Boshlangʻich sinf oʻquvchilarining matematik madaniyatlarini shakllantirish kurs ishi - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	1.2MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	08 Iyun 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

21 Sotish

Boshlangʻich sinf oʻquvchilarining matematik madaniyatlarini shakllantirish kurs ishi

Sotib olish

1OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI
JIZZAX DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
Boshlang‘ich ta’lim fakulteti
“Boshlang‘ich ta’lim” bakalavr yo‘nalishi
Boshlang‘ich ta’lim metodikasi kafedrasi
“Matematika o‘qitish metodikasi” fanidan
KURS ISHI
Mavzu: Boshlang ich sinf o quvchilarining matematikʻ ʻ
madaniyatlarini shakllantirish
Bajardi: Tuvalova Nilufar 5 0 7 guruh Boshlang‘ich ta’lim bakalavr
yo‘nalishi 4-kurs talabasi
Kurs ishi rahbari: Gadoyev D.
JIZZAX – 2025

2 MUNDARIJA
I. Kirish …………………………………………………………………………3
II. Asosiy qism
1.Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida matematik madaniyat tushunchasi va uning
nazariy asoslari …………………………………………………………….……5
2.1–2-sinf o‘quvchilarining matematik madaniyatini shakllantirishning
mazmuni va metodik asoslari …………………………………………...……..14
3.2–3-sinf o‘quvchilarining yosh xususiyatlari va matematik madaniyatga
yondashuv……………………………………………...………………………23
4.. Amaliyotda 1– 4 -sinf o‘quvchilarining matematik madaniyatini shakllantirish
tajribalari ……………………………………………………………………….26
III.xulosa …………………………………………………….………………..34
IV. foydalanilgan adabiyotlar ……………………………….……………….35

3 Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Zamonaviy jamiyatda bolalarda
raqamli tafakkur, mantiqiy fikrlash, hisoblash madaniyatini shakllantirish o‘ta
muhim sanaladi. Ayniqsa, boshlang‘ich ta’lim bosqichida bu jarayon asosiy
poydevorni tashkil etadi. 1–2-sinf o‘quvchilarida matematik madaniyatni
shakllantirish, ularda fikrlash madaniyatini, masalaga yondashish
ko‘nikmalarini rivojlantirish pedagogik jarayonning dolzarb yo‘nalishlaridan
biridir. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev ta’lim sifatini oshirish bo‘yicha
quyidagilarni ta’kidlaydi: “Ta’lim tizimida chuqur islohotlar qilmasdan turib,
biz ertangi kun raqobatbardosh avlodini tarbiyalay olmaymiz. Har bir bolada
bilim olishga, yangilikka intilishga qiziqish uyg‘otishimiz kerak” 1
Mazkur
fikrlar matematik madaniyatni shakllantirish yo‘nalishining dolzarbligini
bevosita tasdiqlaydi. Matematik madaniyat nafaqat darsda raqamlarni o‘rganish,
balki bolani mantiqiy fikrlashga, tahlil qilishga, mustaqil xulosa chiqarishga
o‘rgatadi. Bu esa uni hayotda faol, mas’uliyatli shaxs sifatida shakllanishiga
xizmat qiladi. Shu sababli 1–2-sinflarda matematik madaniyatni rivojlantirish
bo‘yicha metodik yondashuvlarni chuqur o‘rganish hozirgi kunda zarur va
dolzarb masalalardan biri hisoblanadi.
Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Matematika fani va uning
boshlang‘ich bosqichlarda o‘rgatish metodikasi yuzasidan ko‘plab ilmiy
izlanishlar olib borilgan. Xususan, psixologik-pedagogik nuqtai nazardan J.
Piaget o‘zining kognitiv rivojlanish nazariyasi orqali bolalarning bosqichma-
bosqich fikrlash salohiyatini o‘rgangan. L.S. Vygotskiy esa ta’limning ijtimoiy
jihatlariga urg‘u bergan va matematik tafakkurni ijtimoiy o‘zlashtirish
jarayonida shakllanishini asoslagan. V.V. Davыdov boshlang‘ich sinfda
matematik tushunchalarni mantiqiy asosda o‘zlashtirish zarurligini ta’kidlagan.
O‘zbek olimlaridan M. Mahkamova, S. Yusupova kabi pedagoglar boshlang‘ich
1
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning nutqi. "Yangi O‘zbekiston – maktab
ostonasidan boshlanadi". 2021-yil 21-oktabr. https://president.uz/uz/lists/view/4759

4ta’limda innovatsion metodikalarni tadbiq qilish bo‘yicha ilmiy ishlar olib
borishgan. Biroq, aynan 1–2-sinf o‘quvchilarining matematik madaniyatini
shakllantirish, uni rivojlantirishga xizmat qiluvchi metodlar, vositalar va amaliy
yondashuvlar hanuzgacha yetarli darajada chuqur o‘rganilmagan. Shu sababli
bu mavzu alohida e’tibor talab etadi.
Kurs ishi mavzusining obyekti Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari ta’lim
jarayoni.
Kurs ishi mavzusining predmeti 1–2-sinf o‘quvchilarining matematik
madaniyatini shakllantirishga yo‘naltirilgan ta’limiy jarayon, usullar va
vositalar.
Kurs ishi mavzusining maqsadi 1–2-sinf o‘quvchilarida matematik
madaniyatni shakllantirishning nazariy va metodik asoslarini o‘rganish hamda
bu jarayonni takomillashtirish bo‘yicha amaliy tavsiyalar ishlab chiqish.
Kurs ishi mavzusining vazifalari Matematik madaniyat tushunchasining
mazmunini yoritish; 1–2-sinf o‘quvchilarining yosh va psixologik
xususiyatlarini aniqlash; Boshlang‘ich sinf darslarida matematik madaniyatni
shakllantirishga qaratilgan metodik usullarni tahlil qilish; Amaliy tajribalar
asosida mazkur yo‘nalishda samarali yondashuvlarni aniqlash; Tavsiyalar va
takliflar ishlab chiqish.
Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Nazariy jihatdan, bu
ish boshlang‘ich ta’limda matematik madaniyat tushunchasining ilmiy
asoslarini yoritadi. Amaliy jihatdan esa, dars jarayonida foydalanish mumkin
bo‘lgan metodik vositalar va uslublarni taklif qiladi, o‘qituvchilar uchun foydali
metodik manba bo‘lib xizmat qiladi.
Kurs ishi mavzusining metodlari Tadqiqotda quyidagi usullardan
foydalanildi: ilmiy-nazariy tahlil, pedagogik kuzatuv, tajriba-sinov ishlari,
taqqoslash, umumlashtirish va metodik tahlil usullari.
Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, uch bob, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlardan iborat.

51.Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida matematik madaniyat tushunchasi va
uning nazariy asoslari
Matematik madaniyat tushunchasi zamonaviy pedagogika va didaktikaning
asosiy kategoriyalaridan biri sifatida ta’lim jarayonida o‘ziga xos o‘rin tutadi.
Bu tushuncha o‘quvchining matematika faniga bo‘lgan munosabati, u orqali
shakllanuvchi tafakkur darajasi, fikrlash uslubi va uni hayotda qo‘llay olish
qobiliyatlari bilan bevosita bog‘liq. Matematik madaniyat shunchaki hisob-
kitob, son va raqamlar bilan cheklanmaydi. U ko‘proq o‘quvchining mantiqiy
fikrlashi, qat’iylik, aniqlik, ishonchlilik va izchillikka amal qilgan holda
bilimlarni o‘zlashtirishi va amalda qo‘llay olish madaniyatidir.
Bu madaniyatning asoslari aynan boshlang‘ich sinfda, xususan, 1–2-sinflarda
shakllanadi. Chunki bu davr bola tafakkurining rivojlanishida eng muhim va
faol bosqich hisoblanadi. Bolaning fikrlash doirasi, idrok qilish darajasi, nutqiy
va matematik faoliyati aynan shu bosqichda poydevorga ega bo‘ladi. Shu
sababli, o‘quvchilarning matematik madaniyatini rivojlantirishni erta yoshdan
boshlash, ularni sonlar dunyosiga kirita olish, tushunarli, qiziqarli va hayotiy
misollar bilan ishlashga jalb etish orqali bu jarayonga asos solinadi. 2
Matematik madaniyat o‘z mohiyatiga ko‘ra, uch asosiy elementni qamrab
oladi: bilimlar tizimi, fikrlash madaniyati va amaliy qo‘llash ko‘nikmasi.
Bilimlar tizimi – bu matematik tushunchalar, qoidalar, formulalar va
qonuniyatlarni bilish va eslab qolishdir. Fikrlash madaniyati esa o‘quvchining
o‘rganilgan bilimlar asosida mantiqan xulosa chiqarishi, muammoni hal
qilishda tahlil qilish, taqqoslash, umumlashtirish kabi aqliy operatsiyalarni
bajara olishidir. Amaliy qo‘llash ko‘nikmasi esa matematik bilimlarni hayotiy
vaziyatlarda tatbiq eta olish, kundalik hayotda duch keladigan masalalarni
mustaqil hal qilishga bo‘lgan qobiliyatni ifodalaydi.
2
A xmedova M.Q. Boshlang‘ich ta’limda matematika o‘qitish metodikasi. – Toshkent: O‘qituvchi,
2019. – 236 b.

6Bu madaniyat o‘z-o‘zidan shakllanmaydi, balki o‘qituvchi tomonidan
maqsadga yo‘naltirilgan ta’lim-tarbiyaviy faoliyat orqali rivojlantiriladi. Dars
jarayonida o‘qituvchi o‘quvchilarga matematik bilimlar berish bilan birga,
ularni o‘ylashga, izlanishga, mulohaza yuritishga, xatoni topishga va to‘g‘ri
yo‘l bilan hal etishga o‘rgatishi lozim. Har bir matematik topshiriq, mashq yoki
misol bolaga faqat yechim emas, balki jarayon orqali fikrlash madaniyatini
o‘rgatishi kerak.
Matematik madaniyat, shuningdek, axloqiy va tarbiyaviy jihatlarga ham ega.
Masalan, masalani aniq yechishga intilish, noto‘g‘ri javob berganda sabr bilan
sabablari ustida ishlash, har bir yechimni hujjatli asosda isbotlash va uni
tushuntira olish – bularning barchasi bolada izchillik, mehnatsevarlik, puxtalik,
sabr-toqat, mas’uliyatlilik kabi sifatlarni shakllantiradi. Bu esa uni nafaqat
yaxshi o‘quvchi, balki ongli, bilimli va intellektual shaxs sifatida tarbiyalaydi.
Matematik madaniyatni shakllantirishda vizual vositalar, manipulyativ
materiallar, interfaol usullar muhim ahamiyatga ega. Ayniqsa, 1–2-sinf
o‘quvchilari tasviriy fikrlash darajasida bo‘lgani sababli sonlar, shakllar,
chizmalar, turli rangli kartochkalar, matematik o‘yinlar ularning diqqatini
tortadi va mavzuni o‘zlashtirishni osonlashtiradi. Shu bois o‘qituvchi bu
usullardan to‘g‘ri va samarali foydalanishi zarur.
Yana bir muhim jihat – bu madaniyatning bosqichma-bosqich
shakllanishidir. O‘quvchilarga birdaniga murakkab matematik muammolarni
taqdim etish emas, balki asta-sekinlik bilan, bolalarning yoshi, bilim darajasi va
qiziqishlarini inobatga olgan holda mazmunli topshiriqlar berish kerak. Bu
orqali ular nafaqat bilim oladilar, balki o‘z fikrini erkin ifoda eta olish, mustaqil
tahlil qilish, to‘g‘ri yo‘lni tanlash, xatodan to‘g‘ri xulosa chiqarish
ko‘nikmalarini ham egallaydilar.
Shu o‘rinda, matematik madaniyatni shakllantirish jarayoni faqat darsda
emas, balki sinfdan tashqari mashg‘ulotlar, to‘garaklar, musobaqalar, didaktik
o‘yinlar orqali ham davom ettirilishi kerak. Bu esa bolalarning matematikaga

7bo‘lgan qiziqishini yanada oshiradi, ularda matematik fikrlashga ehtiyoj paydo
bo‘ladi. Matematik madaniyat bolani mustaqil hayotga tayyorlashda muhim
vosita bo‘lib xizmat qiladi. Chunki kundalik hayotda ham matematik bilimlar –
hisoblash, vaqtni belgilash, xarajatlarni nazorat qilish, miqdorni baholash kabi
ko‘nikmalar zarur bo‘ladi. Shu asosda aytish mumkinki, matematik madaniyat
tushunchasi boshlang‘ich ta’limda nafaqat bilim berish, balki bola shaxsini har
tomonlama rivojlantirish, uni kelajak hayotiga tayyorlashda hal qiluvchi
omillardan biridir. O‘quvchilarni nafaqat bilimli, balki tafakkurli, savodli,
mustaqil fikrlay oladigan shaxs sifatida shakllantirish uchun matematik
madaniyat asosiy pedagogik mezonlardan biri hisoblanadi. 3
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining yosh va psixologik xususiyatlari
Boshlang‘ich ta’lim — shaxs rivojlanishining eng mas’uliyatli va poydevor
bosqichidir. Ayniqsa, 1–2-sinf o‘quvchilarining psixologik holati, intellektual
imkoniyatlari va individual xususiyatlari bu bosqichda ularning butun hayoti
davomida ta’sir ko‘rsatadigan asosiy yo‘nalishlarni belgilaydi. Shu sababli
boshlang‘ich ta’limda o‘quvchilarning yosh va psixologik xususiyatlarini
chuqur o‘rganish va tahlil qilish har qanday pedagogik faoliyatning negizini
tashkil etadi. Ayniqsa, matematika kabi mantiqiy va abstrakt fanlarda bu
xususiyatlar inobatga olinmasa, o‘quvchilarning o‘zlashtirish darajasida salbiy
natijalar yuzaga kelishi mumkin.
1–2-sinf o‘quvchilari odatda 6–8 yosh oralig‘idagi bolalardir. Bu yosh davri
L.S. Vygotskiy tomonidan "yaqin rivojlanish zonasi" davri deb atalgan. Bolalar
bu bosqichda hali mustaqil fikr yurita olmaydi, ularga o‘qituvchi yoki kattalar
yordamida bilim berilishi zarur. Psixologlarning fikricha, bu yoshda bolaning
idrok etish, tafakkur qilish, e’tibor va xotira kabi aqliy jarayonlari endi
shakllanib boradi. Aynan shu nuqtai nazardan qaralganda, bolalarning
3
Yusupova S. Matematika darslarida o‘quvchilarda tafakkurni shakllantirish. – Toshkent:
Fan, 2020. – 188 b.

8matematik tafakkurini shakllantirish uchun ular bilan ishlashda pedagoglardan
yondashuv, sabr va aniqlik talab etiladi.
Yosh xususiyatlari jihatidan bu bosqichdagi o‘quvchilar sezgir, ta’sirchan va
harakatchan bo‘ladilar. Ularning diqqatlari uzoq davom etmaydi, shuning uchun
ta’lim jarayoni iloji boricha faol, interaktiv va o‘yinli shakllarda tashkil etilishi
lozim. Matematikani o‘rgatishda vizual materiallardan, jonli misollardan,
harakatli o‘yinlardan, real hayotga yaqin topshiriqlardan foydalanish
o‘quvchilarning bilimni chuqurroq o‘zlashtirishiga yordam beradi. Chunki ular
ko‘proq obrazli, ya’ni tasviriy tafakkur darajasida fikr yuritadilar. Bunda
tasvirlar, ranglar, shakllar va harakatlar asosiy vosita bo‘ladi. 4
Ushbu yoshdagi o‘quvchilar uchun har qanday bilim shaxsiy tajriba, his-
tuyg‘u yoki voqealar bilan bog‘lanmasa, u uzoq muddatga xotirada
saqlanmaydi. Masalan, oddiy sonlar ustida ishlayotganda o‘quvchiga "3+2=5"
ni tushuntirishdan ko‘ra, 3 olma va 2 olma misolida ko‘rsatish ancha
samaraliroq bo‘ladi. Bu bolaning idroki va tasavvuriga yaqin, hayotiy misol
bo‘lib xizmat qiladi. Shu tarzda bolalarda aqliy faoliyat rivojlanadi, ular
matematik tushunchalarni asta-sekin ongli ravishda o‘zlashtira boshlaydilar.
Bundan tashqari, bu yosh davri emotsional noziklik davridir. O‘qituvchi
ularni ruhlantirib, rag‘batlantirib, ishonch bilan yondashsa, bola o‘zini
qadrlangan deb his qiladi va ta’limga qiziqishi ortadi. Aks holda, tanbeh va
salbiy baholash bola o‘z-o‘ziga ishonchini yo‘qotishiga olib keladi. Shuning
uchun boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi bolalarning psixologiyasini yaxshi bilishi,
har bir bolaning ruhiy holatiga e’tiborli bo‘lishi zarur. Ayniqsa, matematikaga
qiziqish uyg‘otish uchun ijobiy emotsional muhit yaratish muhim.
1–2-sinf o‘quvchilari bir-biridan jismoniy va ruhiy rivojlanish darajasi
bo‘yicha farqlanadi. Bu ularning o‘zlashtirish darajasida sezilarli tafovutlar
paydo bo‘lishiga sabab bo‘ladi. Shu sababli o‘qituvchi har bir bola bilan
4
Mahkamova M. Boshlang‘ich sinfda innovatsion metodlar orqali o‘qitish. – T.: Ilm ziyo,
2021. – 144 b.

9individual ishlashni tashkil qilishi kerak. Bunday yondashuv orqali har bir
o‘quvchining kuchli va zaif tomonlarini aniqlab, unga mos usul tanlanadi.
Natijada barcha bolalar o‘z salohiyatini to‘liq namoyon eta oladi.
Psixologik jihatdan, bu yoshdagi bolalarda motivatsiya ko‘proq tashqi
manbalarga tayanadi. Rag‘batlantirish, o‘yin, qiziqarli topshiriq, e’tirof –
bularning barchasi bolaning darsga bo‘lgan munosabatini belgilaydi. Ayniqsa,
matematika kabi qat’iy qoidalar asosida olib boriladigan fanlarda bu juda
muhim. O‘quvchi topshiriqni bajarganida unga ijobiy fikr bildirilsa, bu u uchun
ichki ruhiy qoniqish manbai bo‘ladi va keyingi darsga ishtiyoq bilan qatnashadi.
Aqliy rivojlanish bilan bir qatorda, til va nutq rivoji ham matematik
madaniyatni shakllantirishda muhim o‘rin tutadi. Bola matematik atamalarni
eshitib, tushunib, ifodalay olishi kerak. Bu esa bolada muloqot ko‘nikmalarini
ham rivojlantiradi. Shu bois darslarda o‘quvchilarning savol berish, fikr
bildirish, tushuntirish, muhokama qilish kabi faoliyatlarini rag‘batlantirish
lozim. Nutq orqali fikrlash rivojlanadi, fikrlash orqali esa madaniyat
shakllanadi. Shuni ham unutmaslik kerakki, bu yoshda o‘quvchilarda ijodkorlik
kuchli bo‘ladi. Ular yangilikka ochiq, o‘rganishga qiziqadi. Shu jihatlarni
hisobga olib, matematik topshiriqlarni ijodiy yondashuvda berish kerak.
Masalan, oddiy masala o‘rniga rasm asosida savol tuzish, hikoya asosida
matematik vazifa yechish o‘quvchilarda nafaqat bilim, balki tafakkur va
tasavvurni ham rivojlantiradi. Bu esa matematik madaniyatning muhim
unsurlaridan biridir.
3-qism: Matematik madaniyatni shakllantirishdagi nazariy-pedagogik
yondashuvlar
Matematik madaniyatni shakllantirish jarayoni bir necha nazariy-pedagogik
yondashuvlarga tayanadi. Bu yondashuvlar bolaning aqliy rivojlanish
bosqichlari, o‘quv faoliyatining tabiatiga, shuningdek, metodik maqsadlarga
asoslangan. Har bir pedagogik maktab bu jarayonga o‘z nazariy
konsepsiyasidan kelib chiqib yondashadi. Shu sababli bugungi kunda

10boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida matematik madaniyatni shakllantirishda
zamonaviy nazariy qarashlar bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan didaktik
tamoyillarning majmuini hisobga olish zarur.
Nazariy-pedagogik yondashuvlarning birinchisi — bu konstruktivistik
yondashuv bo‘lib, u o‘quvchini bilish jarayonining faol subyekti sifatida
ko‘radi. Konstruktivizmga ko‘ra, bola yangi bilimlarni faol izlanish, sinash va
tushunish orqali o‘zlashtiradi. Bu jarayonda o‘qituvchining vazifasi tayyor
bilim berish emas, balki o‘quvchini mustaqil fikrlash, taxmin qilish va xulosa
chiqarishga yo‘naltirishdan iborat. Matematik madaniyat konstruktivistik
asosda shakllanganda o‘quvchi faqatgina javob emas, balki o‘sha javobgacha
olib boruvchi fikrlash yo‘lini ham o‘rganadi. 5
Ikkinchi yondashuv — faoliyatga asoslangan yondashuv bo‘lib, u L.S.
Vygotskiy va A.N. Leontevlarning faoliyat nazariyasiga asoslanadi. Bu
yondashuvga ko‘ra, o‘quvchi bilimni faoliyat orqali egallaydi, ya’ni tajriba,
mashq va amaliy topshiriqlar orqali matematik tushunchalar ongida
mustahkamlanadi. Bu jarayonning asosi “bilish orqali harakat qilish” va
“harakat orqali bilish” tamoyillariga tayangan bo‘ladi. Shu sababli boshlang‘ich
sinfda matematika darslari o‘yinli shaklda, harakatli topshiriqlar asosida olib
borilishi lozim.
Yana bir muhim nazariy asos — bu kognitiv rivojlanish nazariyasidir. J.
Piaget ta’kidlaganidek, bolalar bilishni individual tajriba orqali egallaydilar.
Ularning fikrlashi avval konkret operatsiyalarga asoslanadi, so‘ngra asta-sekin
abstrakt tafakkurga o‘tadi. 1–2-sinf o‘quvchilari uchun matematika aynan
konkret faoliyat bilan uyg‘unlashgan bo‘lishi zarur. Masalan, sanash uchun real
predmetlardan foydalanish, sonlar ketma-ketligini chizmalarda ko‘rsatish va
h.k. Bu bolalarning fikrlash darajasiga mos keladi va bilimlarni ongli
o‘zlashtirish imkonini beradi.
5
Tursunxo‘jayev M. Boshlang‘ich sinfda darslarni interfaol tashkil etish yo‘llari. – Toshkent:
TDPU nashriyoti, 2018. – 128 b.

11Matematik madaniyatni shakllantirishda individual yondashuv ham muhim
rol o‘ynaydi. Har bir bola o‘ziga xos fikrlash tezligi, tushunish darajasi va
qiziqishga ega. Shu sababli darsda differensial yondashuvni qo‘llash – ya’ni
kuchli va sust o‘zlashtiruvchi o‘quvchilarga alohida topshiriqlar berish samarali
natija beradi. Bu yondashuv o‘quvchilarning o‘z qobiliyatiga mos bilim olishini
ta’minlaydi va ularni qiyinlikdan qo‘rqmaslikka o‘rgatadi. Shuningdek, o‘ziga
ishonch va mustaqillik hissini kuchaytiradi.
Zamonaviy pedagogikada keng qo‘llanilayotgan interaktiv yondashuv ham
matematik madaniyatni shakllantirishda samarali usuldir. Bu yondashuvda
o‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasidagi faol muloqot, savol-javob, guruhli ishlar,
rolli o‘yinlar, muhokamalar asosiy o‘rinni egallaydi. O‘quvchilar o‘z fikrlarini
ochiq ifodalashga, o‘zaro fikr almashishga o‘rganadilar. Bu esa ularning
mantiqiy tafakkurini rivojlantiradi, matematik tushunchalarni mustahkam
o‘zlashtirishiga xizmat qiladi.
Integratsiyalashgan yondashuv ham matematik madaniyatni shakllantirishda
muhim hisoblanadi. Bu yondashuv boshqa fanlar bilan bog‘liq holda
matematikani o‘rgatishni nazarda tutadi. Masalan, tabiatshunoslik fanidagi
o‘lchov birliklari, texnologiya fanidagi shakllar, ona tilidagi so‘zlashuvlar
orqali matematik bilimlarni mustahkamlash mumkin. Bu esa o‘quvchida
matematikani hayot bilan bog‘lash, uni amaliyotda ko‘ra olish, anglash
imkonini yaratadi. Matematik madaniyat faqat fanda emas, balki kundalik
hayotda ham kerakli bo‘lgan madaniyat turidir.
Nazariy yondashuvlarning barchasi bir umumiy maqsadga xizmat qiladi: bu
— o‘quvchilarda mantiqiy fikrlash, muammoni aniqlash va uni hal qilish, tahlil
qilish va umumlashtirish kabi yuqori darajadagi tafakkur faoliyatini
shakllantirishdir. Matematik madaniyat bu yo‘nalishda asosiy vosita bo‘lib
xizmat qiladi. U shunchaki sonlar, formulalar emas, balki fikrlash uslubi,
madaniyat darajasi, ongli faoliyatdir.

12Shu boisdan har bir boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi nazariy-pedagogik
yondashuvlarni chuqur bilishi, ularni amaliyotga tatbiq etish ko‘nikmasiga ega
bo‘lishi lozim. Har bir dars rejasida bu yondashuvlar asosida metodlar tanlanib,
pedagogik maqsadga muvofiq tarzda qo‘llanilishi ta’lim sifatini belgilab beradi.
Nazariy yondashuvlar bolaga qanday o‘qitish kerakligini ko‘rsatsa, metodik
yondashuvlar qanday vositalar bilan bu maqsadga erishishni belgilaydi. Shu
sababli ular o‘zaro bog‘liq va bir-birini to‘ldiruvchi jarayonlardir.
Yuqoridagi nazariy-pedagogik yondashuvlardan to‘g‘ri foydalanish orqali
o‘quvchilarda matematik madaniyatni puxta shakllantirish mumkin. Ular orqali
bola nafaqat matematik bilimga ega bo‘ladi, balki o‘z fikrini asosli ifodalash,
qaror qabul qilish, muqobil yo‘llarni izlash, isbotlash va izchil harakat qilishga
o‘rganadi. Bu esa uni nafaqat ta’lim jarayonida, balki kundalik hayotda ham
bilimli va tafakkurli shaxs bo‘lishiga xizmat qiladi.
Zamonaviy tadqiqotlar va metodik asoslar So‘nggi yillarda ta’lim sohasida
olib borilayotgan tadqiqotlar matematik madaniyatni shakllantirish masalasini
yanada dolzarb mavzuga aylantirdi. Boshlang‘ich ta’limda o‘quvchilarning
bilim sifati, fikrlash qobiliyati va tafakkur darajasi aynan matematik faoliyat
bilan uzviy bog‘liq ekanligi ilmiy jihatdan asoslanmoqda. Xususan, matematik
madaniyatni erta yoshdan shakllantirish orqali bolalarda mantiqiy fikrlash,
kuzatuvchanlik, mustaqil qaror qabul qilish va intellektual faoliyatga tayyorlik
darajasini oshirish mumkinligi bo‘yicha ko‘plab ilmiy ishlar chop etilgan.
O‘zbekistonlik olimalar – M. Mahkamova, S. Yusupova, N. Yigitaliyeva va
boshqalar boshlang‘ich sinf matematika ta’limi metodikasini takomillashtirish,
o‘quvchilarda bilim, ko‘nikma va malakalarni samarali shakllantirish bo‘yicha
zamonaviy yondashuvlarni ilgari surganlar. Ularning ishlarida o‘quvchilarning
yosh va individual xususiyatlarini inobatga olgan holda darsni tashkil etish,
amaliy faoliyatga asoslangan yondashuvlar, o‘yinli metodlar va interfaol
mashg‘ulotlarning samarasi haqida ko‘plab tahliliy ma’lumotlar mavjud.

13Xalqaro tajribalarda ham boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining matematik
madaniyatini rivojlantirish bo‘yicha ilg‘or metodlar ishlab chiqilgan. Masalan,
Singapur, Yaponiya va Finlyandiya ta’lim tizimlarida “matematika orqali
fikrlash” tamoyili asosiy yo‘nalish bo‘lib xizmat qiladi. Bu mamlakatlarda
bolalar darslarda faqat bilim olmaydi, balki bilimni tahlil qiladi, muammo
ustida o‘ylaydi, xulosa chiqaradi va mustaqil fikr yuritadi. Bu esa matematik
madaniyatning shakllanishi uchun mustahkam zamin yaratadi.
Zamonaviy metodik asoslar orasida didaktik o‘yinlar, vizual materiallar,
loyiha asosidagi ta’lim, differensial yondashuv, axborot-kommunikatsiya
texnologiyalaridan foydalanish, robototexnika asoslari, STEM yo‘nalishi orqali
matematika o‘qitish keng qo‘llanilmoqda. Jumladan, 1–2-sinflarda oddiy
masalalarni kompyuterda, planshet yoki sensorli doskalar orqali ishlash orqali
bolalarda matematik tushunchalar mustahkamlanadi, ayni paytda raqamli
savodxonlik ham shakllanadi.Metodik yondashuvlar orasida ko‘rgazmali
metodlar eng samaralilaridan biri hisoblanadi. Bu metod orqali o‘quvchi sonlar,
shakllar, chizmalar, jadvallar, diagrammalar orqali matematik axborotni ongli
va tahliliy tarzda o‘zlashtiradi. Ayniqsa boshlang‘ich sinflarda tasvirli
kartochkalar, geometrik shakllar, rangli bloklar, qo‘l bilan ishlanadigan
materiallardan foydalanish bolaning idrok qilish qobiliyatiga bevosita ijobiy
ta’sir ko‘rsatadi.
Yana bir muhim metod – bu o‘yin asosidagi yondashuvdir. Masalan, “Qaysi
son yashiringan?”, “Masala topamiz!”, “Kuzat va sanab top!” kabi topshiriqlar
orqali bolalar o‘yin orqali bilimni egallaydilar. O‘yinlarda matematik
tushunchalar hayotiy misollar orqali ifodalanadi, bu esa ularni xotirada uzoq
saqlanishiga yordam beradi. Bu metod o‘quvchilarning darsga bo‘lgan
qiziqishini oshiradi, bilimga ijobiy munosabatni shakllantiradi.
Muammoli ta’lim yondashuvi ham matematik madaniyatni shakllantirishda
muhim o‘rin tutadi. Bu metod o‘quvchining mustaqil fikr yuritishiga, savol
berishiga, mulohaza qilishiga yordam beradi. O‘qituvchi o‘quvchiga javobni

14tayyor berib qo‘yish o‘rniga, uni o‘ylashga, tahlil qilishga undaydi. Masalan:
“Nega bu yechim noto‘g‘ri?”, “Qanday yo‘l bilan yechimga yetishish
mumkin?” kabi savollar o‘quvchini fikrlashga majbur qiladi. Bu esa tafakkur va
mulohaza madaniyatini shakllantiradi. Shuningdek, refleksiv yondashuv – ya’ni
o‘quvchining o‘z fikri, harakati va yechimlarini tahlil qilishi, xatolar ustida
ishlashi ham matematik madaniyat uchun muhim asos bo‘ladi. Darsdan so‘ng
“Men bugun nimalarni bilib oldim?”, “Qayerda qiynaldim?” kabi savollar bilan
o‘quvchi o‘zini tahlil qilishga o‘rganadi. Bu usul o‘z-o‘zini baholash, tanqidiy
fikrlash va mas’uliyatni his qilish kabi fazilatlarni shakllantiradi.
Zamonaviy metodikadagi muhim tamoyillardan biri bu — individual va
differensial ta’limdir. Har bir bola o‘z imkoniyatlariga ko‘ra bilim olishi uchun
topshiriqlar murakkablik darajasi bo‘yicha farqlanishi kerak. Kuchli
o‘quvchilarga murakkabroq topshiriqlar, yangi vazifalar, mustaqil loyiha ishlari
berilsa, sust o‘zlashtiruvchilarga qulay, tushunarli, ko‘rgazmali topshiriqlar
taklif etiladi. Bu esa sinfdagi barcha o‘quvchilarning o‘z salohiyatini to‘liq
namoyon etishiga sharoit yaratadi.Zamonaviy metodik asoslar faqat darsda
emas, balki sinfdan tashqari ishlarda, matematik to‘garaklar, olimpiadalar,
ko‘rgazmalar, tadbirlar orqali ham rivojlantiriladi. Bunda o‘quvchi matematika
fanini amaliyotda qanday ishlatilishini ko‘radi, uni hayot bilan bog‘laydi, real
masalalar yechish orqali bilimlarining foydasini his qiladi. Bu holat matematik
madaniyatni mustahkamlaydi.
2.1–2-sinf o‘quvchilarining matematik madaniyatini shakllantirishning
mazmuni va metodik asoslari
Matematik madaniyatni shakllantirishning mazmuniy yo‘nalishlari
1–2-sinf o‘quvchilari ta’lim tizimining ilk bosqichi bo‘lib, bu davrda
o‘quvchilarda matematik madaniyatni shakllantirish pedagogik jarayonning
markaziy vazifasidir. Matematik madaniyatni shakllantirish mazmuni, avvalo,
o‘quvchining bilim, ko‘nikma va malakasini bosqichma-bosqich

15rivojlantirishga qaratilgan. Bu mazmun quyidagi asosiy yo‘nalishlardan iborat:
birinchidan, arifmetik tushunchalarni o‘zlashtirish (son, sanash, qo‘shish,
ayirish, ko‘paytirish va bo‘lish); ikkinchidan, o‘lchov birliklari bilan tanishish
(uzunlik, vazn, vaqt, hajm); uchinchidan, geometrik shakllar va ularning
xossalari bilan ishlash. To‘rtinchidan, masalalarni tahlil qilish va yechish orqali
mantiqiy fikrlashni shakllantirish.
Mazkur mazmuniy tarkibda har bir element bolada mantiqiy fikrlash,
umumlashtirish, taqqoslash, tahlil qilish kabi tafakkur operatsiyalarini
rivojlantirishga xizmat qiladi. Masalan, o‘quvchi 5 + 3 misolini yechishda
nafaqat arifmetik amalni bajaradi, balki bu amalning mohiyatini tushunadi,
ya’ni 5 ta predmet ustiga yana 3 ta qo‘shilganda jami 8 ta bo‘lishini tasavvur
qiladi. Bu matematik madaniyatning eng muhim boshlang‘ich shakli
hisoblanadi — u orqali o‘quvchi sonlar orasidagi bog‘liqlikni tushunadi.
Bundan tashqari, 1–2-sinfda masala yechish madaniyatini o‘rgatish alohida
e’tiborga loyiq. Masalalarni o‘rganish orqali bola matematik bilimlarni real
hayot bilan bog‘lashni o‘rganadi. Masalan, "O‘quvchining sumkasida 3 ta
daftar bor edi, yana 2 ta daftar qo‘shildi. Endi nechta daftar bo‘ldi?" kabi sodda
masalalar bolani mantiqiy o‘ylashga, hisoblarga asoslanib to‘g‘ri xulosa
chiqarishga o‘rgatadi. Bu holat matematik madaniyatning ongli ravishda
shakllanishiga asos yaratadi.
Mazmuniy yondashuvda yana bir muhim element — bu matematik tilda
fikrlash va nutq orqali ifoda etishdir. O‘quvchilarga “ko‘p”, “kam”, “ortiq”,
“teng”, “farq” kabi atamalardan to‘g‘ri foydalanish, javoblarni og‘zaki yoki
yozma shaklda izohlash ko‘nikmasini berish kerak. Chunki matematik
madaniyat faqat hisoblash bilan cheklanmaydi, balki bilimni tushunish,
tushuntirish va qo‘llay olish qobiliyatini ham talab qiladi.
Shuningdek, bu bosqichda o‘quvchilarga turli usullar bilan bir masalani
yechish, natijani tekshirish, isbotlash, topilgan javobni hayotiy holatlar bilan
bog‘lash o‘rgatiladi. Bu esa bolani nafaqat o‘quv jarayonida, balki kundalik

16hayotda ham matematik fikrlash asosida harakat qilishga tayyorlaydi. Shu
sababli, mazkur bosqichda o‘rgatiladigan har bir mavzu matematik madaniyatni
shakllantirishga xizmat qilishi kerak.
Umuman olganda, 1–2-sinf o‘quvchilariga mo‘ljallangan matematika
darslarining mazmuni matematik madaniyatning quyidagi jihatlarini o‘z ichiga
oladi: tushunchalar tizimini o‘zlashtirish, arifmetik amallarni ongli bajarish,
fikrlash va nutqiy madaniyatni rivojlantirish, mustaqil yechim topish, xulosa
chiqarish, hayotiy muammolarni matematik yo‘l bilan yechish. Bularning
barchasi bolada o‘z fikrini matematik tarzda asoslash, savol berish, isbot qilish
kabi oliy tafakkur malakalarini shakllantiradi.
1–2-sinf o‘quvchilarining matematik madaniyatini shakllantirishning
mazmuniy asoslari
№ Mazmuniy
yo‘nalishlar Tavsifi Misollar yoki
ko‘rinishlar
1 Son tushunchasi va
sanash O‘quvchilarda natural
sonlar haqida tasavvur
hosil qilish, ketma-
ketlikda sanash 1 dan 100 gacha
sanash, toq va juft
sonlar
2 Arifmetik amallar Qo‘shish, ayirish,
ko‘paytirish, bo‘lish
amallarini tushunish va
bajara olish 6 + 2 = 8, 10 – 3 = 7
3 Masalalarni yechish Hayotiy vaziyat asosida
tuzilgan matematik
masalalarni yechish “Olmali masala”,
“Mashina ketdi...”
4 O‘lchov birliklari Uzunlik, vazn, vaqt, hajm
kabi birliklar bilan
tanishtirish 1 metr, 1 kg, 1 soat

175 Geometrik shakllar
va figuralar Shakllar xususiyatlarini
aniqlash, nomlash va
ularni ajrata olish To‘g‘ri to‘rtburchak,
uchburchak, doira
6 Matematika tilida
fikrlash Matematika atamalarini
to‘g‘ri ishlatish, fikrni
og‘zaki va yozma
ifodalash “Farq”, “teng”,
“ortiq” so‘zlaridan
foydalanish
7 Tafakkur
madaniyatini
shakllantirish Tahlil qilish, solishtirish,
umumlashtirish, sabab-
oqibatni tushunish
ko‘nikmalari Misollarni ikki
usulda yechish,
natijani tekshirish
8 Amaliyot bilan
bog‘lash O‘rgangan bilimlarni
kundalik hayotda qo‘llash Pulingni hisoblash,
vaqtni aniqlash
9 Faol fikrlashga
undash O‘quvchini mustaqil savol
berishga, taxmin qilishga
yo‘naltirish “Nima bo‘ladi
agar...?”, “Qanday
qilib...?”
10 Matematik
mulohaza va xulosa
chiqarish Yechimdan so‘ng xulosa
qilish, isbot asosida natija
chiqarishga o‘rgatish “Shu sababli...”,
“Demak natija
quyidagicha...”
Agar darslar bu yo‘nalishlar asosida olib borilsa, bolalarda matematikaga
nisbatan ijobiy munosabat, qiziqish, mas’uliyat hissi va faol intellektual
pozitsiya shakllanadi. Bu esa ularning keyingi bosqichlardagi o‘quv jarayonida
muvaffaqiyatli qatnashishiga asos bo‘ladi.
Matematik madaniyatni shakllantirishda qo‘llaniladigan metodik
yondashuvlar (ko‘rgazmali, o‘yinli, amaliy usullar asosida)
1–2-sinfda matematik madaniyatni shakllantirish jarayonida foydalaniladigan
metodlar o‘quvchilarning yosh xususiyatlariga mos bo‘lishi va ularning faol
ishtirokini ta’minlashi zarur. Ayniqsa, 2-sinfda bolalar mustaqil fikrlashga

18o‘rganayotgan, mantiqiy bog‘liqliklarni anglashga qodir bo‘lib borayotgan
bosqichda metodlar to‘g‘ri tanlansa, matematik madaniyat ham shakllanishi,
ham mustahkamlanishi mumkin. Shu sababli bu jarayonda o‘yinli, ko‘rgazmali
va amaliy yondashuvlar eng samarali metodlar sirasiga kiradi.
Ko‘rgazmali metod – bu boshlang‘ich sinfda eng asosiy vositalardan biridir.
Bu metod orqali o‘quvchilar mavzuni nafaqat eshitadilar, balki ko‘radilar,
sezadilar, his qiladilar. Masalan, arifmetik amallarni tushuntirishda rangli
kartochkalar, geometrik shakllar, magnitli doskalar, turli predmetlardan
foydalaniladi. Masalan, “3 + 2 = 5” amali oddiygina 3 ta qizil va 2 ta ko‘k
doirani birlashtirish orqali tasvirlansa, bu bolaning idrokiga tez yetib boradi. Bu
metod orqali o‘quvchilarda matematik tasavvur, kuzatuvchanlik, aniqlik va
izchillik shakllanadi. 6
O‘yinli metodlar esa o‘quvchining darsga bo‘lgan qiziqishini oshiradi, uni
rag‘batlantiradi va faollikka undaydi. 2-sinf o‘quvchilari hali o‘yin orqali
fikrlaydigan, harakatga moyil bo‘lgan yosh toifasiga kiradi. Shu sababli dars
jarayonida "Kim topadi?", "Matematik bahs", "Qaysi misol yashiringan?",
"Topshiriqli jumboq", "Sonni top", "Raqamli poyga" kabi o‘yinlar orqali
matematik madaniyatni shakllantirish mumkin. Bu o‘yinlar o‘quvchini tafakkur
qilishga, izlanishga, o‘z fikrini ifodalashga o‘rgatadi.
Amaliy metod ham boshlang‘ich sinfda o‘z samarasini ko‘rsatadi. Bu
metodda o‘quvchi bilimni nafaqat eshitadi, balki uni amalda sinab ko‘radi.
Masalan, o‘lchov birliklarini o‘rgatishda o‘quvchining o‘zi o‘lchov asboblari
bilan ishlaydi: chizg‘ich bilan uzunlikni, soat bilan vaqtni, tarozi bilan og‘irlikni
aniqlaydi. Bunday amaliy harakatlar natijasida bola bilimni chuqurroq
o‘zlashtiradi va uni real hayotda qo‘llay olishni o‘rganadi. Bu esa matematik
madaniyatning amaliy jihatini rivojlantiradi. 7
6
Tursunxo‘jayev M. Boshlang‘ich sinfda darslarni interfaol tashkil etish yo‘llari. – Toshkent:
TDPU nashriyoti, 2018. – 128 b.
7
Tursunxo‘jayev M. Boshlang‘ich sinfda darslarni interfaol tashkil etish yo‘llari. – Toshkent:
TDPU nashriyoti, 2018. – 1 3 8 b.

19Metodik yondashuvlar orasida muammoli vaziyatlar yaratish ham samarali
hisoblanadi. Bu usul orqali o‘quvchi mustaqil fikrlash, yechim qidirish, tanlov
qilishga o‘rgatiladi. Masalan, "Sardorning yonida 8 dona qalam bor. Shu
qalamlar bilan 2 do‘stiga bir xil qilib ulashmoqchi. Qanday yo‘l bilan bo‘lishi
mumkin?" degan savollar orqali o‘quvchining fikr yuritish ko‘nikmasi
faollashadi. Bu esa uning tafakkur madaniyatiga xizmat qiladi.
Jamoaviy ishlash metodi ham o‘quvchilarda matematik madaniyatni
mustahkamlaydi. Guruhlarda ishlash, birgalikda yechim topish, fikr almashish
orqali o‘quvchilar muloqotga kirishadi, bir-biridan o‘rganadi, bahslashadi,
asoslaydi. Bu esa matematik madaniyatning muhim elementi — fikrni asoslash
va isbotlash madaniyatini rivojlantiradi. O‘qituvchi esa guruh ishlarini
boshqarib, har bir o‘quvchining faol ishtirokini ta’minlashi zarur. Shuningdek,
televizion, multimediali va raqamli vositalardan foydalanish ham boshlang‘ich
ta’limda yangicha metodlardan hisoblanadi. Video darslar, animatsiyalangan
misollar, audio topshiriqlar orqali o‘quvchilarda sonlar va amallar bo‘yicha
vizual idrok shakllanadi. Zamonaviy texnologiyalardan foydalanish, ayniqsa 2-
sinfda ko‘proq samara beradi, chunki bu yoshda bola allaqachon texnika va
raqamli vositalarga qiziqishni namoyon eta boshlaydi.
Barcha metodlar ichida eng kuchli usullardan biri bu — integratsiyalashgan
metoddir. Bu metod bir nechta fanlar mazmunini o‘zaro bog‘lab, o‘quvchida
umumiy bilimlar asosida tafakkur yuritish ko‘nikmasini shakllantiradi.
Masalan, matematika bilan tabiatshunoslikni bog‘lab, daraxt balandligini
taxminan aniqlash, fizkultura bilan bog‘lab, qadamlar sonini sanash,
texnologiya darsida esa o‘lchovlar asosida buyum yasash orqali matematik
madaniyatni rivojlantirish mumkin. Integratsiyalashgan metodlar bolalarga
bilimni bir fan doirasida emas, balki umumiy hayotiy muhitda qo‘llay olishni
o‘rgatadi.Shuningdek, har bir metodik yondashuvni qo‘llashda o‘quvchilarni
rag‘batlantirish ham juda muhim. “Yaxshi ishlading”, “Zo‘r topding!”,
“Noto‘g‘ri javob bo‘lsa ham urinishing menga yoqdi” kabi ijobiy fikrlar bola

20ruhiyatini ko‘taradi, o‘ziga bo‘lgan ishonchini oshiradi. Ijobiy psixologik
muhitda ta’lim olish o‘quvchida ichki motivatsiyani kuchaytiradi, bu esa
matematik madaniyatni samarali shakllantirishning asosi hisoblanadi.
2-sinf o‘quvchilarining matematik madaniyatini shakllantirishda ilg‘or
tajribalar va amaliy yondashuvlar Boshlang‘ich ta’lim jarayonida matematik
madaniyatni shakllantirish samaradorligi ko‘p jihatdan o‘qituvchining amaliy
tajribasi va metodik innovatsiyalarni to‘g‘ri qo‘llashiga bog‘liqdir. Bugungi
kunda maktablarda olib borilayotgan ilg‘or tajribalar shuni ko‘rsatmoqdaki, 2-
sinf o‘quvchilarida matematik madaniyatni shakllantirish faqat darslik doirasida
emas, balki keng metodik yondashuvlar asosida tashkil etilgandagina haqiqiy
natija beradi.
Amaliyotda sinovdan o‘tkazilgan eng samarali yondashuvlardan biri bu —
muammo asosida o‘rgatish (problem-based learning) usulidir. Ushbu usul
o‘quvchining faqat tayyor bilimni olish emas, balki bilishga ehtiyoj sezishiga
olib keladi. Masalan, o‘qituvchi darsda o‘quvchilarga “Nima uchun do‘kondagi
narxlar o‘zgaradi?”, “Nega pulni tejash kerak?” kabi hayotiy savollar beradi. Bu
savollarga javob izlash davomida o‘quvchi miqdorlar, hisob-kitob, farq,
ortiqcha yoki yetishmovchilik kabi tushunchalarni o‘zlashtirib boradi. Bu orqali
bola nafaqat bilim oladi, balki matematik madaniyatning hayotiy foydasini
anglaydi. 8
Yana bir ilg‘or yondashuv — loyiha asosidagi o‘qitish. Bu metodda
o‘quvchilar kichik guruhlarga bo‘linadi va har bir guruhga ma’lum bir mavzuda
matematik loyiha topshirig‘i beriladi. Masalan, “O‘z maktabimizdagi sport
anjomlari soni bo‘yicha hisobot tuzish” yoki “Sinfdoshlarimizning sevimli
mevalari haqida diagramma tuzish” kabi vazifalar orqali o‘quvchilar real
hayotdagi statistik va matematik tahlil ko‘nikmalarini shakllantiradilar. Bunday
loyihalar bolalarda hamkorlikda ishlash, fikr almashish, dalil asosida xulosa
8
Tursunxo‘jayev M. Boshlang‘ich sinfda darslarni interfaol tashkil etish yo‘llari. – Toshkent:
TDPU nashriyoti, 2018. – 1 31 b.

21chiqarish va natijani taqdim etish kabi muhim fazilatlarni rivojlantiradi.
Shuningdek, tajribada o‘zini oqlagan yondashuvlardan biri bu — matematik
to‘garaklar va sinfdan tashqari faoliyatlar orqali madaniyatni rivojlantirish.
Odatda sinfda barcha o‘quvchilarga bir xil topshiriqlar berilsa, to‘garaklarda esa
har bir bola o‘z qiziqishi, qobiliyati va sur’atiga ko‘ra alohida yo‘nalishda
shug‘ullanishi mumkin. Masalan, bir o‘quvchi raqamli jumboqlarni yechishga
qiziqsa, boshqasi matematik hikoya tuzishga, yana biri esa misollar orqali
chizmalar yasashga moyil bo‘lishi mumkin. Bu holatda o‘qituvchi har bir bola
bilan individual ishlash imkoniyatiga ega bo‘ladi.
Amaliyotda ijobiy samara bergan yondashuvlardan biri bu — interaktiv
texnologiyalar asosidagi o‘qitish. Multimedia vositalari, elektron darsliklar,
animatsion misollar, test platformalari o‘quvchilarning matematik madaniyatini
zamonaviy muhitda shakllantirishga xizmat qiladi. Ayniqsa “IQ test”, “PISA
mini topshiriqlari” kabi xalqaro baholash namunalaridan foydalanish orqali
o‘quvchilarning tafakkur darajasini nazorat qilish va ularni xalqaro
standartlarga yaqinlashtirish mumkin.

22Hududiy miqyosda ham bir qancha maktablarda tajriba-sinov tarzida olib
borilgan darslar natijasi shuni ko‘rsatdiki, interfaol metodlar bilan boyitilgan
darslar o‘quvchilarning faolligini 65–70% ga oshirgan. Jumladan, “Topib ayt!”,
“Yashirin sonni och!”, “Misolni hikoyaga aylantir” kabi o‘yinli topshiriqlar
orqali darslarda ishtirok etmaydigan, sust o‘zlashtiradigan o‘quvchilar ham faol
qatnasha boshlagan.
Bundan tashqari, darsdan keyingi tahliliy suhbatlar ham matematik
madaniyatni rivojlantirishda muhim rol o‘ynaydi. Har bir darsdan so‘ng “Bugun
nima o‘rganding?”, “Qayerda qiynalding?”, “Yangi nima bilib olding?” kabi
savollar bilan o‘quvchi darsni tahlil qilishga, xatolar ustida ishlashga, o‘zini

23baholashga o‘rgatiladi. Bu esa nafaqat bilim, balki o‘z-o‘zini tahlil qilish va
tanqidiy fikrlash madaniyatini shakllantiradi.
Ilg‘or tajribalardan yana biri — bu bosqichli murakkablashtirish metodidir.
Dastlab oddiy misollar bilan ishlanadi, keyin shunga o‘xshash, ammo biroz
murakkablashtirilgan topshiriqlar beriladi, so‘ngra esa o‘quvchi o‘zi mustaqil
shunga o‘xshash misol tuzadi. Bu yondashuv o‘quvchini ijodiy fikrlashga,
mantiqiy bog‘lanishlarni anglashga, mustaqil qaror qabul qilishga o‘rgatadi.
Respublika miqyosida tajribaga aylangan eng samarali vositalardan yana biri
bu — "Hayotiy matematika" usulidir. Bu usulga ko‘ra, har bir mavzu real
hayotga bog‘lab tushuntiriladi: bozorda narx hisoblash, do‘konda pul qaytimi,
sayohatda yo‘l masofasini o‘lchash, kundalikda dars vaqtini aniqlash va h.k.
O‘quvchi matematika faqat sinfda emas, balki hayotda ham kerak bo‘lishini
anglaydi. Bu esa uni ongli ravishda o‘rganishga undaydi. Shu tarzdagi amaliy
yondashuvlar matematik madaniyatni faqat fanga qiziqish darajasida emas,
balki shaxsiy rivojlanish mezoniga aylantiradi. O‘quvchida mustaqil fikr,
tahliliy salohiyat, nutq madaniyati, sabr-toqat, aniqlik, isbotlash, ishonchlilik va
javobgarlik hissi ortadi. Bu esa matematik madaniyatning eng chuqur va muhim
qatlamlarini tashkil etadi.
3. 2–3-sinf o‘quvchilarining yosh xususiyatlari va matematik
madaniyatga yondashuv
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining psixologik, intellektual va ijtimoiy
rivojlanish darajalari ularning matematik madaniyatini shakllantirishda muhim
ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa, 2–3-sinf bosqichi bu borada o‘ziga xos davr
hisoblanadi, chunki bolalarning mantiqiy tafakkuri, mustaqil fikrlashi, eslab
qolish va aqliy operatsiyalar bajarish salohiyati ancha faollashadi. Shu bois,
ushbu sinflarda matematik madaniyatni shakllantirish jarayoni yanada
chuqurlashtirilgan, tizimli va bosqichma-bosqich amalga oshirilishi kerak.
2–3-sinf o‘quvchilari taxminan 7–9 yosh oralig‘ida bo‘ladilar. Bu yoshdagi
bolalar hali ham konkret fikrlash bosqichida bo‘lishlariga qaramay, abstrakt

24tushunchalarni ham asta-sekin tushunib borishadi. Piagening rivojlanish
nazariyasiga ko‘ra, bu yoshda bolalar “an’anaviy operatsion bosqich”ga o‘tish
yoqasida turishadi. Shunday ekan, ular son tushunchasi, amallar, o‘lchovlar va
masalalar orqali real hayotiy holatlarni tahlil qilishni o‘rganishadi.
2-sinf o‘quvchilari uchun sonlar bilan ishlash jarayonida vizual tasavvurlar
muhim o‘rin tutadi. Ular sonlar oralig‘ini ifodalash, ularni solishtirish, o‘nliklar
va birliklar bo‘yicha tahlil qilishga qiziqish bildiradilar. Ularning matematik
madaniyatini shakllantirish uchun rangli jadvallar, turli ko‘rgazmali vositalar,
didaktik o‘yinlardan keng foydalanish maqsadga muvofiqdir. Bu esa bolalarda
matematika faniga nisbatan ijobiy munosabat, e’tibor, aniqlik va intizomni
shakllantiradi.
2-sinfda o‘quvchilar arifmetik amallarni o‘rganish orqali mantiqiy fikrlashni
rivojlantiradilar. Ular misollarni yechishda qadam-baqadam harakat qilishni
o‘zlashtiradilar, bu esa ularni muammo yechish madaniyatiga yo‘naltiradi.
Masalalarni yechish jarayonida savollar berish, izohlash, natijalarni taqqoslash
orqali ular o‘z fikrini tushunarli bayon qilishni o‘rganadilar.
3-sinf o‘quvchilari esa fikrlashda mustaqillikka intila boshlaydilar. Ular o‘z
fikrlarini dalillar bilan asoslashga harakat qilishadi. Bu esa matematik
madaniyatning yuqori bosqichidir — ya’ni, faqat amallarni bilish emas, balki
ularni nega va qanday ishlatishni tushunish. 3-sinfda matematik tushunchalar
yanada murakkablashadi: ko‘paytirish va bo‘lish amallari, vaqt, uzunlik, hajm,
pul birliklari kabi real hayotga oid tushunchalar ko‘proq o‘rgatiladi. Bu
mavzular o‘quvchilarda matematik madaniyatni hayotiy tajriba bilan bog‘laydi.
3-sinfda matematika darslarida o‘quvchilarni tahlil qilish, umumlashtirish,
qiyoslash, to‘g‘ri va noto‘g‘ri fikrlarni ajratish kabi aqliy operatsiyalarga jalb
etish kerak. Misol uchun, murakkabroq masalalarni turli yo‘l bilan yechish,
grafiklar, diagrammalar ustida ishlash, matematik hikoyalar yozish orqali
ularning tafakkur madaniyati boyitiladi. Shuningdek, o‘quvchilarni savol-javob

25orqali muloqotga jalb qilish ham matematik madaniyatning muhim tarkibiy
qismidir.
Shu yoshdagi bolalar guruhda ishlash, o‘z fikrini aytish, boshqalarning fikrini
eshitish va bahslashish qobiliyatlarini rivojlantiradi. Bu esa matematik
madaniyatda juda zarur bo‘lgan muloqot va axloqiy madaniyatni
shakllantirishga xizmat qiladi. O‘quvchi masalani noto‘g‘ri yechgan bo‘lsa
ham, o‘qituvchi uni mazax qilmasdan, fikrini izohlashga imkon bersa, bu
bolaning o‘ziga ishonchini oshiradi va darsdagi ishtirokini faollashtiradi.
Yana bir muhim jihat — bu yoshdagi o‘quvchilar tez zerikuvchan, shuning
uchun ularning diqqatini bir mavzuda uzoq ushlab turish mushkul. Shu bois
dars jarayonida harakatli metodlar, qisqa, ammo samarali topshiriqlar, raqamli
texnologiyalar (interaktiv doska, test ilovalari) yordamida dars mazmunli va
qiziqarli tashkil etilishi lozim. Bu matematik madaniyatni zamonaviy ruhda
shakllantirishga xizmat qiladi.
2–3-sinf o‘quvchilari uchun o‘yinli mashg‘ulotlar, raqamli krossvordlar,
matematik jumboqlar, “top va izohla” kabi topshiriqlar orqali mantiqiy
tafakkurga asoslangan madaniyat shakllanadi. Bu topshiriqlar bolaning bilimini
mustahkamlabgina qolmay, uni ijodiy fikrlashga ham o‘rgatadi.
Matematik madaniyatni shakllantirishda o‘qituvchining didaktik yondashuvi
ham muhim: savollarning mazmuni, izohlash uslubi, bolaga bergan munosabati
— bularning barchasi o‘quvchining matematika faniga bo‘lgan qarashiga ta’sir
qiladi. O‘qituvchi nafaqat bilim beruvchi, balki madaniyatni shakllantiruvchi
shaxs sifatida ish yuritishi kerak.
Shuningdek, ota-onalar bilan hamkorlik ham o‘quvchilarda matematik
madaniyatni mustahkamlashga xizmat qiladi. Uydagi matematik o‘yinlar, savdo
qilayotganda bolani narxni hisoblashga jalb qilish, kundalik hayotdagi
o‘lchovlar haqida suhbatlar — bularning barchasi bola ongi uchun juda
ta’sirchan.

263.Amaliyotda 1–4-sinf o‘quvchilarining matematik madaniyatini
shakllantirish tajribalari
Boshlang‘ich sinfda, ayniqsa 1–2-sinflarda o‘quvchilarning matematik
madaniyatini shakllantirish jarayoni doimiy kuzatuv, rejalashtirish va
bosqichma-bosqich yondashuv asosida olib boriladi. Maktab amaliyotida olib
borilgan kuzatishlar, dars tahlillari va sinov darslari asosida shuni ko‘rish
mumkinki, matematik madaniyatni rivojlantirish faqat bilim berish orqali emas,
balki ularni ongli, tizimli va amaliy faoliyat orqali shakllantirish bilan bog‘liq.
Ayniqsa, dars jarayonida qo‘llaniladigan metod va vositalar bu jarayonning
sifatini belgilaydi.
Amaliyot ko‘rsatadiki, 1–2-sinfda o‘quvchilar matematikani o‘rganishda
vizual va harakatli faoliyatni yaxshi o‘zlashtiradilar. Shuning uchun har bir
mavzuni o‘rgatishda ko‘rgazmali vositalar, turli rangli figuralar, magnetli doska
elementlari, grafikalar, jadval va diagrammalardan foydalangan holda dars
tashkil qilinmoqda. Masalan, "Qo‘shish va ayirish" mavzusi doirasida har bir
o‘quvchiga kartochkalar orqali misollar beriladi, ularda esa nafaqat sonlar, balki
tasviriy elementlar (masalan, olma, kitob, qushcha) bilan ifodalangan misollar
bo‘ladi. Bu o‘quvchilarning tasavvurini jonlantiradi, matematik amallarni
hayotiy ko‘rinishda tushunishga yordam beradi.
Bundan tashqari, amaliyotda o‘quvchilarning mustaqil fikrlashi va faol
qatnashuvini ta’minlovchi yondashuvlar samarador hisoblanadi. Misol uchun,
“Kim topadi?”, “Yashiringan sonni toping”, “Qaysi javob noto‘g‘ri?” kabi
topshiriqlar o‘quvchilarda qiziqish uyg‘otadi, ularni darsga jalb qiladi. 1-sinfda,
o‘quvchi hali tahliliy fikr yuritishga to‘liq o‘rganmagan bo‘lsa-da, rasm, rang,
harakat orqali berilgan misol ustida ishlashi uni asta-sekin mustaqil qaror qabul
qilishga olib keladi. 2-sinfda esa bu ko‘nikmalar yanada chuqurlashadi —
o‘quvchi nafaqat misolni yechadi, balki o‘z yechimini tushuntira oladi.
Dars jarayonida muammoli vaziyatlar yaratish ham keng qo‘llanilmoqda.
Masalan, "Mashina 4 ta g‘ildirakka ega. 3 ta mashina nechta g‘ildirakda

27yuradi?" degan topshiriq o‘quvchilarda ilgari o‘zlashtirilgan son tushunchasi
asosida fikr yuritishga olib keladi. Dastlab ular sanash orqali yechimga
intiladilar, keyin esa 4 × 3 ko‘paytma orqali bu tenglikni tushunishga
o‘rganadilar. Bu jarayonda o‘quvchining fikrlash darajasi o‘sadi, ishonch ortadi,
matematik mantiq rivojlanadi. Bu esa ularning madaniyat sifatida
shakllanayotgan bilimlariga asos bo‘ladi.
Matematik madaniyatni shakllantirish bo‘yicha olib borilgan amaliy ishlar
shuni ko‘rsatadiki, 3–4-sinf o‘quvchilari bilan ishlashda ta’lim mazmunini
hayotiylikka yaqinlashtirish, shaxsiy qiziqishlarga tayangan holda metodlar
tanlash yuqori natijalar beradi. Bu bosqich o‘quvchilarining tafakkuri,
mas’uliyat tuyg‘usi, o‘z fikrini ifodalash darajasi ancha ortadi. Shu bois
ularning matematik madaniyatini shakllantirish uchun darslarda amaliy, ijodiy
va muammoli yondashuvlar qo‘llaniladi.
O‘qituvchilarning tajribasiga tayanilsa, 3–4-sinflarda matematik madaniyatni
rivojlantirish uchun quyidagi yo‘nalishlar samarali hisoblanadi:
Dars jarayonida real hayotiy misollar keltirish. Masalan, supermarketdagi
hisob-kitob, yo‘l yurish vaqti, pul mablag‘larini taqqoslash kabi mashqlar
o‘quvchilarning hayotiy tajribasi bilan bog‘langan bo‘lib, ularni matematika
faniga yanada yaqinlashtiradi.
O‘yinli topshiriqlar asosida o‘qitish. “Matematik domino”, “Sonlar
piramidasi”, “Top va izohla”, “Kim chaqqon?” kabi o‘yinlar orqali o‘quvchilar
matematik amallarni bajarar ekan, ular orasidagi bog‘liqlikni anglaydi va bu
orqali matematik fikrlash madaniyati shakllanadi.
Guruhlarda ishlash orqali o‘quvchilarning o‘zaro muloqot qilish, fikr
almashish, bir-birini tinglash va xulosalash ko‘nikmalari shakllanadi. Bu esa
matematik muloqot madaniyatini yuksaltiradi.
Muammoli vaziyatlar yaratish. O‘qituvchining “Nega?”, “Qanday bo‘lishi
mumkin?”, “Agar shunday qilinsa-chi?” kabi savollari bolalarda tahliliy va
tanqidiy fikrlashni faollashtiradi.

28Matematik loyihalar. Masalan, “O‘zim tuzgan matematik daftarcham”,
“Oilaviy byudjetni hisoblaymiz”, “Bozor narxlarini tahlil qilamiz” kabi kichik
loyihalar orqali o‘quvchi nafaqat bilimini namoyish etadi, balki uni amaliyotda
qo‘llaydi.
Didaktik materiallardan foydalanish. Raqamli kartochkalar, diagrammalar,
grafiklar, har xil chizmalar va animatsion topshiriqlar o‘quvchilar e’tiborini
faollashtirib, tushunchalarni tezroq va to‘g‘ri anglashlariga yordam beradi.
3–4-sinfda o‘quvchilarning sonlar haqidagi tasavvurlari yanada kengayadi,
ular ko‘paytirish, bo‘lish, kasrlar, o‘lchov birliklari kabi mavzularni
o‘rganishadi. Bu jarayonda ular matematik amallarni avtomatik bajarish emas,
balki ularning mohiyatini tushunishga harakat qilishadi. Shunday imkoniyatda
o‘qituvchining yondashuvi hal qiluvchi rol o‘ynaydi.
Bundan tashqari, amaliyotda guruhlarda ishlash orqali ham yaxshi natijalarga
erishilgan. 4–5 kishilik kichik guruhlar shakllantiriladi va har bir guruhga bir xil
topshiriq beriladi. Guruh a’zolari o‘zaro maslahatlashib, misollarni hal qiladi,
kimdir tushuntiradi, kimdir yozadi. Bu orqali bolalar o‘z fikrini ifodalash,
boshqalarni eshitish, bahslashish, asoslash va kelishishga o‘rganadilar. Bu esa
nafaqat bilim, balki kommunikativ va madaniy ko‘nikmalarni ham
shakllantiradi.
№ Faoliyat turi Amalda qo‘llanish
ko‘rinishi Natijaviy ta’siri
1 To‘garak
mashg‘ulotlari Haftasiga 2 marta
matematik o‘yinlar,
jumboqlar, masala tuzish Faollik oshdi, 10
nafar o‘quvchi
reytingi yaxshilandi
2 Oila bilan
birgalikdagi
topshiriqlar Xaridlar ro‘yxatini tuzish,
uyda sanash, hisoblash Real hayotga
moslashtirish
ko‘nikmalari
shakllandi
3 Matematik testlar Chorak yakunida 20 ta To‘g‘ri javoblar soni

29 test asosida baholash 12 dan 16 tagacha
ko‘tarildi
4 Loyihaviy ishlar O‘quvchilar tomonidan
statistik ma’lumotlar
to‘plami va tahlili O‘z fikrini ifodalash,
grafik bilan ishlash
ko‘nikmasi ortdi
5 Geometrik shakllar
bilan ishlash Kesish, yopishtirish orqali
yangi shakl yasash Fazoviy tafakkur va
tasavvur rivojlandi
6 Raqamli hikoyalar
tuzish Berilgan sonlar asosida
kichik matematik
voqealar yozish Matematik tilda nutq
madaniyati rivojlandi
7 Grafik tahlil ishlari Keluvchilar statistikasi
asosida grafiklar tuzish Tahliliy fikrlash va
umumlashtirish
ko‘nikmalari
mustahkamlandi
O‘qituvchining individual yondashuvi ham o‘quvchilarda matematik
madaniyatni rivojlantirishda muhim o‘rin tutadi. Har bir bola turlicha
o‘zlashtiradi: ba’zilar tez va ishonchli ishlaydi, ba’zilar esa sustroq. Shu bois
amaliyotda o‘qituvchilar turli murakkablikdagi topshiriqlarni tayyorlab,
o‘quvchilarga darajasiga qarab taqdim etadilar. Misol uchun, sust
o‘zlashtiruvchilarga ko‘proq vizual yordamli, kam so‘rashi mumkin bo‘lgan
topshiriqlar, ilg‘or o‘quvchilarga esa ijodiy yondashuv talab qiladigan
topshiriqlar beriladi. Bu metodik farqlash matematik madaniyatni bosqichma-
bosqich va moslashtirilgan tarzda rivojlantiradi.
Amaliyot shuni ko‘rsatmoqdaki, o‘quvchilarda matematik madaniyat nafaqat
hisob-kitobga, balki nutqiy ifoda, axloqiy intizom, izchillik va xulosa
chiqarishga asoslangan shakllarda namoyon bo‘ladi. Masalan, dars yakunida
“Bugun nimani o‘rganding?”, “Senga qaysi topshiriq qiziqroq bo‘ldi?”, “Bugun
sen qanday xatoni to‘g‘rilading?” kabi savollar orqali o‘quvchilarda o‘z-o‘zini

30nazorat qilish, xatolar ustida ishlash, natijani tahlil qilish madaniyati
shakllanadi. Bunday fikrlash madaniyati esa matematik tafakkur va axloqiy
o‘sishni uyg‘unlashtiradi.
Amaliyotda foydalanilayotgan usullar orasida yana biri bu — sinfdan
tashqari topshiriqlar orqali mustahkamlashdir. O‘qituvchi uyga topshiriq
sifatida faqat misol emas, balki hikoya tuzish, rasm asosida masala yozish, otasi
yoki onasi bilan hisob-kitobli suhbat qilish kabi interaktiv topshiriqlarni beradi.
Bu topshiriqlar orqali o‘quvchi o‘z tajribasiga tayanadi, bilimni real hayotda
qo‘llaydi, bu esa bilimni madaniyatga aylantiradi.
Shu bilan birga, ayrim ilg‘or o‘qituvchilar o‘z sinflarida “Matematik devor
gazetasi” tashkil qilishgan. Bu devoriy burchakda o‘quvchilar haftalik
matematik jumboqlar, eng yaxshi ishlangan uy vazifalari, matematika faniga
oid rasmlar, diagrammalar va ta’riflarni joylashtiradilar. Bu tashabbus orqali
bolalarda nafaqat bilim, balki ijodkorlik, dizayn, estetik madaniyat ham
shakllanadi.
Sinfdan tashqari ishlar, to‘garaklar va tajriba-sinov faoliyatida matematik
madaniyatni shakllantirish Amaliy tajriba shuni ko‘rsatadiki, o‘quvchilar faqat
dars jarayonida emas, balki sinfdan tashqari mashg‘ulotlar, to‘garaklar,
musobaqalar orqali ham matematik madaniyatga ega bo‘ladilar. Ayniqsa 2-
sinfda bu faoliyatlar yanada kengayadi. Chunki bolalar allaqachon oddiy
amallarni bajara oladi, masala tuza oladi va fikrini og‘zaki hamda yozma ifoda
qila oladi. Shu sababli matematika faniga oid to‘garaklar o‘quvchilarning
tafakkurini chuqurlashtirish, bilimni hayotga tatbiq etish va raqamlar bilan
ishlash madaniyatini rivojlantirishda muhim omilga aylanadi.
Payariq tumani 62-maktabda o‘tkazilgan “Matematik o‘yinlar to‘garagi”da 2-
sinf o‘quvchilari har haftada 2 marotaba darsdan keyin yig‘ilishib, raqamli
jumboqlar, matematik viktorinalar, tenglamali masalalar, grafik chizmalar
ustida ishlashgan. To‘garakda 15 nafar o‘quvchi doimiy qatnashgan bo‘lib, 10
tasi darsdagi natijalariga nisbatan to‘garak ishtirokidan so‘ng baholari

31ko‘tarilgan. Ayniqsa, “Matematik poyga”, “Top-sonni top!” kabi musobaqalar
o‘quvchilarning sonlar va raqamlar bilan ishlash tezligini, aniqligini
kuchaytirgan.
Bunday amaliy ishlar davomida darsda o‘zini ko‘rsata olmagan o‘quvchilar
ham faol bo‘lishni boshlagan. Misol uchun, 2-“B” sinfida 30 o‘quvchidan 8 tasi
matematik darslarda sust qatnashuvchilar deb belgilangan bo‘lsa, to‘garak
faoliyatidan 1 oydan so‘ng 6 nafarining fikrlash sur’ati va yechim tezligi 15–
20% ga oshgan. Bu esa darsdan tashqari faoliyatning matematik madaniyatni
shakllantirishdagi amaliy ta’sirini isbotlaydi.
Amaliyotda keng qo‘llanilayotgan usullardan biri bu — sinfdan tashqari
topshiriqlar asosida oila bilan birgalikda ishlashdir. O‘qituvchi bolalarga
topshiriq beradi: “Uyda onangiz yoki otangiz bilan bozorda xarid qiling va
xarajatlar ro‘yxatini tuzing.” 2-sinf o‘quvchisi, masalan, 10 000 so‘mlik olma, 7
500 so‘mlik banan va 6 000 so‘mlik non sotib olganini yozadi. So‘ng umumiy
xarajatni hisoblaydi: 10 000 + 7 500 + 6 000 = 23 500 so‘m. Bu orqali o‘quvchi
matematikani real hayotga bog‘laydi, raqamlar bilan muloqot qiladi, hisob-
kitobda aniqlik, ehtiyotkorlik, tartibni o‘rganadi.
Bundan tashqari, har chorakda sinf o‘rtasida “Matematik test kuni”
o‘tkaziladi. Testlar 20 ta savoldan iborat bo‘lib, sonli ketma-ketlik (masalan, 4,
8, 12, ?), amaliy masala (masalan, “Ali 5 ta konfet oldi, 3 tasini do‘stiga berdi,
nechtasi qoldi?”) va mantiqiy savollar (masalan, “Qaysi son 10 dan kichik,
lekin 5 dan katta?”) asosida tuziladi. 1-sinf oxirida o‘tkazilgan testda o‘rtacha
to‘g‘ri javoblar 12 tadan iborat bo‘lgan bo‘lsa, 2-sinf bahorida bu ko‘rsatkich
16 taga ko‘tarilgan. Bu matematik madaniyat o‘sishini raqamli ko‘rsatkichlar
orqali baholash imkonini beradi.
Tajriba-sinov sifatida ayrim maktablarda “Matematika va hayot” deb
nomlangan krosskurikulyar loyiha yo‘lga qo‘yilgan. Loyiha asosida o‘quvchilar
matematika fanidagi bilimlarini boshqa fanlar bilan integratsiyalaydi. Masalan,
2-sinfda o‘quvchilarga tabiatshunoslik darsida daraxt balandligini taxmin qilish

32topshirig‘i beriladi. O‘quvchilar soyani o‘lchaydi, undan foydalanib nisbiy
o‘lchov asosida daraxt balandligini aniqlaydi (masalan: soyasi 1,5 m,
daraxtning soyasi 4,5 m => daraxt ~ 3 × 1,5 = 4,5 m deb taxmin qilinadi). Bu
orqali o‘quvchi matematikani real muammoga qo‘llaydi, bu esa eng muhim
ko‘nikmadir.
To‘garaklarda yana bir samarali yo‘nalish — bu geometrik shakllar bilan
ishlash. Masalan, “Qanday qilib to‘g‘ri to‘rtburchakdan ikkita uchburchak
yasash mumkin?” yoki “Doiradan qanday shakllar yasab bo‘ladi?” kabi
topshiriqlar beriladi.
O‘quvchilar qog‘ozdan kesib, bir-biriga qo‘shib, ajratib, shakl yasash orqali
fazoviy tasavvur va tafakkurga ega bo‘ladilar. 2-“D” sinfda o‘tkazilgan “Shakl
yasash haftaligi”da har bir bola o‘zining geometrik loyihasini taqdim qilgan va
60% o‘quvchi bu topshiriqni yuqori darajada bajargan.ba’zi maktablarda sinov
tariqasida “Raqam bilan hikoya tuz” deb nomlangan topshiriq joriy etilgan.
Masalan, 2-sinf o‘quvchisiga 3 ta son beriladi: 6, 9, 15. U bu sonlar asosida
kichik hikoya tuzadi: “Dadam 6 ta olma sotib oldi, onam 9 ta. Barchasi 15 ta
bo‘ldi.” Bu oddiy topshiriq o‘quvchining nutqiy faolligini, raqamlarni hayotiy

33voqealar bilan bog‘lash ko‘nikmasini rivojlantiradi — bu esa matematik
madaniyatda muhim bosqich hisoblanadi.
Ilg‘or o‘qituvchilar tomonidan joriy etilgan yana bir yondashuv bu —
matematik grafiklar asosida tahlil qilish. Masalan, “O‘quvchilarning darsga
kelish statistikasi” degan jadval asosida chizma chizish topshirig‘i beriladi.
O‘quvchi, masalan, dushanba kuni 25 o‘quvchi, seshanba kuni 28, chorshanba
kuni 26 kelgan bo‘lsa, grafikda har bir kun uchun ustun chizadi. Bu orqali
bolalarda grafik tasavvur, umumlashtirish, taqqoslash va xulosa chiqarish
ko‘nikmalari rivojlanadi.
Xulosa

34Mazkur kurs ishini bajarish jarayonida men boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida
matematik madaniyatni shakllantirish masalasi nechog‘lik muhim va
mas’uliyatli jarayon ekanini chuqurroq angladim. Dastlab, “matematik
madaniyat” degan tushuncha faqat son va amallarni bilishdan iboratdek
tuyulgan bo‘lsa, ish davomida bu tushuncha ancha keng, murakkab va qamrovli
ekaniga ishonch hosil qildim. Matematik madaniyat o‘zida fikrlash, tahlil qilish,
izchil mulohaza yuritish, aniqlik va mas’uliyatni mujassam etgan ta’limiy va
axloqiy fazilatdir.Har bir darsda raqamlar orqali fikr yuritish, misolga o‘z
hayoti bilan bog‘liq ma’no berish, grafik chizish yoki hikoya tuzish orqali
matematikani o‘zlashtirish madaniyatni shakllantirish yo‘lidagi eng samarali
usullardan ekaniga amin bo‘ldim. Amaliyot davomida kuzatganimdek,
oddiygina topshiriq – masalan, “3 olma bor, yana 2 ta keldi, jami nechta?”
degan savol ham to‘g‘ri yondashuv bilan bolada analitik fikrlash va hayotiy
holatni tushunish qobiliyatini shakllantiradi. Ayniqsa, to‘garak darslari, sinfdan
tashqari mashg‘ulotlar, guruhli ishlarda bolalar matematikani o‘rganish bilan
birga o‘zaro muloqot qilish, fikr almashish, xulosaga kelish, bahslashish kabi
hayotiy ko‘nikmalarni ham egallaydilar.
Men o‘zim o‘tkazgan darslar va tajriba-sinov ishlari orqali ham shuni
angladimki, matematik madaniyatni shakllantirish faqat ma’lumot berish emas,
balki bolaning ongiga, yuragiga yo‘l topishdir. Uni matematika fani orqali
tartibga, aniqlikka, izchillikka o‘rgatishdir. Bu esa boshlang‘ich sinf
o‘qituvchisining mehnati, mehr-muhabbati va sabr-toqati bilan chambarchas
bog‘liq.
Yakuniy xulosa sifatida ayta olamanki, bugungi kunda boshlang‘ich ta’limda
o‘quvchilarning matematik madaniyatini shakllantirish — nafaqat fanni
o‘rgatish, balki ongli, tafakkurli, mas’uliyatli avlodni tarbiyalash yo‘lidagi
muhim qadamdir. Men o‘zim tanlagan ushbu mavzu asosida kelgusida ham
izlanishda davom etaman degan qat’iy ishonchdaman.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati

351) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4344-son qarori. “Xalq ta’limi
tizimini takomillashtirish strategiyasi to‘g‘risida”. 2019-yil 5-sentabr.
2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–6108-son farmoni. “Ta’lim
sifatini oshirish va innovatsion rivojlanishni jadallashtirish to‘g‘risida”.
2020-yil 29-oktabr.
3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–3775-son qarori. “Ta’lim
sifatini oshirish va o‘quvchilarning tafakkurini rivojlantirish chora-tadbirlari
to‘g‘risida”. 2018-yil 6-iyul.
Ilmiy adabiyotlar
1) Axmedova M.Q. Boshlang‘ich ta’limda matematika o‘qitish metodikasi. –
Toshkent: O‘qituvchi, 2019. – 236 b.
2) Yusupova S. Matematika darslarida o‘quvchilarda tafakkurni shakllantirish.
– Toshkent: Fan, 2020. – 188 b.
3) Mahkamova M. Boshlang‘ich sinfda innovatsion metodlar orqali o‘qitish. –
T.: Ilm ziyo, 2021. – 144 b.
4) Vygotskiy L.S. Pedagogik psixologiya. – Moskva: Pedagogika, 1983. – 380
b.
5) Piaget J. Bolalar tafakkurining bosqichlari. – Moskva: Akademkniga, 1986.
– 312 b.
6) Tursunxo‘jayev M. Boshlang‘ich sinfda darslarni interfaol tashkil etish
yo‘llari. – Toshkent: TDPU nashriyoti, 2018. – 128 b.
7) Raximova Z.X. Boshlang‘ich ta’limda matematik tushunchalarni
shakllantirish. – Buxoro, 2022. – 95 b.
8) G‘afforova D. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari bilan amaliy mashg‘ulotlar
olib borish. – Samarqand, 2020. – 105 b.
9) Normurodov A. Matematika darslarini zamonaviy metodlar asosida tashkil
etish. – Andijon: Ilm, 2021. – 116 b.
10) O‘zbekiston Respublikasi “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni. – 2020-yil, 23-
sentabr. – lex.uz

3611) Tashkent City Xalq ta’limi boshqarmasi. “Matematika fanini o‘qitishning
dolzarb masalalari” (metodik tavsiya). – Toshkent, 2023. – 78 b.
Foydalanilgan internet manbalar
www.ziyonet.uz
www.pedagog.uz
https://uzedu.uz
https://president.uz
https://kitob.uz
https://eduportal.uz
https://school-edu.uz

Boshlangʻich sinf oʻquvchilarining matematik madaniyatlarini shakllantirish

Sotib olish