Dokument ma'lumotlari

Narxi 35000UZS
Hajmi 466.5KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 11 May 2025
Kengaytma doc
Bo'lim Diplom ishlar
Fan Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim

Sotuvchi

Bahrom

Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024

151 Sotish

Boshlangʻich sinf oʻquvchilarining jismoniy tayyorgarligini gimnastika vositalari asosida tarbiyalash

Sotib olish
Boshlang ich sinf o quvchilarining jismoniy tayyorgarligini gimnastikaʻ ʻ vositalari asosida tarbiyalash MUNDARIJA KIRISH................................................................................................................ 3 I-BOB. BOSHLANG‘ICH SINF O‘QUVCHILARI JISMONIY TAYYORGARLIGINI GIMNASTIKA VOSITALARI ASOSIDA SAMARADORLIGINI OSHIRISHNING NAZARIY ASOSLARI.......................................................................................................... 7 1.1 Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari jismoniy tayyorgarligini gimnastik mashqlar vositasida o‘tkazishning nazariy as o slari................................... 7 1.2 Jismoniy tarbiya mashg‘ulotlarini o‘tkazishning pedagogik asoslari va allomalarining salomatlik haqidagi fikrlari............................................... 14 1.3 Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarilari jismoniy tayyorgarligi va jismoniy tarbiyaning omillari……………………………………………………. 21 1.4 O‘quvchilarni jismoniy sifatlarini rivojlantirish mas alalari…………………………………………………………………… 28 1.5 Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini jismoniy sifatlarni rivojlantirish.............................................................................................. 34 1. 6 7-8 yoshdagi bolalarning fiziologik, psixologik va pedagogik xususiyatlari............................................................................................... 39 II-BOB. TADQIQOTNING VAZIFALARI, USLUBLARI VA TASHKIL ETILISHI……………………………………………………………………… 46 2.1 Tadqiqotning vazifalari…………………………………………………. 46 2.2 Tadqiqot ishi uslublari…………………………………………………. 46 2.2.1 Uslubiy adabiyotlardan olingan ma’lumotlar tahlili va ularni umumlashtirish ………………………………………………………... 46 2.2.2 Pedagogik kuzatuvlar …………………………………………………… 47 2.2.3 Pedagogik testlash ……………………………………………………… 47 2.2.4 Pedagogik tajriba ……………………………………………………….. 47 2.2.5 Matematik statistik uslublari …………………………………………… 47 2. 2. 6 Tadqiqotning o‘tkazilishi………………………………………………. 47 2.3 Boshlang’ich sinf o‘quvchilarida jismoniy tarbiya mashg’ulotlarini o‘tkazish va ularning samaradorligini oshirish uslublari....................... 48 2.4 Tadqiqot natijalari va tahlili...................................................................... 49 1 III-BOB. O‘QITUVCHI VA MURABBIYNING DARS MASHGULOTLARGA TAYORLANISHI .................................................... 61 3.1 Darsda o‘quvchilarga tushadigan jismoniy yuklama ……………… ....... 64 3.2 Har bir jismoniy tarbiya o‘qituvchisi va murabbiyga q o‘yi la d igan talablar ....................................................................................................... 68 3.3 Pe dagogik tahlil sx e masi ........................................................................... 70 Xulosa ………………………………………………………………………… 74 Foydalanilgan adabiyotlar ..…………………………………………………. 78 KIRISH Respublikada amalga oshirilayotgan islohotlarning asosiy maqsadi va harakatlantiruvchi kuchidir. O‘zbekiston Respublikasining 2020 yil 23 sentyabrdagi " Ta’lim to‘g‘risida " gi O‘RQ 637sonli Qonuni, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 30-oktabrdagi " Sog‘lom turmush tarzini keng tatbiq etish va ommaviy sportni yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida " gi PF-6099-sonli Farmoni , O zbekiston Respublikasi Prezidentining ʻ 2022-2026 – yillarga mo’ljalangan yunagi O’zbekistoning taraqqiyot strategiyasida mustahkamlab qoyilgan “inson qadri uchun” tamoili asosida ma’naviy taraqqiyotini ta’minlash va sport sohasini yanada yuksak bosqichlargaa olib chiqish maqsadlari ko’zlangan PF 89-sonli 2022 17 -mart farmoni O’zbekiston Respublikasi "Oliy ta lim tizimin ʼ 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasi . Bugungi kunda muhtaram prizdentimiz M.SH.Mirziyoyev raxbarligida xalqimiz 2035-yilga borib jahonning eng rivojlangan 50 ta davlat qatoridan joy olishdek ulug’vor maqsadni ro’yopga chiqarish yo’lida ta’lim sohasida buyuk ishlarni amalga oshirmoqda bu ulkan ishga o’zimizning munosib hisamizni qo’shish albatda kasbimizning burchi deb bilamiz . Davlatimiz raxbari tomonidan yoshlarga bo’lga e’tibor yanada kuchaytirilmoqda buni Respublikamizning barcha 2 hududlarida o’tkazilayotgan 5 ta muhim tashabbus asnosida jismoniy tarbiya va sport tadbirlari bunga misol 5 tashabbusning ikkinchi tashabbusi sport sohasida qobilyatini namoyon qilishlari uchun zarur shartlar yaratishga yo’naltirilgan yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to g risida"gi PQ 2909- sonli Qarori, 2018 yilʻ ʻ 5 martdagi "Jismoniy tarbiya va sport sohasida davlat boshqaruvi tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to g risida"gi Farmoni, Vazirlar Mahkamasining ʻ ʻ 2019 yil 13 fevraldagi "2019-2023 yillar davomida O zbekiston Respublikasida ʻ jismoniy tarbiya va ommaviy sportni rivojlantirish konsepsiyasi" hamda mazkur sohaga tegishli me yoriy huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni hal etishga ʼ ushbu dissertatsiya tadqiqoti muayyan darajada xizmat qiladi. Jamiyat taraqqiyoti sari intilayotgan har bir davlat, eng avvalo, fuqarolari bo‘lmish xalqning va ayniqsa o‘sayotgan yosh avlodning barkamolligini eng katta boylik deb biladi hamda ularga xayotdagi barcha qulay bo‘lgan sharoitlarni yaratishga harakat qiladi. O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishishi demokratik jamiyatni shakillantirish munosabati bilan bugungi kunda olib borilayotgan isloxotlar davomchilari kimlar bo‘lishi jixatda muhim bo‘lib qolmoqda. Magistrlik desertatsiyasining dolzarbligi. O‘zbekisiton Respublikasi taraqqiyotida xalqimizning boy ma’naviy salohiyati va umuminsoniy qadriyatlariga hamda hozirgi zamon madaniyati, iqtisodiyoti, ilm-fani va texnologiyasining so‘nggi yutuqlariga asoslangan mukammal talim tizimini barpo etish dolzarb ahamiyat kasb etadi. O‘quv-dars jarayonini shakllantirish, uning samaradorligini oshirishga qaratilgan samarali pedagogik texnologiyalarni ishlab chiqish hamda amaliy sinovdan o‘tkazish muammolari ilmiy ob’ekt sifatida ko‘pgina olimlar e’tiborini jalb qilib kelmoqda. Jumladan V.M.Smolevskiy, M.L. Juravin, N.K. Menshikov 3 kabi etakchi mutaxassis – olimlar tadqiqotlari maktab yoshdagi o‘quvchilarni jismoniy tayyorgarligi jarayonini shakllantirish mavzulariga qaratilgan. O‘rta ta’lim maktablarida boshlang‘ich sinf o‘quvchilar misolida ularning jismoniy va amaliy mashqlarni samaradorligini oshirishga mo‘ljallangan. Ushbu muammoni o‘rganishga bo‘lgan qiziqish nafaqat kamaymayapti, balki borgan sari ortib bormoqda. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarni jismoniy tayyorgarligini takomillashtirish mas’ul o‘qituvchilar o‘zlarining ijodiy faoliyatida nazariyotchi-pedagoglar, fiziolog, shifokor, ruhiyatshunoslar tadqiqotlariga asoslanadilar. CHunki 7-8 yoshli bolalarni dars jaroyonini olib borishi keng qamrovli va serqirrali murakkab jarayondir. Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda O‘zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti Islom Karimov “Mamlakatimizni modernizatsiya qilish va kuchli fuqorolik jamiyati borpo etish ustuvor maqsadimizdir”, hamda “Asosiy vazifamiz Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirish”, degan edilar. Ushbu muommoni o‘rganish bugungi kunda dolzarb xisoblanadi. Tadqiqotning maqsadi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining jismoniy tayyorgarligini aniqlash uchun qoshimcha mashg‘ulot o‘tkazishning shakllari, jismoniy tayyorgarlikni nazorat qilish uchun mahsus testlar hamda shug‘illanish uchun amaliy tavsiyalar ishlab chiqish. Tadqiqotning ob’ekti. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari jismoniy rivojlanishni gimnastik mashqlar vositasida monitoring va samaradorligini oshirish. Tadqiqotning predmeti. Jismoniy tarbiya darslari hamda mashg‘ulotlarining samaradorligini aniqlash. Tadqiqotning ilmiy farazi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari j ismoniy tarbiya darslari va mashg‘ulotlari samarali bo‘ladi, qachonki: - o‘qituvchilarni o‘zlari jismoniy tarbiya va uning ahamiyati xaqida chuqur 4 bilimga ega bo‘lsalar; - jismoniy tarbiya mashg‘ulotlarini o‘tkazish uslublarini chuqur o‘zlashtirgan bo‘lsalar; - jismoniy tarbiya mashg‘ulotlarida yangi pedagogik texnalogiyalardan, yani qo‘shimcha qiziqarli jismoniy sport harakatli o‘yinlari, harakatli va milliy harakatli o‘yinlar, katta tanaffuslarda o‘ynaladigan o‘yinlardan foydalanilsa; - bolalarni jismoniy tayyorgarligini oshirish uchun qo‘shimcha mashg‘ulotlarni tashkil qilish hamda o‘quvchilani qiziqishlarini yuqori darajada barqarorlashtirish ishlarini olib borsalar. Tadqiqotning ilmiy yangiligi shundan iboratki, boshlang‘ich sinf o‘quvchilarning jismoniy tayyorgarligini aniqlash uchun jismoniy tarbiya darslarini o‘tkazishning yangi usullarini ishlab chiqish hamda qo‘shimcha mashg‘ulotlarni tashkil qilish, o‘quvchilani qiziqishlarini oshirishga qaratilgan maslahatlar va testlar yordamida semenar mashg‘ulotlar tashkillashtirish. Tadqiqotning amaliy va nazariy ahamiyati shu bilan belgilandiki, jismoniy tarbiya darslarini o‘tkazishning yangi tizimi bolalarga jismoniy mashg‘ulotlarni oson o‘zlashtira olishga yordam beradi va usullardan boshlang‘ich sinflarda foydalanish mumkin. Magistrlik dissertatsiya ishining tuzilishi va xajmi: Magistrlik dissertatsiya ishi kirish, uchta bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlardan iborat bo’lib 80 sahifadan iborat. 5 I - BOB. BOSHLANG‘ICH SINF O‘QUVCHILARI JISMONIY TAYYORGARLIGINI GIMNASTIKA VOSITALARI ASOSIDA SAMARADORLIGINI OSHIRISHNING NAZARIY ASOSLARI 1.1 . Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari jismoniy tayyorgarligini gimnastik mashqlar vositasida o‘tkazishning nazariy as o slari . Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining jismoniy tayyorgarligi ularning umumiy rivojlanishiga, sog‘lig‘iga, o‘quv jarayonidagi muvaffaqiyatlariga va kelajakda sportga bo‘lgan qiziqishiga bevosita ta’sir qiladi. Jismoniy tarbiyaning 6 samaradorligini oshirish uchun gimnastik mashqlarni qo‘llash - pedagogik va fiziologik jihatdan asosli bo‘lgan usuldir. Ushbu bo‘limda gimnastika mashqlari yordamida o‘quvchilarning jismoniy tayyorgarligini oshirishning nazariy jihatlari yoritiladi. Gimnastika va uning o‘ziga xosligi Gimnastika - bu jismoniy mashqlar tizimi bo‘lib, u organizmning har tomonlama rivojlanishiga yordam beradi. Gimnastika mashqlari quyidagi xususiyatlarga ega: 1. Jismoniy sifatlarni rivojlantiradi : kuch, tezlik, chidamlilik, chaqqonlik va muvozanatni shakllantiradi. 2. Harakat koordinatsiyasini oshiradi : Tana harakatlarining muvozanatini va aniqligini ta'minlaydi. 3. Sog‘lomlashtiruvchi ta’sir ko‘rsatadi : Umurtqa, mushaklar va bo‘g‘imlar salomatligini saqlaydi. Boshlang‘ich sinf yoshidagi o‘quvchilarning jismoniy rivojlanishi Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari (7–10 yosh) uchun quyidagi fiziologik va psixologik xususiyatlar muhim ahamiyatga ega: - Mushaklarning moslashuvchanligi va rivojlanish sur’ati : Bu yoshda skelet va mushak tizimlari hali shakllanish jarayonida bo‘ladi. - Harakat faoliyatiga yuqori qiziqish : Ular harakatlar orqali dunyoni o‘rganadi, bu esa mashg‘ulotlarni qiziqarli qilish zaruratini keltirib chiqaradi. - Diqqat va konsentratsiyaning qisqa muddatligi : Mashg‘ulotlarda o‘yin elementlarini qo‘llash orqali e’tiborni saqlash mumkin. Gimnastikaning pedagogik asoslari Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari bilan ishlashda gimnastik mashqlarni to‘g‘ri tashkil etishning asosiy pedagogik tamoyillari quyidagilardir: 7 1. Doimiylik va tizimlilik tamoyili : Mashg‘ulotlar muntazam va belgilangan tartibda o‘tkazilishi lozim. 2. Individuallashtirish tamoyili : Har bir bolaning jismoniy imkoniyatlarini hisobga olish zarur. 3. Bosqichlilik tamoyili : Mashqlarni asta-sekin murakkablashtirish orqali natijadorlikka erishiladi. 4. Motivatsiya va o‘yin elementlari : O‘quvchilarning qiziqishini oshirish va ularda sportga muhabbat uyg‘otish uchun o‘yin usullaridan foydalanish tavsiya etiladi. Gimnastika vositalarining ta’sirchanligi Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining jismoniy tarbiyasida quyidagi gimnastik vositalar keng qo‘llaniladi: - Oddiy gimnastik mashqlar : cho‘zilish, egilish va burilish mashqlari. - Sport jihozlari bilan mashqlar : gimnastik tayoqchalar, to‘plar, iplar. - O‘yin mashqlari : harakatli o‘yinlar orqali jismoniy faoliyatni ta’minlash. - Estafeta va guruh mashqlari : guruhiy musobaqalar shaklida o‘tkaziladigan jismoniy mashg‘ulotlar. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining jismoniy tayyorgarligini oshirishda gimnastika vositalaridan foydalanish quyidagi maqsadlarga erishishga yordam beradi: 1. O‘quvchilarning sog‘lom hayot tarzini shakllantirish. 2. Jismoniy va psixologik jihatdan bardoshli avlodni tarbiyalash. 3. Maktab o‘quv dasturlarining jismoniy tarbiya qismida sifatni oshirish. Shunday qilib, gimnastika boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining jismoniy tayyorgarligini oshirishda samarali vosita bo‘lib, bu jarayon nazariy asoslar va pedagogik yondashuvlar bilan mustahkamlangan 8 Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari jismoniy tayyorgarligini gimnastik mashqlar asosida o‘tkazishning nazariy asoslarini yanada batafsil yoritish uchun quyidagi qo‘shimcha ma’lumotlarni kiritamiz: Gimnastik mashqlarning fiziologik ahamiyati. Gimnastik mashqlar boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining organizmi rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi: 1. Yurak-qon tomir tizimini mustahkamlash : Harakat faolligi yurak urish chastotasini oshiradi, qon aylanishini yaxshilaydi va tomirlarning moslashuvchanligini oshiradi. 2. Nafas olish tizimi : Mashqlar davomida o‘quvchilarning o‘pka hajmi kattalashadi, bu esa kislorodning organizmga kirishini ko‘paytiradi. 3. Mushak-skelet tizimi : Gimnastika mashqlari orqa, qo‘l-oyoq va tana mushaklarini rivojlantiradi, umurtqa pog‘onasini to‘g‘ri shakllanishiga yordam beradi. 4. Markaziy asab tizimi : Gimnastik mashqlar koordinatsiyani rivojlantirish va harakatlarni boshqarishda muhimdir. Boshlang‘ich yoshdagi fiziologik cheklovlarni hisobga olish Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari hali to‘liq rivojlanmagan mushak-skelet va bog‘im tizimiga ega. Shu sababli: - Haddan tashqari zo‘riqishdan saqlanish kerak. - Mashqlar bolalarning yoshiga va jismoniy tayyorgarligiga moslashtirilishi zarur. Har bir mashqdan so‘ng tanaffus yoki yengil harakatli mashg‘ulotlar kiritilishi lozim. Gimnastik mashg‘ulotlarning turli shakllari. 9 Gimnastik mashqlarni tashkil qilishda turli shakl va usullarni qo‘llash maqsadga muvofiq: 1. Oddiy mashqlar : Harakatni mukammallashtirish va muvozanatni oshirishga yo‘naltirilgan asosiy gimnastik elementlar (egilish, sakrash, muvozanat saqlash). 2. O‘yin shaklidagi mashqlar : Harakatli o‘yinlar orqali harakat faoliyatiga qiziqishni oshirish. 3. Sport jihozlari bilan mashqlar : Arqon, gimnastik to‘siqlar, to‘plar yordamida mashqlarni tashkil qilish. Ritmika va musiqiy mashqlar : Bolalarning koordinatsiya va ritm hislarini rivojlantirish uchun musiqiy qo‘llovdan foydalanish. Gimnastik mashg‘ulotlarning tarbiyaviy ahamiyati. Gimnastika mashqlari faqat jismoniy emas, balki tarbiyaviy vazifalarni ham bajaradi: 1. Intizomni shakllantirish : Bolalarda intizomlilik va o‘z vaqtida mashg‘ulotga kelish odatini shakllantiradi. 2. Jamoaviylikni rivojlantirish : Guruhli mashg‘ulotlar jamoa bilan ishlash ko‘nikmasini rivojlantiradi. 3. Maqsadga erishish : Gimnastik harakatlarni bajarishda aniq maqsadlarga intilish ko‘nikmasi hosil bo‘ladi. 4. Irodaviy sifatlarni shakllantirish : Bolalar qiyin mashqlarni bajarayotganda sabr-toqat va irodani rivojlantiradi. Zamonaviy pedagogik texnologiyalarni qo‘llash Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini gimnastika orqali jismoniy tayyorlashda zamonaviy texnologiyalardan foydalanish muhim: 10 - Interaktiv usullar : Bolalarning e’tiborini jalb qilish uchun raqamli o‘quv materiallari va mobil dasturlar qo‘llash. - Individual yondashuv : Bolalarning har birining qobiliyati va ehtiyojlarini hisobga oluvchi mashg‘ulotlarni ishlab chiqish. - O‘yin texnologiyalari : Mashg‘ulotlarni qiziqarli va mazmunli qilish uchun o‘yin uslublaridan foydalanish. Gimnastikaning ijtimoiy va psixologik ahamiyati. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun gimnastika faqat jismoniy rivojlanish emas, balki ijtimoiy va psixologik rivojlanishga ham yordam beradi: - O‘z-o‘zini anglash : Bolalar o‘z tanasini his qilishni o‘rganadi va sog‘lom hayot tarzini shakllantiradi. - Muloqot ko‘nikmalari : Guruh mashg‘ulotlari davomida tengdoshlari bilan muloqot qilish va hamkorlik qilish ko‘nikmasi rivojlanadi. O‘ziga bo‘lgan ishonchni oshirish : Mashqlarni muvaffaqiyatli bajarganda bolalar o‘z qobiliyatlariga ishonch hosil qiladi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarga ta’lim-tarbiya berishning asosiy maqsadi yosh avlodni istiqlol mafkurasi asosida sog‘lom, har tomonlama rivojlangan shaxs sifatida tarbiyalash va maktab ta’limiga tayyorlashdan iboratdir. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarga ta’lim-tarbiya berishning asosiy vazifalari bolalarni jismoniy, aqliy va ma’naviy jihatdan rivojlantirishdan, ularning tug‘ma layoqati, qiziqish, ixtiyoji va imkoniyatlarini hisobga olgan holda milliy va umuminsoniy qadriyatlar asosida muntazam ta’lim olishga tayyorlashdan iborat. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarni rivojlantirish va maktabga tayyorlash jarayoni oldiga qo‘yilgan maqsad va vazifalarning bajarilishi ushbu Boshlang‘ich sinf o‘quvchilar ta’lim-tarbiyasigi qo‘yiladigan davlat talablari orqali nazorat qilinadi. Davlat talablarida Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarga beriladigan ta’lim- 11 tarbiya mazmunining asosiy yo‘nalishlari hamda ularning maktabga tayyorgarlik darajasiga qo‘yiladigan minimal talablar belgilab berilgan bo‘lib, u davlat xujjati sifatida e’tirof etiladi(3,4). Davlat talabi ko‘rsatkichlarini belgilashda davlat va jamiyatning ijtimoiy buyurtmasi, boshlang‘ich sinf o‘quvchilarning jismonan sog‘lomligi, qobiliyati, ixtiyoji va imkoniyatlari, ya’ni bola shaxsining ustuvorligidan kelib chiqilgan. Ta’lim-tarbiya mazmunining asosiy yo‘nalishlarida bolalarni jismoniy rivojlantirishga katta ahamiyat berilgan. Bolalarni jismoniy rivojlantirish. Bolalarni maktabga tayyorlashni belgilovchi muhim ko‘rsatkichlardan biri ularning jismoniy jihatdan rivojlanganlik darajasidir. Bolalar o‘z yoshlariga mos bo‘lgan harakatli, shu jumladan milliy o‘yinlar nomlarini, qoidalarini bilishi va ularda faol ishtirok etish, yugurish va sakrash, yoshiga mos holda belgilangan me’yorlarni bajarish kabilarga o‘rgatish boshlang‘ich sinf o‘quvchilarning jismoniy rivojlanishini taminlovchi ta’lim-tarbiya mazmunining asosini tashkil etadi. B o lalarning maktabga tayyorgarlik darajasiga quyilgan minimal talablar, Jismoniy rivojlanganlik darajasi: - mustaqil holda jismoniy mashqlar bajara olishi, - buyruqqa asoslanib yugurish , - narvonda tepaga chiqish va tushish, - 5 soniya davomida orqonga osilib turish, - arg‘imchoq uchish , - cheklangan chiziq bo‘ylab yugurush, - qiya quyilgan taxta ustida yurish, - bir oyoqda «qaldirg‘och» bo‘lib turish, 12 - oyoq uchlari bilan buyumlarni qisib ko‘tarish, tushurish va bir joydan boshqa joyga ko‘chirish, - joyda turib 15-20 marta sakrash , - 70 sm uzunlikka sakrash , - 30 sm balandlikdagi to‘siqdan sakrab o‘tish, - to‘xtamasdan 2-3 daqiqa davomida yugurish, - 100 m masofani yugurib o‘tish, - 10 m masofani emaklab t ush ish , - safda to‘g‘ri turish va safni buzmasdan yurish, - saflanish va qayta saflana olish, - musiqa ohangiga mos holda harakat qilish, - koptokni irg‘itish va ilib olish, - ilon izi shaklida yurish , - to‘p-to‘p bo‘lib, aylana bo‘ylab yurish, - chiniqtirish mashqlarini bajarish , - xalq o‘yinlari “Kim chaqqon”, “Oq terakmi, ko‘k terak”, “CHittigul” kabi harakatli o‘yinlarda ishtirok eta olishdan iborat. 1991 yilda “O‘zbekiston maktabgacha tarbiya kontseptsiyasi” qabul qilindi. Maktabgacha tarbiyaning tarkibi va mazmunini qayta kontseptsiyasi yangicha fikrlash, o‘zbek xalqining milliy an’analari, qadriyatlari, xalq ijodiyotining o‘ziga xosligi, tilda o‘z aksini topuvchi tafakkur xususiyatlari, xalq pedagogikasining ulkan tajribasi, milliy (o‘z an’analari, qadriyatlari) xalq ijodiyotining o‘ziga xosligi, o‘z-o‘zini anglash masalasi alohida o‘rin egallaydi. “Maktabgacha tarbiya kontseptsiyasida” jismoniy tarbiya, gigiena va salomatlikka alohida e’tibor berilgan. 13 Mehnat va ijodiy faoliyatga qodir ijtimoiy vazifalarni to‘laqonli bajaruvchi ham jismonan ham ma’nan etuk kishigina sog‘lom deyish mumkin. Tarbiyachi Boshlang‘ich sinf o‘quvchilar jamoasida bo‘lib, ta’lim va tarbiya dasturini egallaydi, xilma-xil o‘yin, o‘quv va mehnat faoliyatini amalga oshiradi. “Salomatlik” tushunchasining tarkibiy qismi bo‘lgan jismoniy va ruhiy beshikastlik bolaning o‘sish va rivojlanishining normal kechishini nazarda tutadi. Bolalarning gigienik va jismoniy sog‘lomliklari ko‘p jihatdan sog‘liqni saqlash va xalq ta’limi tizimlarining hamkorlikdagi intilishlariga bog‘liq bo‘ladi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarda jismoniy tarbiya mashg‘ulotlarini o‘tkazish metodikasi bo‘yicha ko‘pgina ilmiy tadqiqot ishlari olib borilgan. Tulenova X.B. “Maktabgacha tarbiya muassasalarida 5-6 yoshli bolalarni jismoniy tarbiyasini takomillashtirish” mavzusidagi ilmiy-tadqiqot bolalarga jismoniy tarbiya berish yo‘llarini va usullarini takomillashtirish yo‘llarini ishlab chiqqan. YUldashev F.K. jismoniy tarbiyani o‘qitish jarayonida “Ibn Sinoning merosidan foydalanish” mavzusidagi tadqiqot ishida Ibn Sinoning badan tarbiyasi, sog‘liqni saqlash va uni asrash haqidagi ta’limotini o‘rganib, tahlil qilib chiqqan. K.M.Mahkamjonov, F.N.Nasriddinovlar “O‘zing bajarishga o‘rgan” kitobida salomatlikni saqlash, jismoniy mashqlar, mashg‘ulotlarni tashkil etish va o‘tkazishda amaliy ko‘nikmalarni orttirish yo‘llarini ko‘rsatib berishgan. D.J.SHaripova, L.M.Salimova, S.Muhammadieva, T.Arbuzova “Kichkintoylarni gigienik tarbiyalash” qo‘llanmasida boshlang‘ich sinf o‘quvchilarni sog‘lom qilib voyaga yetkazishda gigienik tarbiyaning roliga alohida e’tibor qaratiladi hamda gigienik tarbiya yuzasidan foydali maslahatlar beriladi. V.G.Frolov “Sayrda jismoniy tarbiya mashg‘ulotlari, o‘yinlari va mashqlari”, ochiq havoda o‘tkaziladigan jismoniy tarbiya mashg‘ulotlarini ahamiyatini ochadi. E.YA.Stepanenkova “Jismoniy tarbiya nazariyasi, metodikasi va bolaning 14 rivojlanishi” darsligida gimnastika, harakatli o‘yinlar va ularning tarbiyaviy ta’siri ochilgan.(8,10) 1.2. Jismoniy tarbiya mashg‘ulotlarini o‘tkazishning pedagogik asoslari va allomalarining salomatlik haqidagi fikrlari. Jismoniy tarbiya mashg‘ulotlarini samarali tashkil qilish uchun ilmiy- pedagogik tamoyillar va yondashuvlarga amal qilish zarur. Bu tamoyillar bolalarning jismoniy rivojlanishi, sog‘lomlashtirish va tarbiyaviy maqsadlarga erishishga yo‘naltirilgan. Pedagogik asoslar: 1. Doimiylik va tizimlilik tamoyili : - Mashg‘ulotlar muntazam va uzviy ravishda o‘tkazilishi lozim. Bir marotabalik faoliyat o‘rniga tizimli mashg‘ulotlar o‘quvchilarning barqaror rivojlanishini ta’minlaydi. 2. Moslashtirish va individuallashtirish : - Har bir o‘quvchining jismoniy imkoniyatlari va ehtiyojlarini hisobga olish. Masalan, kuchli o‘quvchilar uchun murakkabroq mashqlar, boshlovchilar uchun esa yengil mashqlar taklif etilishi zarur. 3. Mashg‘ulotlarning maqsadga yo‘naltirilganligi: - Har bir mashg‘ulotning aniq maqsadi bo‘lishi lozim (mushaklar kuchini oshirish, koordinatsiyani yaxshilash, chidamlilikni rivojlantirish va h.k.). 4. Har xil shakl va metodlarni qo‘llash: - Mashg‘ulotlarni zerikarli qilmaslik uchun ularni o‘yinlar, guruhli musobaqalar, estafeta va boshqa usullar bilan boyitish. 5. Bolalarning yosh xususiyatlariga moslashish : 15 - Bolalarning yoshiga mos keladigan mashqlarni tanlash zarur. Masalan, boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga ko‘proq o‘yin shaklidagi mashg‘ulotlar tavsiya etiladi, chunki ular tez charchab qolishi mumkin. 6. Pedagogik kuzatuv va tahlil : - Har bir mashg‘ulotdan so‘ng uning samaradorligini tahlil qilish va keyingi darslarni shu asosda rejalashtirish. Mashg‘ulotlarning sog‘lomlashtiruvchi ahamiyati: Jismoniy tarbiya nafaqat o‘quvchilarning jismoniy salohiyatini rivojlantiradi, balki ularning sog‘lig‘ini mustahkamlashga, psixologik barqarorlikni oshirishga xizmat qiladi. Maktabdagi jismoniy mashg‘ulotlar quyidagi jihatlarga alohida e’tibor qaratadi: - Ortopedik salomatlik : Mashqlar umurtqa pog‘onasini to‘g‘ri shakllantirishga yordam beradi. - Immunitetni mustahkamlash : Muntazam jismoniy tarbiya mashg‘ulotlari bolalarni turli kasalliklarga bardoshli qiladi. - Sog‘lom odatlar shakllantirish : Mashg‘ulotlar orqali bolalarda sog‘lom turmush tarzi odatlarini shakllantirish mumkin. Buyuk allomalar salomatlik va jismoniy tarbiya haqida o‘z davrlarida qimmatli fikrlarni ilgari surgan. Bu qarashlar hozirgi jismoniy tarbiya pedagogikasiga ham asos bo‘lib xizmat qiladi. Abu Ali ibn Sino (Avicenna) Ibn Sino sog‘lom turmush tarzi va jismoniy mashqlar sog‘liqni saqlash va uzaytirishning muhim omili ekanini ta’kidlagan. Uning fikricha: Harakat - hayotning asosi : Harakatsizlik inson sog‘lig‘iga zarar yetkazadi, shu sababli har kuni jismoniy mashqlar bajarilishi kerak. 16 Me’yorda mashq qilish : Haddan tashqari jismoniy zo‘riqish organizmni zaiflashtiradi, shuning uchun mashqlar organizm imkoniyatlariga mos bo‘lishi lozim. Abu Nasr al-Farobiy (872–950) . Farobiy ta’lim va tarbiyada jismoniy faoliyatning inson kamolotiga yetishdagi o‘rnini ta’kidlagan. U quyidagilarni ta’kidlaydi: - “Yaxshi tan sog‘lom aql uchun zarur” : Jismoniy tarbiya insonning aqliy va ma’naviy rivojlanishini qo‘llab-quvvatlaydi; - Tana va ruh uyg‘unligi : Jismoniy mashqlar insonda ichki tinchlikni va barqarorlikni ta’minlaydi. Al-Farobiy . Al-Farobiy inson kamolotiga erishishda sog‘liqni saqlash va jismoniy tarbiyaning o‘rni muhim ekanini ta’kidlagan. U har tomonlama yetuk shaxs bo‘lish uchun: - Tan va ruh uyg‘unligi : Jismoniy va ma’naviy kamolot bir-biriga bog‘liq ekanligini ta’kidlagan. - Jismoniy faoliyatning muntazamligi : Sog‘lom tanada sog‘lom aql rivojlanishi mumkinligini qayd etgan . Mahmud Qoshg‘ariy. Mahmud Qoshg‘ariy o‘zining “Devonu lug‘otit turk” asarida turkiy xalqlar jismoniy tarbiyani kundalik hayotining muhim qismi sifatida qabul qilganini yozgan. U sog‘liqni saqlash va jismoniy faoliyatni bir butun jarayon sifatida ko‘rsatgan. Yunus ibn Ishoq . Yunus ibn Ishoq (islom tabobati mutaxassisi) jismoniy faoliyat sog‘lom hayotning muhim qismi ekanligini urg‘ulab, bolalarni yoshligidan jismoniy faol bo‘lishga o‘rgatishni tavsiya qilgan. Abu Rayhon Beruniy (973–1048). Beruniy jismoniy faoliyatni kundalik hayotning ajralmas qismi sifatida ko‘rib, quyidagilarni ta’kidlagan: 17 - Harakat hayotning mazmunidir : Faol jismoniy harakat organizmning tabiiy jarayonlarini qo‘llab-quvvatlaydi. - Tana tarbiyasi va sog‘liqni saqlash : Mashg‘ulotlarni tabiiy muhitda o‘tkazish, tabiat bilan uyg‘unlikda hayot kechirishni tavsiya qilgan. Jaloliddin Rumiy (1207–1273). Rumiy inson salomatligini ruhiy va jismoniy kamolot orqali ta’minlash mumkinligini aytgan: - Harakat va ichki quvvat : Inson tanasi harakat orqali o‘z quvvatini oshiradi va bu ruhiy farovonlikka olib keladi. - Muvozanat tamoyili : Haddan tashqari zo‘riqish yoki passivlik o‘rniga muvozanatni saqlash sog‘liqning asosi hisoblanadi. Konfutsiy (miloddan avvalgi 551–479). Konfutsiy falsafasida sog‘lom turmush tarzi va harakatga e’tibor qaratilgan: - Insonning salomatligi uning odatlariga bog‘liq : Doimiy harakat, tartib va intizom inson hayotini mazmunli qiladi. - Tarbiyaning jismoniy tomonlari : Jismoniy faoliyat inson ma’naviy fazilatlarini shakllantirishga yordam beradi. Zamonaviy allomalarning fikrlari . - Ivan Pavlov (1849–1936) : Inson tanasi faoliyatini boshqaruvchi asosiy omil sifatida jismoniy faoliyatni ta’kidladi. Jismoniy tarbiya orqali reflekslarni mustahkamlash insonning umumiy rivojlanishiga hissa qo‘shadi. Lev Tolstoy (1828–1910) : “Sog‘lom tana - sog‘lom jamiyat” degan fikrni ilgari surgan, jismoniy faoliyat va tabiat bilan uyg‘unlikda hayot kechirishni tavsiya qilgan. Allomalarning sog‘liq va jismoniy tarbiya haqidagi qarashlari zamonaviy jismoniy tarbiya nazariyasi va amaliyotida ham dolzarbdir. Ularning tamoyillariga asoslangan holda: 18 - Mashg‘ulotlar sog‘lom turmush tarzini shakllantirishga yo‘naltirilishi kerak. - Har bir o‘quvchining yosh va imkoniyatlarini inobatga olish orqali individual yondashuvni amalga oshirish muhim. Jismoniy madaniyat va sport hamisha jamiyat hayotining ajralmas bir qismi bo‘lib kelgan. Bizgacha mavjud bo‘lgan ijtimoiy jamoalar ham o‘z rivojlanishida jismoniy tarbiya va sportga katta ahamiyat berganlar. O‘tmishda kurash, yugurish, uloq va boshqa milliy uyinlar xalq orasida keng tarqalgan, har xil tantana, Navro‘z, bayramlar va tuylarda musobaqalar o‘tkazilgan va ular tarbiyaviy ahamiyatga ega bo‘lgan. Bundan 3 ming yil oldin yaratilgan zardushtiylik dinining muqaddas kutobi «Avesto» juda ko‘p hayotiy muammolar xususida baxslar, muloxazayu mushoxadalar mavjud. Zurriyotning pokizaligi, naslning sog‘lomligi xususida qayg‘urish shular jumlasidandir. “Avesto”da atrof- muxitni muxofaza qilish, jamoat, oila, shaxsiy ozodalik, gigiena xususida pand- nasihatlar berilganda aqliy, jismoniy, ruhiy, jinsiy sog‘lom bo‘lish omillari ham birma-bir sanab o‘tiladiki, unga rioya qilish me’yori nizomlari uqtiriladi. Unda “Sog‘lom aqli hushi tetik farzandlarga, jasur, dono, turli tillarni biladigan, uzoqni ko‘ra biladigan o‘g‘il-qizlarga, yurtni balo-qazolardan himoya eta oladigan o‘g‘lonlarga, yaxshi kelajak, porloq hayotni ravshan ko‘z bilan ko‘ra oladigan pokziynat avlodlarga olqishlar bo‘lsin” deyilgan. «Avesto»dagi ko‘plab dalillar shuni ko‘rsatadiki, qadimgi ajdodlarimiz bolalarning chaqaloqligidan jismoniy, aqliy va jinsiy tarbiyasiga jiddiy e’tibor berishgan, ularning fikricha yosh bolalar ochiq havoda, jismoniy mehnatga chiniqib voyaga etishlari lozim. “Avesto”da inson organizmi, mushak, suyak, teri, miya, asab, badan, tomir va qonga bo‘lingan. Badanning quvvati esa tom, vijdon, ravon (tan) idrok va azaliy ruh kabi 5 qismga bo‘lingan. 19 “Avesto”da erga ulab muhofaza qilish, suv, zamin, xona, badan, kiyim- kechak, oziq-ovqatlarni toza tutish va bolalarni chiniqtirishga ham katta e’tibor berilgan. SHarqning atoqli mutafakkirlari Abu Rayhon Beruniy, Abu Nasr Al-Farobiy, Abu Ali ibn Sino, Paxlavon Maxmud, Alisher Navoiyning jismoniy tarbiya, sog‘liqni saqlash va gigiena haqida fikr-mulohazalari hozirgi vaqtda ham dolzarb bo‘lib, o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan. Abu Ali ibn Sino (980-1037) “Tozalik haqida risola” nomli kitob yozgan. U hozir Abu Ali ibn Sinoning butun dunyoga mashhur “Tib qonunlari”ga asos bo‘ldi. Olim risolasini quyidagi 5 ta mustaqil boblarga bo‘lgan. 1. Toza havo, 2. Hammom, 3. Taom, 4. Jismoniy harakat, 5. Uyqu va tetiklik. Ibn Sino o‘z risolasining to‘rtinchi bobida “Jismoniy tarbiya mashqlari saviya va son jihatdan juda kishini charchatadigan bo‘lmaasligi kerak, ular juda tez ham bo‘lmasligi kerak, aks holda ular qisqa davom etishiga qaramay kishiga uzoq bo‘lib tuyuladi, shuningdek, bu mashqlar o‘ta bo‘sh bo‘lmasligi ham kerak, aks holda ular uzoq davom etadigan mashqlar kishiga juda qisqa bo‘lib tuyulmasin” - deydi. Sog‘lom turmush tarzi va sog‘liqni saqlashda Abu Ali ibn Sino asosan etti narsaga e’tiborni kuchaytirish zarurligini uqtirib o‘tadi. 1. Mijozni mo‘tadil qilish. 2. Yeyiladigan va ichiladigan ovqatlarni tanlash. 3. Gavdani chiqindidan tozalash. 20 4. To‘g‘ri tuzilishni taminlash. 5. Burun orqali olinadigan havoni yetarli va yaxshi olish. 6. Kiyimga e’tibor berish. 7. Jismoniy va ruhiy harakatlarni tartibga solish. Mijoz elementlari 4 ga bo‘linadi: issiqlik, sovuqlik, xo‘llik va quruqlik.Umuman olganda mijoz ikkiga bo‘linadi: birinchisi haqiqiy mo‘tadil mijoz (shartsiz refleks), bunda mijoz egasidagi qarama-qarshi kayfiyatlarning miqdorlari teng bo‘ladi. Ikkinchisida (shartli refleks) qarama-qarshi kayfiyatlar orasida mijoz, mutlaqo o‘rtada bo‘lmay, ikki tomonning biriga, ya’ni sovuqlik yoki issiqlikka, xo‘llik yoki quriqlikka yoki har ikkisiga moyilroq bo‘ladi. Kasallikning oldini olish va sog‘lamlashtirishda mijoz elementlariga e’tibor berilsa, yaxshi natija beradi. Abu Ali ibn Sinoning “Tib qonunlari” kitobida kasallikning oldini olish, davolashga doir maslahatlar, inson salomatligining atrof- muxitdagi omillarga bog‘liqligi haqidagi fikrlar bildirilgan. Bolaning ilk yoshidan boshlab gigienik asosda tarbiyalashni Ibn Sino sog‘liqni saqlashning eng asosiy jihati deb hisoblangan. Uning fikricha, bola fe’l atvorining vazminligiga e’tiborni qaratish zarurdir. Ruh va tananing sog‘ligini saqlashga shu tariqa erishiladi. Bolani gigienik tarbiyalashning umumiy tizimida jismoniy mashqlar yetakchi o‘rin egallaydi. Abu Ali ibn Sino buni davolash deb ataydi. Bulardan ko‘rinib turibdiki, Ibn Sino o‘rta asrlardayoq jismoniy tarbiya mashg‘ulotlarining inson xayotida tutgan o‘rni va mohiyatini nazariy asoslab bergan. XIII-XIV asr o‘zbek poeziyasining atoqli namoyondasi, mashhur ruboiynavis shoir, otashin xalqparvar, kuragi erga tegmagan paxlovan Paxlavon Maxmud (1247-1326) o‘z davrining ajoyib sportchisi ham bo‘lgan. U milliy kurash bo‘yicha xalq musobaqalarida qatnashib, hamma raqiblarini yenggan, g‘oliblik 21 evaziga mukofatlar emas, balki shu joy hokimlaridan Xorazmdan keltirgan qullar va asirlarini ozod etishni talab qilgan. O‘sha davrda sportning kurash turi Turkiston xududida gurkirab rivojlangan, hamda u xalq orasida juda ommabop bo‘lgan. Buyuk Sohibqiron Amir Temur jismoniy tarbiyaga katta e’tibor qaratgan. “Temurnomada” yozilishicha, Temur o‘spirinlik davrida tengdoshlari bilan o‘zining ko‘p vaqtini jismoniy mashqlar va harbiy o‘yinlarga ajratgan. Temurning o‘zi va o‘yinlarning boshqa ishtirokchilari ham katta jismoniy tayyorgarlikdan so‘ng buyuk lashkarboshilar bo‘lib yetishgan. Ulug‘ shoir va mutafakkir Alisher Navoiy (1441-1501) o‘z asarlarida jismoniy tarbiya va sport g‘oyalarini oldinga surib, o‘z qahramonlarini jismonan kuchli baquvvat va chiroyli insonlar sifatida ta’riflaganlar. SHunday qilib, SHarq mutafakkirlari bola sog‘lig‘ini mustahkamlash va muhofaza qilishda jismoniy tarbiyaning roliga katta baho berganlar. Ular tor havoning ahamiyati, terish, parvarish qilish qoidalariga, organizmni chiniqtirishga jismoniy mashqlarga ko‘p e’tibor berganlar. 1.3. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarilari jismoniy tayyorgarligi va jismoniy tarbiyaning omillari . Ma’naviy-axloqiy tarbiya mashg‘ulotlarini o‘tkazishning yo‘llari. Jismoniy tarbiya mashg‘ulotlari bolalarni jismoniy mashqlarga muntazam o‘rgatishning asosiy shaklidir. Mashg‘ulotlarning ahamiyati harakatlar madaniyatining kmpleks shakllanishi, sog‘lomlashtirish, ta’limiy va tarbiyaviy vazifalarning bajarilishi jismoniy kamolati, organizmning funktsional takomillashuvi, bola sog‘lig‘ining mustahkamlanishi, ular tomonidan to‘g‘ri harakat ko‘nikmalarining egallanishi, jismoniy sifatlar hamda jismoniy tarbiya va sportga nisbatan emotsional ijobiy munosabatni, shaxsni har tomonlama rivojlantirishni ta’minlaydi. 22 Mashg‘ulotlarda sog‘lomlashtirish vazifalarini amalga oshirishga bolalarning har tomonlama harakat faoliyati yo‘li bilan erishadi. Ular organizmidagi barcha funktsional jarayonni, uning optimal gigienik va chiniqtiruvchi sharoitlarda xayotiy faoliyatini ko‘chaytirishga yordam beradi. Ta’lim tarbiyaviy vazifalar mashg‘ulotlar jarayonida bolaning ma’naviy-aqloqiy sifatlarini shakllantirish jismoniy tarbiya va sport sohasiga oid ba’zi elementlar bilimlar va terminlarni ma’lum qilish, to‘g‘ri harakat ko‘nikmalari hamda jismoniy sifatlarni tarbiyalash yo‘li bilan hal etiladi. Mashg‘ulotlar xushchaqchaq, intizomli, atrof-muhitda yaxshi harakat qila oladigan, shuningdek, axloqiy sifatlar va ijodiylik namoyon eta oladigan kishilarni tarbiyalashga xizmat qiladi. Jismoniy mashg‘ulotlar kuzda, qishda va bahorda binoda va ochiq havoda o‘tkaziladi. yoz paytida barcha mashg‘ulotlar ochiq havoda, jismoniy tarbiya maydonchasida o‘tkaziladi. Binoda va ochiq havoda o‘tkaziladigan mashqlar o‘zaro aloqadadir, ular barcha sog‘lomlashtirish va ta’lim-tarbiyaviy vazifalarning kompleks tarzda hal etilishini ta’minlaydi. Mashg‘ulotlarni o‘tkazish sharoiti ularning ba’zi o‘ziga xos xususiyatini belgilaydi. Binoda sog‘lomlashtirish- gigienik shartlarga rioya qilgan holda o‘tkaziladigan mashg‘ulotlar harakatlarning to‘g‘ri, go‘zal va aniq bo‘lishini tarbiyalaydi. Ular to‘g‘ri predmetlar bilan va muzika jo‘rligida o‘tqazilishi mumkin. Ochiq havodagi mashg‘ulotlar maksimal sog‘lomlashtirish samarasiga ega, ular harakatlarni keng joyda bajarishga imkon beradi, jismoniy yuklamani kuchaytiradi, sport o‘yinlari, estafetalarni o‘tkazishga keng imkoniyat yaratadi. Biroq qalin kiyim va poyabzal harakatlarining aniq, ifodali, chiroyli bo‘lishiga halaqit beradi. 23 Dasturda har bir yosh guruhi uchun belgilangan jismoniy mashqlar mashg‘ulotlarning mazmunini tashkil etadi. Mazmuniga ko‘ra xilma-xil mashg‘ulotlarni o‘tkazishda vazifalarning aniq va oydin bo‘lib qolishi, programmani o‘tishda izchillikki rioya qilish, shuningdek bolalarning yosh individual xususiyatlarini hisobga olish shartdir. Mashg‘ulotlar strukturasi jismoniy mashqlarning bolalar tomonidan izchil bajarilishidan iboratdir. U qo‘yilgan vazifalar, nerv sistemasining ish qobiliyati va bola organizmining har bir alohida yosh bosqichidagi xususiyatlari bilan belgilanadi. Mashg‘ulot paytida bola organizmining dinamikasi va uning psixologiyasini nazorat qilish tarbiyasining asosiy vazifalaridan biridir. Ta’lim va tarbiya jarayonining samaradorligi shunga bog‘liq. Jismoniy tarbiya mashg‘ulotlari o‘zaro bog‘liq uch qismdan: kirish- tayyorgarlik, asosiy va yakunlovchi qismdan iborat. Ta’limiy, tarbiyaviy va sog‘lomlashtirish vazifalarini mashg‘ulotning har bir qismi uchun baravar muhim ahamiyatga ega. Mazkur vazifalarni bajarish bolalarga har tomonlama ta’sir etishni ta’minlaydi. Mashg‘ulotning kirish-tayyorgarlik qismi vazifalari va mazmuni: Jismoniy tarbiya mashg‘ulotining birinchi qismi qo‘yilgan vazifalar va uning asosiy qismidagi mshqlar mazmuniga ko‘ra turlicha bo‘lish mumkin. SHunda bir holda u kirish, ikkinchi bir holda u kirish-tayyorgarlik xarakterida bo‘lishi mumkin. Mashg‘ulotning bu qismi vazifasi bolalarda unga nisbatan qiziqish va emotsional kayfiyat paydo qilishidan, diqqatning tayyorgarlik darajasini tekshirishdan, ayrim harakat ko‘nikmalarini aniqlashtirishdan, bola organizmini asta-sekin mashg‘ulotning asosiy qismida kechadigan bir muncha intensiv faoliyatga tayyorlashdan iborat. SHu maqsadda bolalarga to‘g‘ri qaddi-qomatni tarbiyalashga, yassitovonlikni oldini olishga yordam beradigan, fazoda hamda 24 jamoada mo‘ljal olish bilan bog‘liq bajarilishi ko‘p vaqtni talab qilmaydigan tanish mashqlar va ularning variantlarini bajarish taklif etiladi. Bunday mashqlarga quyidagilar kiradi: saflanish mashqlari – turlicha saflanishlar, qayta saflanishlar; turli topshiriqlar bilan bajariladigan yurish va yugurish; tarqalib yengil yugurish hamda keyinchalik, katta va kichik davra, kolonna va hokazo bo‘lib saflanish; turlicha ko‘rinishdagi va yassitovonlikning oldini olish maqsadida yurishlar – tovonda, oyoq uchida, poldagi qalin shnur ustida, narvondan yurish va boshqa mashqlar. Kirish qismi bolalarning kolonnaga uch-to‘rttadan bo‘lib, doira bo‘lib saflanish, tarbiyaqalish va hokazolar bilan yakunlanadi. Bu bolalarni mashg‘ulotlarning asosiy qismi boshlanishdagi umumrivojlantiruvchi mashqlarni o‘rgatishga o‘tish uchun xizmat qiladi. Bu qism kichik guruhlarda 2 dan 4 daqiqagacha, o‘rta guruhlarda 3 dan 5 daqiqagacha, katta guruhlarda 4 dan 6 daqiqagacha davom etadi. Agar mashg‘ulotning birinchi qismi kirish-tayyorlov qism sifatida rejalashtirilsa, uning boshlanishida yuqorida ko‘rsatilgan kirish qismi uchun mo‘ljallangan mashqlar beriladi. Biroq shundan so‘ng mashg‘ulotning shu qismida faqat takroriy variatsiyali mashqlardan iborat o‘rgatish talab qilinmaydigan umumrivojlantiruvchi mashqlar berildai. Ularning vazifasi bola organizmini mashg‘ulotning asosiy qismidagi birmuncha yuqori jismoniy yuklamaga ega bo‘lgan murakkab koordinatsiyali asosiy harakatlar yoki intensiv xarakterdagi sport mashqlari rejalashtiriladi. Bunday holda mashg‘ulotning asosiy qismi bolalarni asosiy harakatlarga o‘rgatishdan boshlanadi. Kirish-tayyorgarlik qismi kichik guruhda 3 dan 4 daqiqagacha, o‘rta guruhlarda 4 dan 6 daqiqagacha, katta guruhlarda 5 dan 10 daqiqagacha davom etadi. 25 Mashg‘ulotning asosiy qismi, vazifalari va mazmuni: Mashg‘ulotning bu qismida bir holatda dastlab bolalarni umumrivojlantiruvchi mashqlarga so‘ng asosiy harakatlarga o‘rgatish va jismoniy sifatlarni tarbiyalash vazifalari belgilanadi. Bu mashqlar yangi harakat materiali bilan tanishtirishni, avvaldan tanish mashqlarni turli variantidan foydalanib takrorlashni, mustahkamlash bosqichidagi harakat ko‘nikmalarini takomillashtirishni ko‘zda tutadi. SHundan so‘ng barcha bolalarni intensiv harakatga tortadigan qoidani haraktli o‘yinlar o‘tkaziladi. Bolalarning optimal psixik ish qobiliyatini davomsizligini hisobga olib, juda qiyin vazifalar asosiy qismning boshida belgilanadi. Umumlashtiruvchi mashqlarni bolalar kichik predmetlar-bayroqchalar, tayoqchalar, chambaraklar, lentalar, shnurlar bilan butun organimning funktsional holatini yaxshilashga ta’sir etadi. Ular katta muskul guruhlarini asta-sekin intensiv ishga jalb etish vazifalariga ko‘ra tanlanadi. Dastlab to‘g‘ri qad-qomatini shakllantirish va nafas olishni tartibga solish maqsadida qo‘l muskullari va yelka kamari muskullarini rivojlantirish hamda mustahkamlash mashqlari beriladi. Ikkinchi navbatda gavda uchun, orqa muskulini mustahkamlash va umurtqa egiluvchanligini rivojlantiruvchi mashqlar beriladi. Qorin va oyoq muskullarini rivojlantirib va mustahkamlovchi mashqlar uchinchi navbatda beriladi. Bu mashqlarni bajarishda va ularni takrorlashda bola organizmi asta-sekin katta yuklamaga tayyorlab borish ko‘zda tutiladi. SHundan so‘ng asosiy harakatlarni o‘rganishga o‘tiladi. Bunda ulardan biri bolalar uchun yangi, boshqalari esa o‘rganish va takomillashtirish bosqichida bo‘ladi. Mashg‘ulotning umumrivojlantiruvchi mashqlarni o‘rgatish bilan olib boriladigan asosiy qismi davomiyligi kichik guruhlarda 15 dan 18 daqiqagacha, o‘rta guruhlarda 20 dan 22 daqiqagacha, katta guruhlarda 25-28 daqiqa bo‘ladi. Umumrivojlantiruvchi 26 mashqlarsiz o‘tkazilganda esa uning davomiyligi kichik guruhlarda 8-12 daqiqa, o‘rta guruhlarda 12-15 daqiqa, katta guruhlarda 15-20 daqiqani tashkil etadi. Mashg‘ulot yakunlovchi qismining vazifalari va mazmun: Mashg‘ulotning o‘yindan so‘ngi yakunlovchi tobora sekinlashadigan qismi intensiv suratdagi yurishni o‘z ichiga oladi. Umumiy qo‘zg‘aluvchanlikning pasayishiga va pulsning normalashishga yordam beradi, yurish jarayonida bolalar bir necha nafas olish mashqlarini bajarishlari mumkin. Ba’zi hollarda yurish barcha bolalar ishtirokidagi kam harakatiy o‘yin bilan almashtirilishi mumkin (masalan, “Top-u, jim tur”, “O‘zinga yoqqan narsani keltir” kabi o‘yinlar) YUrish yoki uni almashtiruvchi o‘yin so‘ngida mashg‘ulotga yakun yasaladi va bolalar boshqa faoliyatga o‘tadilar. Mashg‘ulotning yakunlovchi qismi davomiyligi kichik guruhlarda 2 daqiqadan 3 daqiqagacha, o‘rta va katta guruhlarda 3 daqiqadan 4 daqiqagacha bo‘ladi. Butun mashg‘ulotning davomiyligi kichik guruhlarda 15-20 daqiqani, o‘rta guruhlarda 20-25 daqiqani, katta guruhlarda 30-35 daqiqani tashkil etadi. Jismoniy tarbiya mashg‘ulotlari belgilanadigan o‘quv ishi xarakteriga muvofiq rejalashtiriladi: 1. Bir xil mashg‘ulotlarda asosiy e’tibor bolalarni yangi jismoniy mashqlarni avval o‘rganilgani bilan birga o‘rgatishga; 2. Ikkinchi xil mashg‘ulotlarda harakat materialining bolalar tomonidan o‘zlashtirish darajasi, bajarilish sifati va miqdoriy natijasi vaqti-vaqti bilan bilan tekshirib turiladi; 3. Uchinchi bir xil mashg‘ulotlarda bolalarga tanish mashqlar takomillashtirish maqsadida variantlardan foydalangan holda takrorlanadi. Tadqiqotlar jismoniy tarbiya mashqlarini mavsumga qarab ochiq havoda o‘tkazish zarurligini ko‘rsatdi. Ular bola organizmining funktsional jihatdan takomillashishiga, chiniqishiga yordam beradi, shamollash kasalliklariga 27 qarshiligini oshiradi. Ochiq havodagi mashg‘ulotlar odatda uch qismdan: kirish tayyorgarlik, asosiy va yakunlovchi qismdan iborat bo‘ladi. V.G. Frolov va G.P. YUrkolarning ma’lumotiga ko‘ra, mashg‘ulotlarning xususiyati turli sur’atda – tez, o‘rta, sekin yugurishdan ko‘p martalab foydalanish hisoblanadi. YUgurish sur’atining o‘rganishi organizmning funktsional imkoniyatlari ortishiga, umumiy chidamlilikning oshirishiga ta’sir etadi. Mashg‘ulotning kirish-tayyorlov qismi harakat texnikasini yaxshilash, oyoq muskullarini mustahkamlash, qomatni takomillashtirish maqsadidagi nafas olish, sekin sur’atdagi yugurish mashqlaridan iboratdir. YUgurishdan so‘ng bolalar zvenoli kalonna, doira va boshqalarga saflanadilar, bu keyingi mashqlar uchun maqsadga muvofiqdir. Mashg‘ulotning asosiy qismi qo‘l, gavda va oyoq muskullariga yaxshi yuklama beruvchi umumrivojlantiruvchi mashqlarni bajarish uchun mo‘ldjallangan. SHundan so‘ng o‘rtacha tezlikda yugurish o‘tkaziladi. U yurish va bolalarning asosiy harakatlarni bajarish uchun qayta saflanish bilan tugallanadi. Bunda avval murakkab yoki yangi harakatlar, o‘rtacha tezlikda yugurishdan so‘ng esa sekin sur’atdagi yugurish bilan tugallanadigan tanish harakatlar beriladi. Bu qism oxirida musobaqali harakatli o‘yin, estafeta o‘yini yoki sport o‘yini o‘tkaziladi. Ular bolalarning yuqori harakat aktivligini ta’minlaydi. Mashg‘ulotning yakunlovchi qismida sekin sur’atdagi yugurishdan nafas olish mashqlarini bajargan holda yurishga o‘tiladi. SHunday qilib, programma materialini o‘zlashtirish va yetarli darajadagi yuqori jismoniy og‘irlik ta’minlanadi. Bunda bolalarning ijobiy emotsiyalari katta rol o‘ynaydi. Bu emotsiyalar mashqlarni yaxshi bajarishga va toliqmaslikka undaydi. Oldingi va keyingi mashg‘ulotlar o‘rtasida uzviy aloqa, umumiy maqsadga yo‘nalganlik mukammal tizimani ta’minlaydi. Bu tobora murakkablashib boradigan vazifalarni bajarishdagi aniq izchillikni, programmani o‘tishni va shu asnoda har bir yosh guruhsidagi 28 bolalar ta’limining natijalari muvaffaqiyatli bo‘lishni ta’minlaydi. Oldingi mashg‘ulot analizi asosida avvallo mashg‘ulot asosiy qismning vazifalari, bolalarni yangi mashqlarga takrorlash va takomillashtirish belgilab olinadi. SHundan so‘ng mashg‘uloning kirish va yakunlovchi qismiga mo‘ljallangan mashqlar aniqlanadi. Tarbiyachi, ayniqsa, yetarli tajribaga ega bo‘lmagan tarbiyachi programmada berilgan uslubiy tavsiyalardan jismoniy mashqlarni rejalashtirish tizimidan foydalanish mumkin. Ushbu tavsiyalarga ijodiy yondoshgan holda o‘z guruhsidagi asoslangan sharoitga muvofiq rejaga zarur o‘zgartishlar kiritish mumkin. Ayni paytda mazkur ko‘rsatmalar unga bolalarni programmaga ko‘ra jismoniy mashqlarga tizimli o‘rgatishda yordam beradi. Tarbiyachi bolalarni uyushtirishning frontal, guruhli, individual kabi usullardan foydalanadi. Frontal usullardan foydalanilganda bolalarga barcha uchun bir xil tarzda, bir xil vaqtda bajariladigan mashqlar beriladi. Frontal usulni mashg‘ulotning istalgan qismida ayniqsa, bolalarni yangi mashqqa o‘rgatishda yoki allaqachon tanish mashqlarni takomillashtirishda qo‘llash maqsadga muvofiqdir. Bu usul bolalarda harakat uyg‘unligini tarbiyalashda, ularni barcha uchun barobar vazifalarni hal etishga birlashtirishda, o‘qituvchining bolalar bilan bevosita aloqaga kirishishida, shuningdek, mashg‘ulotning motor zichligini oshirishda samaralidir. Bolalar mashg‘ulot detallarini o‘rganish va aniqlash jarayonida navbati bilan harakat qiluvchi uncha katta bo‘lmagan guruhga bo‘linishi mumkin. Bunda o‘qituvchi mashqning bir yoki ikki guruh tomonidan bajarilishini kuzatib borish imkoniyatiga ega bo‘ladi, qolgan bolalar esa o‘z o‘rtoqlari harakatini kuzatadilar va o‘qituvchini tinglaydilar. Bundan tashqari mashqlarni katta guruh usulida bajarishdan ham foydalaniladi, bunda barcha bolalar aynan bir mashqni navbatma-navbat, birin- 29 ketin, to‘xtovsiz - katta guruh usulida bajaradilar. Guruh usulida esa bolalar guruhlarga bo‘linib, keyin ular bilan mashqlar bajariladi. 1.4. O‘quvchilarni jismoniy sifatlarini rivojlantirish masalalari. Jismoniy tarbiya va sport insonni jismoniy rivojlanishi, uning ontogenetik taraqqiyotida jismoniy sifatlari, morfofunktsional va psixologik imkoniyatlarining o‘zgarish qonuniyatlari bilan bog‘liqdir. Jismoniy sifatlarni rivojlantirish jarayoni turli yoshdagi o‘quvchilarni jismoniy tarbiya tizimining ustivor va ajralmas qismiga mansubdir. Ko‘pgina tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, ushbu sifatlarni rivojlantirish samaradorligi harakat malakalariga o‘rgatish muddati va shu malakalarni o‘zlashtirish sur’atini belgilaydi. So‘nggi yillarda gimnastik elementlarning o‘rgatish jarayoni murakkablashib borishi, o‘qituvchilar vositalarni keng ishlatilmaganligi o‘quvchilarni jismoniy sifatlarini rivojlantirish va takomillashtirish masalasiga alohida e’tibor qaratilmaganligi va kerakli yordamchi jixozlarni qo‘llamoqda. Gimnastik mashqlarga dastlabki o‘rgatish jarayonida bolalar murabbiylari, aksariyat hollarda, ayrim muammolarga duch kelishi kuzatilib turadi. Jumladan, hatto eng oddiy gimnastik element texnikasiga o‘rgatishda muayyan jismoniy sifatlarning rivojlanganlik darajasiga tayaniladi. Ammo ko‘pincha shu sifatlarning rivojlanganlik darajasi gimnastik elementlarni samarali o‘zlashtirish imkonini bermaydi. SHunday vaziyatlarda odatda ikki yo‘nalishda tashkil etiladigan maxsus mashg‘ulotdan foydalanish tavsiya etiladi. Ushbu turdagi mashg‘ulotlarning yo‘nalishlaridan biri – bu harakat qobiliyatini shakllantirish, ikkinchisi – harakat ko‘nikmalarini tarbiyalash. Qayd etilgan vazifalarni alohida mustaqil va birgalikda hal etish mumkinligidan qat’iy nazar muvofiq jismoniy sifatlarni ham bir yo‘la 30 rivojlantirish zarur bo‘ladi. Binobarin, zamonaviy gimnastik mashqlarni samarali o‘zlashtirish ustivor jihatdan ixtisoslashtirilgan jismoniy tayyorgarlikka bog‘liqdir. Jismoniy tayyorgarlik umumiy va maxsus jismoniy sifatlarni rivojlantirish jarayonini o‘z ichiga oladi. Mutaxassis-olimlarning fikriga ko‘ra, dastlabki tayyorgarlik bosqichida shug‘ullanayotgan yosh gimnastikachilarda shu yoshda qulay kechadigan jismoniy sifatlarni, jumladan, tezkorlik-kuch, egiluvchanlik, chaqqonlik va alohida koordinatsion sifatlarni rivojlantirmoq lozim. Ushbu jismoniy sifatlarni rifojlantirishda qaysi biriga ustunlik bilan yondoshish masalasida mutaxassislar fikri turlicha. Bir guruh mutaxassislar tezkorlik, kuch-tezkorlik sifatlari va koordinatsion qobiliyatga urg‘u berish lozimligini ta’kidlaydilar . Ular shu sifatlarga ustunlik berilishini bolalarning yosh xususiyatiga mutanosib ekanligi bilan izohlaydilar. Boshqa bir guruh olimlar jismoniy sifatlar o‘rtasidagi uzviy bog‘liqlikni e’tiborga olgan holda, mazkur yoshdagi bolalarda barcha sifatlarni barovar rivojlantirish muhimligiga e’tibor qaratadilar . SHu bilan bir qatorda boshlang‘ich sinf o‘quvchilarning jismoniy tayyorgarligining asosiy jismoniy sifatlarini turli yo‘nalishda, jumladan gimnastik elementlarga mos yo‘nalishda o‘rganish bo‘yicha o‘tkaziladigan tadqiqotlar deyarli yo‘q ekanligi kuzatildi. Kuch va kuch-tezkorlik sifatlarini tarbiyalash. O‘quvchilarni jismoniy tarbiya darslar amaliyotida kuch sifati beqiyos ahamiyatga egadir. O‘quvchi qanday harakat (yugurich, sakrash, o‘tirish, osilish, uloqtirish, gimnastik snaryadlarda mashq bajarish va h.k.) qilmasin shu harakatning samaradorligi kuch bilan bog‘liqdir. Qolaversa kuch xayotiy zarur tayyorgarlik jarayonida asosiy omil bo‘lib xizmat qiladi. YU.V.Menxinlarning ishlarida o‘quvchilarning kuch 31 tayyorgarligi bilan murakkab gimnastik elementlarni o‘zlashtirish o‘rtasida uzviy bog‘liqlik borligi e’tirof etishgan (Menxin). Ayrim tadqiqotchilar tarbiyalash mushkulroq bo‘lgan nisbiy kuchni texnik natijalarga ijobiy ta’sir etishini aniqlaganlar. L.V.Kobzarning ta’kidlashicha, yosh ulg‘aygan sari nisbiy kuchning rivojlanishi susayish bilan izohlanadi. Lekin, bu holat o‘zga jismoniy sifatlarning (shu jumladan o‘zga kuch sifatlarini ham) maksimal shakllanganligi bilan bartaraf etilishi mumkin. Aksariyat mutaxassislarning e’tirof etishicha, kuch tayyorgarligiga bolalik va o‘smirlik yoshdan boshlab e’tibor qaratish lozim. Zuev e.I, Kobzar L.V, Juravin M.D, Rozin e. YU, Smolevskiy V.M., YU.K. Gaverdovskiylarning ma’lumotlariga muvofiq, bolalikdan boshlab nafaqat umumiy kuch tayyorgarligini shakllantirish darkor, balki maxsus kuch sifatlarini ham rivojlantirish maqsadga muvofiqdir. M.D. Juravin taklifiga ko‘ra kuch tayyorgarligiga kichik yoshdagi o‘quvchilar mashg‘ulotlarda ham urg‘u berish lozim, lekin bunday yondoshuv umumiy jismoniy tayyorgarlik doirasidan chiqib ketmasligi ma’qul. Ayrim olimlar kuchni rivojlantirishning eng qulay davri 7-9 va 13-17 yoshlarga to‘g‘ri kelishi kerak deb ta’kidlaydilar. Qayd etilgan ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, kuch sifatlarini rivojlantirishga qaratilgan mashqlarni tabaqalashtirilgan tarzda bolalar va o‘smirlar mashg‘ulotlarida to‘la-to‘kis qo‘llash mumkin. SHu bilan bir qatorda e’tiborli joyi shundaki, 6-10 yoshli o‘quvchi bolalarda kuch sifatlarini qaysi tartib va yo‘nalishda rivojlantirish zarurligi etarli darajada isbot qilinmagan. Ko‘pchilik olimlar, tezkorlik-kuch qobiliyatlarini o‘rganish natijasida ularni shiddatli o‘sishi 9-10 yoshdan boshlanib, 13-14 yoshgacha davom etadi degan xulosaga kelishgan. 32 Kichik yoshdagi maktab o‘quvchilarida tezkorlik-kuch qobiliyatlari muayyan harakat malakalarini ijro etishda maksimal mushak kuchini qisqa vaqt oralig‘ida namoyon bo‘lishi bilan izohlanadi. Jismoniy tayyorgarlik shakllantirish doirasida tezkorlik sifatini rivojlantirish alohida ahamiyatga egadir. CHunki aynan harakat tezkorligi nafaqat maktab dasturini uzlashtirishga yuqori sport natijalariga erishish imkoniyatini yaratadi, balki bunday yo‘nalishda kechadigan jarayon bolalarga keyinchalik sport turlarida o‘z ifodasini topadi. Qator mutaxassislarning fikr bildirishicha, tezkorlik sifatini rivojlanishning eng qulay davri 9-13 yoshga to‘g‘ri kelar ekan. Tezkorlik sifatining salmog‘i kuch va tezkorlik-kuch sifatlariga bog‘liqdir. Binobarin, shug‘ullanayotgan bolalarda ushbu sifatning etarli darajada shakllanmaganligi kelajakda uni tiklash imkonini bermaydi. Ma’lumki, harakat tezligini rivojlantirish samarali vositalardan biri yugurishdir. A.I. Kravchuk va J.K. Xolodovlar maksimal va maksimalga yaqin tezkorlikni rivojlantirish uchun 20 m dan 60 m gacha yugurish vositasini taklif etadilar. Lekin, bunday mashqlar ta’kidlashicha, hajm jihatidan ko‘p bo‘lishi tavsiya etilmaydi. Ayrim tadqiqotchilar maksimal tezlikda yugurish bolalar organizmiga har doim ham ijobiy ta’sir etavermaydi degan xulosaga kelishgan. Ko‘pgina mutaxassislar tezkorlikka oid mashqlar o‘z amplitudasi va mohiyati jihatlaridan o‘rgatilayotgan harakat malakasiga yaqin, turdosh bo‘lgani maqsadga muvofiqdir deydilar. Ularning fikriga ko‘ra, bu borada o‘rgatilayotgan harakat texnikasiga yaqin yoki mos harakatli o‘yinlarni qo‘llash mumkin S.S. Korovin. 7-8 yoshdagi o‘quvchilarni jismoniy tarbiyasida chidamkorlik sifati ham o‘ziga xos, o‘ta muhim xususiyatga egadir. CHidamkorlik – bu mashqlarni ko‘p marta takrorlash natijasida vujudga keladigan toliqish alomatlariga qarshi ta’sir ko‘rsatuvchi sifatdir. Ayrim 33 tadqiqotlarda kuch chidamkorligi va asta kechadigan kuchni gimnastik mashqlarni muvaffaqiyatli ijro etishdagi ahamiyati isbotlab berilgan. L.P.Semyonov, A.G.Trifonov, A.P.Kolosov, V.M.Smolevskiy, YU.G.Gaverdovskiylarning nazariga binoan, yosh o‘quvchilarning statik elementlarni mahorat bilan ijro etish ko‘nikmasiga ega bo‘lmaganidan, ular jismonan etuk emasligidan deb izohlanadi. Tajriba shuni ko‘rsatadiki o‘qituvchilar aksariyat xollarda statik mashqlarga o‘rgatishni yuqori sinf dasturi bo‘yicha shug‘ullanish davrida boshlaydilar. Ammo yuqorida ta’kidlanganidek, kuch tayyorgarligi, shu jumladan, statik kuch mashqlariga ham, bolalik yoshdan e’tibor qaratish zarur. Ushbu mutaxassis-olimlarning fikriga muvofiq, bolalik yoshidagi ham murakkab statik elementlarni muvaffaqiyatli o‘zlashtirishlari mumkin. YU.V.Menxinning tadqiqotlari shuni ko‘rsatadiki, 2-3sinf yil shug‘ullangandan so‘ng va etarli jismoniy tayyorgarlikka erishgandan keyin statik mashqlarga o‘rgatish ijobiy natija beradi. Buning uchun yosh gimnastikachilar dastavval erishgan etarli maxsus jismoniy tayyorgarlikka ega bo‘lishlari lozim. YUqorida zikr etilgan mualliflar fikrlaridan shu kelib chiqadiki, iqtidorli yosh sportchilarni tayyorlash va kelajakda har xil ko‘pkurash mashqlarini muvaffaqiyatli ijro etishda muhim bo‘lgan maxsus chidamkorlikni mukammal shakllantirish uchun 7-8 yoshli guruhda shug‘ullanuvchi bolalarda umumiy chidamkorlikni rivojlantirish zarurdir. Egiluvchanlikni va bo‘g‘imlar qayishqoqligini tarbiyalash. Egiluvchanlik va bo‘g‘imlar qayishqoqligi o‘quvchi bolalarni rivojlanishida ustivor ahamiyatga molikdir. Bolalarni harakat faoliyatida deyarli barcha mashqlar maksimal amplitudada ijro etiladi, binobarin, mazkur zaruriyat egiluvchanlik va qayishqoqlik qanchalik muhim ekanligidan dalolat beradi. Aynan ushbu sifatlar gimnastik mashqlar texnikasini samarali o‘zlashtirish, jismoniy sifatlarni tejamli ijro etish va 34 “Alpomish va barchinoy” testlarini natijalariga erishish istiqbolini ta’minlaydi. Ko‘p sonli manbalarga asosan egiluvchanlik va bo‘g‘imlar qayishqoqligini unumli rivojlantirishning ustivor uslubi – bu mushaklarni “chuzish” va “bo‘shashtirish” mashqlarini surunkasiga qaytarishdan iborat. Bunday mashqlarga faol va sust egiluvchanlikka oid harakatlar, maksimal amplituda va tezlikda ijro etiladigan yoysimon harakatlar misol bo‘lishi mumkin. Ta’kidlash joizki, mazkur mashqlarni qo‘llashda, bolalarning jismoniy va morfofunktsional imkoniyatlar e’tiborga olinishi lozim. Egiluvchanlik va bo‘g‘imlar qayishqoqligini tarbiyalashda sekin-astalik, izchillik, ketma-ketlik, mutanosiblik tamoyillariga amal qilish mashg‘ulotlar samarasini belgilaydi. Koordinatsion qobiliyatlarni tarbiyalash. Jismoniy tarbiya daksturining, jumladan, yangi harakatlarni o‘zlashtirishda, koordinatsion qobiliyat ham dolzarb omillardan biridir. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarni koordinatsion qobiliyatlarini o‘rganish masalalari A.A.Anihenko (7), M.D.Juravina (23), kabi tadqiqotchilar ishlarida o‘z aksini topgan. N.A.Bernshteyn, A.S.Jukov, V.I.Lyax, P.K.Blagushlarning tadqiqotlarida koordinatsion qobiliyatni qisman aks ettiruvchi ritmni xis qilish va uni o‘zlashtirish masalalari ahamiyatli muammo sifatida o‘rganilgan. Qayd etilgan adabiyotlar tahlili shundan darak beradiki, bolalarning kichik yoshdan boshlab yuksak sport natijalariga erishib kelayotganligi ularning harakat imkoniyatlari ulkan ekanligini isbotlaydi. Ana vaziyatni e’tiborga olgan holda ko‘pgina mutaxassislar jismoniy sifatlarni rivojlantirish sur’ati bolalikdan boshlab jadallashtirilishi lozimligiga ahamiyat qaratishadi. YAna boshqa bir guruh olimlar kichik maktab yoshidagi bolalarda barcha sifatlarni bir maromda tarbiyalash 35 zarurligiga e’tibor qaratish bilan bir qatorda, 7-8 yoshda harakat tezligi, egiluvchanlik, epchillik va statik kuchni, 8-9 yoshli bolalarda esa tezkorlik, epchillik, statik kuchni rivojlantirishga urg‘u berish muhimligini ta’kidlaydilar. Diqqatni tortadigan joyi shundaki, ko‘pgina tadqiqotlar jismoniy tayyorgarlikning asosiy tarkibi va fundamental o‘zgarishi aynan dastlabki tayyorgarlik bosqichida amalga oshishini isbotlaydi. 1.5. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini jismoniy sifatlarni rivojlantirish. Ko‘p yillik amaliyotida natijalarining o‘sishini ta’minlash dastlabki tayyorgarlik bosqichida olib boriladigan o‘quv-trenirovka mashg‘ulotlari samaradorligini oshirish zarurligiga e’tibor qaratadi. Keyingi bosqichlarda yosh sportchilar tayyorgarlik jarayonini boshqarish yuksak sport mahorati talablari doirasida amalga oshirilishi darkor. Buning uchun maksimal sport natijalarini ko‘rsatish mumkin bo‘lgan yosh davrigacha harakat qobiliyatlarini takomillashtirishga qaratilgan uslub va vositalardan unumli foydalanish lozim bo‘ladi. YU.V.Menxinning ta’kidlashicha, gimnastik snaryadlarda muayyan murakkab mazmunga ega elementlarni ijro etish harakat analizatoriga, jumladan, sportchining mushak kuchlanishiga xos qobiliyat shakllangan bo‘lishi talab qilinadi. O‘ta ahamiyatli joyi shundaki, sportchining kuch va tezkorlik sifatlari shunday shakllanishi muhimki ular o‘z mohiyati bilan o‘rganilayotgan element koordinatsiyasiga mos va aniq me’yorlangan bo‘lishi zarur. Harakatli san’at darajasida ijro etish zarur bo‘lgan sport turlarida (sport gimnastikasi, badiiy gimnastika, akrobatika, figurali uchish, suvga sakrash va h.) harakat texnikasi hal qiluvchi omil bo‘lib hisoblanadi. Lekin, baribir ushbu sport turlarida yuksak natijalarga erishish ijro etiladigan harakatlarga mos jismoniy sifatlarsiz amalga oshmaydi. 36 Talaygina mualliflarning fikriga ko‘ra jismoniy sifatlarni rivojlantirishga qaratilgan mashqlarni tanlashda mushaklar kuchi topografiyasi va musobaqa mashqlari xususiyati e’tiborga olinishi darkor. YU.V. Verxoshanskiy o‘z tadqiqotlariga asoslanib, texnik mahoratning shakllanishi jismoniy tayyorgarlikning o‘sishiga asoslanishi lozim degan fikrni ilgari suradi. Ayrim tadqiqotlar natijalari jismoniy sifatlar darajasi bilan turli sport turlari bo‘yicha o‘tkaziladigan musobaqalarda muvaffaqiyatli ishtirok etish o‘rtasida uzviy bog‘liqlik mavjud ekanligini isbotlaydi. Bir guruh olimlarning fikriga muvofiq, hatto yangi harakatlarga o‘rgatishda ham muvofiq mazmun va amplitudaga xos mushak kuchlanishini ta’minlovchi mashqlarni tanlash o‘ta dolzarb ahamiyatga egadir. Borgan sari chuqurlashib boradigan sport ixtisosligi harakat malakalarini takomillashtirishning jismoniy sifatlarni rivojlantirish bilan birikib ketishini talab qiladi. Mazkur bog‘liqlikni ta’kidlagan holda, ba’zi mualliflar harakat malakalari va ko‘nikmalarini shakllantirishda jismoniy sifatlarning bog‘liqligi va ustivorligini ta’minlash zarurligiga e’tibor qaratadilar. Harakat malakalarini shakllantirishdan avval shu malaka va ko‘nikmalarni ijro etishga yondoshtiruvchi jismoniy sifatlar rivojlantirilishi lozim. L.P.Volkov va V.P.Filinlar trenirovka jarayonining samaradorligini baholashda nafaqat jismoniy sifatlarning rivojlanganlik darajasi e’tiborga olinishi, balki shu sifatlarni muayyan vaziyatlarda samarali ijro etish qobiliyatiga asoslanish ham muhim degan g‘oyani ilgari suradilar. A.M.SHleminning tadqiqotlari esa, asosiy jismoniy sifatlarning rivojlanganlik darajasi bilan boshqa sport turlariga o‘rgatish jarayoni o‘rtasida chambarchas bog‘liqlik borligiga ahamiyat qaratadi. Turli o‘quv yillarida olingan texnik va jismoniy tayyorgarlik ko‘rsatkichlari jismoniy tayyorgarlikni har bir sportchi 37 texnik natijasiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir etishi aniqlangan. Agar birinchi o‘quv (o‘rgatish) yilida bunday holat keskinlik bilan namoyon bo‘lmasada, ikkinchi va uchinchi o‘quv yillaridan boshlab mazkur bog‘liqlik to‘la-to‘kis o‘z ifodasini topar ekan. YUqori jismoniy tayyorgarlikka ega bo‘lgan tekshiriluvchilar gimnastik mashqlar texnikasini tez va muvaffaqiyat bilan o‘zlashtirishlari qayd etilgan. Adabiyotlar tahlili shuni ko‘rsatadiki, jismoniy sifatlarni rivojlantirish, bir tomondan, murakkab kengqamrovli jarayon bo‘lsa, ikkinchi tomondan boshqa sport turlari mahoratining tarkibiy qismi va uni shakllantirishda poydevor bo‘lib xizmat qiladi. SHuning uchun masala faqat jismoniy sifatlarni rivojlantirishda emas, balki ushbu sifatlarni o‘rganilayotgan mashqlar texnikasi xos tarzda shakllantirish zarurligidadir. Bu jarayonga ijodiy yondoshish, jumladan o‘rganiladigan yangi mashq yoki elementlarga mos bo‘lgan uslub va vositalarni tanlay bilash taqozo etiladi. Jamiyat taraqqiyoti sari intilayotgan har bir davlat eng avvalo fuqarolari bo‘lmish xalqining va, ayniqsa, o‘sayotgan yosh avlodining barkamolligini eng katta boylik, deb biladi hamda ularga hayotdagi barcha qulay bo‘lgan sharoitlarni yaratishga harakat qiladi. O‘zbekiston Respublikasining mustaqillikka erishishi, demokratik jamiyat shakllantirilishi munosabati bilan bugungi kunda olib borilayotgan islohotlar davomchilari kimlar bo‘lishi nihoyatda muhim bo‘lib qolmoqda. YUksak ma’naviy-axloqiy qadriyatlarni o‘zida mujassam etgan barkamol shaxsni etishtirish, milliy qadriyatlarni saqlab qolish, o‘sib kelayotgan yosh avlod sog‘lig‘ini mustahkamlash va ijobiy hal qilish uchun hukumatimiz rahbarlari barcha imkoniyatlarni yaratmoqdalar. Sog‘lom avlodni tarbiyalashda sport va jismoniy tarbiyaning o‘rni beqiyosdir. 38 Ma’lumki, xozirgi kunda respublikamizda aholining turmush farovonligini oshirish, sog‘lig‘ini mustahkamlash, jismoniy tarbiya va sportni aholi o‘rtasida ommalashtirish, kelajagimiz bo‘lmish yosh avlodni har tomonlama etuk va jismonan barkamol qilib tarbiyalash bo‘yicha juda katta ishlar amalga oshirilmoqda. Bunday xayrli ishlar nafaqat mustaqil O‘zbekistonimiz kelajagi uchun g‘amxo‘rlik ko‘rsatish, balki hozirgi murakkab sharoitlarning davr taqozosi hamdir. Hozirgi davrda respublikamizda atrof-muhitning ekologik buzilishi inson salomatligiga, ya’ni organizmning jismoniy va asabiy-ruhiy holatiga hamda odamning his-hayajonlariga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Natijada, insonning jismoniy faoliyati pasaya borib, har hil kasalliklarga duchor bo‘lmoqda, ya’ni turli hil surunkali kasalliklar, yurak-qon tomir kasalliklari, qaddi-qomatning buzilishi, ko‘rish qobiliyatining pasayishi, ovqat hazm qilish organlari kasalliklari yuzaga kelmoqda. Jumladan, bunday salbiy natijalar Respublika aholisining 40 foiziga yaqinini tashkil qiluvchi bolalar va o‘smirlar salomatligiga ham o‘z ta’sirini o‘tkazmay qolmaydi. Hozirgi texnika taraqqiyoti yuksalgan davrda bolalarning harakatga bo‘lgan talabi uncha katta emas. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari, ayniqsa 7-8 yoshdagi bolalar ko‘p vaqtlarini televizor ko‘rish, rasm chizish, kompyuter o‘yinlarini o‘ynash, qo‘l mehnati bo‘yicha vazifalarni bajarish, turli ertak va hikoya tinglash va h.k.larga sarf qiladilar. SHuning uchun ham hozirgi zamonda bolalarda harakat faolligining kamayishi – gipodinamiyaga olib keladi. 1997 yil 29 avgustdagi “Halq so‘zi” gazetasida ta’kidlan-ganidek, kelajakda barcha ezgu ishlarni amalga oshirishga qodir bo‘lgan jismonan sog‘lom va ma’naviy barkamol shaxsni voyaga etkazishga bag‘ishlangan yangi «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonun hamda «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» o‘qituv-chilar va 39 tarbiyachilar oldiga muhim ta’lim va tarbiya vazifalarini qo‘ydi. Mazkur qonun va dastur mustaqil O‘zbekiston Respublikasi rivojlanishida xalq ta’limi tizimini qayta ko‘rib chiqishni taqozo etadi. Jismoniy tayyorgarlik va jismoniy rivojlanish masalalari ko‘pgina olimlar tomonidan o‘rganilgan. Masalan, A.Sodiqov, O.V. Pankrateva, X.A. Meliev (1991, 1994) O‘zbekistonning xozirgi sharoitida maktabgacha va quyi sinf yoshidagi bolalarning harakat faoliyatini o‘rganib borib, Respublikaning tabiiy, iqlimiy va ijtimoiy xususiyatlariga e’tiborni qaratdilar, bularsiz o‘sib kelayotgan avlodni tarbiyalash jarayonini rejalashtirish va amalga oshirish mumkin emas (ularga fasl almashinuvi, harakatning keskin o‘zgarishi, quyosh radiatsiyasining oshib ketishi, milliy urf-odatlari va h.k. lar kiradi). 1993 yil 4 martda Respublika Prezidenti Farmoni bilan “Sog‘lom avlod uchun” ordeni ta’sis etildi. Bu orden haqidagi Nizomda ko‘rsatilishicha, onalik va bolalikni muhofaza qilish, ekologiyani yaxshilash, jismonan va axloqan sog‘lom avlodni tarbiyalashdagi xizmatlari uchun fuqarolar mukofotlanadi. Davlat tomonidan ko‘rsatilayotgan bunday g‘amxo‘rliklarga javoban “Sog‘lom avlod uchun” istiqlol dasturi, “O‘quvchilarni tarbiyalashda oila, maktab, mahalla hamkorligi” kontseptsiyasiga tayangan holda birgalashib ish olib borish kerak. Bu masalalarni ijobiy hal qilish olimlar, tadqiqotchi-pedagoglardan doimiy izlanishlar, tadqiqotlar olib borib, ta’lim-tarbiya jarayonini yanada mukammallashtirishni, yangi uslublarni ishlab chiqishni, davr talabiga javob bera oladigan qo‘llanma va darsliklarni yaratshni talab qiladi. O‘zbekiston fuqarolari salomatligini asrash, jismonan baquvvat, chaqqon, ishbilarmon qilib tarbiyalash hamda ularni xayotga, mehnatga, Vatanni himoya qilishga tayyorlash masalalariga tegishli me’yoriy hujjatlarni amalga oshirish 40 uchun jismoniy tarbiya ishlariga yangicha yondashish, izlanishda bo‘lish, butun tashkiliy va amaliy jismoniy tarbiya tizmini qayta ishlab chiqish lozim. Davlatimizning hozirgi kuni va istiqboli yoshlarni sog‘lom tarbiyalash bilan chambarchas bog‘liqdir. Sog‘lom avlodni tarbiyalashda umumiy o‘rta ta’lim maktablarida tarbiyalanayotgan bolalar bilan jismoniy tarbiya mashg‘ulot-larini ularning jismoniy rivojlanishiga qarab olib borish nihoyatda muhim o‘rin tutadi. Jismoniy tarbiya mashqlarining pirovard maqsadi – sog‘lomlashtirish va Vatanga munosib barkamol insonni voyaga etkazishdir. Ko‘pgina tadqiqot ishlari yo‘nalishi va o‘tkazish usuliyati jismoniy sifatlarni tarbiyalash, o‘rgatish usulla-rini takomillashtirish, harakat texnikasini yaxshilash va shu kabilarga qaratilgandir. Afsuski, eng muhim tashkiliy masalalar, uning mashg‘ulot o‘tkazish samaradorligini oshirishga qaratilgan ta’siri, umuman uning mohiyati, qiymati ko‘pincha e’tiborsiz qoladi. SHu boisdan tashkiliy masalalar bolaning har tomonlama rivojlanishi, sog‘lig‘ini mustahkamlash, xayotga va foydali mehnatga tayyorlash, shaxs sifatida tarbiyalash uchun yordam berishga qaratilgan birinchi darajali vazifadir. Ma’lumki, har bir ishni yuqori darajada sifatli va samarali bajarish uchun uni to‘g‘ri tashkil qilish yaxshi natijalarga erishishga imkon yaratadi. Keyingi vaqtda asosiy e’tibor mashg‘ulotni o‘tkazishga qaratilib, uni qanday amalga oshirish tahlil qilinmaydi. SHu boisdan tashkiliy ishlarning mohiyati ularning jismoniy tarbiyaga bo‘lgan ta’siri, bolalar faolligini oshirishga qaratilgan ahamiyati, mustaqillikni tarbiyalashga va boshqa vazifalarni hal etishga ta’sirini o‘rganish hamda ilmiy taqqoslash uchun bolalarning harakat faolligini oshirish va mustaqilligini tarbiyalashda pedagogik sharoitlar yaratish maqsadga muvofiqdir. 41 Jismoniy tarbiya ko‘p qirrali jarayon sifatida maktab yoshidagi bolalarda amalga oshirish jismoniy tarbiya tizimi tamoyillariga (jismoniy tarbiyaning mehnat va harbiy amaliyot bilan bog‘liqligi; shaxsni har tomonlama kamol toptirish; jismoniy tarbiyaning sog‘lomlashtirishga yo‘nal-tirilganligi) va metodik tamoyillarga (onglilik na faollik; ko‘rsatmalilik; bajara bilish va individual- lashtirish; mashg‘ulotlarining muntazamliligi, ilmiyligi, talablarning asta-sekin ortib borishi) asoslanadi. YUqoridagi tamoyillardan kelib chiqqan holda jismo-niy tarbiyaning maxsus o‘ziga xos ekanligini inobatga olib (ya’ni maishiy, mehnat, harbiy va jismoniy faoliyati), o‘quvchilarniig yoshiga, jinsiga hamda individual xususiyat-lariga qarab, mashg‘ulotlarning vazifalari aniqlanadi, vositalar hamda uslublar tanlanadi. 1.6. 7-8 yoshdagi bolalarning fiziologik, psixologik va pedagogik xususiyatlari. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini sportning qaysi turi bilan shug‘ullantirish maqsadga muvofiqligini aniqlash uchun psixologik, fiziologik va pedagogik ma’lumotlarga asoslanib shu yosh guruhlariga to‘g‘ri keladigan sport turi tanlanadi (1-jadval). Boshlang‘ich ta’lim 1-4-sinflarni o‘z ichiga olib, 6-7 yoshdan boshlanadi. Bolaning umumiy o‘rta ta’lim maktablarida o‘qiy boshlashi uning xayotidagi o‘zgarishlar bilan bog‘liqdir. Bolada muhim o‘zgarishlar ro‘y bera boshlaydi. Bola biologik jihatdan ikkinchi “yaxlitlanish” davrini boshdan kechiradi. 1-4-sinf o‘quvchilari bolalikning 7 yoshdan 11 yoshgacha bo‘lgan davrini o‘z ichiga oladi(6,9). I-4-sinf o‘quvchilari organizimining tuzilishi va funktsiyalari bir tekisda rivojlanadi. Biroq gavda o‘sish tezligining sekinlashishiga qaramay, qizlarda 11 yoshgacha, o‘g‘il bolalarda 12 yoshgacha vaznga nisbatan bo‘y o‘sishi tezroq 42 1-4-sinf (6-11 yosh) o‘quvchilarining anatomik, fiziologik, psixologik pedagogik xususiyatlari 1-jadval Anatomiya Fiziologiya Psixologiya Jismoniy tarbiya - Qizlarda 11 yoshgacha, o‘g‘il bolalarda 12 yoshgacha gavdaning vaznga nisbatan bo‘yi tezroq o‘sadi. – 6 yoshdan skeletlardagi tog‘aylar suyakka ayla-nishi boshla- nadi. Bo‘g‘in-lar juda hara- katchan, pay-lari oson cho‘ziladi. – Qo‘lning mayda mushaklari rivojlanadi, qo‘l panjasi-ning suyakla-nishi tugallan-magan. – Elkaning mushak paylari etarlicha rivoj- - Mushak, qon aylanish tizimida qon-ning daqiqali hajmi ortadi. YU-rak-qon tomiri uri- shi tezroq (1 da-qiqada 90 marta), nafas olish me’yori tez (1 daqiqada 20-22 marta) yuzaki bo‘ladi. – Og‘irlik ko‘ta-rish, qarshilikni engish mashqlari chegaralanadi. Innervatsion apparat yuqori rivojlanish darajasiga erishadi. – Asab tizimida: bosh miya po‘st-log‘ining anatomik va sintetik funkt-siyalari mukammallashadi. – Muskul apparati takomillashganligi tufayli antagonist-mu- shaklar o‘z faoliyatida yaxshi tartibga - Tomir-mushak sezgilari 50%, ko‘rish sezgilari 80%, rangni sezuvchanlik 45% yaxshilanadi. – Idrok etarlicha uyushgan va barqaror emas, uning xususiyati emotsionallikdir. – Xotira: miya egiluvchanlik xususiyatiga ega, tez eslab qoladi. – Iroda shakllanadi hamda u mustaqillikda, qat’iyatlikda, sabr- bardoshli va o‘zini tuta bilishlikda namoyon bo‘ladi. – Bolalarda xarakter hislatlari, temperament tiplari farqlana boshlaydi. – Qiziqishlari o‘yin faoliyatidan o‘quv - Harakatlarni muvo- fiqlashtirish: fazoviy, vaqt, kuch, ritmik tavsiflar va gavda qismlarini ketma- ketligini, bir vaqtda bajarilishini ta’min- laydi. Harakatlantiruvchi re- aktsiya, harakat tez-ligi, ayrim harakatla-rning tezligi 30, 60 m ga qayta yugurishlar, harakatli o‘yinlar, yu-gurish, sakrash, uloq-tirish mashqlari, egilish va yozilish mashqlari, kuchni ri-vojlantirishda tayangan holda qo‘l-larni bukib-yozish; tashqi qarshiliklar: gantel va to‘ldirma to‘plar bilan ishlash. – CHidamlilikni ri- vojlantirishda mashq- larning davom etish 43 lanmagan. – Umurtqa pog‘onasi, ko‘krak qafasi va chanoq qis- mining suyak- lanishi hali tugallanmagan. – YUrak-tomir tizimi takomil- lashmagan bo‘ladi– bu haddan tashqari va uzoq ishga bardosh bera olmaydi. solinma-gan bo‘ladi, shu-ning uchun bolalar harakatlarining bir- biriga moslashi-shida ba’zan qiyin-chilikka sabab bo‘ladi. – Qo‘zg‘alish jara- yonlari tormozla-nish jarayonidan ustunlik qiladi, shuning uchun bolalar juda hara- katchan bo‘ladi. faoliyatiga qaratiladi, lekin ularning qiziqishlari beqaror bo‘ladi. – Axloqiy sifatlari: vatanga muhabbat, burch, poklik hissi tarkib topadi. Tafakkur hissiy-aniq buyumlar asosida fikr yuritishdan umumiy tarzda va mavhum fikrlash sari rivojlanib boradi, bu tafakkur nutqning shakllanib borishi bilan chambarchas bog‘liq holda beriladigan mashqlar. vaqti bilan me’yorla- nadigan, turgan, o‘tir- gan, yotib, osilib tu-rish, oyoqlarni bukib va to‘g‘ri ushlab tu-rish, qorin bilan erga yotib yozilish mashq-laridan foydalaniladi. – egiluvchanlikni ri- vojlantirishda harakat amplitudasini to‘liq bajarish, qisqa mud-datli egilish mashq-larini dam olish bilan almashtirib turadigan mashqlar. – Qaddi-qomat mu-shak guruhlariga: umurtqa pog‘onasiga, qo‘l va oyoq mu-shaklariga beriladigan mashqlar. Izoh . Jadvaldagi ma’lumotlarni inobatga olgan holda 1-4 sinf o‘quvchilariga quyidagi sport turlari bilan shug‘ullanish taklif etiladi: asosiy gimnastika, harakatli va milliy o‘yinlar, ritmik va badiiy gimnastika; 1-2 sinflarda suzish, yengil atletika turlari elementlari; 3-4 sinflarda yengil atletika turlaridan foydalanish mumkin bo‘ladi; 6 yoshdan bolalarda skeletning suyaklanishi davom etadi, lekin uning turli qismlari har hil muddatda tugaydi. Bu yoshdagi bolalar skeletida tog‘ay to‘qimalari ko‘p bo‘ladi. Suyak to‘qimalari organik moddalarga boy va mineral tuzlar nisbatan ko‘p bo‘ladi , 44 bo‘g‘imlar juda harakatchan, paylari oson cho‘ziluvchan bo‘ladi. SHuning uchun bolalarda qomatning turli xilda buzilishlari, umurtqa pog‘onasining qiyshayishi, ko‘krak qafasi shaklining o‘zgarishi yuzaga kelishi mumkin. Suyak tizimining rivojlanish xususiyatlariga ko‘ra bolalik yoshida haddan tashqari jismoniy yuklanish, uzoq muddatli turg‘un harakatlar qilish, balanddan va qattiq joyga sakrashlar man etiladi. Mushak, buyrak, qon aylanish tizimida ham o‘ziga xos o‘zgarishlar sodir bo‘ladi. Organizm qanchalik yosh bo‘lsa, mushak ishi ta’sirida qonning daqiqalik hajmi ortishi kattalardagiga nisbatan shunchalik kam bo‘ladi, bu hodisa yurak hajmining kichik bo‘lishi va uning funktsional xususiyatlari bilan tushuntiriladi. SHuning uchun hatto uncha og‘ir bo‘lmagan ishlarni bajarishda ham yurakning bir daqiqadagi soni kattalardagiga nisbatan ancha yuqori bo‘ladi. 1-4-sinf o‘quvchilarning yuragi nisbatan katta, qon tashuvchi tomirlari kattalarnikiga qaraganda keng, tomir devorlari esa elastikroq bo‘ladi. YUrak urishi tezroq (1 daqiqada 90 marta), nafas olish me’yori tez (1 daqiqada 20-22 marta), yuzaki bo‘ladi. 6-11 yoshdagi maktab o‘quvchilarida yurak urish faoliyati to‘liq takomillashmagan. SHu sababli jismoniy tarbiya mashg‘ulotlarida harakat ko‘nikma va malakalarini tashkil toptirishda hamda jismoniy sifatlarni rinojlantirish jarayonida hisobga olish joiz. YUrak-tomir tizimining o‘ziga xos xususiyatlari tortilish, og‘irlik ko‘tarish, qarshilikni engish bilan bog‘liq bo‘lgai mashqlarda chegaralashlarni talab qiladi. Mushak tizimi jadal ravishda rivojlanib boradi. Qo‘lning mayda mushaklari rivojlanadi, innervatsion appa-rat yuqori rivojlanish darajasiga erishadi. Oyoqlarning mushak kuchi ortadi. Elkaning mushak paylari yetarlicha rivojlanmagan bo‘ladi. Mushaklarining kuchsizligi umurtqa pog‘onasining 45 yumshoqligi bilan bir qatorda uzoq vaqt davomida qimirlamay turib yuklamani bajarish vaqtida qaddi-qomatning buzilishiga olib kelishi mumkin. Boshlang‘ich maktab yoshida asab tizimi ham takomillashadi: bosh miya po‘stlog‘ining analitik va sintetik funktsiyalari mukammalashadi, miyaning og‘irligi sezilarli ravishda oshadi. Harakat analizatorlari jadal rivojlanadi, harakatlarni farqlay olish aniqligi tobora ortadi. Boshlang‘ich maktab yoshidagi o‘quvchilarda tomir-mushak sezgilari 50% ga, ko‘rish sezgilari 80% ga, rangni sezuvchanlik 45% ga yaxshilanadi. Bu davrdagi asosiy tarbiya vazifalaridan biri shaxsning ijtimoiy yo‘nalganligini takomillashtirishdir. Bu davrda bolalarda idrok etarlicha aniq uyushgan va barqaror emas. Bu o‘quvchilar idrokining o‘ziga xos xususiyati emotsionallikdir; o‘quvchilarning diqqati ixtiyorsiz, etarlicha bar-qaror bo‘lmagan, hajmiga ko‘ra cheklangan diqqatdir. O‘quvchining bilish faoliyatida xotira juda muhim ahamiyatga ega. 6-7 yoshdagi o‘quvchi xotirasining tabiiy imkoniyatlari nihoyatda katta; ularning miyasi shunday egiluvchanlik xususiyatiga egaki, bu biror narsani oson va tez, so‘zma-so‘z eslab qolishga imkon beradi. Jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanish jarayonida bolada shuningdek harakat xotirasi ham rivojlanadi. Bu yoshdagi o‘quvchilarning tafakkuri o‘zining aniqligini saqlab qoladi. SHuning uchun uni predmetli-obrazli tafakkur, deb atash mumkin. Jismoniy tarbiyada boshlang‘ich ta’limning asosiy vazifasi harakat maktabini tashkil etishdir: maktabgacha yoshda egallagan ko‘nikma na malakalarni takomillashtirish, ularni yangi malakalar bilan to‘ldirish, harakatlarni tejamkorlik bilan bajarib, murakkab bo‘lmagan harakatlarning uyg‘unligini aniq bajarishga erishish. 46 Harakatlarni vaqt va fazoda boshqarishni o‘rgatish. Bunda harakatlarni to‘g‘ri bajarish texnikasining asosi jamlanadi, harakat madaniyati ta’minlanadi. SHu bilan birga boshlang‘ich nazariy bilim asoslari ham ta’minlanadi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining harakatlarni o‘ylab topishga, ularni muhokama qilib, nima uchun ular aynan shunday bajarilishi kerak, boshqacha emas, hatolarini aniqlab, bajarilish sifatini baholay bilishga o‘rgatish lozim. Jismoniy sifatlarni rivojlantirish jarayonida yangi ko‘nikma va malakalar shakllanadi. Bu boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun harakatlarni bajarish va harakatlar uyg‘unligini takomillashtirishning negizi bo‘lib hisoblanadi. Harakat uyg‘unligi butun maktab davri davomida xususan 7 yoshdan boshlab rivojlanadi. SHu davrda alohida tashkil etilgan va yo‘naltirilgan pedagogik ta’sir etish yaxshi samaradorlikni ta’minlaydi. 7-8 yoshli bolalarda harakat uyg‘unligi o‘rgatishning birikkan mexanizmi bo‘lib, mashqlar majmuasining majburiy tizimini tashkil qiluvchi, harakatni fazoviy, vaqt, kuch tavsifida, gavda qismlarini, ketma-ket va bir vaqtda bajari- lishida harakatlarni bir-biriga ta’sirini boshqarishni talab etadi. Elementar harakatlarni aniq boshqarish ko‘nikmasiga tayangan holda yugurish, sakrash, uloqtirish, suzish birga o‘rgatiladi. Asosiy harakat texnikasini o‘zlashtirish bilan gimnastika mashqlari, harakatli va sport o‘yinlari, estafeta hamda to‘siqlardan osha yugurish majmualariga o‘tiladi. Tezkorlik sifatlari 7-8 yoshdan 9-10 yoshdagi o‘quvchilarda ko‘rinarli ravishda rivojlanadi. Bu yoshdagilarda aniq sharoitda harakat faoliyatini yo‘naltirilgan holda rivojlantirishda ma’lum harakatlarning ta’sirini hisobga olish zarur. 47 Tezkor-kuch sifatlari 8-9 yoshlarda ko‘rinarli darajada oshadi. Ularning rivojlanishi tezkorlik va shaxsiy kuch qobiliyatlariga bog‘liqdir. Tezkor-kuch sifatlarini yo‘naltirilgan holda rivojlantirishda o‘z gavda vaznini yengish bilan bajariladigan (yugurish, sakrash, uloqtirish, egilish va yozilish, tayangan holda qo‘llarni bukib-yozish va boshqalar) hamda tashqi qarshiliklardan (gantel, to‘ldirma to‘p va boshqalar) foydalaniladi. Bu mashqlar yuklamani takrorlash soni, ishning davom etishi va dam olish vaqti bilan me’yorlanadi. YOsh rivojlanish dinamikasida shaxsiy kuch sifatlarini rivojlantirishning birinchi davri 8-12 yoshga to‘g‘ri keladi. 7-8 yoshli o‘quvchilarda kuch sifatlarini rivojlantirish gigienik maqsadda va o‘quv xususiyatiga qaraladi. Bu yoshlarda kuch mashqlarining umumiy ta’sir ko‘rsatishi va yuklama shiddati bir tekisda beriladi. Lekin uning hajmi mushaklarning modda almashinuvi jarayoniga kerakligicha ta’sir ko‘rsatishi kerak. CHidamlilikni rivojlantirishni 1-sinfdan boshlash kerak, chunki bu yoshda umumiy chidamlilikni rivojlantirishda katta samaradorlikka erishilganlik to‘g‘risida ko‘p ma’lumotlar mavjud. 48 II BOB TADQIQOTNING VAZIFALARI, USLUBLARI VA TASHKIL ETILISHI. 2.1 Tadqiqotning vazifalari. 1. O‘rganilayotgan muommoni pedagogik va metodik jixatdan o‘rganish; 2. Boshlang‘ich sinflarda jismoniy tarbiya darslarini o‘tkazish holatini o‘rganish; 3. Jismoniy tarbiya darslarini samaradorligini oshirish bo‘yicha o‘qituvchilar uchun amaliy tavsiyalar ishlab chiqish. 2.2 Tadqiqot ishi uslublari. Ko‘rsatilgan vazifalarni amalga oshirishda quyidagi uslubldardan foydalanildi: 1. Adabiyotlardan olingan ma’lumotlarni o‘rganish va umumlashtirish uslubi; 2. Pedagogik tadqiqotlar (kuzatishlar) olib borish uslubi; 3. Kuzatish uslubi; 4. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining jismoniy tayyorgarligi darajasini testlash uslubi; 5. Matematik-statistika uslublari. 2.2.1. Uslubiy adabiyotlardan olingan ma’lumotlar tahlili va ularni umumlashtirish. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining jismoniy tayyorgarligini aniqlash uslublariga yo‘naltirilgan adabiyotlar o‘rganildi va taxlil qilindi. Bunda boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining jismoniy tayyorgarligini aniqlash uslublariga yo‘naltirilgan nazariy va metodik, pedagogik asoslari, vositalari, usullari, qo‘llashga oid adabiy ma’lumotlar ham tahlil etildi va umumlashtirildi. 49 2.2.2. Pedagogik kuzatuvlar. Pedagogik kuzatishlar 9-son maktabning boshlang‘ich sinf o‘quvchilarda jismoniy tarbiya darslarida va darsdan tashqari qo‘shimcha mashg‘ulotlar o‘tkazish orqali olib borildi 2.2.3. Pedagogik testlash. Pedagogik testlash boshlang‘ich sinf o‘quvchilarda jismoniy tarbiya darslarida va darsdan tashqari qo‘shimcha mashg‘ulotlar o‘tkazish orqali olib borilib umumiy jismoniy tayyorgarlik darajasini aniqlash maqsadida amalga oshirildi. Testlarning ishonchli va axborotga boyligi F.A.Kerimov, N Saidaxmedov, kabi qator mualliflarning ilmiy ishlarida asoslab berilgan 2.2.4. Pedagogik tajriba. Pedagogik tajriba boshlang‘ich sinf o‘quvchilarda jismoniy tarbiya darslarida va darsdan tashqari qo‘shimcha mashg‘ulotlar o‘tkazish orqali olib borildi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining jismoniy tayyorgarligini aniqlash maqsadida tajriba o‘tkazildi. 2.2.5 Matematik statistik uslublari. Matematik statistik uslub – bu ilmiy tadqiqot ishi bo‘yicha olingan ma’lumotlarni matematik hisoblashdan iborat, ya’ni natijalarning yig‘indisi, olingan natijalarning o‘rtacha arifmetik ko‘rsatkichlari aniqlangan. 2. 2. 6 Tadqiqotning o‘tkazilishi. Tadqiqot asosan boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida olib borildi. Test sinov me’yorlari ishlab chiqildi va shu me’yor asosida o‘quvchilarning jismoniy tayyorgarjik darajasi tekshirilib borildi, bunda asosan, - Mokisimon yugurish 3x10 m yugurish (soniya) 50 - Arg‘amchida sakrash (1 daqiqada) - Joyida turib uzunlikka sakrash (sm) - Baland stardan 30 m. ga yugurish 2.3. Boshlang’ich sinf o‘quvchilarida jismoniy tarbiya mashg’ulotlarini o‘tkazish va ularning samaradorligini oshirish uslublari. Asosan mushak kuchi insonni shaxsiy jismoniy sifatlarini darajasini ko‘rsatib beruvchi tabiiy substraktdir. Alohida harakat sifati o‘zgarishi har qanday tahlilning dastlabki nuqtasi bo‘lishi mumkin. Bolalarning jismoniy tayyorgarlik darajasini aniqlash uchun eng oddiy, maxsus ko‘nikma va malaka talab qilmaydigan, mashqlar yig’inidisidan sinov nazorat dasturi sifatida foydalanildi. Ilmiy-uslubiy adabiyotlar tahlili, pedagogik ko‘zatuvlar va mutaxasis- o‘qituvchilar bilan o‘kazilgan suhbatlar asosida shunday xulosa qilish mumkinki, o‘quvchilarni birinchi bosqichidanoq koordinatsion xususiyatlarni, jismoniy sifatlarni rivojlantirish o‘ta muhim amaliy ahamiyatga ega. Mashqni o‘zlashtirish jarayonida mazkur xossalar faol o‘zaro ta’sirga kirishadi va o‘quvchining yoki uning pedagogi tomonidan qo‘yilgan harakatga oid vazifaning bajarilishini ta’minlaydi. O‘quvchini tanasi va uning bo‘g’inlarining makon va vaqtdagi holatlari, harakatlari, o‘quvchini qobiliyatlari o‘rtasidagi o‘zaro aloqa tashkil etadi. Shakl mashqning mazmuni bilan uzviy bog’liq. Mashqni bajarishning ob’ektiv xususiyati mashq texnikasi tuzilishining namunasi, andozasiga, sub’ek tiv xususiyati esa – 51 mashqni bajarishning individual usuliga, o‘quvchi qay darajada aniq bajarishi va harakatlarda o‘z mahoratini namoyish etishiga bog’liq. O‘quvchilarning tanlahgan mashqlarni bajarish sifati va uning barqarorligi bilan tavsiflanadi. Shuni ta’kidlab o‘tish kerakki, bolalar bu kabi mashqlarni birinchi marta bajarmoqdalar (qarqmq- qarshi o‘rindiqda qo‘lni bukib yozish, burchak ushlab turish) shuning uchun natijalar ancha past bo‘ldi. Mashg’ulotning o‘tkazishni asosiy shakli 3 qismdan iborat: tayyorlov, asosiy, yakuniy. Yuqoridagi ma’lumotlar bo‘yicha ishning I-bobning 1.3-bo‘limida to‘liq yoritib berilgan. Tayyorlov qismining markaziy qismini, asosiy qismga organizmni tayyorlash egallaydi. Mashqlarni tanlash, quyidagicha bir tomondan hamma mushak guruhlarini rivojlantiruvchi ikkinchi tomondan asosiy qismga tayyorlovchi tavsifidagi mashqlar. Mashg’ulotning asosiy qismida jismoniy sifatlarni rivojlantirish, yangi ko‘nikma va malakalar singdirish kabi vazifalar bajariladi. Yakuniy qismda har doim baholash va yakuniy o‘yin o‘ynaladi. Eng ko‘p tarqalgan mashg’ulotni tashkil etish uslub qat’iy belgilangan tarzda birinchi tomonda, ikkinchi tomonga harakatlanish mashqlari bilan bajariladi. Bu uslubning ta’sirchanligi shundaki, uning yordamida mashg’ulot xajmi ortadi, chunki hamma bir vaqtning o‘zida shug’ullanadi. O‘quv jarayonining muhim bo‘lishi bu har oyda bolalarning harakat tayyorgarligini sinab borish. Natijalarga qarab mashg’ulot mazmuniga yangi o‘zgarishlar kiritiladi. Pedagogig kuzatuvlar shuni kursatdiki o‘qituvchilar jismoniy tayyorgarligini aniqlovchi mashqlarga quyidagilarni, ya’ni tirmashib chiqish mashqlari, yurish, yugirish, muvozanatni saqlash, yuklarni joydan joyga o‘tqazish, emaklab harakatlanishlarni ham qo‘shish mumkin. Boshlang’ich sinf bolalarni psixologik- 52 jismoniy xolati va jismoniy revojlanish xolati amaliy gimnastika vositalarini keng kullanilsa o‘quvchilarni jismoniy tayyorgarligi xar tomonlama revojlanishga ko‘maklashadi. 2.4. Tadqiqot natijalari va tahlili Tadqiqotlar davomida shunga amin bo‘ldik, boshlang’ich sinf o‘quvchilarida jismoniy tayyorgarligi, hamda qiziqishlarini bilish uchun dastlabki test sinov me’yorlari o‘tkazildi. Gimnastika mashqlarining tadqiqot mashg‘ulotlari turli yo‘nalishdagi ritmik mashqlari majmuasi bo‘lib, ilmiy-metodik adabiyotlar va izlanishlar tajribasi davomida olingan ma’lumotlarning tahlili asosida tanlangan mashqlardan iborat edi va bizning fikrimizcha maktabgacha yoshdagi bolalarning yosh xususiyatlariga mos keladi. Majmualarning mashqlar ketma-ketligi umume’tirof etilgan uch qismli tuzilishga mos keldi. Tadqiqot mashg‘ulotlari maktabgacha yoshdagi bolalar jismoniy tarbiyasining asosiy muammolarini hal qilishga qaratilgan. Organizmning funksional va adaptiv imkoniyatlarini oshirish uchun turli xil yugurish va galoplar, raqs va yugurish qadamlari seriyasi, harakatli o‘yinlar va ritmik gimnastika majmuasini bajarish uchun oqim (frontal) usuli qo‘llanilgan. Gavdani no‘to‘g‘ri rivojlanishini oldini olish uchun, yotish, o‘tirish, tizzalarda turish va hokazolarni dastlabki holatdan boshlab umurtqa pog‘onasini to‘g‘ri holatda ushlab turish bilan tayanch-harakat mushaklarni musataxkamlovchi mashqlar keng qo‘llanilgan. Yassi oyoqlikning oldini olish uchun oyoqning kichik mushaklarini mustahkamlashga qaratilgan mashqlar, shuningdek, yurish turlari qo‘llanilgan. 3.1- jadval 53 Boshlang’ich sinf o’quvchilarining harakat faolligini rivojlantirish uchun maxsus jismoniy mashqlar majmuasi (7-8 yosh uchun ) № Dastur bo‘limilari Mash qni bajarish davomiyligi Me’yori Dam olish orali g‘i Hafta kunlari 1 Buyumlar orasidan 10 metrga "ilonizi" yugurish. 7 -6 soniya 2 marta 2 daqiqa DushanbaIkki qo‘l yonda tizzalab estafeta jamoaning o‘rtacha ko‘rsatgan natijasiga ko‘ra 1 marta 2-3 daqiqa Oyoq uchida 10 metrga yurish 11-12 soniya 2 marta 2-3 daqiqa 2 Gimnastika devori bo‘ylab tirmashish 15 soniya va undan kam 2 marta 1-1,5 daqiqa SeshanbaGimnastika o‘ridig‘ida o‘rta tezlikda yurish 6,5 soniya va undan kam 2-4 marta 30 soniya Gimnastika koptogi bilan yugurish (estafeta) jamoaning o‘rtacha ko‘rsatgan natijasiga ko‘ra 1 marta 1,5-2 daqiqa 3 Rangli gimnastika xalqasiga yugurish 11,5-14,5 soniya 2-3 marta 1,5-2 daqiqa Chorshanba“ Emaklash ” (estafeta) jamoaning o‘rtacha ko‘rsatgan natijasiga ko‘ra 1 marta 1,5-2 daqiqa Sakramachoq (skakalka) orqali sakrash 10 soniya 12-13 marta 2 marta 2-3 daqiqa 4 Gimnastika tayoqchasidan hatlab o‘tish 21,5-24,5 soniya (xar bir oyoq uchun) 2-3 marta 1-1,5 daqiqa Payshanba “ Qopni kiygan holda estafeta ” jamoaning o‘rtacha ko‘rsatgan natijasiga ko‘ra 1 marta 2-3 daqiqa 54 Fitbol to‘pini 10 metrga dumalatish 13-14 soniya 1 marta 2-3 daqiqa 3. 2 - jadval 7-8 yoshli bolalar uchun “Akrobat bolalar” mavzusida ritmik mashqlar majmuasi Mashg‘ulot qis mi Mashqlarning mazmuni Me’yori Tashkili y uslubiy ko‘rsatmalar Tayyorgrlik qism 5-7 min 1.Yurish: yumshoq qadam, oyoq barmoqlarida, yarim o‘tirish, baland qadam, yonma-yon qadam. Har bir mashq 16 marta dan Bir qatorda, bir doira ichida amalga oshiriladi. Har bir yurish shaklida qo‘llarning holatini o‘zgartiring. Gavdani to‘g‘ri tutishga rioya qilish Musiqa jo‘rligida: «Birgalikda yurish qiziqarli» she’ri aytiladi. (4,4). 2. Yugurish: oddiy, oyoqlarini oldinga egib, yon tomon bilan, o‘ng va chapga galop qadamlari, birinchi ikkinchi oyoqda almashib sakrashlar (8 shakli bo‘yicha). Tanaffussiz 1-1,5 min (jami 5 min) Oradagi masofani saqlash. 3-4 qatordan almashinib yurish. Asosiy qism 20-25 min 1. D.x. Qo‘llar yelkada. 1-Oyoq uchida turish, qo‘llar yon tomonda. D.x. Qo‘llar yelkada. 1-Oyoq uchida turish, qo‘llar yuqorida. D.x. 2.Joyda shaxdam qadam, qo‘llar 4-marta 8-marta 4-marta Oyoqlari egilmaydi. Qo‘llarning holatini aniq kuzatib turish. 55 belda. 3.d.x. oyoqlarni kerib turish, qo‘llar belda. 1-2- boshni oldinga egish 3-4- boshni orqaga egish. 4.D.x. oyoqlarni kerib turish, qo‘llar belda. 1-2-boshni o‘nga burish 3-4-boshni chapga burish 5.D.x. oyoqlarni kerib turish, qo‘llar belda. 1-o‘nga egilish 2-d.x. 3-chapga egilish 6.D.x. oyoqlarni kerib turish, qo‘llar ko‘krak qafasi oldida. 1-qo‘llar yonda, gavdani o‘nga burish. 2-d.x. qo‘llar yonda, gavdani chapga yonga burish. 7.90 gradus aylanish bilan juft sakrash. D.x. Oyoqlar keng kerilgan, qo‘llar belda. 1-oldinga egilib, o‘ng qo‘l yuqoriga ko‘tariladi. 2-chap qo‘l yuqoriga 3-tekislangan, o‘ng qo‘l yelkada 4-chap qo‘l yelkada. 4-marta 4-marta 4-marta Har bir mashq 16 marta 4-marta Har bir hisobda oyoqlarning holatini o‘zgartirish. Shoshilmasdan sekin to‘liq amplitudada bajarish. Dahanni tushirmasdan bajarish. Oyoqlarni bukmasdan to‘g‘ri egilish Qo‘llar yelka balandligi darajasida Tizzalar yuqoriga ko‘tarilgan. Oyoqlar yerdan uzilmasdan yurish. Har ohirgi hisobda oyoqlarni kerib, turish. Qo‘l barmoqlariga qarab, oyoqlar egilmaydi. Oyoqlarga tayangan holda, lekin bukilmaydi. Har juft sanoqda nafas 56 olish, Har juft sanoqda nafas chiqarish. Yakuniy qism 2-3 min 1. Qo‘llarni yengil bo‘shashtirish. 2. Nafas mashqlari 3. Bo‘shashish 4. Yakuniy bosqich 1-min 30-sek 1-min 30-sek Gavda to‘g‘ri holatda Burun bilan nafas olib, og‘iz bilan chiqarish Gilamga yotish Individual tarzda uyga vazifa berish Tayanch-harakat tizimining barcha qismlarini uyg‘un ravishda mustahkamlash muammosini hal qilish uchun, tayanch-harakat tizimining turli qismlari (deyarli barcha mushaklar, bo‘g‘inlar, bog‘lamlar) ishtirok etuvchi mashqlar tanlangan. Psixo-emotsional barqarorlikni oshirish uchun muvozanat va bo‘shashtiruvchi mashqlar majmualari qo‘llanilgan. To‘g‘ri tik turish mahoratini shakllantirish muammosini hal qilish uchun turli xil tashkiliy va uslubiy metodlar (shu jumladan o‘yinlar) qo‘llanilgan. Asosiy harakatlar ko‘nikmalarini rivojlantirish uchun yurish, yugurish, sakrash, tirmashib chiqish elementlari bilan almashinish mashg‘ulotlari, otish, uloqtirish va ilib olish elementlari bilan mashqlar, harakatli o‘yinlardan keng foydalanildi. Bolalarga turli mashqlarni to‘g‘ri bajarish ko‘nikmalarini o‘rgatishga ko‘proq e’tibor qaratildi (masalan, o‘z vazniga nisbatan og‘irliklar va tashqi og‘irliklar yordamida turli xil kuch mashqlarini bajarish qobiliyati). Bizning fikrimizcha, maktabgacha yoshdagi bolalarni jismoniy tarbiyalashning muhim vazifalaridan biri bu bolalarning tizimli jismoniy 57 mashqlarga qiziqishi va ehtiyojlarini oshirishdir. Ushbu muammoni hal qilish uchun biz o‘yin usullaridan, turli xil tashkiliy va uslubiy texnikalardan foydalangani lgan (masalan, murakkab mashqlarni juft-juft bo‘lib bajarish, «zanjir» va boshqalar), harakatli o‘yinlar va estafeta musobaqalari, musiqiy ritmik o‘yinlar, raqslar va boshqalarni o‘z ichiga oladi. Birgalikda harakat qilish ko‘nikmalarini shakllantirish uchun saf mashqlari, harakatli o‘yinlar va estafeta poygalari, guruh va juftlik raqslari qo‘llanilgan. Psixoemotsional sohani rivojlantirish uchun yuz ifodalari va pantomimika, musiqiy ritmik o‘yinlar, psixo-ritmik mashg‘ulotlar qo‘llanilgan. Estetik idrokni shakllantirish uchun tartibga solinadigan jismoniy mashqlar usuli, maxsus musiqiy-harakat vazifalari, raqslar qo‘llanilgan. Irodaviy fazilatlarni rivojlantirish uchun oqim usulida bir nechta mashqlar, mutaxassisning ko‘rsatmasi bo‘yicha bolalar tomonidan mustaqil mashqlar, jamoaviy o‘yinlar va estafeta poygalari kabi tashkiliy va metodik uslublar qo‘llanilgan. Tadqiqot guruhi mashqlar mazmuni maxsus gimnastika majmualariga turli yo‘nalishdagi mashg‘ulotlardan iborat edi. Har bir gimnastika majmua bolalar tomonidan o‘rtacha 2 oy davomida bajarildi, bu o‘tkazilgan tadqiqotlar natijalari bilan isbotlandi. Qisqa (2 oy ichida) gimnastika mashqlar majmuasidan foydalanish kerakligini aniqlandi. Maktabgacha yoshdagi bolalarning jismoniy tarbiyasi jarayonida individual harakat qobilyatlarini rivojlantirishga yo‘naltirilganligi juda samarali bo‘lib, harakat faolliklarining rivojlanish darajasini tavsiflovchi ko‘rsatkichlarning sezilarli yaxshilanishiga olib keladi. Har bir mashg‘ulotning davomiyligi 20-30 daqiqani tashkil etdi. «Dengizga sayohat» gimnastika elementlari asosidagi mashqlar majmuasi quyidagi muammolarni hal qilishga qaratilgan edi: Bolalarni jismoniy faoliyatga 58 bosqichma-bosqich moslashtirish, yassi oyoqlikning oldini olish, to‘g‘ri turish va tayanch-harakat tizimi to‘g‘ri rivojlanishi uchun zarur shart-sharoitlarni shakllantirish, umurtqa pog‘onasini to‘g‘ri rivojlanishida ishtirok etadigan mushaklar kuchini va bardoshliligini rivojlantirish, bo‘g‘inlarning harakatchanligini, mushaklar va bog‘lamlarning elastikligini oshirish, jismoniy sifatlarini rivojlantirish, harakat faolligini oshirish, ixtiyoriy ravishda bo‘shashish mashqlarni shakllantirish, psixo-emotsional sohani rivojlantirish, ruhiy stressni yo‘qotish, mashg‘ulotlarga jismoniy mashqlarga, sportga doimiy qiziqishni oshi rishdan iborat. «Dengizga sayohat» majmuaining o‘ziga xos xususiyatlari quyidagilar edi: aksariyat mashqlar umurtqa pog‘onasini bukib yozish holatida bajariladigan (o‘tirish, yotish, tiz cho‘kish va boshqalar); simmetrik va tuzatish mashqlari; harakat faolligini oshirish uchun asosiy harakatlarni o‘z ichiga olgan harakatli o‘yinlardan foydalanilgan bo‘lib, emaklash va tirmashib chiqadigan mashqlar uchun «Bo‘ronli dengizda suzib yuruvchilar» aylanma mashg‘uloti qo‘llanildi. «Sevimli o‘yinchoqlarim» maxsus gimnastika mashqlari majmuasi quyidagi muammolarni hal qilishga qaratilgan edi: To‘g‘ri yurish va harakat qilish ko‘nikmalarini shakllantirish, qo‘llar, oyoqlar, gavda va boshni to‘g‘ri tutish mashqlari, to‘p bilan harakatlanish ko‘nikmalarini shakllantirish, arqon bilan xalqa bilan sakrash, musiqa orqali tabiatning xususiyatlarini harakatlar orqali to‘g‘ri va aniq takrorlashga, harakatlarni boshlash va to‘liq tugatish ko‘nikmalariga o‘rgatish, musiqaga muvofiq harakatlanish qobilyatini rivojlantirish, harakat faolligini oshirish, psixo-emotsional sohani rivojlantirishdan iborat.«Hayvonot bog‘iga sayohat» gimnastika asosidagi tadqiqot mashg‘ulotlarining uchinchi qismi amalga oshirildi. Tadqiqotda quyidagi muammolarni hal etilildi: jismoniy sifatlarini rivojlantirish, organizmning funksional va moslashuvchan qobiliyatini oshirish, 59 harakat faolliklarini, harakat mahoratini oshirish, ritm hissini shakllantirish, psixoemotsional sohani rivojlantirish, irodalilik kabi tarbiyaviy fazilatlar, bolalarning mashg‘ulotlarva sportga bo‘lgan qiziqishini saqlab qolish va boshq.mashg‘ulotlarida, tadqiqot mashg‘ulotlarining to‘rtinchi majmuasi ritmik gimnastika majmualar kabi jismoniy tarbiya muammolarni yechishga qaratilgan edi.Tadqiqot mashg‘ulotlari majmuasining o‘ziga xos xususiyatlari quyidagilardan iborat edi: majmuada asosiy o‘ringa mashqlar, raqs qadamlari va aylanishlar kombinatsiyasini o‘z ichiga olgan; bolani ijodiy faoliyatga va mustaqil ravishda yangi harakatlar yaratishga undaydigan maxsus tashkiliy va uslubiy metodlar qo‘llanilgan; bolalar harakat faolligini oshirish uchun harakatli o‘yinlardan foydalanilgan.3-4 mashg‘ulotga mo‘ljallangan mashqlarini o‘rganayotganda o‘rtacha tezlikda bajariladigan mashqlarning oson variantlari qo‘llanilgan va ularning me’yorlari 4-6 marta takrorlangan. Keyingi mashqlarda asta-sekin murakkablashdi va bolalarning imkoniyatlariga, mashqlar majmuasi ta’siriga bo‘lgan reaktsiyasiga muvofiq mashqlar me’yori va tezligi oshdi. Bolalarning mashg‘ulotlarga bo‘lgan qiziqishini oshirish va bir xillikni oldini olish uchun turli xil uslubiy metodlar nazarda tutilgan: bir xil mashq (o‘yin) ning turli xil versiyalaridan foydalanish, turli xil vazifalarni (masalan, tezkor javob berish uchun topshiriqlar) kombinatsiyalangan murakkab mashqlarni bajarish va turli xil saf mashqlari (bir doira ichida, qatorlar, juftliklar, «zanjirlar») va boshqalar. Xatha yoga pozalari va nazorat mashqlari I- Pozani bajarishga kirishdan oldin dam olish. Agar mushaklaringiz tarang bo‘lsa va nafas olishingiz tez bo‘lsa, mashq qilishni boshlamang. 2-3 tinch holatda nafas olib, nafas chiqarishni uzaytirsh. Kuchlanish qulay holatda o‘tirish yoki yotish orqali bajariladi. 60 II-bosqich. Pozani bajarish uchun ongli moslashuv. Pozaning holatini ko‘rib chiqish. O‘zingizni ushbu pozada tasavvur qiling. Mutaxassis holatni ko‘rsatadi. III-bosqich. Pozaga kirishish. Pozaning turiga ko‘ra sekin bajarish, harakatlar silliq va xotirjam, nafas olish erkin. IV-bosqich. Pozani aniqlash, qayd etish. Tananing pozitsiyasini ma’lum vaqt davomida saqlang. Birinchidan pozani 3- 5 soniya ushlab turing. Har hafta 1-2 soniya qo‘shing. O‘rtacha, pozani ushlab turish 7 dan 10 soniyagacha davom etadi. Pozani ushlab turganda, bolalarni yaxshi kayfiyatda bo‘lishiga ahamiyat berish. Oy 1-hafta 2-hafta 3-hafta 4-hafta Oktabr Diagnostika (testlash). Mushak va paylarni qizdirish. Diagnostika (testlash). Majmuaviy static mashqlar. Automanual massaj (qizish). Majmuaviy static mashqlar. Majmuaviy statik mashqlar, «Oqqush holati» Noyabr Statik mashqlar, qizish mashqlari. Statik mashqlar «Ko‘prik», «Burgut», «Brilliant holati». Statik mashqlar «Nilufargul», «Beshiktebratar», «Start holati». «Ilohiylik poza» ciga taqlid. Kuzgi tepaliklarga sayohat. Dekabr «Egri daraxt, pozasi «Yo‘lbars». pozasi Automanual gimnastika. Statik majmualar, automanual gimnastika, «Egri daraxt holati», «Burgut» №1, Qizish mashqlari stati k mashqlar. Statik va dinamik yoga mashqlari. Yanvar Yuz mushaklarini mustaxkamlash uchun mashqlar "Murabbiy" pozasida bo‘shashtiruvchi, statik mashqlar Statik mashqlar, ilon pozasi. Dengizga sayohat Fevral Harakatlarni shakllantiruvchi qobiliyatlar, statik mashqlar Ko‘zlar uchun mashqlar, statik mashqlar, burilish pozasi Ota-onalar uchun ko‘rgazmali chiqishlar Raqs qadamlari pozasi Mart Yaxshi tonus qoidalari, statik mashqlar Ota-onalar uchun ko‘rgazmali chiqishlar. "Dengizga sayohat" Statik mashqlar pozasi «Oqqush». «G‘ozlar». ertagi 61 Aprel Sh amollashning oldini oluvchi.nuqtalar gimnastikasi Statik mashqlar, "Yon tomonda dam olish" pozasi. «Taxt pozasi», statik mashqlar. «Qayinning uyg‘onishi». May Diagnostika. Chaqqonlikni tekshirish. Diagnostika. Egiluvchanlikni tekshirish. Diagnostika muvoznat saqlash va koordinatssiyani tekshirish. Pedagoglar uchun ko‘rgazmali chiqishlar. V- bosqich. Pozadan chiqish. Pozadan boshlang‘ich pozitsiyasiga silliq va sekin chiqish. Tinch nafas olish. VI- bosqich. Pozadan chiqqandan keyin dam olish . Qulay pozitsiyada bo‘lish, bo‘shashish, dam olish. Dam olish - 2-4 soniya. To‘liq bo‘shashish holatida dam olish, orqa tomonda yotish. Istiqbolli ishni rejalashtirish. O‘quv yili uchun Xatha yoga mashg‘ulotlari d iagnostika si . Diagnostika bolaning jismoniy fazilatlari va jismoniy tayyorgarligining rivojlanish darajasini nazorat qilish uchun amalga oshiriladi. Sinovlar jismoniy rivojlanishning umumiy darajasini, tayanch-harakat apparatining maxsus tayyorgarlik darajasini ochib beradi. 7-8 yoshdagi boshlang’ich sinf o‘quvchilarini mashg’ulot yuklamalarining natijalari. Tajriba gurihi mashgulot yuklamalarining natijalar diagrammasi. 62Mоkisimоn yugurish 3х10 m yugurish (soniya) Arg’amchid a sakrash Jоyida turib uzunlikka sakrash (sm) Baland satartdan yugurish 30 m0102030405060708090100 Ta dq iqot bosh ida Ta dq iqot davo mida Ta dq iqot yaku nida Ta dqiqot boshida Ta dqiqot davomida Ta dqiqot yakunida Nazorat gurihi mashgulot yuklamalarining natijalar diagrammasi. Boshlang’ich sinf o‘quvch 63Mоkisimоn yugurish 3х10 m yugurish (soniya) Arg’amchid a sakrash Jоyida turib uzunlikka sakrash (sm) Baland startdan yugurish 30 m0102030405060708090100 Tadq iqotd an oldin Tadq iqot davo mida Tadq iqot ohiri da Ta dqiqotdan oldin Ta dqiqot davomida Ta dqiqot ohirida Boshlang’ich sinf o‘quvchilarini jismoniy tayyorgarligini aniqlash uchun test sinov me’yor turlari shaklini ishlab chiqqan edik Tadqiqot jarayonida 20 ta o‘quvchini nazorat va tajriba guruhlariga 10 tadan ajratib, boshlang’ich sinf o‘quvchilarining jismoniy tayyorgarligi darajasini aniqlab borish uchun tadqiqot olib bordik. Nazorat guruhida odatdagi jismoniy tarbiya darslari davom qildirildi, tajriba guruhida esa qo‘shimcha mashg’ulot va kun tartibini o‘zgartirib davom ettirildi. Tadqiqot asosan uch oy davomida olib borildi va uch marta test me’yorlari orqali jismoniy tayyorgarligi tekshirib turildi. Bu asosan tadqiqot boshida, tadqiqot davomida, tadqiqot yakunida tekshirib borildi. Tadqiqotlar shuni tasdiqladiki, har tekshiruv jarayonida nazorat guruhi diyarli o‘sib bordi, tajriba guruhi esa birmuncha yaxshilanib bordi . Tadqiqot guruhida qo‘shimacha qo‘llanilgan vositalar. Ertalabki badantarbiya, Jismoniy madaniyat daqiqalari, Katta tanaffuadagi o‘yinlar, Kuni uzaytirilgan guruhlarda sport soati, Darsdan va sinfdan tashqari sport to‘garaklari, Harakatli o‘yinlar, Milliy harakatli o‘yinlar, Sport harakatli o‘yinlar 64 III. BOB O‘QITUVCHI VA MURABBIYNING DARS MASHGULOTLARGA TAYORLANISHI. O‘qituvchining darsga tayyorlanishi ularning muvoffaqiyatli o‘tkazilishi garovidir. O‘qituvchi darsga tayyorlanishni o‘quv yili boshlanishidan ancha oldin boshlaydi. U dastur materialini o‘rganib chiqadi ,uni o‘tish izchilligini o‘ylab chiqadi. O‘qituvchi dastur materialini maktabning ahvoliga ,ob-havo sharoitiga muvofiq ravishda rejalashtirishga alohida etibor beradi. O‘qituvchi darsga 65 tayyorlanish jarayonida metodik adabiyotlar,boshqa pedagog o‘qituvchilarning tajribasi bilan tanishadi va barcha ijobiy narsalardan o‘z ishida foydalanadi. O‘qituvchi navbatdagi darsga tayyorlanishgda oldingi darslarning yakunlarini hisobga olishi ,qaysi materialni o‘rganishni belgilashi kerak. Darsga tayyorlanishga reja tuziladi va darsning aniq vazifalari belgilanadi. Vazifalar aniq va tushunarli bo‘lishi lozim, masalan, “Yon tomonga qadamlab yoyilish bilan tanishtirish’’, “Orqadan yelkadan oshirish usulida kichik to‘pni uloqtirish bilan tanishtirish’’, “Hamma o‘z bayroqchasiga’’, “Tarqaling’’ oyini bilan tanishtirish va boshqalar. Bunday ifodalar alohida mashq turlari bo‘yicha dastlabki darslarni o‘tishda ayniqsa yaxshi samara beradi. Darsning boshlanishida “Balandlikka sakrashni “qadamlash’’ usulida boshlash’’ degan ifoda g’oyat aniq bo‘ladi. Mashg’ulot davomida vazifa quyidagicha ifodalanadi: “Yugurib kelib uzunlikka sakrashni davom ettirish’’. “To‘pni nishonga uloqtirish malakalarini takomillashtirish’’ ifodalarima’qul keladi. Agar bir turdagi mashqlar bir necha darsda o‘tilsa, ”tarkorlash’’ ifodasi qo‘llanishi mumkin. Lekin nima uchun v anima maqsadda takrorlanishi albatta ko‘rsatiladi. Darsning aniq vazifalari belgilangach, avval asosiy qism so‘ngra kirish va yakunlovchi qism uchun material tanlanadi. Materialni tanlashda takrorlash soni, mashqlarni bajarishga ketadigan vaqt miqdori belgilanadi. U og’irlik uchun ham, harakat malaka va ko‘nikmalarini shakllantirish uchun ham hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘ladi. Dars rejasida, shuningdek, joriy hisob masalalari ham aks etadi, ya’ni (qaysi mashq turi bo‘yicha topshiriqni tekshirish, qaysi bolani tekshirish ) uyga berish mumkin bo‘lgan masalalarga katta e’tibor beriladi. Buning uchun o‘ituvchi qo‘llanishi zarur bo‘lgan turli metod va usullari ikir-chikirigacha nazarda tutadi. 66 O‘qituvchi darsda mashqlarni o‘tkazish chog’ida qayerda turishi, darsni qanday kuzatishi va o‘quvchilarga rahbarlik qilishini oldindan hal etib olishi kerak. O‘qituvchi darsga tayyorlanayotib darsga kiritilgan barcha mashqlarni oldindan mashq qilib ko‘radi (yaxshisi ,ko‘zgu oldida). Ana shunda tayyorgarligini tekshirib ko‘rishga imkon beradi. Agar o‘qituvshi dars rejasiga jihoz va anjomlardan foydalanishnitaqoza qiladigan mashqlarni kiritadigan bo‘lsa, buni dars boshlanishigacha hisobga olishi kerak. Bunda qanday jihozdan foydalanish, qanday asbob –anjom zarur bo‘lishi, uni kim va qachon tayyorlanishi va mashg’ulotdan so‘ng kim yig’ishtirib olishi ko‘zda tutiladi. Darslarda asbob-anjomlardan oqilona foydalanish juda katta tarbiyaviy ahaniyatga ega. Darsga tayyorlanishda o‘quvchilarni ehtiyot qilish haqida ham o‘ylash kerar. Buning uchun o‘qituvchi yiqilish, shikastlanish va to‘qnashishning oldini oluvchi tadbirlarni nazarda tutishi zarur (jixoz va asbob-anjomlarni tegishlicha joylashtirish, gimnastika to‘shaklaridan foydalanish, mashqlarni bajarishda o‘quvchilar sheriklariga yordam berishi va boshqalar). Agar musiqa jo‘rligidan ustalik bilan foydalanilsa, jismoniy tarbiya darslari juda muvoffaqiyatli o‘tadi. Musiqa darslari his-hayajonni oshiradi, shug’ullanuvchilarning kayfiyatini yaxshilaydi, turli mashqlarni ritmik ravishda yordam boradi, o‘quvchilarni estetik tarbiyalaydi. Darslarda musiqa jo‘rligining turli shakllari qo‘llashi mumkin. Musiqa asbobini maxsus taklif qilingan musiqachi challishi mumkin yoki magnit lantasidan foydalanilsa bo‘ladi. Har bir dars musiqa jo‘rligida bajariladigan juda ko‘p mashqlardan iborat bo‘lishi mumkin, chunonchi yurish, qomatli yurish, yugurish, raqsga tushib qadam tashlash, ritmik va nafas olish mashqlari, buyumlarsiz va buyumlar bilan 67 bajariladigan umumrivojlantiruvchi mashqlar, tirmashib chiqish, muvozanat saqlash mashlari, uzun va qisqa arg’amchida sakrash va boshqalar. Musiqa jo‘rligi o‘yinlarning o‘tkazilishini boyitadi, o‘yin jarayonini to‘ldiradi, his-hayajonga to‘ldiradi. Masalan “Bolalarda tartib qattiq’’’ “To‘p qo‘shniga’’, “Bo‘sh o‘rin’’, “Qopqon’’, “Hamma o‘z joyiga’’, “Musiqali ilonlar’’, “To‘p ortadagiga’’, “Durra’’ kabi o‘yinlar musiqa jo‘rligidagi o‘yinlarning boshlanishi va tugashini, bir harakatdan ikkinchisiga o‘tishni belgilashda asos bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Darsdagi musiqa jo‘rligi qachonki o‘qituvchi unga yaxshi tayyorgarlik ko‘rganda ijobiy natija beradi: musiqa asbobi yoki magnet lentasidan tegishli kuy yoki plastinkalardan tanlanib foydalaniladi. Jismoniy tarbiya darsining jadvalda navbat bilan qo‘yilishi muhim ahamiyatga ega. Oxirgi darsga qo‘yilsa, bu vaqtdan (45 daqiqa) to‘la foydalanish imkonini beradi; o‘quv kunining o‘rtasidagi darslar esa shunday hisob bilan tugashi kerakki, bolalar qayta kiyina olsinlar va navbatdagi darsga tayyorlanib ulgursinlar. O‘qituvchi o‘zining tashqi ko‘rinishiga ytarli e’tibor berishi: u doimo tegishli formada bo‘lishi, ozoda va bejirim kiyinishi hamda bolalarga bu sohada o‘rnak bo‘lishi lozim. O‘quvchilar ham xuddi o‘qituvchi kabi darslarga puxta tayyorlanishlari zarur. Ular darslarda belgilangan sport formasida bo‘lishlari zarur, o‘qituvchining jixoz, asbob-anjomini tayyorlash, darsni tasgkil etish va boshqalar bilan bog’liq topshiriqlarni bajarishga doimo tayyor turishlari kerak. O‘quvchilarning zarur bilimlardan xabardor qilish uchun ular bilan avval qisqacha suhbat, keyin mashg’ulot o‘tkaziladi. Shunda bolalar o‘rnatilgan tartib va o‘z majburiyatlari bilan amalda tanishadilar. 68 Bolalar bilan suhbatda kiyinish joyini belgilash , ularga kundalik kiyimlarini qanday taxlash va ilib qo‘yish, dars oldidan qayerda va qanday tartibga saklanishlari kerakligini tushuntirish lozim. Belgilangan tartibga dars oxirigacha rioya qilishi kerak. Yozma dars rejalari turlicha bo‘lishi mumkin, ammo ularning har birida quyidagilar aks etishi lozim: dars kuni va soni; vazifalari, o‘tiladigan joy, jihoz va asbob-anjom, mazmuni taqsimlash yoki takrorlash miqdori. Odatda, dars mazmunini rejalashtirishda tashkiliy – metodik ko‘rsatmalar yoki izohlar ko‘zda tutiladi. 3.1 Darsda o‘quvchilarga tushadigan jismoniy og’irligi. Jismoniy og’irlik deganda butun dars jarayoni va jismoniy mashqlarning shug’ullanuvchilar organizmiga ko‘rsatadigan muayyan tasiri tushiniladi. Jismoniy og’irlik ma’lum darajada jismoniy mashqlarning takrorlanishi, mashqlarni bajarishga ajratiladigan vaqt, shuningdek ularni bajarish sharoitlari bilan belgilanadi. Barcha jismoniy mashqlar shug’ullanuvchilar organizmiga ta’sir ko‘rsitadi: ba’zilarni ko‘proq, ba’zilari ozroq. Ko‘p miqdordagi mashqlardaniborat dars ancha og’ir kechadi. Shunday ekan ,darslardagi og’irlik har xil bo‘lishi mumkin, o‘qituvchi esa uni muvofiqlashtirib turishi shart. Bu o‘quvchilarni toliqtiradi xa ular ish qobiliyatiga yomon ta’sir ko‘rsatadi. Shu bilan birgamashg’ulot juda yengil ham bo‘lmasligi kerak, chunki unda mashqlarning organizmga ta’siri kamroq seziladi. O‘qituvchi har bir darsda o‘quvchilar organizmiga yetarlicha og’irlik berishi kerak. Bu ta’limiy vazifalar bilan birga organism barcha a’zolarining faoliyatini yaxshilashni ham ta’minlaydi. Buning uchun jismoniy mashqlardan mohirona 69 foydalanish va ularningshug’ullanuvchilar organizmiga qanday ta’sir etishni bilish kerak. O‘quvchi jismoniy o‘g’irlikni oldinroq, dars rejasini tuzayotganga belgilaydi, dars jarayonida esa kuzatishlarga muvofiq ba’zi tuzatishlar kiritadi. Bunday og’irlikni asta-sekin oshirib borishga intilish lozim. Katta og’irlikni darsning asosiy qismi o‘rtasida berilishi lozim. Og’irlik doimiy suratda oshib borishi mumkin emas, chunki mashqlar o‘rtasida qisqa tanaffuslar bo‘ladi, qolaversa mashqlar ham o‘quvchilarga ta’sir etishi bo‘yicha bir hil bo‘lmaydi. Shuning uchun darsni tuzib va jismoniy og’irlikni belgilayotib yangi va qiyin mashqlar, kuchli harakatli o‘yinlar, qat’iylik va botirlikni talab qiluvchi mashqlar, shuningdek topshiriqqa o‘xshash va musobaqa elementlari bo‘lgan mashqlar doimo ortiqcha og’irlik bilan bog’liqligini hisobga olish kerak. O‘uvchilarga tushadigan og’irlik haddan oshib ketmasligi uchun qiyin mashqlarni biroz oson mashqlar bilan, tanish mashqlarni esa notanish mashqlar bilan almashtirib turish kerak. Og’irlikni muvofiqlantirishni ko‘p miqdordagi, turli jismoniy tayorgarlikka ega bo‘lgan bolalarning bir vaqtda shug’illanishlari qiyinlashtiradi. Mashg’ulotni o‘rtacha jismoniy tayyorgarlikka ega bo‘lgan o‘quvchilarga mo‘ljallash kerak. Jismoniy kuchliroq o‘quvchilarga qo‘shimcha topshiriqlar berish kerak. Zaifroq o‘quvchilarni yoki bolalarni ortqcha og’irlik tutishidan ehtiyot qilish, ular bajaradigan mashqlarni kamaytirish lozim. Darsdagi jismoniy og’irlik quyidagicha muvofiqlashtiriladi: a) o‘yinlar va mashqlar miqdorini o‘zgartirib; b) mashqlarni turlicha miqdorda takrorlash; c) mashqni bajarishga ajratilgan mashqni ko‘paytirib yoki ozaytirib; d) mashqni bajarish meyorini o‘zgartirib; 70 e) harakatlar amplitudasini ko‘paytirib yoki ozaytirib; f) mashqni bajarishni murakkablashtirib yoki soddalashtirib; g) mashqlarni bajarishda turli buyumlarni qo‘llab. Darsning zichligi Darsning zichligi deganda unga ajratilgan vaqtdan maqsadga muvofiq juda unumli foydalanish tushiniladi. Vaqtdan qanchalik oqilona foydalanilsa, demak, dars shunchalik zich o‘tgan hisoblanadi. Binobarin,dars zicgligi og’irlikka, dars oldiga qo‘yilgan vazifalarning bajarilishiga, o‘quv dasturlarining muvoffaqiyatli amalga oshirilishiga va hokazolarga ta’sir ko‘rsatadi. Har bir o‘qtuvchi dars zichligidan manfaatdor, chunki bu unga darsni to‘liq o‘tishga imkon beradi. O‘qituvchi darsga tayyorlanishda dars o‘tish rejasini ikr-chikirlarigacha o‘ylab olishi va mashqlarni qayerda namoyish etishi, qayerda tushuntirish olib borishi, qayerda buyruq berishni aniq nazarda tutishi darkor. Dars boshlanguncha zarur jihoz va asbob-anjomlarni tayyorlashi lozim. Bu asbob-anjomlarni joylashtirish yoki turli buyumlar (tayoqlar, to‘plar, arg’amchilar va hokazo)ni tarqatishga kam vaqt sarflashga imkon beradi. Darsni birdaniga ko‘plab o‘quvchilar shug’ullanadigan qilib tashkil etish darsni samarali qiladi. Shunda saflanish mashqlarini, yurish, yugurish, umumrivojlantiruvchi mashqlarni va boshqalarni bajarib ulgurish mumkin. Albatta dars zichligiga hamma vaqt birdek erishish qiyin, chunonchi sakrash, uloqtirish, tirmashib chiqish, muvozanat saqlash mashqlarini bajarishda zichlikka erishish shular jumlasidandir. Bir vaqtda shug’ullanadigan o‘quvchilar sonini oshirish uchun iloji boricha ko‘proq asbob-anjomlardan (bir xil yoki har xil) foydalanish zarur. Bunday paytda o‘quvchilar snaryadlar siniga qarab ikki guruhga bo‘linadilar va o‘qituvchi har bir guruhga boshliq tayinlaydi. O‘qituvchi o‘z oldiga darsni zichlashtirish vazifasini 71 qo‘yar ekan, o‘quvchilar butun dars davomida rejada belgilangan darajada band bo‘ishlariga harakat qiladi. Yuqori zichikda o‘tilgan dars o‘quvchilarning faol shug’illanishlarini ta’minlaydi, organizmga tushadigan jismoniy og’irlikni oshiradi, uyushqoqlik va intizomlikni tarbiyalaydi. Uyga vazifa. Bolalarni jismoniy tarbiyalashni darslardagina muvaffaqiyatli amalgam oshirib bo‘lmaydi, chunki haftada bo‘ladigan ikki-uch soatli mashg’ulot tegishli bilimlarni, jismoniy mashqlarga oid malaka va ko‘nikmlarni mustahkam o‘zlashtirishga kamlik qiladi. O‘quv materialini o‘zlashtirishga katta samaraga erishish uchun o‘quvchilar ko‘proq mustaqil tarzda ishlashlari zarur. Bunday faoliyat turidan biri uyga berilgan vazifani bajarishdir. uygavazifa o‘tilgan matirialni puxta egallashga, o‘quvchillarda jismoniy mashqlar bilan muntazam shug’illanish ko‘nikmasini tarbiyalashga yordam beradi va ularning so‘g’lig’i hamda jismoniy rivojlanishiga ijobiy ta’sir etadi. Uyga beriladigan vazifa umumiy va shaxsiy (har bir o‘quvchini xususiyatlarini hisobga olgan holda) bo‘lishi mumkin. Uyga beriladigan vazifalarga taxminan quyidagilarni: a) badantarbiyaning dastlabki ikki mashqini bilish va bajara olishni; b) kalta arg’amchida sakrashni masgq qilishni; c) to‘pni chap (o‘ng) qo‘l bilan irg’itish va ilib olishni; d) “Qopqon’’ va “Ikki sovuq’’ o‘yin qoidasi va so‘zini bilib olishni; e) Uch harakatda arqonga tirmashib chiqishni mashq qilishni kiritish mumkin. 72 Uyga vazifalar tushinarli, xafsiz, o‘quvchilarning kuchi yetadigan, lekin shu bilan birga muayyan darajada qiyin bo‘lishi lozim. Har bir uyga vazifani o‘qituvchi reja tuzishdan oldin o‘ylab oladi. Uyga vazifa dars vaqtida beriladi (mashqlarni o‘rganish bilan bog’liq ravishda), mashg’ulot so‘ngida u yaqda o‘quvchilarga eslatiladi. Bazan dars jarayonida uyga vazifalar o‘zgartirib turiladi. O‘quvchilar uyga vazifani mazmuni va bajarish qoidasini aniq tasavvur etishlari uchun u batafsil tushuntirilishi kerak. Ayni paytda uni bajarish tartibi va o‘rni (uyda,sport maydonchasi va hokazolarda) ham ko‘rsatiladi. O‘qituvchi vazifalarning bajarilishi talab qilsa, tekshirsa, baholansagina uyga vazifa berish o‘zini oqlaydi. Bunday sharoitlarda uyga vazifa berish o‘quvchilarni jismoniy tarbiyalash ishining omiliga aylanadi. 3.2 . Har bir jismoniy tarbiya o‘qituvchi murabbiyga q o‘yi la d igan talablar - Ta’lim tarbiyani tashkil etiishda maktab joylashgan atrof muhit ta’siridan kelib chiqqan holda pedagogik jarayonni tashkil etish (savdo nuqtalari, tarixiy obidalar, ko‘p qavatli binolar, chekka hududlarida joylashgan, salbiy ta’sir etuvchi kungil ochar klublar) - o‘quv yili boshida ota-onalar bilan o‘quvchilarning shaxsiy xususiyatlari haqida, jismoniy tarbiya darslarining mazmuni to‘g‘risida suhbat o‘tkazish, chorak oxirida har bir o‘quvchiga jismoniy tarbiya bo‘yicha baho qo‘yish, uning yutuqlari va kamchiliklarini ko‘rsatish, ota-onalarga o‘quvchining sog‘ligi haqida axborot berishni (har bir sinf dasturida o‘quvchilarning jismoniy rivojlanishi va tayyorgarligini aniqlashga doir testlar mavjud); 73 -. nosog‘lom o‘quvchilar bilan individual mashg‘ulotlar o‘tkazish, ularning jismoniy rivojlanishda tengdoshlariga yetib olishlari uchun barcha sharotlarni yaratish, tibbiyot xodimlari bilan konsultatsiyalar o‘tkazishni; - jismoniy tarbiya darslarida o‘quvchilarda bir-biriga nisbatan o‘zaro xushmuomalalik, kattalarga hurmat bilan munosabatda bo‘lish sifatlarini tarbiyalashlari, Vatanga muhabbat tuyg‘ularini singdirishni; - o‘quvchilarga 1-sinfdan boshlab shaxsiy gigienaga rioya qilish ko‘nikmalarini singdirishni; - yuqori sinf o‘quvchilarining o‘quv fanidan ilgari olgan bilimlarini mustahkamlashlariga, ularni chuqurlashtirishlariga yordam berishni. Haftasiga 12 - 14 soat hajmdagi qo‘shimcha mashg‘ulotlar xalq ta’limi bo‘limlari yoki maktab rahbarlari tomonidan o‘quvchilarning rivojlanish saviyasiga, yoshiga mos ravishda taqsimlanadi. O‘qituvchilarga qo‘shimcha haq tarbiyaviy soatlar hisobidan to‘lanadi. Maktabda jismoniy tarbiya mashg‘ulotlari dars shaklida o‘tkaziladi. Darslar umumiy rivojlantirish mashqlaridangina emas, balki turli snaryadlar, trenajerlar, o‘yinlar, o‘zbek xalq qo‘shiqlari, laparlari, raqslaridan foydalangan holda tashkil etiladi. O‘zbek maktablarining 5 - 9-sinflarida qizlar uchun turli balandlikdagi bruslarda gimnastika mashklari, tayanch sakrashlar va akrobatika bo‘yicha dasturiy elementlar o‘rniga milliy raqslar va ritmik mashqlardan foydalanish maqsadga muvofiqdir. O‘qituvchi mashg‘ulotlar davomida jismoniy tarbiyani boshqa o‘quv fanlari bilan uyg‘unlashtirib amalga oshirishi kerak. O‘quvchilarni guruhlarga bo‘lish Amaliy mashg‘ulotlarni o‘tkazish uchun o‘quvchilar o‘quv-tibbiy guruhlariga bo‘linadi. Guruhlar jinsiga, salomatligiga, jismoniy tayyorgarlik darajasi va qiziqishiga qarab shakllantiriladi. 74 O‘quvchilarning guruxdardagi soni, instruktsiyada ta’kidlanganidek, 15 kishidan oshmasligi kerak. Sog‘lig‘iga ko‘ra maxsus guruhlarga yozilgan o‘quvchilar shifokorlar tomonidan tekshiriladi. Ular bu o‘quvchilarning jismoniy tayyorgarligi va jismoniy rivojlanishi yetarli darajada emasligi haqida xulosa beradilar. Ular bilan mashg‘ulotlar alohida dastur bo‘yicha o‘tkaziladi. Agar asosiy guruxdagi o‘quvchi o‘quv yili mobaynida kasal bo‘lgan yoki shikastlangan bo‘lsa, uni istagan vaqtda, maxsus guruhga o‘tkazish mumkin. Maxsus tibbiy guruhlarda o‘quv mashg‘ulotlarini tashkil etish O‘quvchilar maxsus tibbiy guruhlarga yil boshida o‘tkaziladi. Bu ish shifokorlarning (revmatolog, ortoped, davolovchi jismoniy tarbiya shifokori) xulosalariga ko‘ra amalga oshiriladi. Tibbiy ko‘rik quyidagilarni ham o‘z ichiga oladi: qon va siydik tahlili, elektrokardiografiya, rentgen tekshiruvi, yurak-qon tomir va nafas organlarining funktsional standartlari. Maxsus tibbiy guruhlar o‘quvchilari 5 oyda bir marta tibbiy tekshiruvdan o‘tadilar. Bu tekshiruvlar qisqa muddatli kasalliklarni, shuningdek, jismoniy tarbiyaning o‘quvchi organizmiga ta’sirini aniqlash maqsadida qat’iyan yakka tartibda o‘tkaziladi. Maxsus tibbiy guruhlar o‘quvchilari bilan jismoniy tarbiya darslari haftasiga 2 marta 45 minutdan (yoki uch marta 32 minutdan) imkon qadar ochiq havoda olib boriladi. Guruxdagi o‘quvchilar soni 8--10 kishidan oshmasligi kerak. Tibbiy guruhlardagi asosiy ishlar dars mashg‘ulotlaridir. Bu guruhlarda o‘quv mashg‘ulotlari jarayoni uch qismdan iborat bo‘ladi: 20 minutgacha kirish, 20 minutgacha asosiy qism, 5 minuggacha yakuniy qism. Maxsus tibbiy guruhlar o‘quvchilari me’yoriy o‘quv talablarini bajarishdan va musobaqalardan ozod qilinadilar. Ular uchun maxsus tashkil etilgan 75 mashg‘ulotlarda qatnashish majburiydir. Maxsus tibbiy guruhlar o‘quvchilar bilan mashg‘ulotlar o‘tkazishda ular organizmining xususiyatlarini, funktsional imkoniyatlarining past darajada ekanligini, shuningdek, organizmning jismoniy yuklamalarga yetarli moslasha ololmasligini hisobga olishi lozim. Maxsus tibbiy guruhlarda o‘quvchilarga jismoniy tarbiya berish umumiy jismoniy tayyorgarlik mashg‘ulotlari bilan cheklanmasligi kerak. Mashg‘ulotlarning sog‘lomlashtirish sari yo‘nalganligi o‘quvchilarning kun tartibida boshqa jismoniy-sog‘lomlashtirish tadbirlari bilan mustahkamlanishi darkor. 3.3 . PE DAGOGIK TAHLIL SX E MASI Dars boshlanishi vaqti__________________________________________ Dars o‘z vaqtida boshlanishi____________________________________ Dars vazifalarini bayon etishning soddaligi, tushunarligi, aniqligi________ Darsning tayyorgarlik qismi 1. O‘quvchilarning yoshi, jinsi, tayyorgarlik xolatiga muvofiq jismoniy mashqlarni tug‘ri nomlab tushuntirish__________________________________ 2. Mashqlarni bajarib ko‘rsata olishlar (aniq, chiroyli ko‘rsatish, ketma-ketlikka rioya etish)______________________________________________ 3. Dars jarayonida o‘qituvchining joy tanlashi (o‘quvchilarga bulgan diqqat- e’tibori) _________________________________________________ 4. Mashqlarni bajarish paytida metodik ko‘rsatmalarni o‘z vaqtida berib xatolarni tuzatish ___________________________________ ________ _ 5. Q adi- q omat rasoligiga q aratilgan mash q lar_________________________ 6. O‘q uvchilar jinsi, tayyorgarlik xolatiga jismoniy yuklamalarning muvofi q ligi____________ ___________________________________________ 7. Tu g‘ ri nafas olishni nazorat q ilish ________________________________ 76 8. Tayyorgarlik q ismining yakuni (va q t)________ - _____________________ 9. Tayyorgarlik q ismining ijobiy va salbiy tomonlari___________________ Darsning asosiy qismi 1. Ko‘rsatmali uslublardan foydalana olish (o‘qituvchi tomonidan harakat turini ko‘rsatib berish, ko‘rgazmali qurollardan foydalanish, tovush signallari)________ 2. O‘q ituvchining atamalarni tuli q bilishi va tushuntira olish q obiliyati__ ______ 3. Tushuntirishning o‘q uvchilar yoshiga mosligi _________ ____ ______ ___ 4. O‘ rganish uslublarining tavsifi va natijasi ( q ismlarga b o‘ lib o‘ rganish uslublari)________________________________________________________ 5. O‘q uvchilarning musta q il mash q larni takrorlash va uning samaradorligi ( o‘ yin, musobaka uslublari)________________________ __________________ 6. Darsning ta h liliy a h amiyati____________________________________ 7. Xatolarni ani q lash va tuzatish_________________________________ __ 8. O‘q uvchilarning o‘ z xatolarini ta h lil etishga jalb etish (guru h lar faolligini oshirish usullari, b o‘ linmalar ishini kuzatish_____________________________ 9. Tashqi zurikkanlik xolatiga jismoniy yuklama muvofiqligi va darsning sog‘lomlashtiruvchi ahamiyati________________________________________ 10.Dars jarayonida o‘yinlarni o‘tkaza olish tajribasini (tushuntirish, ko‘rsatib berish, hakamlik, natijalarni aniqlash, o‘yinning tarbiyaviy ahamiyati, o‘yinning asosiy dars mazmuni bilan bog‘liqligi) 11. O‘q uvchilar bilimi, tayyorgarligini tekshirish va ba h olash (MSNI, yakuniy nazorat) _________________________________________________ 12. O‘quvchi faoliyati mustaqil o‘rganish, bajarish, o‘z xatolari ustida ishlash, o‘z- o‘zini nazorat qila olishga yunaltirish______________________________ 13. Darsni bolalarni gomogen guruhlariga mo‘ljallab tashkil etish__ _________ 77 14.Ta’limda bolalarning individual guru h larni umu m sinf ishlarni optimal qo‘ shib o‘ tkazish____ _________________________________________ ____ 15. Ta’lim natijasining o‘quvchi uchun shaxsiy qimmatga egaligini oshirish (motiv, xissiyotlarga e’tibor qaratish)_________________________________ 16. O‘quvchilarning shaxsiy erishgan natijalarga ko‘ra ta’limning borishda o‘zgarish qo‘shimchalar kiritish _____________________________________ 17. Uy vazifa va uning natijasini tekshirish_________________________ Darsning yakuniy qismi 1. Mashqlarning yakuniy qismiga muvofiqligi________________________ 2. Darsni yakunlash (uy vazifa) darsni o‘z vaqtida to‘xtatish________________ Dars jarayonidagi o‘quvchilar tartib - intizomi va faoliyatining tahlili Jismoniy mashqlarga qiziqish___________________________ Tartib-intizomga rioya etish (tartibni buzish sababli darsga va o‘q uvchiga munosabati)_ __O‘quvchining ko‘rsatma va topshiriqlarini bajarish__________ 1. Onglilik, musta q il va faollik darajasi________ ____ _________________ _ __ 2.O‘q uvchining musta q il o‘ z- o‘ zini baxolay olish__________________ ___ ___ 3. Guru h ga, ra h barlik q ilish talablarini bajarish, navbatchilik, h akamlik_____ _ __ O‘quv mashg‘ulotida-turli xildagi harakatli o‘yinlar, estafetalar, musobaqa elementlari kiritilishini va ularni kengroq qo‘llash tavsiya qilaman. Har bir o‘yin oldidan murabbiy uni olib borish uchun ko‘rsatma berishi kerak, o‘yindan so‘ng, o‘yin muhokama qilinadi. O‘yinga ko‘rsatma oldindan berilishi kerak, chunki o‘yinchilar o‘yin rejasi to‘g‘risida anik tasavvurga ega bo‘lishlari lozim. O‘ynalgan o‘yinning muhokama yoki tahlilini mashg‘ulotdan oldin o‘tkazish tavsiya qilinadi. O‘quv yili tugagandan keyin jismoniy va texnik tayyorgarlik bo‘yicha nazorat tekshiruvi o‘tkaziladi. 78 XULOSA Kuzatuv, suhbat, so‘rovnoma va joriy tadqiqotlar natijalariga ko‘ra qo‘yidagi xulosalarni e’tirof etish mumkin: O‘tkazilgan tadqiqotlardan kelib chiqib quyidagicha xulosa qildik. 1. Boshlang’ich sinf o‘quvchilarida jismoniy tarbiya mashg’ulotlarini o‘tkazishning shakllari ishlab chiqildi. 2. O‘rganilayotgan muommolarni pedagogik va metodik jixatdan o‘rganishda boshlang’ich sinf o‘quvchilarida jismoniy tarbiya mashg’ulotlarini tashkil qilish holati o‘rganildi. 3. Tadqiqot natijalaridan keyin boshlang’ich ta’lim o‘qituvchi – murabbiylari jismoniy tarbiya mashg’ulotlarini samaradorligini oshirshda o‘z fikr muloxazalarini o‘zgartirib ijobiy xulosalarga kelindi. 4. Yuqoridagilardan kelib chiqib boshlang’iya sinf o‘quvchilarini bilimli, sog’lom, jismonan baquvvat, ma’naviy barkamol qilib tarbiyalashda jismoniy tarbiya mashg’ulotlarining samaradorligini oshirish kerak degan xulosaga kelindi. 5. Tadqiqot o‘bekti misolida tanlangan mavzu mohiyatini yoritish, uni va unga aloqadar masalalarning real holati, mavjud ijobiy tajribalar va e’tibordan chetda qolgan kamchiliklarni o‘rganish hamda ularni bartaraf etish imkoniyatlarini aniqlash asosida mavzuning ilmiy-amaliy istiqbolini belgilash uchun kuzatuv, suhbat, so‘rovnoma va joriy tadqiqotlar natijalari ishonchli mezon bo‘lib hizmat qiladi. 6. Kuzatuv, suhbat, so‘rovnoma natijalaridan ma’lum bo‘ldiki, O‘zbekiston chempionati oliy ligasida ishtirok etuvchi jamoalarning yillik tayyorarlik jarayonida yuklamalar hajmi va shiddati, ularni organizmga ta’siri, toliqish, ish qobiliyatini tiklash va shakllantirish masalalariga doir qator 79 muammolar mavjud ekan. Jumladan, so‘rovnomada ishtirok etgan aksariyat respondentlar rejalashtiriladigan yuklamalar hajmi, toliqish, o‘ta charchash va uning oqibatlari, toliqish asoratlarini bataraf etish choralari va ish qobiliyatini antistatik holatlarda ijro etuvchi oddiy relaksatsion mashqlar yordamidada tiklash, hatto kuchaytirish mumkinligi haqida asosli tasavvurlarga ega emas ekanlar. O‘quvchilarning kun tartibiga “stretching” va nafas mashqlaridan iborat ertalabki “Zaryadka” mashg‘ulotlari joriy etilmagan. o‘quv-mashg‘ulot darslarida, hatto birinchi kundanoq, hali moslashuv bosqichi tugamasdan shiddatli yuklamalar qo‘llanilishi, ertalabki “Zaryadka” asosan kross va tezkor o‘yin mashqlaridan iborat bo‘lishi haqida fikr bildirilgan. 7. Joriy tadqiqotlar bo‘yicha shu narsa aniqlandiki, o‘quvchilarga xos jismoniy tayyorgarlikning muhim komponentlarini aks ettiruvchi dastlabki ko‘rsatmalar Mokisimon baland stardan yugurish 3x10 m yugurish (soniya) - Arg’amchida sakrash (1 daqiqada) - Joyida turib uzunlikka sakrash (sm) “portilovchi” kuch: joydan vertikal sakrash; sinflarida o‘quvchilarda qayd etilgan muvofiq ko‘rsatkichlar darajasidan ancha past miqdorda ifodalandi. Boz ustiga dars boshlangunga qadar (3,5 oy) o‘tkazilgan fundamental, maxsus va musobaqa oldi tayyorgarlik mashg‘ulotlari davomida real jismoniy ko‘rsatkichlar kuchayish o‘rniga biroz zaiflashgani kuzatildi. Bunday holat katta va shiddatli yuklamalarni qo‘lashda o‘quvchilarning mavjud imkoniyatlari e’tiborga olinmaganligi hamda ushbu yuklamalar miqdori sekin-asta “to‘lqinsimon” printsipda oshirilmaganligi tufayli ro‘y bergan deb tahmin qilish mumkin. Albatta, etarli shakllanmagan jismoniy imkoniyatlar chempionat davomida shiddatli mashg‘ulot va rasmiy o‘yinlar yuklamalari ta’sirida toliqish sur’atini oshirish, ish qobiliyatini esa tushirishi kerak edi. Mavsum yakunida 80 qayd etilgan natijalar aynan ushbu tahmin to‘g‘riligini isbotlab berdi. 8. Ma’lumki, jismoniy tayyorgarlik yoki integral ibora bilan aytganda, jismoniy ish qobiliyatining “qudrati” real funksional imkoniyatlar bilan belgilanadi. Mazkur fikrga asoslangan holda ta’kidlash joizki, tadqiqomizda ishtirok etgan o‘quvchilarda mavsum boshida olingan fiziologik ko‘rsatkichlar (YUQCH – 68.4 marta/daq; NOCH – 14,8 marta/daq; PWC170 – 1386,6 kGm/daq; GSTI-111,6) ham “katta” sport bilan shug‘ullanuvchilarga xos funksional potentsial mavjud ekanligini tasdiqlab bera olmaydi. choraklar oldidan qayd etilgan natijalar dastlabki ko‘rsatkichlarga nisbatan deyarli o‘zgarmaganligi (YUQCH, NOCH) yoki pasayib ketganligi (PWC170, GSTI) tadqiqot ishtirokchilarida funksional imkoniyatlar etarli emasligiga asos bo‘ladi. Demak, ish qobiliyatini ta’minlovchi funksional organlarda (yurak va nafas olish) bioenergetik resurslar zahirasi etarli bo‘lmagani isbot talab qilmaydi. Mavsum yakunida kuzatilgan fiziologik ko‘rsatkichlar o‘z navbatida qayd etilgan organlarda va ma’lum darajada oyoq mushaklarida ham, toliqish alomatlari kuchayuganidan dalolat beradi. 9. O‘quvchilarda maxsus ish qobiliyatining asosiy komponentlari – TTHlar (o‘yin usullari) va harakatlanishlar (yurish, yugurish, maksimal tezlikda yugurish) dinamikasini o‘rganish natijlari shuni ko‘rsatdiki, rasmiy o‘yinlarda qayd etilgan musobaqa faolligi, jumladan to‘p bilan yoki to‘psiz harakatlanishlar (ayniqsa tezkor yugurishlar) hajmi Ovro‘pa o‘quvchilarga xos muvofiq ko‘rsatkichlardan ancha kam ko‘rsatkichlar bioan farqlandi. Ayniqsa, o‘yin taqdirini hal qiluvchi muvaffaqiyatli (+) TTHlar (harakatlanuvchiga to‘p oshirish, raqibdan to‘pni olib qo‘yish, aldab o‘tish, to‘pni boshda o‘rish) hajmi butun chempionat davomida muvaffaqiyatsiz harakatlar hajmidan keskin farq qilmagan. Boshqacha qilib aytganda, harakatlar samaradorligi 30% ga ham 81 etmagan, ayrim o‘yinlarda esa samaradorlik muvaffaqiyatsiz TTHlar “foydasiga” o‘tgan. Maydon bo‘ylab harakatlanishlar (yurish, yugurish, katta tezlikda yugurish)ning barcha kuzatilgan o‘yinlar bo‘yicha eng katta hajmi Ta’kidlash muhimki, ushbu ko‘rsatkichlar, ayniqsa maksimal tezlikda yugurish hajmi, 2-taymda keskin qamayib ketganligi kamayganligi kuzatildi. Amaliy tavsiyalar 1. O ‘ rta ta ’ lim muassasalarida jismoniy tarbiya mashg ’ ulotlarini o ‘ tkazish ta ’ sirini kuchaytirish maqsadida tavsiya qilingan dasturdan foydalanishi zarur . 2. Xususiyatlarni pastligini nazarda tutib boshlang ’ ich sinf o ‘ quvchilarining e ’ tiborini jamlash uchun jismoniy tarbiya darslarida jismoniy tayyorgarligini aniqlashda qoshimcha mashg ’ ulot o ‘ tkazishning shakllari , jismoniy tayyorgarlikni nazorat qilish uchun mahsus testlar hamda shug ’ illanish uchun mashqlar majmuini ishlab chiqish , ko ‘ rgazmali qurollardan vositalaridan keng foydalanib mashg ’ ulotlar o ‘ tilishi tavsiya qilinadi . 3. Hayot uchun kerak bo ‘ lgan sifatlarni rivojlantirish uchun o ‘ yin , estafeta , aylanma mashg ’ ulot , nazorat sinovlari uslubidan foydalanishning ta ’ siri ko ‘ proq . 4. Yil davomida bolalarning jismoniy tayyorgaplik dinamikasini kuzatib borish uchun nazorat sinov o ‘ tkazib turish tavsiya qilinadi . Bu esa bolalarni 82 darsdan tashqari vaqtlarda ham uzluksiz shug’ullanishi uchun ko‘nikma hosil bo‘lish imkoniyatini beradi. Jismoniy tayyorgarlikni baholash uchun quyidagi nazorat mashqlarini tavsiya qilamiz;  Mokisimon yugurish 3x10 m yugurish (soniya)  Arg’amchida sakrash (1 daqiqada)  Joyida turib uzunlikka sakrash (sm)  Baland stardan 30 m. ga yugurish . ADABIYOTLAR RO‘YXATI 1. Sh.M.Mirziyoyev. Tanqidiy tahlil, Qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik-har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. T.2017 yil. “O‘zbekiston” nashriyoti . 2. SH.Mirziyoyev. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash - yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. 2017 yil. “O‘zbekiston”. Nashriyoti. 3. SH.Mirziyoyev. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. 2016 yil. T. “O‘zbekiston” nashriyoti . 83 4. Jismoniy tarbiya va sport to‘g’risidagi qonun 04.09.2015y (Yangi tahriri) G,J Xalq so‘zi. 2015y. 7-sentyabr. 5. Karimov. I. Barkamol avlod O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. T: Sharq, nashriyot-matbaa kontsernining Bosh tahririyati. 1997y. -378 b. 6. O‘zbekistonda jismoniy tarbiya va sportni yanada rivojlantirish chora - tadbirlari to‘g ’ risida G ,J Ishonch . 1999y, - 29 may. 7. O‘zbekistonda bolalar sportini rivojlantirish jamg ’ armasini tuzish to‘g ’ risida G ,J Xalq so‘zi . 2002y, - 29 oktyabr . 8. “ Sog ’ lom avlod ” davlat dasturi to‘g ’ risida G ,J Ma ’ rifat . 2000y. 19 fevral. 9. Abdullaev A., Xonkeldiev SH.X. «Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyati» Toshkent-2005y. O‘zDJTI nashriyot-matbaa bo‘limi. 177 b . 10. Analiz netraditsionn ы x texnologiy obucheniya v uchrejdeniyax srednego professionalnogo obrazovaniya. Nov ы e issledovaniya v professionalnom obrazovanii: Sb. nauch. trudov. - Moskva-Noyabrsk, 1999g. – S. 29-30. 11. Balsevich V.K. Konversiya vыsokix texnologiy sportivnoy podgotovki kak aktualnoe napravlenie fizicheskogo vospitaniya i sporta dlya vsex Teoriya i praktika fizicheskoy kulturы. – M., 1993. - №4. – S.21-23. 12. Balsevich V.K. Perspektivы razvitiya obщey teorii i texnologiy sportivnoy podgotovki i fizicheskogo vospitaniya Teoriya i praktika fi zicheskoy kulturы. – M., 1999g. - №4. – S.21-40. 13. Dyachenko V.K. Dialogi ob obrazovatelnыx texnologiyax. – M.: SHkolnыe texnologii, 2000g. – 96 s. 84 14. Jeleznyak YU.D.., Petrov P.K. Osnovы nauchno- metodicheskoy deyatelnosti v fizicheskoy kulture i sporte: Ucheb. posobie dlya stud. VUZov. – M.: Akademiya, 2002g. – 264 s. 15. Zuev E.I. Volshebnaya sila rastyajki. -M.: Sovetskiy sport, 1991g.- 64s. 16. Ippolitov YU.A., CHeburaev V.S. Metodicheskie osnovы sovershenstvo vaniya sportivnыx uprajneniy posredstvom optimizatsii ix xarakteristik Teoriya i praktika fizicheskoy kulturы. – M., 1998g. №10.- S.23 . 17. Kerimov F.A. Sport soxasidagi ilmiy tadqiqotlar. T Zar qalam, 2004y.34 b. 18. Karimov M.K., Ikromova M. Raqs elementlari orqali bolalarni jismoniy rivojlantirish. Toshkent – Ilm-Ziyo. 2008 y - 303 b. 19. Lyax V.I. Testi o fizicheskom vospitanii shkolnikov: Posobie dlya uchitelya. - M.: OOO «Firma izdatelstva AST», 1998g. – 272 s. 20. Lyax V.I. Gibkost i metodika eyo razvitiya Fizkultura v shkole. – M., 1999 g . - №1. - S. 25 . 21. Lyax V.I. Koordinatsionnыe sposobnosti shkolnikov Teoriya i praktika fizicheskoy kulturы. – M., 2000g. - №1. – S. 24. 22. Lyax V.I. Sovershenstvovanie spetsificheskix koordinatsionnыx sposobnostey Fizkultura v shkole. – M., 2001 g . – №2. - S.7-14. 23. Matveev L.P. Ob щ aya teoriya sporta. Uchebnik - M.: 1997g. -387 s. 24. Menxin YU.V. Fizicheskoe vospitanie: teoriya, metodika, praktika: Ucheb. posobie dlya stud. vuzov fiz. kulturы. – M.: Sportakadem Press, 2003.– 32s. 25. Novie pedagogicheskie i informatsionnie texnologii v sisteme obrazovaniya. pod red. Polat E.E. - M.: 2000g. - 217 s. 85 26. Petrov P.K., Ponomarev G.I. Metodika obucheniya akrobaticheskim uprajneniyam i pr ы jkam v shkole: Ucheb. posobie. - Ijevsk: UdGU, 1994.-74s. 27. Petrov P.K. Metodika obucheniya uprajneniyam v visax i uporax v shkole: Ucheb. posobie. – Ijevsk: UdGU, 1995g. – 92 s. 28. Petrov P.K. Metodika prepodavaya gimnastiki v shkole: Ucheb. dlya stud. VUZov. – M.: VLADAS, 2003g. – 448 s. 29. Salamov R.S. Sport mashg’ulotlarini nazariy asoslari. –Toshkent: O‘zDJTI, 2005y. – 238 s. 30. Smolevskiy V.M., Gaverdovskiy YU.K. Sportivnaya gimnastika: Ucheb. dlya in-tov fiz. kult. – Kiev: 1999g. – 462 s. 31. Teoriya i metodika fizicheskogo vospitaniya: Ucheb. dlya v ы sshix uchebn ы x zavedeniy fizicheskogo vospitaniya i sporta pod. red. Krutsevich T.YU. – Kiev: «Olimpiyskaya literatura», 2003g. – 312 s. 32. Texnologiya organizatsii netraditsionn ы x form obucheniya v USPO. – M.: Professionalnoe obrazovanie, 2000g. - S. 27-30. 33. Umarov D.X., Umarov M.N., Eshtaev A.K. Ozdorovitelno- razvivayu щ ie vid ы osnovnoy gimnastiki. Ucheb. posobie. – T.: UzGosIFK, 2006g. - 210 b. 34. Xolodov J.K., Kuznetsov B.C. Teoriya i metodika fizicheskogo vos - pitaniya i sporta. Ucheb. posobie dlya stud. v ы ssh. ucheb. zavedeniy. - M.: Akademiya, 2003g. - 480 s. 35. Eshtaev.A.K. Gimnastika darsi . O‘ quv q o‘llanma. - T.: 2004y. – 120 b. 36. YUnusova YU.M. Osnov ы metodiki fizicheskoy kultur ы .–T. Izdatelstvo Literaturnogo Fonda Soyuza Pisateley Uzbekistana, 2005g. – 207 s. 37. YArashev K.D. «Jismoniy tarbiya va sportni boshqarish» Abu Ali ibn 86 Sino nashriyoti 2002 y. 58 b. http://www.ziyonet.uz/ http://www.pedagog.uz/ http://www.olympic.uz http://www.study.uz 87 88

Boshlangʻich sinf oʻquvchilarining jismoniy tayyorgarligini gimnastika vositalari asosida tarbiyalash


 

MUNDARIJA
KIRISH................................................................................................................3
I-BOB. BOSHLANG‘ICH SINF O‘QUVCHILARI JISMONIY TAYYORGARLIGINI GIMNASTIKA VOSITALARI ASOSIDA SAMARADORLIGINI OSHIRISHNING NAZARIY ASOSLARI..........................................................................................................7
1.1Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari jismoniy tayyorgarligini   gimnastik mashqlar vositasida o‘tkazishning nazariy asoslari...................................7
1.2Jismoniy tarbiya mashg‘ulotlarini o‘tkazishning pedagogik asoslari va allomalarining salomatlik haqidagi fikrlari...............................................14
1.3Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarilari jismoniy tayyorgarligi va jismoniy tarbiyaning omillari…………………………………………………….21
1.4O‘quvchilarni jismoniy sifatlarini rivojlantirish mas alalari……………………………………………………………………28
1.5Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini jismoniy sifatlarni rivojlantirish..............................................................................................34
1.67-8 yoshdagi bolalarning fiziologik, psixologik va pedagogik xususiyatlari...............................................................................................39
II-BOB. TADQIQOTNING VAZIFALARI, USLUBLARI VA TASHKIL ETILISHI………………………………………………………………………46
2.1Tadqiqotning vazifalari………………………………………………….46
2.2Tadqiqot ishi uslublari………………………………………………….46
2.2.1Uslubiy adabiyotlardan olingan ma’lumotlar tahlili va ularni umumlashtirish ………………………………………………………...46
2.2.2Pedagogik kuzatuvlar……………………………………………………47
2.2.3Pedagogik testlash………………………………………………………47
2.2.4Pedagogik tajriba………………………………………………………..47
2.2.5Matematik statistik uslublari……………………………………………47
2.2.6Tadqiqotning o‘tkazilishi……………………………………………….47
2.3Boshlang’ich sinf o‘quvchilarida jismoniy tarbiya mashg’ulotlarini o‘tkazish va ularning samaradorligini oshirish uslublari.......................

 

48

2.4Tadqiqot natijalari va tahlili......................................................................49
III-BOB. O‘QITUVCHI VA MURABBIYNING  DARS MASHGULOTLARGA TAYORLANISHI ....................................................

 

61

3.1Darsda o‘quvchilarga tushadigan jismoniy yuklama ……………….......64

 

3.2

Har bir jismoniy tarbiya o‘qituvchisi va murabbiyga qo‘yiladigan  talablar.......................................................................................................

 

68

3.3Pedagogik tahlil sxemasi...........................................................................70
Xulosa …………………………………………………………………………74
Foydalanilgan adabiyotlar ..………………………………………………….78

 

 

 

KIRISH

Respublikada amalga oshirilayotgan islohotlarning asosiy maqsadi va harakatlantiruvchi kuchidir. O‘zbekiston Respublikasining 2020 yil 23 sentyabrdagi "Ta’lim to‘g‘risida"gi O‘RQ 637sonli Qonuni, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 30-oktabrdagi "Sog‘lom turmush tarzini keng tatbiq etish va ommaviy sportni yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida"gi PF-6099-sonli Farmoni, Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-2026 – yillarga mo’ljalangan yunagi O’zbekistoning taraqqiyot strategiyasida mustahkamlab qoyilgan “inson qadri uchun” tamoili asosida ma’naviy taraqqiyotini ta’minlash va sport sohasini yanada yuksak bosqichlargaa olib chiqish maqsadlari ko’zlangan   PF 89-sonli 2022 17-mart farmoni O’zbekiston Respublikasi "Oliy taʼlim tizimin 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasi . Bugungi kunda muhtaram prizdentimiz M.SH.Mirziyoyev raxbarligida xalqimiz 2035-yilga borib jahonning eng rivojlangan 50 ta davlat qatoridan joy olishdek ulug’vor maqsadni ro’yopga chiqarish yo’lida ta’lim sohasida buyuk ishlarni amalga oshirmoqda bu ulkan ishga o’zimizning munosib hisamizni qo’shish albatda kasbimizning burchi deb bilamiz . Davlatimiz raxbari tomonidan yoshlarga bo’lga e’tibor yanada kuchaytirilmoqda buni Respublikamizning barcha hududlarida o’tkazilayotgan 5 ta muhim tashabbus asnosida jismoniy tarbiya va sport  tadbirlari bunga misol 5 tashabbusning ikkinchi tashabbusi sport sohasida qobilyatini namoyon qilishlari uchun zarur shartlar yaratishga yo’naltirilgan   yanada rivojlantirish chora-tadbirlari toʻgʻrisida"gi PQ 2909- sonli Qarori, 2018 yil 5 martdagi "Jismoniy tarbiya va sport sohasida davlat boshqaruvi tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari toʻgʻrisida"gi Farmoni, Vazirlar Mahkamasining 2019 yil 13 fevraldagi "2019-2023 yillar davomida Oʻzbekiston Respublikasida jismoniy tarbiya va ommaviy sportni rivojlantirish konsepsiyasi"  hamda mazkur sohaga tegishli meʼyoriy huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni hal etishga ushbu dissertatsiya tadqiqoti muayyan darajada xizmat qiladi.

Jamiyat taraqqiyoti sari intilayotgan har bir davlat, eng avvalo, fuqarolari bo‘lmish xalqning va ayniqsa o‘sayotgan yosh avlodning barkamolligini eng katta boylik deb biladi hamda ularga xayotdagi barcha qulay bo‘lgan sharoitlarni yaratishga harakat qiladi. O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishishi demokratik jamiyatni shakillantirish munosabati bilan bugungi kunda olib borilayotgan isloxotlar davomchilari kimlar bo‘lishi jixatda muhim bo‘lib qolmoqda.

Magistrlik desertatsiyasining dolzarbligi. O‘zbekisiton Respublikasi taraqqiyotida xalqimizning boy ma’naviy salohiyati va umuminsoniy qadriyatlariga hamda hozirgi zamon madaniyati, iqtisodiyoti, ilm-fani va texnologiyasining so‘nggi yutuqlariga asoslangan mukammal talim tizimini barpo etish dolzarb ahamiyat kasb etadi.

O‘quv-dars jarayonini shakllantirish, uning samaradorligini oshirishga qaratilgan samarali pedagogik texnologiyalarni ishlab chiqish hamda amaliy sinovdan o‘tkazish muammolari ilmiy ob’ekt sifatida ko‘pgina olimlar e’tiborini jalb qilib kelmoqda. Jumladan V.M.Smolevskiy, M.L. Juravin, N.K. Menshikov   kabi etakchi mutaxassis – olimlar tadqiqotlari maktab yoshdagi o‘quvchilarni jismoniy tayyorgarligi jarayonini shakllantirish mavzulariga qaratilgan. O‘rta ta’lim maktablarida boshlang‘ich sinf o‘quvchilar misolida ularning jismoniy va amaliy mashqlarni samaradorligini oshirishga mo‘ljallangan.   

Ushbu muammoni o‘rganishga bo‘lgan qiziqish nafaqat kamaymayapti, balki borgan sari ortib bormoqda. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarni jismoniy tayyorgarligini takomillashtirish mas’ul o‘qituvchilar o‘zlarining ijodiy faoliyatida nazariyotchi-pedagoglar, fiziolog, shifokor, ruhiyatshunoslar tadqiqotlariga asoslanadilar. CHunki 7-8 yoshli bolalarni dars jaroyonini olib borishi keng qamrovli va serqirrali murakkab jarayondir. 

Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda O‘zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti Islom Karimov “Mamlakatimizni modernizatsiya qilish va kuchli fuqorolik jamiyati borpo etish ustuvor maqsadimizdir”, hamda “Asosiy vazifamiz  Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirish”, degan edilar. Ushbu muommoni o‘rganish bugungi kunda dolzarb xisoblanadi.

Tadqiqotning maqsadi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining jismoniy tayyorgarligini aniqlash uchun qoshimcha mashg‘ulot o‘tkazishning shakllari, jismoniy tayyorgarlikni nazorat qilish uchun mahsus testlar hamda shug‘illanish uchun amaliy tavsiyalar ishlab chiqish.

Tadqiqotning ob’ekti. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari jismoniy rivojlanishni gimnastik mashqlar vositasida monitoring va samaradorligini oshirish.

 Tadqiqotning predmeti. Jismoniy tarbiya darslari hamda mashg‘ulotlarining samaradorligini aniqlash.

Tadqiqotning ilmiy farazi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari jismoniy tarbiya darslari va mashg‘ulotlari samarali bo‘ladi, qachonki: 

- o‘qituvchilarni o‘zlari jismoniy tarbiya va uning ahamiyati xaqida chuqur bilimga ega bo‘lsalar; 

- jismoniy tarbiya mashg‘ulotlarini o‘tkazish uslublarini chuqur o‘zlashtirgan bo‘lsalar;

 - jismoniy tarbiya mashg‘ulotlarida yangi pedagogik texnalogiyalardan, yani qo‘shimcha qiziqarli jismoniy sport harakatli o‘yinlari, harakatli va milliy harakatli o‘yinlar, katta tanaffuslarda o‘ynaladigan o‘yinlardan foydalanilsa; 

- bolalarni jismoniy tayyorgarligini oshirish uchun qo‘shimcha mashg‘ulotlarni tashkil qilish hamda o‘quvchilani qiziqishlarini yuqori darajada barqarorlashtirish ishlarini olib borsalar.

Tadqiqotning ilmiy yangiligi shundan iboratki, boshlang‘ich sinf o‘quvchilarning jismoniy tayyorgarligini aniqlash uchun jismoniy tarbiya darslarini o‘tkazishning yangi usullarini ishlab chiqish hamda qo‘shimcha mashg‘ulotlarni tashkil qilish, o‘quvchilani qiziqishlarini oshirishga qaratilgan maslahatlar va testlar yordamida semenar mashg‘ulotlar tashkillashtirish.

Tadqiqotning amaliy va nazariy ahamiyati shu bilan belgilandiki, jismoniy tarbiya darslarini o‘tkazishning yangi tizimi bolalarga jismoniy mashg‘ulotlarni oson o‘zlashtira olishga yordam beradi va usullardan boshlang‘ich sinflarda foydalanish mumkin. 

              Magistrlik dissertatsiya ishining tuzilishi va xajmi: Magistrlik dissertatsiya ishi kirish, uchta bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlardan iborat bo’lib 80 sahifadan iborat. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Sotib olish