishning-o-ziga-xos-xususiyatlari
49

Boshlang’ich sinf o’quvchilariga geometrik figuralarni o’rgatish metodikasi

Sotib olish