Dokument ma'lumotlari

Narxi 35000UZS
Hajmi 1.4MB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 23 May 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Pedagogika

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

31 Sotish

Boshlangʻich sinf oʻquvchilarining ijodiy fikrlashini rivojlantirishni STEAM taʼlimi orqali amalga oshirish usullari kurs ishi

Sotib olish
1Mavzu: Boshlang ich sinf o quvchilarining ijodiy fikrlashini rivojlantirishniʻ ʻ STEAM ta limi orqali amalga oshirish usullari ʼ MUNDARIJA Kirish ………………………………………………………………………….. . I BOB. Boshlang ich sinf o quvchilarining ijodiy fikrlashini ʻ ʻ rivojlantirishning nazariy asoslari 1.1. Boshlang ich sinf o quvchilari tafakkuri va ijodiy fikrlash ʻ ʻ xususiyatlar ….. 1.2. Ijodiy fikrlash tushunchasi, uning bosqichlari va shakllanishi ……………. 1.3. Ijodiy fikrlashni rivojlantirishda zamonaviy ta lim metodlarining o‘rni ʼ ….. II BOB. Boshlang ich sinflarda ijodiy fikrlashni STEAM ta limi orqali ʻ ʼ rivojlantirish metodikasi 2.1. STEAM ta limi konsepsiyasi va uning mazmuni ʼ …………………………. 2.2.Boshlang ich sinflarda STEAM yondashuvi asosidagi mashg‘ulot ʻ namunalarini ishlab chiqish ……………………………………….…………… 2.3. STEAM asosida ijodiy fikrlashni shakllantirishda o‘qituvchining roli va tavsiyalar ………………………………………………………….……………. Xulosa ……………………………………………………………. ……………. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati ………………………………………….. 2 KIRISH Kurs ishi mavzusining dolzarbligi XXI asrda ta’lim tizimida o‘quvchilarning bilim olishidan tashqari ularning tarbiyaviy-axloqiy sifatlarini rivojlantirishga katta e’tibor qaratilmoqda. Ayniqsa, boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining madaniyatini shakllantirish orqali ularda axloqiy qadriyatlar, odob-axloq me’yorlari, gigiyena madaniyati, atrof-muhitga e’tiborli munosabat, san’atga hurmat kabi tushunchalarni shakllantirish muhim ahamiyat kasb etadi. Bunday yondashuv bolalarning nafaqat aqliy, balki ruhiy va ijtimoiy rivojlanishida ham katta o‘rin tutadi. O‘quvchilarning madaniyatini shakllantirishda esa yangi innovatsion metodlardan, jumladan, STEAM ta’lim konsepsiyasidan foydalanish dolzarb masalalardan biridir. Ushbu metodika orqali o‘quvchida amaliy faoliyat va ijodiy tafakkur uyg‘otilib, bu esa madaniyatning real hayotdagi ifodasini anglashga yordam beradi. Shu bois, bu mavzuni ilmiy asosda o‘rganish va metodik asoslarini ishlab chiqish ta’lim tizimining rivoji uchun muhim sanaladi. 1 Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Boshlang‘ich ta’limda shaxsiy fazilatlarni shakllantirish, ayniqsa madaniyat va ijodiy tafakkur sohalari bir qator pedagog va psixologlar tomonidan chuqur o‘rganilgan. Masalan, A.Abdullayevning ta’limda tarbiyaviy yondashuvi, R.G‘ofurovning boshlang‘ich sinf psixologiyasi bo‘yicha ishlari o‘quvchilar dunyoqarashini shakllantirishda muhim manbadir. Z.Shermatova va B.Qodirovlar esa madaniy ong va axloqiy qadriyatlarni bolalarga singdirish bo‘yicha nazariy 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4344-son qarori. “Xalq ta’limi tizimini takomillashtirish strategiyasi to‘g‘risida”. 2019-yil 5-sentabr. 3asoslar ishlab chiqqan. Xorijiy olimlardan J.Dyui ta’limning tajriba orqali o‘rgatish tamoyillarini, K.Rodjers esa shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim modelini ilgari surgan. H.Gardnerning ko‘p aqliy intellekt nazariyasi ham madaniy shaxs tarbiyasida keng qo‘llaniladi. Ammo ushbu tadqiqotlarda STEAM asosidagi metodlar orqali madaniyatni shakllantirish alohida izchil yoritilmagan. Shu sababli bu kurs ishining mavzusi dolzarb bo‘lib, mavjud tadqiqotlarga tayanib yangi yondashuvlarni taklif etadi. Kurs ishi mavzusining obyekti - Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining shaxsiy taraqqiyot jarayoni, xususan ularning madaniyat darajasining shakllanishi. Kurs ishi mavzusining predmeti - Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining madaniyatini shakllantirishda ijodiy fikrlash va zamonaviy (xususan, STEAM) yondashuvlardan foydalanish metodikasi. Kurs ishi mavzusining maqsadi - Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining madaniyatini shakllantirishda ijodiy fikrlashni rivojlantirish va bu jarayonda STEAM ta’lim yondashuvining o‘rnini aniqlash. Kurs ishi mavzusining vazifalari: Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari tafakkuri va ijodiy fikrlash xususiyatlarini tahlil qilish; Ijodiy fikrlashning bosqichlari, shakllanish mexanizmlarini yoritish; Zamonaviy ta’lim metodlarining, xususan STEAM yondashuvining mazmunini o‘rganish; STEAM yondashuvi asosida mashg‘ulotlar ishlab chiqish; O‘qituvchining ijodiy fikrlash va madaniyat shakllanishidagi roli va metodik tavsiyalarini ishlab chiqish. Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati - Nazariy jihatdan, ushbu kurs ishi orqali boshlang‘ich ta’limda o‘quvchilarning madaniy rivojlanishi va ijodiy tafakkuri o‘rtasidagi bog‘liqlik ilmiy jihatdan asoslab beriladi. Amaliy jihatdan esa, bu izlanishlar asosida pedagoglar uchun tavsiya etiladigan mashg‘ulotlar, metodik yondashuvlar va dars ishlanmalar tayyorlash imkoniyati yaratiladi. 4Kurs ishi mavzusining metodlari - Tahlil qilish, taqqoslash, kuzatish, pedagogik eksperiment, amaliy mashg‘ulotlarni ishlab chiqish, sinovdan o‘tkazish va umumlashtirish metodlari qo‘llanildi. Kurs ishi mavzusining tuzilishi - Kurs ishi kirish, ikki asosiy bob, har bir bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. I BOB. Boshlang ich sinf o quvchilarining ijodiy fikrlashiniʻ ʻ rivojlantirishning nazariy asoslari 1.1. Boshlang ich sinf o quvchilari tafakkuri va ijodiy fikrlash ʻ ʻ xususiyatlari Boshlang ich sinf o quvchilari tafakkuri va ijodiy fikrlash xususiyatlari ʻ ʻ Boshlang‘ich sinf – bu bola shaxsining shakllanishida muhim davr bo‘lib, uning tafakkuri, dunyoqarashi, axloqiy qadriyatlari, ijodiy salohiyati va madaniy yondashuvi aynan shu bosqichda asoslanadi. Bu davrda bola atrofdagi hodisalarni o‘z tajribasi orqali qabul qiladi, o‘z-o‘zini anglashga intiladi, o‘z fikrini erkin ifoda etish istagi ortadi. Shu bois, boshlang‘ich sinf o‘quvchisining tafakkur jarayoni an’anaviy fikrlashdan ko‘ra o‘ziga xos bo‘lib, unga obrazlilik, qiziqish, jonli tasavvur va mustaqillik singari xususiyatlar xosdir. 2 Ijodiy fikrlash – bu bolaning mavjud bo‘lgan axborot asosida yangilik yaratish, o‘zining ilgari bilmagan yo‘nalishda fikr yurita olish qobiliyatidir. U faqatgina mustaqil fikrlash emas, balki o‘zgacha yondashuv, o‘ziga xos qarorlar chiqarish va mavjud muammolarga noan’anaviy yechim topa olishda namoyon bo‘ladi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari tafakkuri aynan shunday fazilatlarni rivojlantirish uchun qulay poydevor bo‘lib xizmat qiladi.Shuningdek, bu yoshdagi o‘quvchilarning psixik rivojlanishi o‘yin faoliyati bilan chambarchas bog‘liq. Ular o‘z his-tuyg‘ularini, orzu va istaklarini o‘yinda namoyon qiladilar. O‘yin orqali bolalar muammoli 2 Abdullayev A. Pedagogik texnologiyalar va innovatsion ta’lim metodlari . – Toshkent: Fan, 2020. – 240 b. 5vaziyatlarda fikr yuritadi, boshqa rollarni ijro etadi, bu esa tafakkur va ijodiy yondashuvning rivojlanishiga olib keladi. Demak, bolalar tafakkurini o‘stirishda o‘yin – tabiiy va samarali vosita hisoblanadi. Yana bir jihat – boshlang‘ich sinf o‘quvchilari hissiy jihatdan sezgir bo‘lishadi. Bu holat ularning ijodiy fikrlashga bo‘lgan qobiliyatlarini kuchaytiradi. Ular qiziqarli topshiriqlarga o‘z dunyoqarashlari asosida erkin va rang-barang yondashadi. O‘qituvchi bunday jarayonda o‘quvchining ruhiyatini tushunib, unga qulay sharoit yaratib bera olsa, tafakkur va ijodiy salohiyatda sezilarli o‘sish kuzatiladi. yosh xususiyatlari bois boshlang‘ich sinf o‘quvchilari tezda zerikishadi. Shu sababli ta’lim mazmuni rang-barang, interfaol, mavzular esa bolaning dunyoqarashiga yaqin bo‘lishi zarur. Bu holat bolaning fikr yuritish tezligini oshirib, uni o‘z g‘oyalarini ilgari surishga undaydi. Demak, ijodiy fikrlash shunchaki tug‘ma salohiyat emas, balki to‘g‘ri yondashuv orqali rivojlantiriladigan qobiliyatdir. 3 Psixologlar, jumladan, L.S. Vygotskiy va J.Piaje izlanishlarida bolaning tafakkuri bosqichma-bosqich rivojlanishi ta’kidlanadi. Ularning fikricha, bola dastlab konkret-obrazli tafakkur bosqichidan o‘tadi, so‘ngra tushunchaviy fikrlash darajasiga ko‘tariladi. Boshlang‘ich sinfda aynan bu o‘zgarish sodir bo‘lishi sababli, ijodiy fikrlashning yadro komponentlarini shakllantirish aynan shu bosqichda boshlanishi zarur hisoblanadi. O‘quvchining fikr yuritish qobiliyati uning til boyligi, ifoda erkinligi, savol berish va muhokama yurita olish salohiyatiga ham bog‘liqdir. Bu jihatlar ham ijodiy tafakkurni shakllantirish uchun asosiy resurslardir. Dars jarayonida o‘qituvchi o‘quvchilarga muammo qo‘yish, o‘zgacha yondashuv talab qiladigan savollar berish orqali bu salohiyatni rag‘batlantirishi mumkin. Boshqa tomondan, har bir bolaning tafakkur sur’ati ham farqlidir. Kimdir tez fikrlaydi, kimdir esa sekinroq, lekin chuqur tahlil qiladi. Shu bois ijodiy 3 Shermatova Z. Boshlang‘ich ta’lim pedagogikasi . – Toshkent: O‘qituvchi, 2019. – 185 b. 6fikrlashni shakllantirishda individual yondashuv juda muhim. O‘qituvchi o‘quvchi individual salohiyatini aniqlab, unga mos topshiriq va sharoit yaratgan taqdirdagina ijodiy fikrlash samarali rivojlanadi. boshlang‘ich sinf o‘quvchilari tafakkuri ko‘p qirrali, sezgir, qiziquvchan va obrazli bo‘lib, ularni ijodiy fikrlashga yo‘naltirish uchun pedagogik imkoniyatlar kengdir. Ushbu salohiyatni to‘g‘ri yondashuv bilan rivojlantirish mumkin va bu, o‘z navbatida, o‘quvchilarning madaniy darajasini ham oshirishga xizmat qiladi. Ijodiy fikrlash bolalarda tug‘ma bo‘lishi mumkin, ammo uni rivojlantirish – ayniqsa, boshlang‘ich ta’limda – ta’lim mazmuni, metodlar va pedagogik yondashuvlar orqali yo‘lga qo‘yiladi. Bu bosqichda bolalar hali butunlay mustaqil fikrlovchi shaxs darajasiga yetmagan bo‘lsa-da, ularning tasavvuri keng, muayyan voqealarni o‘z xayolida qayta yaratish qobiliyati kuchli bo‘ladi. Shu bois bu imkoniyatlardan foydalanib, o‘qituvchi ularning tafakkurini yo‘naltirishi, ijodiy jarayonlarga jalb qilishi kerak. Ijodiy tafakkurning rivoji uchun eng avvalo bolada mustaqil fikr yuritish imkoniyati bo‘lishi lozim. Bu esa dars jarayonida shablon savollarni emas, balki muammoli, bir nechta yechimga ega bo‘lgan topshiriqlarni ko‘proq qo‘llashni talab qiladi. Masalan, “Agar sen kitob yozgan bo‘lsang, u nima haqida bo‘lardi?” kabi savollar bola dunyoqarashini boyitadi, fikr yuritishga undaydi. Bunday topshiriqlar bolani nafaqat o‘ylashga, balki o‘z qarashini bildirishga o‘rgatadi. Shuningdek, ijodiy tafakkur nafaqat og‘zaki, balki vizual, musiqiy, jismoniy faoliyatlar orqali ham rivojlanadi. Shu bois boshlang‘ich ta’limda chizmachilik, maket yasash, hikoya tuzish, rolli o‘yinlar, pantomima va dramatik ifodalar kabi mashg‘ulotlar o‘quvchilar tafakkurini turli yo‘nalishlarda rivojlantiradi. Bu esa ijodiylikni kompleks tarzda yondoshib o‘stirish imkonini beradi. 4 4 G‘ofurov R. O‘quvchilarni tarbiyalashda madaniy qadriyatlar roli . – Samarqand: Zarafshon, 2021. – 142 b. 7O‘quvchilar bilan olib boriladigan ijodiy faoliyatda ularga xatolardan qo‘rqmaslik, erkin fikr bildirish, o‘z nuqtai nazarini ochiq ayta olish ko‘nikmasini singdirish muhimdir. Aks holda, bolaning tafakkuri faqat o‘qituvchining fikriga tobelikda shakllanib qoladi. Shuning uchun ham pedagog faqat bilim beruvchi emas, balki fikrlashga yo‘naltiruvchi, imkoniyat yaratuvchi rahbar bo‘lishi kerak. Ijodiy fikrlashni shakllantirishda asosiy omillardan biri – qulay psixologik muhitdir. O‘quvchilar o‘zini ishonchli, hurmat qilingan muhitda his qilsa, u o‘z fikrini ochiq bildiradi, yangi g‘oyalarni taklif etadi. Agar bola doimiy tanqid va salbiy munosabatda bo‘lsa, u fikr bildirishdan qo‘rqadi va tafakkuri passivlashadi. Shuning uchun ham dars jarayonida erkin, lekin tartibli va ilhomlantiruvchi muhit yaratish zarur. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining tafakkuri va ijodiy fikrlash xususiyatlarini rivojlantirishda oilaning ham o‘rni beqiyosdir. Uyda bolaga qaratiladigan e’tibor, unga beriladigan savollar, o‘yinlar, kitoblar bilan ta’minlanishi kabi omillar bolaning intellektual salohiyatiga kuchli ta’sir ko‘rsatadi. Ota-onalarning ham bu jarayonda faol ishtirok etishi ta’limning samaradorligini ikki karra oshiradi. Yuqoridagilardan kelib chiqib aytish mumkinki, boshlang‘ich sinf o‘quvchilari tafakkurini rivojlantirish va ijodiylikni yuksaltirishda kompleks yondashuv talab qilinadi. Bunda o‘qituvchining yondashuvi, ta’lim mazmuni, metodlari, muhit va oilaviy tarbiyaning uyg‘unligi asosiy omillar hisoblanadi. Ijodiy fikrlovchi bola esa – nafaqat o‘qishda, balki hayotda ham muvaffaqiyatli bo‘ladi. Pedagogik tajriba shuni ko‘rsatadiki, ijodiy fikrlashning erta bosqichda shakllanishi, bola o‘z hayotida doim yangilikka intiluvchi, mustaqil qaror qabul qiluvchi, zamonaviy dunyo talablari bilan hamnafas bo‘luvchi yetuk shaxs bo‘lib voyaga yetishini ta’minlaydi. Shu bois, boshlang‘ich sinfda bu 8salohiyatni uyg‘otish va to‘g‘ri yo‘naltirish – ta’limning asosiy maqsadlaridan biri bo‘lib qolaveradi. 1.2. Ijodiy fikrlash tushunchasi, uning bosqichlari va shakllanishi Ijodiy fikrlash bugungi kunda ta’lim tizimining muhim tarkibiy qismlaridan biri bo‘lib, har bir shaxsda yangicha yondashuv, kutilmagan yechim, mustaqil fikr yuritish qobiliyatlarini rivojlantirishga xizmat qiladi. Bu fikrlash turi orqali o‘quvchi shunchaki tayyor bilimlarni o‘zlashtirmaydi, balki ulardan yangi bilimlar, g‘oyalar, mahsulotlar yaratadi. Aynan shu jihati bilan ijodiy fikrlash an’anaviy fikrlashdan farq qiladi. 5 Ijodiy fikrlash – bu yangi, original, noan’anaviy fikrlar yaratish jarayoni bo‘lib, u ko‘pincha mavjud muammoga odatdagi usullardan farqli, ilgari qo‘llanilmagan, noodatiy yondashuvlarni o‘z ichiga oladi. Bu fikrlash turi inson tafakkurining eng yuqori bosqichlaridan biri bo‘lib, unda analiz, sintez, muammo qo‘yish, gipoteza ilgari surish, ularni sinash, baholash va natija chiqarish bosqichlari o‘zaro bog‘liq tarzda harakat qiladi. Ijodiy fikrlash insonda tug‘ma tarzda bo‘lishi mumkin, biroq uni rivojlantirish va kuchaytirish faqat ta’lim muhitida yuz beradi. Ayniqsa, boshlang‘ich ta’lim davrida o‘quvchining tafakkuri hali egiluvchan, shaxsiy yondashuvga ochiq bo‘lgani sababli, bu yosh bosqichi ijodiy fikrlash asoslarini shakllantirish uchun ayni muddao hisoblanadi. Bu bosqichda asos solingan ijodiy fikrlar keyingi bosqichlarda rivojlanishda davom etadi. Ijodiy tafakkur ikki yo‘nalishda namoyon bo‘ladi: birinchisi — shaxsiy ichki faollik va g‘oyaga to‘la yondashuv, ikkinchisi esa — tashqi muhit ta’siri ostida yangilik yaratish ehtiyoji. Demak, o‘qituvchi o‘quvchining ichki salohiyatini uyg‘otadigan, uni yangicha o‘ylashga undaydigan muhit yaratishi lozim. Buning uchun dars jarayonlarida muammoli topshiriqlar, ochiq savollar, ijodiy loyihalar va jamoaviy ishlanmalardan foydalanish zarur. 5 Qodirov B. Ijodiy tafakkur va uning rivojlanish bosqichlari . – Buxoro: Ilm Ziyo, 2018. – 130 b. 9Ijodiy tafakkurda divergent fikrlash alohida ahamiyat kasb etadi. Divergent fikrlash – bu bir muammoga bir nechta yechimlarni taklif qilish, har xil alternativ variantlarni ko‘rib chiqish demakdir. Bu ko‘nikma o‘quvchini har bir holatga o‘zgacha qarashga, har doim yangi yondashuvni izlashga o‘rgatadi. Shuning uchun o‘qituvchi topshiriqlarni faqat bitta to‘g‘ri javobga emas, balki ko‘plab yechimlarga olib boradigan tarzda tuzishi kerak. Ijodiy fikrlash tushunchasi psixologiya, pedagogika, falsafa, lingvistika, san’atshunoslik kabi ko‘plab fanlar kesimida o‘rganilgan. Masalan, A.Matrosov ijodiy fikrni "muammo yechimida yangi, ilgari bo‘lmagan usullarni qo‘llay olish qobiliyati" sifatida belgilaydi. A.N.Luk esa bu jarayonni "tasavvur, g‘oya va ongiy operatsiyalarning birikmasi" deb hisoblaydi. Ushbu yondashuvlar ijodiy tafakkurga kompleks qarash zarurligini ko‘rsatadi. O‘quvchilarda ijodiy fikrni shakllantirishda ularning tasavvuri, qiziqishi, savol berish odati, mustaqil fikr bildirish ehtiyoji muhim omillar sanaladi. Agar o‘quvchi fikr bildirsa, savol bersa, alternativ yechim taklif qilsa, bu — uning ijodiy tafakkuri rivojlanayotganidan dalolatdir. Bu fazilatlarni o‘stirish uchun esa faqat bilim berish emas, balki o‘z fikrini ifodalashga imkon beruvchi sharoit yaratish zarur. 6 Ijodiy fikrlashning shakllanishida darsdan tashqari faoliyatlar, ayniqsa fan to‘garaklari, adabiy-badiiy kechalar, teatr mashg‘ulotlari, musobaqa va loyihalarda qatnashish muhim ahamiyat kasb etadi. Bunday faoliyatlar orqali o‘quvchi o‘z salohiyatini erkin namoyon qilish imkoniga ega bo‘ladi. Shu yo‘l bilan undagi individual ijodiy imkoniyatlar yuzaga chiqadi va mustahkamlanadi. ijodiy fikrlash shunchaki g‘oya ilgari surish emas, balki fikrning mantiqiy, estetik va amaliy asosda yangi shaklga kirishi demakdir. U shaxsni yangicha dunyoqarashga olib keladi, mustaqil qaror qabul qilishga 6 Karimov A. Boshlang‘ich ta’limda fanlararo yondashuv . – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2020. – 160 b. 10o‘rgatadi, hayotda o‘z o‘rnini topishga yordam beradi. Bu esa aynan boshlang‘ich sinfda poydevori qo‘yilishi kerak bo‘lgan muhim pedagogik jarayondir. Ijodiy fikrlash inson tafakkurining yuksak bosqichi bo‘lib, u bosqichma- bosqich shakllanadi. Har bir bosqichda alohida psixologik va didaktik mexanizmlar ishlaydi. Odatda, ijodiy tafakkurning shakllanish jarayoni to‘rtta asosiy bosqichdan iborat deb qaraladi: tayyorgarlik, inkubatsiya (pishib yetilish), ilhom (yoki yoritilish) va verifikatsiya (baholash va qo‘llash). Birinchi bosqich – tayyorgarlik. Bu bosqichda shaxs muammoni tushunadi, ma’lumot to‘playdi, mavjud holatni tahlil qiladi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchisi uchun bu bosqich – muammoni anglash, savollar berish va o‘ylash jarayonidir. O‘qituvchi bu bosqichda bolaning qiziqishini uyg‘otishi, unga erkin muhit yaratishi va mustaqil o‘ylashga undashi kerak. Ikkinchi bosqich – inkubatsiya. Bu bosqichda o‘quvchi muammoni chuqur anglab, unga ichki fikr yuritish orqali o‘z yechim variantlarini izlaydi. Ba’zida bu jarayon ong ostida davom etadi. O‘quvchi buni faollik bilan ifoda etmasligi mumkin, ammo miyasi izlanishda bo‘ladi. Bu bosqichda sabr-toqat, mustaqil izlanish muhiti muhim ahamiyat kasb etadi. Uchinchi bosqich – ilhom (yoritilish). Bu eng faol va ajoyib bosqich bo‘lib, unda yangi g‘oya, noodatiy yechim yoki original yondashuv paydo bo‘ladi. Bola kutilmaganda o‘ziga xos javob beradi, yangi fikr bildiradi yoki o‘z nuqtai nazarini ilgari suradi. Bu holat o‘qituvchining ijobiy munosabati, rag‘batlantiruvchi fikrlari orqali kuchayadi. To‘rtinchi bosqich – verifikatsiya. Bu bosqichda bola ilgari surgan fikrini sinab ko‘radi, uni baholaydi, to‘g‘riligini tekshiradi va boshqalar bilan muhokama qiladi. Bu amaliyot orqali bola o‘z fikrining hayotiyligini, qiymatini, mazmunini tahlil qiladi. Shu tarzda ijodiy fikrlash tanqidiy tafakkur bilan uyg‘unlashadi. 11Ijodiy fikrlashning shakllanishi bir kunlik emas, balki uzluksiz va bosqichli jarayon bo‘lib, o‘quvchining har kuni olgan yangi tajribalari, o‘zlashtirgan bilimlari, amaliy mashg‘ulotlar, muhokamalar va qiziqarli topshiriqlar orqali shakllanadi. Bu jarayonni faqat darslikka asoslangan an’anaviy yondashuv bilan rivojlantirish qiyin. Shuning uchun ijodiy fikrni rivojlantirish uchun o‘ziga xos, yangicha usullar zarur. Bunday usullarga muammoli ta’lim, loyihaviy faoliyat, interfaol metodlar, STEAM yondashuvi, dramatizatsiya, roliklar, fanlararo integratsiya, rolli o‘yinlar, testlar, debatlar, “fikrlar jarchisi”, “aqliy hujum”, “haqiqat yoki yolg‘on” kabi texnikalar kiradi. Bular orqali o‘quvchilar ijodiy yondashuvga o‘rganadi, o‘z fikrini himoya qilishga odatlanadi. Ijodiy fikrlashni shakllantirish jarayonida o‘qituvchining individual yondashuvi, psixologik yondashuv va shaxsiy motivatsiyasi muhim rol o‘ynaydi. Har bir bola turli xil qiziqishga, qobiliyatga ega. O‘qituvchi bu farqlarni hisobga olgan holda, individual topshiriqlar, mos usullar orqali o‘quvchining ichki salohiyatini yuzaga chiqarishi mumkin. Ijodiy tafakkurni shakllantirishda qo‘llaniladigan mashg‘ulotlar o‘quvchining ko‘p tomonlama rivojlanishiga xizmat qilishi kerak: ya’ni tafakkur, estetik did, axloqiy qarashlar, kommunikativlik, ijtimoiy ong va mustaqillik. Bu ko‘nikmalar uyg‘unlashgan holda ijodiy fikrlovchi shaxs shakllanadi. Shunday shaxs esa nafaqat bilimli, balki har tomonlama yetuk bo‘ladi. Zamonaviy ta’limda ijodiy fikrlash “yumshoq ko‘nikmalar” tarkibiga kiradi. Dunyodagi yetakchi ta’lim tizimlari – AQSh, Finlyandiya, Yaponiya, Janubiy Koreya tajribasida ham bolalarning mustaqil va ijodiy fikrlashi ustuvor maqsad hisoblanadi. O‘zbekiston ta’lim tizimi ham bu yo‘nalishda faol islohotlar olib bormoqda. ijodiy fikrlashning shakllanishi aniq bosqichlarga ega bo‘lib, har bir bosqichda bola o‘z imkoniyatlarini ro‘yobga chiqaradi. Bu imkoniyatlar to‘g‘ri pedagogik yondashuv, interfaol muhit va 12motivatsiya orqali faollashtiriladi. Ijodiy fikrlash esa o‘quvchining nafaqat bilim egallashi, balki hayotda faol shaxs sifatida shakllanishi uchun asos yaratadi. 1.3. Ijodiy fikrlashni rivojlantirishda zamonaviy ta lim metodlariningʼ o‘rni Bugungi globallashuv va texnologik taraqqiyot davrida ta’lim tizimining asosiy vazifasi – o‘quvchilarning mustaqil va ijodiy fikrlashini shakllantirishdan iborat. Bu vazifa o‘z navbatida, o‘quv jarayonida qo‘llaniladigan metodlarga bevosita bog‘liqdir. Endilikda oddiy bilim berishga emas, balki o‘quvchini fikrlashga, savol berishga, tanqidiy tahlil qilishga, o‘z fikrini himoya qilishga o‘rgatuvchi metodlarga ehtiyoj oshmoqda. Aynan shunday yondashuvlar orqali o‘quvchilarning tafakkuri chuqurlashadi, ularning ichki salohiyati ochiladi. Ijodiy fikrlashni rivojlantirish uchun zarur shart-sharoitlardan biri – erkin fikrlash imkonini beruvchi metodlar qo‘llashdir. Bunday metodlar o‘quvchini passiv tinglovchidan faol ishtirokchiga aylantiradi. Jumladan, interfaol metodlar, loyiha asosidagi o‘qitish, muammoli ta’lim, “aqliy hujum”, “rol o‘ynash”, “bahs-munozara”, “fikrlar jarchisi”, “klaster usuli” singari metodlar bu yo‘lda eng samarali vosita hisoblanadi. Interfaol metodlar – bu o‘qituvchi va o‘quvchilar o‘rtasida doimiy muloqotga asoslangan ta’lim usuli bo‘lib, ijodiy tafakkurning shakllanishiga kuchli turtki beradi. Interfaol metodlarda o‘quvchi o‘zini qadrlangan, fikri muhim bo‘lgan shaxs sifatida his qiladi. Bu esa uning fikrlash jarayonini jonlantiradi, o‘z fikrini aytishga undaydi. Muammoli ta’lim esa o‘quvchining qarshisiga ongli ravishda muammo qo‘yish, uni mustaqil tahlil qilishga va echim izlashga undash orqali ijodiy tafakkurga erkinlik beradi. Muammo echishda o‘quvchi mavjud bilimlardan foydalanib, yangilik yaratishga harakat qiladi. Bu esa uni mustaqil qaror qabul 13qilish, gipoteza ilgari surish, eksperiment qilish ko‘nikmalariga ega bo‘lishiga sabab bo‘ladi. Loyiha asosidagi o‘qitish esa o‘quvchilarning biror mavzu yuzasidan chuqur tadqiqot olib borishiga asoslanadi. Ular kichik guruhlarda ishlaydi, ma’lumot yig‘adi, reja tuzadi, material tayyorlaydi va uni sinf oldida taqdim etadi. Ushbu faoliyat davomida o‘quvchi nafaqat ijodiy fikr bildiradi, balki jamoada ishlash, rejalashtirish, natijani taqdim etish ko‘nikmalarini ham o‘zlashtiradi. Debat yoki bahs-munozarali darslar ham ijodiy fikrlashni rivojlantiruvchi samarali usullardan biridir. Bahsda o‘quvchi o‘z fikrini asoslaydi, dalil keltiradi, boshqalar fikrini tinglaydi, o‘z qarashini qayta ko‘rib chiqadi. Bu esa tanqidiy va ijodiy fikrlashni birgalikda shakllantiradi. Yana bir muhim metod – rol o‘ynash yoki dramatik usul bo‘lib, bunda o‘quvchilar muayyan obrazlarni gavdalantiradi, voqealarni sahnalashtiradi. Bu jarayonda o‘quvchi nafaqat matnni o‘zlashtiradi, balki unga o‘z tasavvurini, his-tuyg‘ularini, obrazli tafakkurini ham qo‘shadi. Bu esa ijodiylikni rag‘batlantiruvchi kuchli omil sanaladi. 7 Zamonaviy ta’lim metodlari ichida STEAM yondashuvi alohida o‘ringa ega. U ilm-fan, texnologiya, muhandislik, san’at va matematikani uyg‘unlashtirib, o‘quvchini real hayotiy vazifalarni yechishga o‘rgatadi. Bu yondashuv orqali o‘quvchi fanni faqat nazariy emas, balki amaliy asosda o‘zlashtiradi, loyiha tayyorlash, sinash, taqdim etish jarayonida faol ishtirok etadi.ijodiy fikrlashni rivojlantirishda zamonaviy ta’lim metodlari muhim ahamiyat kasb etadi. Ular o‘quvchining mustaqil fikrlash, muammoni yechish, o‘z g‘oyasini himoya qilish, muqobil echimlarni taklif etish kabi salohiyatini yuksaltiradi. Shu bois har bir o‘qituvchi zamonaviy metodlarni chuqur o‘zlashtirishi va darslarda faol qo‘llashi zarur. 7 Karimov A. Boshlang‘ich ta’limda fanlararo yondashuv . – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2020. – 160 b. 14Ijodiy fikrlashni rivojlantirish uchun zamonaviy metodlarni faqat darsda qo‘llash bilan cheklanib qolmaslik kerak. Ularni sinfdan tashqari mashg‘ulotlar, to‘garaklar, loyiha ishlarida, hatto kundalik hayotda ham o‘quvchilar ongiga singdirish zarur. Masalan, kichik yoshdagi o‘quvchilar bilan o‘tkaziladigan turli xil tematik loyihalar, masalan “Kichik ixtirochi”, “Raqamlar olami” yoki “Tabiatni asraylik” kabi mashg‘ulotlar orqali ularning tafakkur doirasini kengaytirish mumkin. Shuningdek, o‘qituvchi o‘z faoliyatida diagnostik usullardan ham foydalanishi lozim. Ya’ni, o‘quvchilarning ijodiy fikrlash darajasini aniqlash, baholash va natijalarga ko‘ra individual yondashuvni shakllantirish kerak. Har bir o‘quvchining fikrlash darajasi, tasavvuri va intellektual ehtiyoji har xil bo‘lishi tabiiy. Shu sababli, standart yondashuvdan ko‘ra moslashtirilgan metodlar samaraliroq bo‘ladi. Ijodiy tafakkurni shakllantirishda vizual vositalar – rasmlar, sxemalar, video va animatsiyalar, jadvallar, diagrammalar juda katta rol o‘ynaydi. Bola ko‘rganini tezroq eslab qoladi, ularni taqqoslaydi, o‘z tasavvurini kengaytiradi. Masalan, STEAM darslarida animatsion dasturlar orqali mexanizm ishlashini ko‘rsatish, matematik modellarni vizualizatsiya qilish, san’at elementlarini raqamli texnologiyalarga qo‘shish ijodiy yondashuvni kuchaytiradi. Zamonaviy metodlardan yana biri – AKT (axborot-kommunikatsiya texnologiyalari) asosida o‘qitishdir. Interaktiv doskalar, onlayn testlar, virtual laboratoriyalar, 3D modellar orqali o‘quvchilarda yangi dunyoqarash, texnologik tafakkur, texnik ijodiyot rivojlanadi. Bu jihatlar ayniqsa STEM va STEAM yo‘nalishlarida muhim o‘rin tutadi. Axborot texnologiyalari orqali o‘quvchilar ilgari mavjud bo‘lmagan vositalar bilan ishlashni o‘rganadilar. Shuningdek, **emotsional ong (emotional intelligence)**ga asoslangan metodlar ham ijodiy fikrning yuksalishiga xizmat qiladi. Bu metodlarda o‘quvchining hissiyotini tushunish, uning qiziqishiga e’tibor berish, 15rag‘batlantirish, muammo bo‘yicha birgalikda fikr yuritish orqali u o‘zini ishonchli his qiladi va erkin fikr bildiradi. Bu jarayonda o‘quvchi o‘z fikrini tanqid qilmaydi, aksincha, uni doimo rivojlantirishga intiladi. Zamonaviy metodlar ta’limda yangi rol – facilitator, ya’ni yo‘naltiruvchi o‘qituvchi obrazini shakllantiradi. Endi o‘qituvchi faqat ma’lumot beruvchi emas, balki o‘quvchi faoliyatini boshqaruvchi, yo‘naltiruvchi, imkon beruvchi, rag‘batlantiruvchi bo‘lishi kerak. Bu o‘zgarish esa sinfdagi iqlim, o‘quvchilarning motivatsiyasi va ijodiylik darajasini sezilarli oshiradi.Shuni ham unutmaslik kerakki, har qanday metod o‘z-o‘zicha emas, balki maqsadli, to‘g‘ri tanlangan kontekstda va ijodkor o‘qituvchi qo‘lida samarali natija beradi. Shu bois, zamonaviy metodlar va texnologiyalarni tanlashda mavzuning mazmuni, o‘quvchilarning yoshi, darajasi, sinf hajmi va boshqa pedagogik sharoitlar hisobga olinishi zarur. Bugungi kunda butun dunyo bo‘ylab PISA, TIMSS, PIRLS kabi xalqaro baholash dasturlari aynan o‘quvchilarning ijodiy va tanqidiy fikrlash, muammoni hal qilish qobiliyatlarini tekshiradi. Demak, O‘zbekistonda ham o‘quvchilarni global mezonlarga tayyorlash, raqobatbardosh shaxslar yetishtirish uchun ta’lim metodikasini yangilash, zamonaviy yondashuvlarni joriy qilish dolzarbdir. zamonaviy ta’lim metodlari – bu ijodiy tafakkurni faollashtiruvchi, o‘quvchini o‘ziga ishonchli, erkin fikrlaydigan, muammoni ko‘ra oladigan va yangi yechim topishga qodir shaxs sifatida tarbiyalovchi vositadir. Har bir boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi bu metodlarni chuqur o‘zlashtirib, ularni ijodiy tarzda qo‘llay olsa, ta’lim sifati ham, o‘quvchi salohiyati ham yangi bosqichga ko‘tariladi. 1-bob xulosasi Ushbu bob orqali men boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining tafakkuri qanday shakllanishini va ularning ijodiy fikrlash salohiyatini oshirishda nimalar muhimligini chuqur anglab yetdim. O‘rganganlarimdan kelib chiqib shuni aytishim mumkinki, ijodiy tafakkur bola ruhiy dunyosining ajralmas qismi 16bo‘lib, uni to‘g‘ri yondashuv bilan rivojlantirish mumkin. Bu jarayonda zamonaviy ta’lim metodlari – ayniqsa interfaol va muammoli usullar, loyiha asosidagi yondashuvlar, STEAM kabi integratsion tizimlar muhim o‘rin tutadi. Ijodkor o‘qituvchi uchun esa har bir bola noyob dunyo ekanini anglab, unga individual yondashish eng to‘g‘ri yo‘l ekaniga yana bir bor amin bo‘ldim. II BOB. Boshlang ich sinflarda ijodiy fikrlashni STEAM ta limi orqaliʻ ʼ rivojlantirish metodikasi 2.1. STEAM ta limi konsepsiyasi va uning mazmuni ʼ Zamonaviy ta’limda o‘quvchilarning ijodiy fikrlashini shakllantirish uchun ilg‘or, interaktiv va integratsion yondashuvlar muhim ahamiyat kasb etmoqda. Aynan shunday yondashuvlardan biri – bu STEAM ta’limi konsepsiyasidir. STEAM ta’limi ilgari STEM nomi bilan mashhur bo‘lgan yondashuvning kengaytirilgan shakli bo‘lib, unga san’at (Art) elementi ham qo‘shilgan. Bu esa nafaqat texnik va ilmiy tafakkurni, balki estetik did va ijodiylikni ham bir vaqtning o‘zida rivojlantirish imkonini beradi. STEAM qisqartmasi quyidagi fanlarni bildiradi: S – Science (fan), T – Technology (texnologiya), E – Engineering (muhandislik), A – Art (san’at), M – Mathematics (matematika). Har bir yo‘nalish bolalarning turli qirrali tafakkurini rivojlantiradi. Bu metodika orqali o‘quvchilar muammoga faqat bitta fan doirasida emas, balki bir necha fan asosida qarashni o‘rganadilar. Bu esa kompleks, tanqidiy va ijodiy fikrlashni talab qiladi. 17STEAM ta’limi orqali dars jarayoni oddiy bilim berish bilan cheklanmaydi. Aksincha, bu yondashuvda o‘quvchilar real hayotda duch keladigan vaziyatlarga mos ravishda fikrlaydi, yechim topadi va loyihalar orqali o‘z g‘oyasini amaliyotda sinab ko‘radi. Masalan, “Yashil energiya”, “O‘zimning eko-dizaynim”, “Raqamli soat yasaymiz” kabi loyihalar orqali o‘quvchilar fanni o‘rganadi, tasavvur qiladi, muhandislik echimini izlaydi, matematik asosda hisobladi, nihoyat estetik jihatdan ham uni bezatadi. 8 STEAM ta’limi mazmuni faqat fanlar aralashmasidan iborat emas. Bu yondashuvning asosiy g‘oyasi – har bir o‘quvchini faol ijodiy fikrlovchi, amaliyotga yaqin shaxs sifatida shakllantirishdir. An’anaviy ta’limda bola tayyor bilimni o‘zlashtirsa, STEAM ta’limida u bilimni o‘zi izlaydi, sinaydi, qo‘llaydi, tahlil qiladi va yangi bilim yaratadi. Bu jarayon, o‘z navbatida, o‘quvchining ijodiy tafakkurini kuchli rag‘batlantiradi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun STEAM ta’limining afzalligi shundaki, bu yoshdagi bolalar qiziqishga asoslangan, tajriba, tasvir, harakat va mushohada orqali o‘rganishga moyil bo‘ladi. Shu sababli, bu ta’lim modeli ularning tabiiy xususiyatlariga mos keladi. Misol uchun, biror mexanik qurilmaning ishlashini amalda ko‘rish, uni yasash, uni raqamli tarzda chizish va bezash o‘quvchining har tomonlama fikrlashini faollashtiradi. 8 Karimov A. Boshlang‘ich ta’limda fanlararo yondashuv . – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2020. – 160 b. 18Shu bilan birga, STEAM yondashuvi darslarni integratsiyalashgan holda o‘tkazishga imkon beradi. Masalan, tabiatshunoslik, matematika va tasviriy san’at fanlari birgalikda o‘rganiladi. O‘quvchilar, masalan, daraxt hayotiy tsiklini o‘rganayotib, uni chizadi, o‘lchaydi, qog‘ozdan yasalgan modelni yasaydi va ekologik foydasi haqida tahlil qiladi. Bu esa ular uchun darsni jonli, qiziqarli va ma’noli qiladi. Yana bir muhim jihati shundaki, STEAM modeli orqali o‘qituvchining roli ham o‘zgaradi. O‘qituvchi bu yerda faqat bilim beruvchi emas, balki yo‘naltiruvchi, maslahat beruvchi, muhit yaratuvchi sifatida faoliyat yuritadi. U o‘quvchining qiziqishini aniqlaydi, ularni kichik guruhlarda ishlashga yo‘naltiradi, tanqidiy savollar beradi va ularning loyihalarini baholaydi. Bu esa sinfda sog‘lom raqobat, hamkorlik, do‘stona muloqot muhitini yaratadi. STEAM yondashuvi o‘quvchilarning shaxsiy sifatlarini ham rivojlantiradi. Jumladan, mas’uliyat, liderlik, vaqtni rejalashtirish, estetik qarash, analitik fikrlash, texnik savodxonlik, ekologik ong, kreativlik, o‘ziga ishonch kabi ko‘nikmalar shakllanadi. Bu esa o‘quvchilarni hayotga tayyorlaydi, ularni bozor iqtisodiyoti sharoitida raqobatbardosh etadi. Ta’kidlash joizki, STEAM konsepsiyasi yildan-yilga yangilanib, yangi texnologiyalar bilan boyitilmoqda. Masalan, sun’iy intellekt, 3D bosib chiqarish, kodlash, dronlar, robototexnika, vizual dasturlash tillari kabi yo‘nalishlar ham STEAM doirasiga kiritilmoqda. Bu esa o‘quvchilarga o‘z g‘oyasini yuqori texnologiyalar orqali ifoda etish imkonini beradi. STEAM mazmuni faqatgina bilim emas, balki kompetensiyaga yo‘naltirilgan ta’lim demakdir. Bunda o‘quvchi bilimni qanday olishni emas, balki uni qayerda va qanday ishlatishni o‘rganadi. Shu sababli, bu model XXI asr ta’limi uchun eng dolzarb yo‘nalishlardan biri hisoblanadi. STEAM ta’limi boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun o‘zining mazmuni, metodi va amaliy qamrovi bilan eng samarali yondashuvlardan biridir. U bolalarning 19nafaqat tafakkurini, balki qalbini, tasavvurini va kelajakdagi muvaffaqiyatlarini shakllantirishga xizmat qiladi. 2.2. Boshlang ich sinflarda STEAM yondashuvi asosidagi mashg‘ulotʻ namunalarini ishlab chiqish STEAM asosidagi mashg‘ulotlarni loyihalash zarurati Ta’limda yangilikni istagan har bir o‘qituvchi uchun mashg‘ulotlar shakli va uslubini zamonaviy yondashuvlarga moslashtirish zarur bo‘lgan jarayonga aylangan. Boshlang‘ich sinfda bolalarning yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda darsni an’anaviy ko‘rinishdan chiqarish, o‘quvchilarni faol ishtirok etishga, birgalikda fikr yuritishga, mustaqil qaror qabul qilishga undash ayni kerakli yo‘nalishlardan biridir. STEAM yondashuvi bu ehtiyojni to‘liq qondiradigan ta’lim modeli sifatida ustunlik kasb etadi. Mashg‘ulot namunalarini ishlab chiqishda birinchi navbatda o‘quvchilarning real hayotdagi holatlarni tahlil qila olishi, o‘z fikrini ifoda etishi va turli fanlar asosida bir masalani echishi kabi maqsadlar ko‘zda tutiladi. Buning uchun darsni faqat bir yo‘nalishga asoslamasdan, birdan ortiq fanlar integratsiyasida tashkil etish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Bu esa mashg‘ulot loyihalarini tuzishda ilg‘or rejalashtirish, bosqichma-bosqichlik va erkinlikni birlashtirgan metodika talab qiladi. Boshlang‘ich sinflarda mashg‘ulotlar tajriba, o‘yin, loyihalash, san’at, matematik hisoblar, muhandislik shakllari va texnik fikr orqali tashkil etilishi o‘quvchilarda bir vaqtning o‘zida bir nechta kompetensiyalarni shakllantirishga olib keladi. Masalan, "Suv aylanishi" mavzusida tabiatshunoslik orqali fan asoslari beriladi, suv aylanishini tushuntirishda tasviriy san’at orqali model chiziladi, texnologiya fanidan oddiy suv filtri yasaladi, matematik hisoblar orqali suv miqdori o‘lchanadi va bularning barchasi birlashtiriladi. Darsni loyiha asosida tashkil etish o‘quvchining faolligini oshiradi. Har bir mashg‘ulot muayyan muammoni hal qilishga qaratilgan bo‘lib, bu muammo 20hayotdan olingan bo‘lishi o‘quvchining unga bo‘lgan qiziqishini oshiradi. Masalan, “Issiq havo nima uchun yuqoriga ko‘tariladi?” degan savol asosida o‘quvchilar issiqlik harakati, gazlar kengayishi, havodagi bosimni fan yondashuvida tushunishadi, uni san’at vositalari bilan tasvirlaydi, oddiy qurilma yasaydi va matematik tarzda tavsiflaydi. Mashg‘ulot namunalarini ishlab chiqishda loyihaning bosqichlari aniq ko‘rsatiladi. Dastlabki bosqichda o‘quvchilarga muammo beriladi yoki savol qo‘yiladi. Keyinchalik ular muammoni tushunish, muhokama qilish, savollar berish va taxminlar ilgari surish orqali tadqiqotga kirishadi. Bu jarayon kichik guruhlarda o‘zaro muloqotga asoslangan bo‘lishi lozim. Har bir guruh o‘z loyihasi ustida ishlaydi, natijani sinab ko‘radi, uni taqdim etadi va baholash bosqichi bilan yakunlaydi. O‘quv mashg‘ulotlari har bir bosqichda o‘quvchining mustaqil fikrlash qobiliyatini, texnik-tahliliy salohiyatini, tasviriy ifoda imkoniyatlarini va estetik didini rivojlantiradi. Bu o‘quvchini nafaqat bilimli, balki o‘z fikriga ega, yangilikka ochiq, jamiyatda faol ishtirokchi sifatida shakllantiradi. Bunday mashg‘ulotlar bolalarning erkin savollar berishi, o‘zini sinab ko‘rishi, natijadan xursand bo‘lishi uchun qulay muhit yaratadi. Mashg‘ulot namunalarini ishlab chiqishda darsning har bir bosqichi aniqlik va tizimlilik asosida rejalashtiriladi. Darsning kirish qismida motivatsiya berish uchun qisqa videolar, hayotiy voqealar, savol-javoblar beriladi. Asosiy qismda loyiha ishlari, tajribalar, konstruktorlik mashg‘ulotlari, eksperimentlar, chizmalar yoki raqamli qurilmalardan foydalanish bo‘ladi. Yakuniy qism esa tahlil, taqdimot, savol-javob va natijalar almashinuvi asosida tashkil etiladi. O‘quvchilar uchun mashg‘ulotlar shunchaki “vazifa” sifatida emas, balki “qiziqarli sarguzasht” kabi tuyulsa, bu jarayon orqali ular ijodiy yondashuvga, mustaqil o‘ylashga, o‘z bilimini boshqalar bilan baham ko‘rishga qiziqadi. Har bir topshiriq turlicha talqin qilish imkonini bersa, bolalar o‘zini ijodkor 21sifatida namoyon qilishga harakat qiladi. Bu ularda sog‘lom raqobat va bir- birini qo‘llash kabi muhim ijtimoiy ko‘nikmalarni ham shakllantiradi. 9 Boshlang ich sinf uchun moslashtirilgan STEAM mashg‘ulotlariningʻ amaliy shakllari Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun ishlab chiqiladigan STEAM asosidagi mashg‘ulotlar quyidagi tamoyillarga asoslanadi: ko‘rish, ushlash, o‘ylash, solishtirish, chizish, yasash va fikr bildirish. Bularning barchasi kichik yoshdagi bolalarning o‘rganish uslublariga to‘g‘ri keladi. Har bir mashg‘ulotning asosida qiziqarli savol yoki hayotiy muammo yotadi. Masalan, “Qanday qilib issiq uy yasash mumkin?”, “Chiroq qanday yonadi?”, “Tog‘lar nima uchun eroziyaga uchraydi?” kabi savollar mashg‘ulotlarga kirishish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi.Amaliy mashg‘ulotni ishlab chiqish jarayonida bolalarning sezgi organlari va hissiyati kuchli tarzda jalb qilinadi. O‘quvchi atrof-muhitni idrok qiladi, uni tahlil qiladi, shuningdek, o‘z kuzatuvlariga asoslangan xulosalarga keladi. Masalan, “Tabiatdagi suv aylanishi” loyihasida o‘quvchilar issiq suv bug‘lanishini ko‘radi, shisha idishlarda kondensatsiyani kuzatadi, bu hodisani tasvirlaydi va texnologik yechim sifatida suv tozalash modelini yasashga kirishadi. Bunday mashg‘ulotlarda o‘qituvchi oldindan aniq ko‘rsatmalar bermaydi. U o‘quvchilarga vaziyatni taqdim etadi va ular o‘zlari yechimni topishga harakat qilishadi. Bu yondashuv orqali bolalar o‘zlarini mustaqil tadqiqotchi, izlanayotgan shaxs sifatida his qilishadi. O‘quvchilar topshiriqni bajarish uchun bir-biri bilan maslahatlashadi, material tanlaydi, vositalarni sinab ko‘radi, natijani baholaydi. Mashg‘ulot jarayoni mazmunan kuchli, shaklan esa ijodiy ifodaga boy bo‘ladi. Mashg‘ulotlarda “ijodiy do‘stlar” usuli – ya’ni o‘quvchilarning kichik guruhlarda ishlashi keng qo‘llaniladi. Har bir guruh muammoni o‘rganadi, gipoteza ilgari suradi, modellashtiradi, uni taqdim etadi. Bu hamkorlik ularni 9 Nasriddinova M. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining shaxsiy rivojlanishi . – Namangan: Ilm Sarchashmasi, 2021. – 110 b. 22bir-birining fikrini qadrlashga, murosaga kelishga, boshqa qarashlarni hurmat qilishga o‘rgatadi. Guruhlar o‘z ishlarini sinf oldida himoya qilishlari natijasida nutq, taqdimot, muloqot, fikr almashish ko‘nikmalari rivojlanadi. Mashg‘ulotning san’at elementi uni yanada boyitadi. Misol uchun, “Yashil shahar” loyihasida o‘quvchilar ekologik toza materiallardan maket yasaydi, ularni chizadi, rangli tasvirlaydi va unga nom qo‘yadi. Bu esa ularning didini, kompozitsion qarashini, estetika va tafakkur uyg‘unligini kuchaytiradi. Bu orqali o‘quvchi ko‘z bilan ko‘radi, qo‘l bilan ishlaydi, miya bilan rejalashtiradi – ya’ni to‘liq faoliyat tizimi ishga tushadi. Matematika elementi esa aniqlik, hisob-kitob, o‘lchov, qiyoslash orqali STEAM loyihalariga aniq tamoyil kiritadi. O‘quvchilar masalan, o‘z yasagan ko‘prik maketining uzunligini o‘lchashadi, u ko‘tarishi mumkin bo‘lgan og‘irlikni hisoblashadi, vaqtni rejalashtiradi, vazifalarni belgilashadi. Bu esa ularning rejalashtirish, vaqtni to‘g‘ri taqsimlash, natijani baholashga oid ko‘nikmalarini mustahkamlaydi.Har bir mashg‘ulot oldindan sinovdan o‘tkazilishi, sinf darajasiga moslashtirilishi kerak. Bunda materiallarning qulayligi, topshiriqlarning murakkablik darajasi, vaqt chegarasi, guruh miqdori, natijani baholash mezonlari aniq belgilanishi muhim. O‘qituvchi uchun eng muhim vazifa – bolalarning faolligini so‘ndirmasdan, aksincha, ilhomlantirib, jarayonga jalb qilishdir. Shuningdek, mashg‘ulotdan so‘ng refleksiya o‘tkaziladi. Unda har bir o‘quvchi o‘z fikrini bildiradi, qanday qiyinchiliklar bo‘lganini aytadi, eng yoqqan jarayonni aytib o‘tadi. Bu ularga o‘zini anglash, o‘z faoliyatini baholash, kelajakdagi faoliyat uchun yo‘nalish olish imkonini beradi. Refleksiya orqali bolalar so‘z boyligini oshiradi, tanqidiy tahlil qilishga o‘rganadi, nutq ko‘nikmalari yuksaladi. Amaliy mashg‘ulotlar va loyihalarning shakli erkin, ijodiy va bolalar imkoniyatiga mos bo‘lishi zarur. Ular doimiy nazoratga emas, ishonch va rag‘batlantirishga asoslanadi. Bu yondashuv orqali bolalar mustaqil shaxs sifatida shakllanadi, o‘z fikriga ega bo‘ladi, jamiyatda o‘z o‘rnini topishga intiladi. 232.3. STEAM asosida ijodiy fikrlashni shakllantirishda o‘qituvchining roli va tavsiyalar Zamonaviy ta’limda o‘qituvchi shunchaki bilim beruvchi emas, balki o‘quvchini rivojlantiruvchi, yo‘naltiruvchi va ruhlantiruvchi shaxs sifatida qaraladi. Ayniqsa, STEAM ta’limi kabi integratsiyalashgan, ijodiy tafakkurga asoslangan yondashuvlarda o‘qituvchining roli juda muhim. Boshlang‘ich sinf o‘quvchisi hali dunyoni to‘liq anglamagan, ammo katta qiziqish bilan o‘rganishga intiluvchi shaxs bo‘lib, u bilan to‘g‘ri ishlash o‘qituvchidan yuksak mahorat, sabr-toqat, metodik bilim va pedagogik sezgirlikni talab qiladi. Ijodiy fikrlashni shakllantirish uchun o‘qituvchi darslarni faqat fan asosida emas, balki o‘quvchining qiziqish doirasi, tasavvuri, hayotiy tajribasiga tayanib tashkil etishi kerak. Har bir darsda o‘quvchiga “Nega?”, “Qanday bo‘lishi mumkin?”, “Boshqacha yo‘l bormi?” kabi savollar berilishi ularni izlanishga undaydi. O‘qituvchi muammoni to‘g‘ri qo‘ya bilishi orqali ijodiy fikrlash uchun zamin yaratadi. Bu muammo o‘quvchi yoshiga, bilim darajasiga mos bo‘lishi, qiziqarli va hayotiy bo‘lishi kerak. O‘qituvchining ikkinchi vazifasi – darsda qulay psixologik muhitni yaratishdir. O‘quvchi erkin fikr bildiradigan, savol beradigan, xatodan qo‘rqmaydigan sharoitda ijodiy tafakkur kuchli rivojlanadi. O‘qituvchi tanqid qilish, maqtovdan qochish o‘rniga har bir o‘quvchi yondashuvini qadrlashga harakat qilishi kerak. Bunday munosabat o‘quvchida o‘z fikrini bildirishga ishonch uyg‘otadi. Har bir mashg‘ulotni rejalashtirishda o‘qituvchi o‘quvchilarning yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda bosqichma-bosqich harakat qiladi. Avval qiziqishni uyg‘otadi, so‘ngra kichik muammoni berib, guruh bilan hal etishga yo‘naltiradi, yakunida esa natijani muhokama qilishga chaqiradi. O‘qituvchi har bir bosqichda yo‘naltiruvchi bo‘lib qoladi, lekin fikrni o‘quvchining o‘zidan kutadi. 24O‘qituvchi mashg‘ulot davomida turli faoliyatlarni uyg‘unlashtirishi lozim: chizish, qurish, tajriba o‘tkazish, hikoya tuzish, jamoa bilan fikrlash, natijani taqdim etish. Bu faoliyatlar orqali o‘quvchi nafaqat bilim oladi, balki harakat, his, estetik did, til boyligi va ijtimoiy ko‘nikmalarni ham rivojlantiradi. Shuning uchun o‘qituvchi o‘z faoliyatini bir yo‘nalishda emas, ko‘p qirrali tarzda olib borishi kerak. O‘qituvchining ijodkorligi dars mazmuni bilan chegaralanmaydi. U topshiriqni qanday shakllantiradi, o‘quvchilarni qanday guruhlaydi, qanday rag‘batlantiradi, qanday natijani qabul qiladi – bularning barchasi dars samaradorligini belgilaydi. Ayniqsa, STEAM yondashuvida baholashda o‘qituvchi standartlarga emas, ijodiy yondashuvga, g‘oyaning yangiligiga va harakatdagi ishtirokga e’tibor qaratadi. Ijodiy fikrlashni shakllantirishda o‘qituvchi quyidagi jihatlarga e’tibor berishi lozim: Savol berishni o‘rgatish; O‘quvchini mustaqil fikrlashga undash; Tanqidiy tahlil qilishga yo‘naltirish; O‘quvchini eshitish, hurmat qilish; Xatoni o‘rganish imkoniyati sifatida ko‘rsatish; Erkin muhitda o‘qitish; Har bir fikrni qadrlash. Amaliy tavsiyalar sifatida, o‘qituvchi har darsda kichik loyiha uslubida ish olib borishi mumkin. Masalan, "mening orzu bog‘im" mavzusi orqali o‘quvchilar ekologik materiallardan maket tayyorlaydi, uni tasviriy san’at bilan uyg‘unlashtiradi, daraxt sonini hisoblaydi, so‘z bilan ifodalaydi, uni guruhda taqdim etadi. O‘qituvchi bu jarayonda kuzatuvchi, yo‘naltiruvchi, maslahat beruvchi bo‘lib qatnashadi. O‘qituvchi o‘z ustida doimiy ishlashi, yangi metodikalarni o‘rganishi, tajriba almashishi, texnologiyalarni sinfga olib kirishga harakat qilishi zarur. 25STEAM yondashuvi doimiy yangilanishni talab qiladi. O‘quvchi yangi narsaga o‘ch bo‘ladi, u uchun oddiy dars emas, sarguzasht kerak. O‘qituvchi bunga tayyor bo‘lsa, u o‘z darsini chinakam innovatsion modelga aylantira oladi.Pedagog har bir bola iqtidorli ekanini tan olishi, o‘sha iqtidorni topish va rivojlantirish ustida ishlashi lozim. Ba’zida bola so‘z bilan emas, rasm bilan, model bilan, harakat bilan fikr bildiradi. O‘qituvchi bu belgilarni to‘g‘ri talqin qilishi, unga sharoit yaratishi va imkon berishi kerak. Bu esa ijodiy tafakkurning ildiz otishiga olib keladi.Ijodiy fikrlashni shakllantirishdagi o‘qituvchi roli bu faqat metod emas – bu yurakdan ishlash, bolaning ichki dunyosini ko‘ra olish, uni ilhomlantira olish, ishonch uyg‘ota olishdir. Har bir bola o‘z g‘oyasini ifodalashga haqli. O‘qituvchi unga buni anglashga yordam bergan taqdirdagina haqiqiy ijodiy ta’lim yuzaga keladi II bob xulosasi Mazkur bobda men STEAM ta limining mohiyatini, uni boshlang‘ich sinfʼ o‘quvchilari bilan olib boriladigan darslarga qanday moslashtirish mumkinligini chuqur o‘rgandim. Ayniqsa, fanlararo integratsiyaga asoslangan mashg‘ulotlar bolalarning fikr yuritish, kuzatish va yaratish qobiliyatini sezilarli darajada faollashtirishini tushundim. O‘qituvchi bu jarayonda oddiy rahbar emas, balki ilhom beruvchi, imkoniyat ochuvchi kuch sifatida namoyon bo‘lishi kerak. Har bir mashg‘ulotda o‘quvchi markazda bo‘lishi, o‘z fikrini erkin bildirishi va uni namoyon qilishi zarurligini angladim. STEAM yondashuvi orqali bolalarda nafaqat bilim, balki hayotiy ko‘nikmalar ham shakllanishi aniq ko‘zga tashlanadi. 26 XULOSA Ushbu kurs ishini bajarish davomida men boshlang‘ich ta’lim bosqichida o‘quvchilarning madaniyatini shakllantirish jarayoni naqadar mas’uliyatli va keng qamrovli ekani haqida chuqur tasavvurga ega bo‘ldim. Ayniqsa, bolalarda ijodiy fikrlash, axloqiy qarash, estetik did va ijtimoiy mas’uliyatni bir paytda rivojlantirish o‘qituvchidan zamonaviy yondashuv, chuqur bilim va pedagogik mahorat talab etishini angladim. O‘rganilgan adabiyotlar, nazariy manbalar va metodik tavsiyalar asosida shuni aytishim mumkin: madaniyatli shaxsni tarbiyalashga qaratilgan darslar an’anaviy metodlar bilan emas, balki integratsiyalashgan, faoliyatga asoslangan, o‘quvchini markazga qo‘yadigan metodlar orqali amalga oshirilsa, ko‘zlangan natijaga erishish ancha osonlashadi. STEAM ta’lim konsepsiyasi esa bu borada o‘quvchilarda nafaqat bilim, balki chuqur fikrlash, mustaqil yechim topish, estetik va texnik tafakkur kabi qator zamonaviy ko‘nikmalarni uyg‘otishga yordam berishini isbotladi. Har bir mashg‘ulot misolida o‘quvchi nafaqat bilim egallaydi, balki o‘z fikrini erkin aytishga, ijod qilishga, loyihalashtirishga va ijtimoiy muloqotga tayyor 27bo‘ladi. Shu bois, kelgusida o‘z kasbiy faoliyatimda ham o‘quvchilarda madaniyatni shakllantirishda ijodiy va zamonaviy metodlardan foydalanishga harakat qilaman. O‘rganganlarim mening o‘qituvchilik faoliyatimda tayanch va yo‘l-yo‘riq bo‘lib xizmat qilishi shubhasiz Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4344-son qarori. “Xalq ta’limi tizimini takomillashtirish strategiyasi to‘g‘risida”. 2019-yil 5- sentabr. 2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–6108-son farmoni. “Ta’lim sifatini oshirish va innovatsion rivojlanishni jadallashtirish to‘g‘risida”. 2020-yil 29-oktabr. 3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–3775-son qarori. “Ta’lim sifatini oshirish va o‘quvchilarning tafakkurini rivojlantirish chora- tadbirlari to‘g‘risida”. 2018-yil 6-iyul. Ilmiy adabiyotlar 1) Abdullayev A. Pedagogik texnologiyalar va innovatsion ta’lim metodlari. – Toshkent: Fan, 2020. – 240 b. 2) Shermatova Z. Boshlang‘ich ta’lim pedagogikasi. – Toshkent: O‘qituvchi, 2019. – 185 b. 3) G‘ofurov R. O‘quvchilarni tarbiyalashda madaniy qadriyatlar roli. – Samarqand: Zarafshon, 2021. – 142 b. 284) Qodirov B. Ijodiy tafakkur va uning rivojlanish bosqichlari. – Buxoro: Ilm Ziyo, 2018. – 130 b. 5) Vygotsky L.S. Psixologiya va ta’lim nazariyasi. – Moskva: Pedagogika, 1986. 6) Dewey J. Experience and Education. – New York: Kappa Delta Pi, 1938. 7) Gardner H. Multiple Intelligences: New Horizons. – New York: Basic Books, 2006. 8) Karimov A. Boshlang‘ich ta’limda fanlararo yondashuv. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2020. – 160 b. 9) Rasulov I. Ta’limda innovatsiyalar va interfaol metodlar. – Toshkent: TDPU nashriyoti, 2022. – 198 b. 10) Nasriddinova M. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining shaxsiy rivojlanishi. – Namangan: Ilm Sarchashmasi, 2021. – 110 b. 11) Matrosov A. Kreativ fikrlash asoslari. – Moskva: Znaniye, 1999. 12) Tursunov N. STEAM yondashuvi asosida dars jarayonini tashkil etish. – Andijon: Fan va taraqqiyot, 2023. – 122 b. Foydalanilgan internet manbalar www.ziyonet.uz www.pedagog.uz https://uzedu.uz https://president.uz https://kitob.uz https://eduportal.uz https://school-edu.uz

Boshlangʻich sinf oʻquvchilarining ijodiy fikrlashini rivojlantirishni STEAM taʼlimi orqali amalga oshirish usullari

Sotib olish